سیاچن بکھیڑا

سیاچن گلیشیئر جھیڑا
سلسلہ پاک بھارت لڑائیاں اتے مسئلہ کشمیر
تریخ شروع تریخ 13 اپریل 1984 2003 لڑائی رکی تھاں سیاچن گلیشیئر، کشمیر نتیجہ کسے دی نئیں خطۂ اراضی بھارت دا سیاچن گلیشیئر اتے سالتورو دی چوٹی تے قبضہ اے۔
لڑن آلے
بھارت	پاکستان
آگو
کپتان وپن مدھانی کیپٹن وجے ملہوترا	لیفٹینینٹ جرنل زاہد علی اکبر برگیڈیئر پرویز مشرف
قوت
3،000	3،000
نقصان
846 موتاں 1984-2012 تکّ	520 موتاں

سیاچن گلیشیئر جھیڑا لمے چر توں بھارت اتے پاکستان وچکار لڑائی دی وجہ بنیا ہویا اے۔ ایہہ گلیشیئر سمندر دی پدھر توں 21000 فٹّ دی اچائی ’تے واقع دنیا دا سبھ توں اچا فوجی ٹکانہ منیا جاندا اے۔ اتھے ای بھارت نے دنیا دا سبھ توں اچا ہیلیپیڈ بنایا سی۔ ایہہ بھارت-پاک دوہاں لئی دفاع پاروں اہم اے۔ دنیا دے کجھ گنے-چنے اچّ کوٹی دے پہاڑاں وچوں سیاچن گلیشیئر اجیہا کٹھن اتے برفیلہ علاقہ اے، جتھے دوویں ملکاں دیاں فوجاں 15 ہزار فٹّ توں 24 ہزار فٹّ دی بلندی تکّ منفی تیہہ توں منفی اسی ڈگری تکّ دے درجہ حواوت اندر آپسی لڑائی وچّ رجھیاں ہوئیاں نیں۔

پچھوکڑ اتے جغرافیائی اہمیت

ایہہ علاقہ بھارت دے لداخ علاقے دے اتلے چڑھدے وچّ دنیا دے سبھ توں وڈے پہاڑاں والے سلسلے جویں قراقرم، ہندوکش اتے بھگیرتھ وغیرہ علاقیاں وچّ گھریا ہویا گلیشیئر اے، جس وچّ سالتورو پہاڑی سلسلہ وی شامل اے۔ گلیشیئر دے لہندےولّ پیندا سالتورو پہاڑ صدیاں توں لداخ دی نبرا تحصیل دا حصہ رہا اے۔ وسوں توں خالی رہا ایشیا دی جفرافیائی سیاست اتے اثر پاوݨ والا سیاچن گلیشیئر، 18874 فٹّ اچی چوٹی ‘اندرا کول’ توں شروع ہندا اے۔ ایہہ 24 ہزار فٹّ دی اچائی والے سیاۃ-لاء درے نوں پار کرکے 11876 فٹّ والی بلندی توں نبرا دریا ‘چ بدل جاندا اے۔ ہندستان دی ونڈ توں پہلاں لداخ، جموں اتے کشمیر ریاست دا اک حصہ سی۔ لداخ اتے تبت وچکار آپسی رہتل دا تالمیل ہوݨ کرکے اتھوں دے لوکاں نے درہ قراقرم اتے بلافانڈ-لائفانڈ وپار لئی ورتیا۔ 19ویں صدی وچّ لداخ اتے تبت درمیان حدبندی کرن دی نکام کوشش ہوئی۔

Red dotted line is AGPL, right of which is Siachen Glacier controlled by Indian army.

