شامی خانہ جنگی دا تریخی پس منظر
شام وچ جاری سامراج دی جارحیت تے بنیاد پرستاں دی وحشت نے صورت حال نوں سنگین بنا دتا اے، پنج سال پہلے شروع ہونے والے اس تنازع نے بربریت تے وحشت دی نویں تریخ رقم کیتی اے۔ ا س خانہ جنگی وچ 450,000 توں زائد شامی شہری مارے جا چکے نیں جدونکہ دس لکھ توں زائد زخمیاں دی تعداد دسی جا رہی اے۔ ملک دی 12 ملین آبادی اس تنازع دی وجہ توں اپنے گھراں نوں چھڈکے ہجرت کرنے اُتے مجبور ہو چکی اے۔ اس جنگ دے اثرات ہور ہمسائے ملکاں لبنان، ترکی تے اردن وچ وی محسوس کیتے جا سکدے نیں جتھے وڈی تعداد وچ شامی مہاجرین نقل مکانی اُتے مجبور ہوئے نیں۔ کئی اک یورپ جانے دی کوشش وچ اپنی جان توں ہاتھ دھو بیٹھے نیں۔ اس خانہ جنگی نے اک انسانی المیے نوں جنم دتا اے۔ اقوام متحدہ دی رپورٹ دے مطابق تقریباً 70 فیصد آبادی دے کول پینے دے پانی تک دی سہولت موجود نئیں، ہر تن وچوں اک فرد اپنی بنیادی خوراک دی ضرورت پوری کرنے توں قاصر اے تے ہر چوتھا شامی اس وقت غربت دی اتھاہ گہرائیاں وچ زندگی گزارنے اُتے مجبور اے۔ دوسری طرف قابل علاج بیماریاں دا علاج بروقت نہ ملنے دی وجہ توں اموات وچ تیزی آرہی اے۔ اس انسانی المیے توں نپٹنے دے لئی ناں نہاد عالمی برادری دے کول ’وسائل‘ تک موجود نئیں لیکن اسی عالمی برادری دے کول شام دی تباہی تے جنگ و جدل دے لئی وسائل دے انبار لگے ہوئے نیں۔
26 نومبر 2017 نوں شامی فوج نے حلب نوں باغی گروہاں توں آزاد کروانے دے لئی وڈا حملہ کیتا، اک مہینے دے اندر روسی فضائی بمباری دی مدد نال شامی فوج 90 فیصد مشرقی حلب نوں ’آزاد ‘ کروانے وچ کامیاب ہوئی۔ 13 دسمبر نوں شامی فوج نے اعلان کیتا کہ مشرقی حلب دا 98 فیصد حصہ انہاں دے قبضے وچ اے۔ اس وقت تک حلب سمیت دارلحکومت دمشق، جنوبی شام دے کچھ حصے تے شمال مغربی ساحلی پٹی اُتے حکومت دا کنٹرول اے جدونکہ ہور پورے ملک اُتے باغیاں، داعش تے کرداں دا کنٹرول اے۔ اسی ضمن وچ تاریخی شہر تدمر اُتے کنٹرول دے لئی داعش تے حکومتی فوج وچ سخت لڑائی جاری اے۔ موجودہ صورت حال وچ باغی گروہاں دے وچکار طاقت دے حصول دے لئی جھڑپاں دیاں خبراں آرہیاں نیں۔ آزاد شامی فوج (FSA) جنگ دے دوران کافی کمزور ہوئی اے جدونکہ النصرہ فرنٹ تے ہور شدت پسند اسلامی گروہ مضبوط ہوئے نیں۔ حلب اُتے قبضہ دے بعد بشار الاسد تے شامی فوج دا مورال بلند ہویا اے جس دی وجہ توں انہاں دے حملیاں وچ شدت آئی اے۔ اسی طرح روس دی مداخلت نے اس تنازع نوں مزید خونخوار بنا دتا اے۔ صورت حال نوں بہتر سمجھنے دے لئی شام دے تاریخی پس منظر دا جائزہ لینا ضروری اے۔
تریخی پس منظر
[سودھو]سرکاری طور اُتے شام نے دوسری جنگ عظیم دے بعد اپریل 1946ء وچ فرانسیسی سامراج توں آزادی حاصل کیتی لیکن درحقیقت اک لمبے عرصے تک ایہ سامراج دے کنٹرول وچ ای رہیا۔ آزادی دے بعد ناں نہاد آزاد ریاست دا نیا بورژوا طبقہ تاریخی طور اُتے متروک ہو چکیا سی۔ انہاں وچ آزاد تے فیصلہ کن طور اُتے قومی ریاست دی تشکیل دی اہلیت موجود نئیں سی۔ پہلے ای دن توں بورژوازی نے سامراج دی پشت پناہی اُتے قومی ریاست بنانا چاہی لیکن انہاں دی نا اہلیت تے تاریخی متروکیت نے ریاست وچ فوج دے کنٹرول نوں بڑھاوا دتا۔ فوج تے بیوروکریسی نے ریاست اُتے تسلط بڑھانا شروع کر دتا۔ ایہی وجہ سی کہ عوام وچ ودھدے ہوئے اضطراب تے بے چینی نوں روکنے دے لئی فوج دے اک دھڑے نے جمال عبدالناصر ول رجوع کیتا۔ اسی دھڑے نے مصر دے نال مل کے ’متحدہ عرب جمہوریہ‘ دا قیام عمل وچ لیایا جو تھوڑا عرصہ ای قائم رہ سکی۔ اس دوران محنت کشاں دی ہڑتالاں اُتے سخت پابندیاں عائد کیتیاں گئیاں۔
بعث پارٹی
[سودھو]بعث پارٹی دے رہنما مائیکل افلاق تے صالح جدید
1963ء وچ سماجی بے چینی دا اظہار کر دے ہوئے فوج دے اک ریڈیکل کبھے بازو دے دھڑے نے بغاوت کر کے حکومت دا تختہ الٹ کر بعث پارٹی دے اقتدار دا باقاعدہ آغاز کیتا تے شام وچ اک بونا پارٹسٹ ریاست دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ اس ریاست دے سیاسی تے سماجی ڈھانچے وڈی حد تک اس وقت دے سوویت یونین دی طرز اُتے استوار کیتے گئے۔ اس دوران زمیناں دی تقسیم، محنت کشاں دے لئی سماجی بہبود تے ملک وچ نیشنلائزیشن دا عمل شروع کیتا گیا۔ لیکن ایہ سب کچھ اک ’بونا پارٹسٹ‘ انداز وچ ہو رہیا سی۔ ٹیڈ گرانٹ نے لکھیا کہ، ’’اس انقلاب دا اک طاقتور محرک ایہ سی کہ شامی بورژوازی تے جاگیرداراں ولوں محنت کشاں، مزارعیاں تے کساناں دی لُٹی ہوئی قدر زائد نوں ملکی معیشت دا حصہ بنانے دی بجائے بیرون ملک اپنے اثاثے بنانے وچ خرچ کیتا جا تا رہیا سی۔‘‘ فوجی انقلاب دے بعد تیزی نال وڈے جاگیرداراں توں زمیناں چھین کے بے زمین مزارعیاں وچ تقسیم کیتیاں گئیاں۔ کمرشل بینکاں، انشورنس کمپنیاں سمیت کلیدی صنعتی شعبیاں نوں حکومتی تحویل وچ لیا گیا۔ منصوبہ بند معیشت دی استواری دا عمل شروع ہویا۔ لیکن اس ریاستی ڈھانچے وچ وی طاقت دے توازن دے لئی آپسی جھڑپاں تے پے درپے اکھاڑ پچھاڑ جاری رہی۔ پارٹی تے فوج دے اندر کئی بغاوتاں ہوئیاں۔
1970ء وچ اک کُو دے ذریعے حافظ الاسد دے اقتدار وچ آنے دے بعد بیوروکریسی دی نویں پرت وجود وچ آئی جسنوں ’مخمل نسل‘ دا ناں دتا گیا۔ لیکن بعث پارٹی دے اقتدار وچ شام وچ محنت کشاں دی صحت مند ریاست دی بجائے اک منصوبہ بند معیشت اُتے مبنی اک مسخ شدہ مزدور ریاست دی شکل نظر آئی۔ حکمران گروہ پارٹی دے سجا تے کھبا بازو دے درمیان توازن قائم کرنے دی کوشش کردا رہیا۔ بہرحال منڈی دی معیشت دے خاتمے توں عوام دے وسیع حصے نوں تعلیم، روزگار، رہائش، علاج جیسی بنیادی سہولیات تے ضروریات میسر آئیاں۔ اک نسبتاً خوشحال معاشرہ پروان چڑھیا جس دی ثقافت وی بلند سی۔ معیشت اُتے ریاستی تسلط نے جدید بنیاداں اُتے صنعتکاری دا عمل اگے ودھایا۔ ایویں جدید شام دی بنیاد پئی۔
حافظ الاسد دے دور وچ شامی ریاست تے معیشت اس وقت دے سوویت یونین دی طرز اُتے استوار کیتی گئی۔