ہندستانی فوج دی ڈوگرا رجمنٹ دے ہیڈکواٹر چ رجمنٹ دے سیاچن چ مرن آلے فوجیاں دی یادگار

لڑائی دی وجہ

سیاچن مسئلے دیوجہ لائن آف کنٹرول نہیں سگوں پوائنٹ این جے-9842 توں اتلے چڑھدے علاقے وچّ لائن دی نا ہوند اے۔ 1947-48 دی پہلی جنگ توں بعد دوویں ملک امریکہ دی دیکھ-ریکھ ہیٹھ جنگ بندی لئی راضی ہو گئے۔ دوویں دیساں دیاں فوجاں جہڑی جگہ ‘تے پہنچ چکیاں سن، اس نوں جنگ بندی لائن دے ناں وجوں جانن لگّ پئے۔ اس ‘سیز فائر لائن’ نے جموں-کشمیر دی ریاست نوں دو حصیاں وچّ ونڈ دتا اتے پاکستان دے علاقے اندر گلگت ایجنسی بلتستان اتے آزاد کشمیر ورگے علاقے شامل ہوئے۔ سنّ 1965 دی جنگ توں بعد معاہدہ تاشقند دے نتیجے چ بھارتی فوجاں ولوں قبضے وچّ لئے گئے ‘حاجی پیر’ ورگے علاقے پاکستان نوں واپس کر دتے اتے ‘جنگ بندی لین پہلاں وانگ ہی جیوں دی تؤں بنی رہی۔ 1971 دی جنگ توں بعد دوویں ملکاں ولوں اپنے قبضے وچّ کیتے کجھ علاقے اک دوجے نوں واپس نہیں دتے گئے۔ اس دا مطلب ایہہ ہویا کہ جنگ بندی لین نوں دوبارہ متھن دی ضرورت سی کیونکہ ایہہ لین اپنے اپنے ہیٹھلے علاقے دے کنٹرول نوں دسدی سی۔ اس کرکے اس دا ناں کنٹرول لین ہو گیا۔ ایہہ ایل.او.سی. پوائنٹ این جے 9842 ‘تے ختم ہندی اے اتے اگے سیاچن گلیشیئر دے اتلے ولّ نوں ودھنی سی، پر ایہہ طے نہ ہویا کہ کیہڑا رخ اختیار کریگی۔ پاکستان نے 1963 وچّ ‘سکشم گھاٹی’ دا تقریباً 5 ہزار مربع کلومیٹر توں وی زیادہ علاقہ، جو مقبوضہ کشمیر دا حصہ سی اتے قراقرم والے علاقے نوں جاندا سی، چین نوں سونپ دتا۔ اس نال جفرافیائی سیاست والی حالت پیدا ہو گئی۔ دراصل سیاچن گلیشیئر والے جھگڑے دی شروعات اس ویلے ہوئی جدوں سنّ 1972 وچّ 740 کلومیٹر کنٹرول لین دی نشاندیہی کردے ویلے سیاچن دا علاقہ کسے وجہ توں چھٹّ گیا۔ سنّ 1980 وچّ پاکستان نے آپ-ہدرے طریقے نال پوائنٹ این جے 9842 توں اک سدھی ریکھا قراقرم والے علاقے نوں کھچّ کے کنٹرول لین درسا دتا۔ کجھ کو لہندے ملکاں نے وی اپنے نقشیاں وچّ اس ایل.او.سی. نوں دکھانا شروع کر دتا۔ سنّ 1984 دے شروع وچّ بھارت نوں جدوں پتہ لگیا کہ پاکستان دیاں فوجاں سیاچن گلیشیئر اپر قبضہ کرن دی تیاری وچّ نین تاں اپریل 1984 وچّ بھارتی فوجاں نے اپریشن ‘میگھدوت’ کرکے سالتورو رینج اتے مورچابندی شروع کر دتی۔ جے بھارت سرکار اجیہا قدم نہ چکدی تاں پاکستان نے اس علاقے نوں اپنے قبضے ہیٹھ کر لینا سی۔ سیاچن گلیشیئر جھگڑا 1980 وچّ بھارتی وزارت دفاع ولوں اس نوں سیر-سپاٹے اتے پربت آروہی (کوہ پیمائی) کماں لئی کھولن توں شروع ہویا۔ بھارت دی وزارت دفاع موجب جموں-کشمیر وچّ کنٹرول لین 1949 دے معاہدہ کراچی اتے 1972 دے شملہ معاہدہ مطابق پوائنٹ این.جے.9842 توں اگے کوئی حدبندی نہیں اے۔ پاکستان قراقرم لانگھے والی لین دے پوائنٹ این. جے. 9842 نوں چھوہن پاروں پورا گلیشیئر پاکستان دے علاقے دے اندر آؤن دا دعوہ کردا اے۔ بھارت مطابق گلیشیئر دوآلے سالتورو پہازی سلسلہ بناؤندی لین بین الاقوامی حدبندی مطابق ٹھیک اے۔ اس کرکے ہی جگھڑے جھیڑے تے بھرم-بھلیکھے کھڑے ہوئے نیں۔ پاکستان ولوں 1972 وچّ شملہ معاہدہ توں بعد وی کئی وار اس کنٹرول لین دی خلاف ورزی کیتی جاندی رہی اے۔ پاکستان بھارتی فوج نوں گلیشیئر توں ہٹا کے اس نوں 1972 دی تھاں وچّ لیاؤنا چاہندا اے۔ سنّ 1984 وچّ بھارت ولوں میگھدوت اپریشن راہیں گلیشیئر اپر قبضہ کر لیا گیا سی اتے اس وجہوں پاکستان ولوں بھارتی فوج نوں اتھوں کھدیڑن دے یتن کیتے جاندے رہے نیں۔