اس دور حکومت دا معاشی حوالیاں توں جائزہ لیا جائے تو ورلڈ بینک دی رپورٹ دے مطابق 1953ء تک کل جی ڈی پی دا 40 فیصد زراعت اُتے مشتمل سی جدونکہ 1984ء تک ایہ صرف 20 فیصد تک رہ گیا۔ اسی دور وچ صنعت دا جی ڈی پی وچ حصہ 10 فیصد توں ودھ کے 15.1 ہو گیا سی جبکہ 1984ء تک کل جی ڈی پی وچ حکومتی خدمات دا حصہ 61 فیصد تک سی۔ معاشی شرح نمو دے حوالے توں دیکھیا جائے تو 1980ء تک اوسط شرح نمو 9.7 فیصد سالانہ رہی تے 1981ء وچ ایہ 10.2 فیصد تک گئی لیکن 1982ء دے بعد ایہ تیزی توں گرنا شروع ہو گئی۔ ایتھے درحقیقت اک افسر شاہانہ منصوبہ بند معیشت اپنی حدود نوں چھونے لگی سی۔ اُس وقت شامی قیادت نے چین وچ ڈینگ ژاؤ پنگ تے تے سویت یونین وچ گوربا چوف دی پالیسیاں دی نقل کر دے ہوئے 1986ء وچ معیشت اُتے ریاست دی گرفت ڈھیلی کرنے دا عمل شروع کر دتا۔ اس عمل دے دوران زیادہ تر معیشت حکومتی کنٹرول وچ ہونے دے باوجود نجی سرمایہ کاری دی اجازت دتی گئی۔ اسی امر وچ ’سپیشل اکنامک زون‘ بنائے گئے جتھے غیر ملکی سرمایہ کاری دی حوصلہ افزائی کیتی گئی، 1990ء تک چھوٹی اشیا دی صنعت، تعمیرات، آمدورفت تے سیر و سیاحت دے شعباں وچ نجی سرمایہ کاری ہونے لگی سی۔ سوویت یونین دے انہدام دے بعد اس عمل وچ تیزی لیائی گئی۔ لیکن معیشت دا وڈا تے فیصلہ کن حصہ اس وقت وی ریاست دی ملکیت وچ سی۔ 2000ء وچ حافظ الاسد دی موت دے بعد اقتدار اُتے اس دا بیٹا بشار الاسد قابض ہویا جس نے نجکاری دا عمل اگے بڑھانا شروع کر دتا۔ لیکن زیادہ تر ملکی اثاثیاں نوں ملکی بیوروکریسی نے ای سستے داماں خریدنا شروع کر دتا۔ اس دی اک اہم مثال بشار الاسد دا کزن رامی مخلوف اے جو ملک دی ٹیلی کم انڈسٹری، ڈیوٹی فری سٹورز، تیل دی صنعت دے وسیع حصے، ہوائی ٹرانسپورٹ، ٹی وی نیٹ ورک تے پراپرٹی دے کاروباراں اُتے قابض اے۔ اس دے اثاثے پنج ارب ڈالر ز توں زیادہ دے دسے جاندے نیں۔ نجکاری دے اس عمل توں مغربی سامراج، بالخصوص امریکیاں نوں خاطر خواہ حصہ نئیں مل پا رہیا سی، ماضی وانگبشارالاسد دی حکومت وی روس دے انتہائی قریب سی، ایہی وجہ اے کہ مغربی سامراجی اس توں خار کھاندے سن۔ لیکن بشارالاسد دے دور حکومت وچ جتھے نجکاری تے معاشی لبرلائزیشن دی پالیسیاں توں مٹھی بھر افراد انتہائی امیر ہو رہے سن، اوتھے آبادی دے وڈے حصے وچ اس ناہمواری، لوٹ مار تے عوامی اثاثیاں دی لوٹ سیل دے خلاف غم و غصہ وی ودھ رہیا سی۔
موجودہ تنازعے دیاں بنیاداں
[سودھو]2011ء وچ تیونس وچ محمدبو عزیزی دی خود سوزی دے گرد بننے والی تحریک نے جلد ای پورے مشرق وسطیٰ نوں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ اس تحریک نے ودھدے ہوئے سالاں توں رائج آمریتاں دا خاتمہ کیتا، اوتھے ای اُتے اس عرب انقلاب نے پوری دنیا اُتے اہم انقلابی نقوش چھڈے۔ شام وچ وی عرب بہار نے برساں توں سطح دے نیچے موجود مروجہ نظام دے خلاف نفرت نوں لاوے وانگ سامنے لیانے دا کم کیتا۔ فروری 2011ء وچ السذاجتہ أبازیدنامی نوجوان نے اپنے سکول دی کندھ اُتے، ’ڈاکٹر بشار الاسد ہن تمہاری باری اے‘ لکھیا۔ اس جرم دی پاداش وچ أبا زید نوں حکومتی اہلکاراں نے گرفتار کر دے تشدد دا نشانہ بنایا جس دے خلاف مارچ 2011ء وچ شام دے جنوبی شہر ڈیرہ وچ جمہوریت دے حامیاں نے احتجاج کیتا۔ اس اُتے حکومت نے سختی توں نپٹتے ہوئے احتجاج نوں پرتشدد طریقے نال منتشر کر دتا۔ اس ریاستی جبر نے عوامی لاوے نوں پھاڑ کے اک انقلاب دا آغاز کیتا۔ بظاہر احتجاجاں دے مطالبات زیادہ تر سیاسی نوعیت دے سن لیکن جوں جوں تحریک اگے ودھدی گئی تو معاشی و سماجی مطالبات دے نال پورے نظامِ نوں چیلنج کرنے لگ گئی۔
مغاشی وجہ
[سودھو]2011ء تک شام دے جی ڈی پی دی شرح نمو منفی 2.3 فیصد تک گر چکی سی۔ اس صورت حال وچ معاشی سرگرمیاں ماند پین نال بیروزگاری وچ تیزی نال اضافہ ہویا، ورلڈ بینک دے مطابق 2011ء وچ ملک وچ بیروزگاری دی شرح 35 فیصد توں زائد سی۔ معاشی عدم استحکام دی وجہ توں مڈل کلاس پرت وچ خاصا اضطراب پایا جا رہیا سی۔ ایہی وجوہات سن کہ مظاہراں تے احتجاجاں وچ زیادہ تر نوجواناں نے حصہ لیا۔ معاشی سست روی دے نال موسمی تبدیلیاں نے زراعت اُتے نہایت منفی اثرات مرتب کیتے۔ زیادہ تر غریب افراد دا روزگار زراعت توں وابستہ سی، اس تبدیلی نے ملک دے 60 فیصد زیر کاشت رقبے نوں متاثر کیتا۔ اس دی وجہ توں دسیاں لکھ لوک متاثر ہوئے۔ انہاں افراد نے تیزی نال پنڈاں توں شہراں دا رخ کیتا۔ شہراں وچ موجودہ ناکافی سہولیات، روزگار دے محدود مواقع تے ریاستی امداد نہ ہونے دے باعث اک نیا بحران پیدا ہویا تے اس دے سماجی اثرات اگے چل کے اک انقلاب دی شکل وچ نکلے۔
ریاستی جبر
[سودھو]خطہ وچ جاری عرب انقلاب نے شام دے عوام اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے۔ ہور ملکاں وانگ ایتھے وی انقلاب دا آغاز نوجواناں نے کیتا۔ سچے انقلابی جذبات تے اپنے حالات زندگی نوں بدلنے دے لئی انہاں نوجواناں نے جس جرات تے بہادری کامظاہرہ کیتا اوہ ناقابل فراموش اے لیکن ایہ تحریک زیادہ تر نوجواناں تے مڈل کلاس تک ای محد ود رہی۔ آبادی دا لگ بھگ 75 فیصدحصہ چھ وڈے شہراں دمشق، حلب، حمس، حما، لتاکیہ تے ٹیرٹوس وچ آباد اے جتھے طاقتور محنت کش طبقہ موجود سی۔ کل اجرتی ملازمین وچ 25 فیصد دا تعلق ’ذہنی محنت‘ دے پیشاں مثلاً ڈاکٹری، تعلیم وغیرہ توں سی۔ انہاں دی اجرتاں وچ 1980ء دے بعد تیزی نال کمی آئی سی جس دی وجہ توں زیادہ تر نوں اپنی سماجی حیثیت برقرار رکھنے دے لئی دو دو نوکریاں کرنا پیندیاں سن۔ مصر تے تیونس دے برعکس شام وچ مزدور تنظیماں ریاست توں جدا حیثیت نئیں رکھدیاں۔ انہاں تنظیماں اُتے ریاست دا سخت کنٹرول موجود اے۔ شام وچ آخری وڈی ہڑتال 1980-81ء وچ ہوئی سی جس دے بعد ہزاراں یونین دے رہنماواں نوں پابند سلاسل کیتا گیا تے کئی اک نوں قتل کروا دتا گیا۔ تیونس وچ وڈیاں یونینز دے علاوہ نیم آزاد یونینز تے مصر دی فعال مزدور تحریک نے آمریتاں دا خاتمہ یقینی بنایا۔ اس دے برعکس شام وچ برساں توں مزدور تحریک نوں بری طرح مسلسل کچلیا گیا، شام دی نصابی کتب وچ لمبے عرصے تک ’سرکاری مارکسزم‘ سکولاں وچ پڑھایا جاندا رہیا تے اس دوران مزدور تحریک وچ بیوروکریسی نے جدوجہد دے نقوش وی ختم کردینے دی کوشش کیتی۔ ریاستی افسر شاہی دی جانب توں مضبوط صنعتی مراکز وچ شعوری طور اُتے اپنی حمایت بنانے دے نال نال غیر رسمی شعبے وچ محنت کشاں دی ودھدی ہوئی تعداد نے وی مضبوط تے آزاد مزدور تنظیم بنانے دے عمل نوں ٹھیس پہنچائی۔ ایہی وجہ سی دی تحریک دے دوران وی نظام زندگی جام نئیں ہویا بلکہ ٹیلی کمیونیکیشن تے ریلوے توں لے کے عام فیکٹریاں تک وی کم کردیاں رہیاں، جس دی وجہ توں بشار الاسد دی آمریت نوں مادی بنیاداں میسر رہیاں جس دی بنیاد اُتے اوہ عوامی مزاحمت نوں کچلنے وچ وڈی حد تک کامیاب رہیا۔