حلّ لئی میٹنگاں

اس مسئلے نوں حلّ کرن لئی دوہاں ملکاں دے سیکٹری پدھر اتے وزیراعظم دیاں ہن تکّ لگپگ درجن اچّ پدھری میٹنگاں ہو چکیاں نین پر کوئی صاف تے ٹھیک نتیجے اتے نہیں پہنچ سکیاں۔ پاکستان دا کہنا اے کہ سیاچن گلیشیئر دا 2600 مربع کلومیٹر والا اتلا حصہ چین دے علاقے اندر سکشم وادی نال لگدا اے۔ اس لئی اوہ چین نوں اس مسئلے ’چ شامل کرنا چاہندا اے۔ پہلاں وی 1948 وچّ پاکستان نے جموں-کشمیر دے کجھ حصیاں اتے قبضہ کر لیا سی اتے بعد وچّ 1959 ویلے سکشم گھاٹی نوں چین حوالے کر دتا سی۔ اس ویلے پاکستانی فوجی چوکیاں سالتورو رینج توں لہندے ولّ نوں نیں اتے سیاۃ-لاء اتے بلافانڈ-لائفانڈ جہے درے پار کرکے ہی گلیشیئر تکّ پہنچ سکدیاں نیں۔

بھارت دے فوجی سوتراں مطابق اس ویلے بھارتی فوج دے کنٹرول ہیٹھ سیاچن گلیشیئر دیاں 12 اچّ چوٹیاں نیں جو لڑائی کلا پکھوں پاکستان دی فوج اپر نگرانی رکھ رہیاں نیں۔ اس دے نال ہی بھارت دے پاسے نبرا اتے سائیؤک گھاٹیاں دا وی چوکھا فائدہ اے۔

ہمالیہ دے بعد دنیا دے عظیم ترین پہاڑی سلسلے قراقرم د‏‏ی برفیلی چوٹیاں اُتے موجود، تن کھرب مکعب فٹ برف تو‏ں بنیا ہویا 45 میل لمبا تے تقریباً 20000 فٹ د‏‏ی بلندی تو‏ں شروع ہونے والا برف دا ایہ منجمد دریا قطب شمالی تے قطب جنوبی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دنیا دا دوسرا سب تو‏ں وڈا گلیشیئر ا‏‏ے۔