مذبہی وجہ
[سودھو]اک ہور اہم وجہ شام وچ مختلف فرقیاں تے مذاہب دا موجود ہونا اے۔ حتیٰ کہ بشار الاسد دا تعلق وی علوی اقلیت نال اے۔ بشار الاسد نے اس نوں خوب کیش کروایا تے علوی اقلیت اُتے ماضی وچ ہونے والے مظالم دی وجہ توں اک ہمدردی وی اسنوں حاصل رہی۔ مشرق وسطیٰ وچ پھیلتی ہوئی اسلامی بنیاد پرستی دے خلاف اپنے آپ نوں سوشلسٹ تے سیکولر لیڈر ثابت کر کے بشارالاسد نے علویاں، عیسائیاں، عام سنی مسلماناں تے دروزیاں دی اکثریت وچ اپنی حمایت نوں مضبوط کیتا۔ دوسری طرف سامراج مخالف لفاظی استعمال کرنے دی وجہ توں کئی بائیں بازو دے گروہاں دی حمایت وی اسنوں حاصل رہی اے۔ امریکی سامراج دا عراق اُتے حملہ تے ایران نوں مسلسل دھمکیاں دینے دا عمل وی بشار الاسد نوں مضبوط کردا رہیا۔ لیکن انہاں تمام وجوہات دے باوجود شامی انقلاب وچ عوامی ریلا تمام تفریقات نوں بھلا کے نکلیا سی جس دا مقصد تبدیلی لیانا سی۔ لیکن اک انقلابی قیادت دی عدم موجودگی تے واضح راستہ نہ ہونے دی وجہ توں اس خلا نوں بنیاد پرستاں تے سامراجی یلغار نے پورا کیتا۔ ناں نہاد اپوزیشن ’شامی نیشنل کونسل‘ درحقیقت امیر ترین کاروباری افراد اُتے مشتمل اے جنہاں دا عوامی امنگاں تے مطالبات توں کوئی تعلق نئیں اے۔ جتھے اس ’سرکاری ‘ اپوزیشن نوں کمپنیاں سپانسر کردیاں رہیاں، اوتھے ای اُتے انہاں دا واضح مقصد موجودہ حکومت دی جگہ خود اقتدار وچ آنا سی۔ اسد نے بوہت خوب صورت طریقے نال امریکی سامراج مخالف تاثر دیندے ہوئے یورپین یونین تے روس نال تعلقات استوار کیتے۔ روس دی اہم سرمایہ کاری ہن وی شام وچ موجود اے تے دوناں دے وچکار خارجہ پالیسی سرمایہ دارانہ بنیاداں اُتے قائم اے جس دا حتمی مقصد محنت کشاں دا خون نچوڑتے ہوئے زیادہ توں زیادہ شرح منافع کمانا اے۔
خانہ جنگی
[سودھو]اگرچہ شام وچ اکثریت سنی مسلماناں دی اے لیکن حکومت وچ زیادہ تر علوی فرقے دے افراد دا کنٹرول رہیا اے۔ مذہبی اقلیتاں نے اسد حکومت دی حمایت کیتی اے لیکن علاقائی طور اُتے ایران تے سعودی عرب دے وچکار جاری فرقہ وارانہ پراکسی جنگ دا شکار شام دی سرزمین بنی۔ ایران، عراق تے حزب ﷲ روایتی طور اُتے اسد دے حامی جدونکہ قطر، سعودی عرب تے ترکی اس دے مخالف رہے نیں۔ اسد دے خلاف اٹھنے والی تحریک دے نتیجے وچ پیدا ہونے والے عدم استحکام وچ سامراج نے اپنے پنجے گڈنے شروع کیتے۔ سامراج نے اپنے مقاصد دے لئی فرقہ واریت دا کارڈ کھیلدے ہوئے اس لڑائی نوں فرقہ وارانہ جنگ وچ تبدیل کر دتا جس وچ ایہ تاثر دتا گیا کہ ایہ لڑائی سنی اکثریت دی علوی اقلیت دے خلاف حق و باطل دی لڑائی اے۔ مارکس وادی ہمیشہ بیان کر دے نیں کہ فوج وی سماج دا ای عکس ہُندی اے تے فوج دا سماج وچ کوئی آزادانہ وجود نئیں ہُندا۔ انقلابی ادوار وچ فوج دے اندر وی تضادات تیز ہُندے نیں۔ ایہی وجہ سی کہ جولائی 2011ء وچ فوج دے اک دھڑے ولوں آزاد شامی فوج (FSA) دا قیام عمل وچ لیایا گیا جس دا مقصد اسد نوں اقتدار توں بے دخل کرنا سی لیکن جلد ای اس وچ ناں نہاد سپانسرڈ ’’باغیاں‘‘ دی اکثریت ہُندی گئی جس توں ہن ایہ محض سامراجی آلہ کار بن کر رہ گئی اے۔ اس خانہ جنگی وچ تیز ی آندی گئی تے 2012ء تک ایہ اگ دمشق تے حلب تک پھیل گئی۔ سعودی عرب تے قطر ول توں پوری دنیا توں اسلامی شدت پسنداں نوں شام وچ لا کر اسد حکومت دے خلاف نا م نہاد جہاد وچ جھونکیا گیا۔ انہاں دی وڈے پیمانے اُتے مالی امداد کیتی گئی۔ ناں نہاد اسلامی ریاست جاں داعش دے قیام نے اس صورت حال نوں مزید دردناک بنا دتا۔ دوسری طرف امریکہ ول توں داعش جداں گروہاں نوں بالواسطہ جاں براہ راست وڈی تعداد وچ اسلحہ تے بھاری مالی امداد کیتی گئی، بش نے اپنے اقتدار توں علیحدگی تک مشرق وسطیٰ نوں القاعدہ دا تحفہ دتا جدونکہ اوباما ولوں دنیا نوں داعش دا تحفہ دتا گیا۔
ناں نہاد باغی تے مختلف اسلامی شدت پسند گروہ اس وقت شام وچ قتل و غارت وچ مصرو ف عمل نیں۔ انہاں وحشی بنیاد پرست گروہاں دا اصل مقصد لوٹ مار تے کالے دھن دے کاروبار نوں فروغ دینا اے۔ روس دی ستمبر 2015ء توں جاری انہاں بنیاد پرستاں دے خلاف کاروائیاں دا مقصد آخری تجزیہ وچ فیر اپنے سامراجی مفادات دا دفاع کرنا اے۔ روس نے جتھے فضائی بمباری توں بشارالاسد دی حمایت دی اوتھے ای اُتے اس نے اپنے فوجی مشیر وی بھیجے نیں۔ کئی باغی گروہاں دا سب توں وڈا حامی اردگان رہیا اے جس نے اپنے ملک دے راستے انہاں دی رسد جاری رکھی۔ پر اج کل اوہ روس دے نال ہاتھ ملاندا نظر آندا اے۔ ترکی دی شام وچ موجودگی وی ہن روس دے مرہون منت اے۔ اردگان دی شام توں متعلق پالیسی دا اہم مقصد ’روجاوا‘ (شامی کرداں دا خود مختار علاقہ)وچ کرد وں دی طاقت نوں کچلنا اے۔ ’پیپلز پروڈکشن یونٹس ‘ (YPG) دے انہاں کرد جنگجوؤں، بشمول خواتین نے اپنی لازوال جدوجہد توں کئی محاذ وں اُتے انہاں داعش دے مذہبی جنونیاں نوں شکست فاش دی اے۔
امریکہ نے وی بالآخر اپنا شامی ’باغیاں‘ نوں ٹریننگ دا پروگرام گزشتہ سال اکتوبر 2015ء وچ ’سرکاری‘ طور اُتے ختم کر دتا اے۔ اس پروگرام دی اہم خاصیت ایہ سی کہ 500 ملین ڈالرز خرچ کر دے صرف 60 جنگجو ای تیار کیتے جا سکے۔ لیکن امریکہ دے داعش دے خلاف لڑنے والے باغی فیر داعش دے نال ہتھ ملیا لیندے نیں۔ جان کیری نے دعویٰ کیتا کہ صرف 15 توں 20 فیصد ای برے ثابت ہوئے، لیکن ایہ تعداد کہاں زیادہ اے۔ اس دی اہم وجہ مالی مفادات تے کالے دھن توں استفادہ حاصل کرنا اے، امریکی پالیسی سازاں دے ہتھوں تیار کیتے جانے والے سپولیے پل کے فیر انہاں نوں ای آنکھاں دکھانے لگ جاندے نیں، جنہاں دا خاتمہ کر دے انہاں دی جگہ نویں سپولیے بھرتی کیتے جاندے نیں۔ گارڈین نے لکھیا اے کہ’’النصرہ فرنٹ، اصولی طور اُتے برباد نخلستاناں وچ چھپ کے ملک شام وچ اسلامی خلافت دا قیام عمل وچ لانا چاہتا اے لیکن شمال مشرقی شام وچ النصرہ کئی اناج دے ڈھیراں، تیل تے گیس دے کنواں، حکومت توں لوٹی لاتعداد گاڑیاں تے وڈے بارود دے ذخیراں اُتے قابض اے۔ ‘‘ داعش تے انہاں دوسرے ناں نہاد باغیاں نے جو ظلم دی نواں داستاناں رقم کیتیاں نیں شاید انہاں دے اگے ہلاکو خان تے چنگیز خان دے مظالم چھوٹے نظر آئے۔