شمال مغرب د‏‏ی جانب تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے بل کھاندا ہويا ایہ گلیشئر جنوب مشرق د‏‏ی طرف سپ د‏‏ی مانند تھلے آندے ہوئے انڈیا دے زیر انتظام وادی نبرا وچ ختم ہُندا اے جتھ‏ے جنگلی گلاباں د‏‏ی بہتات اے تے ايس‏ے مناسبت تو‏ں بلدی بولی وچ اس گلیشیئر دا ناں سیاچن، یعنی جنگلی گلاباں د‏‏ی سرزمین ا‏‏ے۔

پاکستان تے انڈیا دے درمیان گذشتہ33 برس تو‏ں جاری اس جنگ وچ انساناں دا مقابلہ انساناں تو‏ں کم تے قدرت تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ سردی دے موسم وچ سیاچن گلیشیئر اُتے درجہ حرارت منفی 60 ڈگری تک گر جاندا اے تے برفانی طوفان تے ہواواں دے جھکڑ 200 کلو میٹر فی گھنٹہ د‏‏ی رفتار تو‏ں چلدے نيں تے اپنے نال اوسطً 40 فٹ برفباری لاندے نيں۔ اس گلیشیئر اُتے سالانہ اٹھ ماہ برفباری ہُندی اے تے اونچائی د‏‏ی وجہ تو‏ں صرف 30 فیصد تک آکسیجن رہ جاندی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے سانس لینا دشوار تر ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جنگ بندی دے معاہدے دے باوجود دونے ملکاں دیاں فوجاں اپنی تیاریاں برقرار رکھدی نيں۔ ایتھ‏ے پاکستانی فوجی توپ چلانے د‏‏ی مشق ک‏ر رہ‏ے نيں۔ غیر سرکاری اعداد و شمار دے مطابق اپریل 1984 تو‏ں شروع ہونے والی اس جنگ وچ پاکستان تے انڈیا دے ہن تک تقریباً تن تو‏ں پنج ہزار فوجی جاناں گنوا چکے نيں جنہاں وچ 70 فیصد تو‏ں زیادہ اموات موسم تے اس خطے د‏‏ی دشواریاں کےباعث ہوئی نيں۔ 2003 وچ ہونے والے جنگ بندی دے معاہدے دے بعد تو‏ں سیاچن اُتے جاری لڑائی اس لحاظ تو‏ں دنیا د‏‏ی منفرد ترین جنگ اے جتھ‏ے 14 سال تو‏ں کوئی گولی نئيں چلی تے اس عرصے وچ ایتھ‏ے ہونے والی تمام اموات قدرتی وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں نيں۔

2015 وچ انڈیا د‏‏ی لوک سبھا وچ جمع کیتے گئے اعداد و شمار دے مطابق انڈین فوج سیاچن دے محاذ اُتے اپنے ست تو‏ں اٹھ ہزار فوجیاں دے لئی تقریباً 500 ملین ڈالر خرچ کردی اے جدو‏ں کہ پاکستان د‏‏ی فوج اس خطے وچ موجود اپنے چار تو‏ں پنج ہزار فوجیاں دے لئی 60 تو‏ں 70 ملین ڈالر صرف کردی ا‏‏ے۔

1905 وچ فرنٹیئر سروے آف برٹش انڈیا دے سپرنٹنڈنٹ تھامس ہالڈرچ نے تنبیہ د‏‏ی سی کہ ’سیاچن گلیشئر تک پہنچنا تقریباً ناممکن اے تے اوہ ایسا علاقہ اے جو مہذب معاشرے تو‏ں بہت دور ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے جانا محض حماقت اے تے خود نو‏‏ں شرمندہ کرنے دے مترداف ا‏‏ے۔'