حلب اُتے دوبارہ شامی فوج دے قبضے نوں پوری دنیا وچ آزادی توں مشابہت دتی گئی۔ حلب اُتے قبضہ بلا شبہ بشار الاسد تے روس دے لئی اہم کامیابی اے لیکن سب توں وڈی کامیابی ایران دی اے۔ ایران نوں علاقائی طور اُتے اپنا اثرو رسوخ تے ایجنڈا اگے بڑھانے وچ مدد ملے گی۔ مثال دے طور اُتے ایرانی اشرافیہ دا خواب اے کہ اوہ عراق توں ہُندے ہوئے بحر روم تک تجارتی زمینی راستہ بنائاں جو تہران دے لئی اہم اثاثہ بن سکدا اے۔ اس سلسلے وچ ایران نے براہ راست طور اُتے بنیاد پرست گروہ ’احرارالشام‘ توں بات چیت دا آغاز کیتا اے۔ بظاہر حلب دی آزادی دا بوہت شور و غل کیتا گیا لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ اسی دوران اہم تاریخی شہر تدمر وچ دوبارہ داعش داخل ہو چکی اے تے شا م کابڑا حصہ حالے وی داعش دے کول اے۔
حلب اُتے قبضے تے بشار الاسد دی پیش قدمی دی اہم وجوہات وچ اک سعودی عرب تے قطر دا معاشی بحران وی اے۔ جتھے اک طرف روسی بمباری توں اسد دی فوج نوں مدد ملی اوتھے ای اُتے سعودی عرب ول توں باغیاں دی مالی امدادماں وی کمی ہوئی اے جس توں وقتی طور اُتے باغی کمزور ہوئے نیں۔ لیکن النصرہ فرنٹ تے ہور بنیاد پرست تنظیماں دے کول کچھ اپنے مادی وسائل موجود نیں۔ گارڈین نے اپنے ایڈیٹوریل وچ شامی جنگ دے مضمرات نوں ایویں بیان کیتا اے، ’’خطے وچ عدم استحکام دے استنبول وچ بم دھماکیاں ورگے مضمرات واضح نیں جس دے ذمہ داران دا تعین ترکی دے بارڈر دے اندر ناممکن اے۔ یورپ جو پہلے توں ای مہاجرین دے بہاؤ دے پیش نظر اپنے تحفظ دے لئی پریشان اے اوتھے وی خطرات محسوس کیتے جا سکدے نیں لیکن حلب دا سب توں وڈا المیہ جنگ دے خاتمے دے بعد شامیاں دے نہ ختم ہونے والے مصائب دا حل ہوۓ گا۔ ‘‘
انسانی المیہ تے جنگ دی تباہ کاریاں
[سودھو]شام وچ جاری خانہ جنگی نے جتھے اک سماج نوں تاراج کیتا اوتھے ای اُتے حالیہ تریخ وچ اک وڈے انسانی المیہ نوں جنم دتا۔ شامی سنٹر برائے پالیسی ریسرچ دی رپورٹ دے مطابق 2014ء دے آخر تک 82 فیصد شامی عوام غربت دا شکار جدونکہ 2.96 ملین افراد اپنی نوکریاں توں ہاتھ دھو بیٹھے نیں، جس دی وجہ توں ملک وچ بیروزگاری دی شرح 58 فیصد ہو چکی اے۔ ملک وچ موجود انفراسٹرکچر دی تباہی کااندازہ اس بات توں لایا جا سکدا اے پہلے توں تباہ حال زراعت دی پیداوار وچ مزید گراوٹ آچکی اے۔ مثال دے طور اُتے صرف حما شہر وچ سبزیاں دی پیداوار وچ 60 فیصد تک کمی آچکی اے۔ اس طرح دارا شہر وچ زیتون دے تیل دی پیداوار وچ 40 فیصد تک کمی واقع ہو چکی اے۔ اسی طرح ملک بھر وچ کنک دی پیداوار وچ صرف اک سال وچ نصف کمی ریکارڈ کیتی گئی۔ الزمان اخبار دی رپورٹ دے مطابق بیروزگار ی دی شرح آنے والے وقت وچ 80 فیصد تک جا سکدی اے۔ اس وچ اہم وجہ سیرو سیاحت دے شعبہ وچ ریکارڈ 95 فیصد گراوٹ وی اے۔