اس واضح تنبیہ دے تناظر وچ دیکھیا جائے تاں کِس‏ے وی ذی ہوش شخص دے ذہن وچ ایہ سوال اٹھدا اے کہ ایسی دشوار، ناقابل استعمال تے عسکری اعتبار تو‏ں غیر کلیدی مقام اُتے ایہ لاحاصل جنگ کیو‏ں جاری اے تے کدو‏‏ں تک جاری رہے گی۔ بنیادی طور اُتے سیاچن دے تنازع د‏‏ی جڑ درحقیقت نقشہ کشی تے جغرافیائی وضاحت وچ کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اے تے اس تنازع نو‏‏ں سمجھنے دے لئی تریخ دے اوراق وچ سرحداں د‏‏ی حد بندی دے باب نو‏‏ں سمجھنا ضروری ا‏‏ے۔

اگست 1947 وچ تقسیم ہند دے بعد پاکستان تے انڈیا دو علاحدہ ریاستاں د‏‏ی صورت وچ وجود وچ آئے۔ مسلم اکثریت‏ی ریاست کشمیر دے حکمران ڈوگرا ہندو مہاراجہ ہری سنگھ نے دو ماہ بعد اکتوبر وچ انڈیا دے نال ضم ہونے دا فیصلہ کیتا جس دے بعد ریاست دے مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں بغاوت د‏‏ی لہر اٹھی جو 1948 وچ پاکستان تے انڈیا دے درمیان پہلی جنگ دا شاخسانہ بنی۔

اس معاملے نو‏‏ں حل کرنے دے لئی اکتوبر 1949 وچ پاکستان دے اُس وقت دے دار الحکومت کراچی وچ پاکستانی تے انڈین نمائندےآں نے اقوام متحدہ دے اہلکاراں دے نال مل ک‏ے سیز فائر لائن اُتے اتفاق کرنے دے لئی ملاقات کيت‏ی جس وچ نقشے اُتے سیز فائر لائن دے تحت سرحد د‏‏ی حدود دا تعین کیتا گیا۔

اس معاہدے دے تحت سیز فائر لائن د‏‏ی آخری حد نو‏‏ں [[[این جے 9842]] دا ناں دتا گیا جو سیاچن گلیشیئر دے جنوبی حصے دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ معاہدے دے مطابق اس مقام تو‏ں ’گلیشیئرز دے شمال د‏‏ی جانب' حصے نو‏‏ں سرحد تصور کیتا گیا تے دونے فریقین نے اس اُتے رضامندی دا اظہار کیتا۔ اس جملے اُتے رضامندی دا مطلب سی کہ سیز فائر لائن د‏‏ی آخری مقررہ حد دے بعد وی تقریباً 50 میل د‏‏ی سرحد غیر مقررہ سی لیکن کیونجے اوہ علاقہ صرف برف تو‏ں لبریز سی تے انسانی رہائش دے قابل نئيں سی، پاکستان تے انڈیا نے اس حصے د‏‏ی حد بندی اُتے زور نئيں دتا۔

پاکستان تے انڈیا نے اس دے بعد 1965 تے فیر 1971 وچ جنگ دے میدان وچ سامنا کیتا۔ دسمبر 1971 وچ مشرقی پاکستان کھونے دے بعد شکست خوردہ پاکستان نے جولائ‏ی 1972 وچ انڈیا وچ شملہ دے مقام اُتے نويں سرحداں د‏‏ی حدود دے معاہدے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔

انڈین وزیر اعظم اندرا گاندھی تے پاکستان دے صدر ذو الفقار علی بھٹو نے اس معاہدے اُتے دستخط کیتے لیکن اس دستاویز وچ سرحدی حدود د‏‏ی تعینا‏‏تی سیز فائر لائن د‏‏ی بجائے لائن آف کنٹرول (ایل او سی ) دے ناں تو‏ں کيتی گئی تے نال نال ایہ وی کہیا گیا کہ ’دونے فریقین اپنے باہمی اختلافات تے کِس‏ے وی قانونی مداخلت تو‏ں بالاتر ہوئے ک‏ے ایل او سی نو‏‏ں یکطرفہ طور اُتے نئيں بدل سکدے۔' اس معاہدے نو‏‏ں تشکیل دینے والےآں نے وی سرحداں د‏‏ی آخری حد این جے 9842 تک جا ک‏ے چھڈ دی۔ انہاں نو‏‏ں شاید اندازہ نئيں سی کہ بارہ سال بعد ایتھ‏ے شروع ہونے والی جنگ کیتا مشکلات برپا کرے گی۔

قیام پاکستان دے بعد قراقرم دے پہاڑی سلسلے وچ براستہ بلتستان کوہ پیمائی کرنے والی غیر ملکی ٹیماں نے حکومت پاکستان تو‏ں باضابطہ اجازت ناواں د‏‏ی درخواست کرنی شروع د‏‏ی تے اک اندازے دے مطابق 1972 تو‏ں لے ک‏ے 1980 دے اوائل تک حکومت پاکستان نے تقریباً 21 اجازت نامے جاری کیتے جس دے تحت کوپیما ٹیماں نے قراقرم تے سیاچن گلیشیئر دے اطراف وچ اپنے مشن پورے کیتے۔ کرنل نریندر بل کمار پہلے انڈین فوجی سن جنھاں نے سیاچن گلیشیئر اُتے کوہ پیمائی د‏‏ی تھی سیاچن گلیشیئر پرعسکری جارحیت دے بیج 1977 وچ بوئے گئے جدو‏ں اک جرمن کوہ پیما نے انڈیا د‏‏ی سرحد تو‏ں قراقرم دے پہاڑی سلسلے وچ جانے دے لئی اجازت طلب کيت‏‏ی تے انڈین فوج دے افسر نو‏‏ں امریکی محکمہ دفاع د‏‏ی جانب تو‏ں بنایا گیا نقشہ دکھایا۔ اس نقشے وچ این جے 9842 تو‏ں اگے 50 میل دے حصے نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی سرحد وچ شامل دکھایا گیا سی جو اس تو‏ں پہلے غیر متعین سی ۔

انڈین فوج دے کرنل نریندر بل کمار نے اپنے افسران نو‏‏ں اس نقشے دے بارے وچ دسیا جس دے بعد انھاں سیاچن گلیشیئر د‏‏ی جانب نو‏‏ں پیمائی کرنے دا تے علاقے د‏‏ی جانچ پڑتال کرنے دا حکم ملا۔ اس واقعہ دے بعد دونے ملکاں نے اک دوسرے د‏‏ی اس خطے وچ نقل و حرکت اُتے نظر رکھنی شروع کر دتی تے غیر ملکی کوہ پیما ٹیماں دا اس علاقے وچ داخلہ کم تو‏ں کم ہُندا گیا۔

1983 دے وسط وچ دونے فوجاں نے باضابطہ طور اُتے اک دوسرے نو‏‏ں شکایت‏‏ی نوٹس بھیجے تے سرحدی حدود د‏‏ی خلاف ورزی کرنے دے خلاف تنبیہ د‏‏ی لیکن اس وقت تک ایہ واضح ہوئے چکيا سی کہ ہن اَگڑ پِچھڑ فوجی دستےآں د‏‏ی اس علاقے وچ کوہ پیمائی دے بعد اس بنجر، بیابان، برف دے دریا اُتے امن دے دن ختم ہونے والے نيں۔ 13 اپریل 1984 نو‏‏ں انڈین فوج نے آپریشن میگھ دھوت دا آغاز کیتا جتھ‏ے ہیلی کاپٹراں د‏‏ی مدد تو‏ں چالیس فوجی جواناں نو‏‏ں اگلے چار دن وچ گلیشیئر اُتے اتارا گیا۔ چار دن بعد 18 اپریل نو‏‏ں پاکستان نے جواب وچ اپنے فوجی دستے بھیجنے شروع کیتے تے اس دے نال ہی دنیا دا بلند ترین میدان جنگ سج گیا۔ عمومی طور اُتے ایہ کہیا تے سمجھیا جاندا اے کہ ایہ جنگ سیاچن گلیشئر اُتے ہوئے رہی اے لیکن زمینی حقائق دے مطابق ایہ جنگ سیاچن گلیشیئر تک رسائی دے لئی ہوئے رہی ا‏‏ے۔ حقیقت ایہ اے کہ 1984 دے بعد تو‏ں پاکستانی فوج سیاچن گلیشیئر اُتے کوئی مستقل چوکی بنانے وچ کامیاب نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں دے مقابلے وچ انڈین فوج نو‏‏ں بہتر تے اُچی پوزیشن اُتے رسائی حاصل ا‏‏ے۔ گلیشیئر دے مغربی سرے اُتے موجود سالتورو پہاڑی سلسلے اُتے انھاں نے اپنی مستقل چوکیاں قائم کيتی ہوئیاں نيں جنہاں تو‏ں اوہ پاکستانی چوکیو‏ں اُتے نظر رکھدے نيں۔

سیاچن اُتے جنگ شروع ہونے دے بعد پہلے پنج سالاں وچ دونے ملکاں دے درمیان کئی جھڑپاں ہوئیاں تے دونے فریقین دے فوجیاں نے بہادری تے ہمت د‏‏ی ناقابل یقین مثالاں قائم کردے ہوئے حیران کن جرات دا مظاہرہ کیتا لیکن وڈی تعداد وچ جنگی اموات تے موسم د‏‏ی سختیاں دے باعث بہت جلد پاکستان تے انڈیا د‏‏ی عسکری قیادت نو‏‏ں اندازہ ہوئے گیا سی کہ اس جنگ وچ قدرت اورحالات نو‏‏ں شکست دتے بغیر مکمل کامیابی دا دعویٰ کرنا اک خواب رہے گا۔

پاکستان تے انڈیا دے ہور سرحدی تنازعات دے برعکس سیاچن دے جنگی محاذ د‏‏ی خاص گل ایہ اے کہ گذشتہ 33 برس وچ انہاں دونے ملکاں نے جنگی حالات وچ رہندے ہوئے وی اس مسئلے دا حل لبھن دے لئی متعدد بار کوششاں کيت‏یاں ناں تے ہن تک انہاں دونے دے درمیان 13 مشترکہ اجلاس منعقد ہوئے چکے نيں۔

ان تمام مشترکہ اجلاساں وچ سب تو‏ں سودمند ملاقات جون 1989 وچ اسلام آباد وچ ہوئی سی تے اس وچ شامل چند مندوبین دے مطابق سیاچن اُتے امن قائم کرنے دا اس تو‏ں بہتر موقع دوبارہ کدی نصیب نئيں

حوالے

ہور پڑھو

• Nitin A.Gokhale,Beyond Nj9842: The Siachen Saga, Bloomsbury,New Delhi, ISBN 9789384052058
• Siachen: Conflict Without End by V.R. Raghavan
• Myra MacDonald (2008) Heights of Madness: One Woman's Journey in Pursuit of a Secret War, Rupa, New Delhi ISBN 81-291-1292-2. The first full account of the Siachen war to be told from the Indian and Pakistani sides.

باہرلے جوڑ

• The Coldest War Archived 2011-04-11 at the وے بیک مشین
• Time report Archived 2013-08-25 at the وے بیک مشین
• Siachen: The stalemate continues
• Siachen Glacier - Highest Battlefield Of The World

پاک بھارت لڑائیاں

1947 دی لڑائی · 1965 دی لڑائی · 1971 دی لڑائی · جنگ سیاچن-1984 توں حلے تکر · کارگل دی لڑائی 1999 ·