خانی جنگی نے وڈے پیمانے اُتے ملکی انفراسٹرکچر نوں تباہ و برباد کر دتا اے۔
شامی مہا جرین دے بحران نے پوری دنیا نوں ہلا کر رکھ دتا اے، یورپ دے ساحلاں دے نزدیک شامی پناہ گزین بچاں دی لاشاں دی تصویراں عالمی میڈیا وچ گردش کردتی رہاں، جس دے بعد عالمی طور اُتے سول سوسائٹی مافیا نوں وی اپنی دکان چمکانے دا موقع ملیا۔ اقوام متحدہ دے ہائی کمیشن برائے مہاجرین دے مطابق 48 لکھ شامی پناہ گزین ترکی، لبنان، اردن، مصر تے عراق وچ ہجرت کر گئے نیں جدونکہ حالے تک 66 لکھ توں زائد اندرون ملک بے گھر نیں۔ اس تمام بحران وچ صرف دس لکھ دے لگ بھگ پناہ گزین نیں جنہاں نے یورپ وچ پناہ دے لئی درخواستاں دی نیں۔ لیکن جنگ دی تباہ کاریاں دا خمیازہ آنے والی کئی نسلاں نوں بھگتنا پڑ سکدا اے۔ شامی سنٹر برائے پالیسی ریسرچ اپنی رپورٹ وچ لکھتا اے کہ شام دی ازسر نو تعمیر دے لئی 48 ارب ڈالر درکار نیں۔ اس دا آسان الفاظ وچ مطلب ایہ اے کہ شام نوں تقریباً 25 سال صرف جنگ دی تباہ کاریاں دے نتیجے وچ ہونے والی بربادیاں دی ازسر نو تعمیرکے لئی درکار نیں۔ عالمی بینک نے واضح کیتا کہ 59 ارب ڈالر سالانہ دا نقصان سالانہ معاشی سرگرمیاں بند جاں محدود ہونے دی وجہ توں ہو رہیا اے۔ شامی حکومت ول توں خانہ جنگی دے خاتمے دی باتاں دی جا رہی نیں لیکن مکمل طور اُتے خانہ جنگی ختم ہونے وچ وی کئی برس لگ سکدے نیں۔ بشارالاسد بالفرض مخصوص حالات وچ وڈے علاقے اُتے دوبارہ کنٹرول وی حاصل کر لیندا اے تو عدم استحکام، دہشت گردی تے انتشار کئی سالاں تک جاری رہے گا۔
عام رسمی سوچ دے مطابق افراد دے کردار نوں ودھیا چڑھا کر پیش کیتا جاندا اے جس دی وجہ توں اوہ افراد تے حالات دے وچکار جدلیاتی رشتے نوں سمجھنے توں قاصر رہندے نیں۔ جتھے اک طرف بشار الاسد دی کامیابی دے چرچے نیں تے اوتھے ای اُتے کئی حلقیاں دی جانب توں روسی تے ایرانی مداخلت نوں ترقی پسند عمل قرار دتا جا رہیا اے۔ لیکن درحقیقت ایران تے روس دوناں دے اپنے سامراجی مقاصد نیں، جنہاں دے لئی اوہ شام وچ سرگرم نیں۔ اسد دا اقتدار کمزور ترین بیساکھیاں دے سہارے کھڑا اے۔ بشار الاسد دی حکومت ملک دے اک تہائی حصے تک محدود ہو چکی اے تے میدان جنگ وچ موجود تمام افواج دے تیسرے حصہ اُتے ای اس دا کنٹرول موجود اے۔ تمام روسی تے ایرانی حمایت دے باوجود اوہ اک توں زائد محاذاں اُتے سرگرم ہونے توں قاصر اے۔ عالمی طور اُتے بدلتے حالات وی شام وچ گہرے اثرات مرتب کر رہے نیں، امریکہ وچ ٹرمپ دی جت نے لامحالہ طور پردنیا وچ اک بھونچال پیدا کر دتا اے۔ ٹرمپ نے انتخابی مہم دے دوران واضح طور پرالنصرہ فرنٹ تے ہور اسلامی بنیاد پرست گرو ہوں دے خلاف سخت گیر موقف اختیار کیتا اے۔ پیوٹن ول توں ٹرمپ نوں اپنا ’سیاسی حمایندی‘ قرار دینا وی خطہ وچ اہم پیش رفت دے طور اُتے دیکھیا جا رہیا اے۔ سعودی عرب ول توں اپنی کمزوری نوں چھپانے دی غرض توں دفاعی بجٹ وچ اضافہ اس بات دا عندیہ اے کہ آنیوالے عہد وچ ایہ فوری طور اُتے پراکسی جنگاں توں پیچھے نئیں ہٹے گا۔ ایران وچ مئی 2017ء دے ہونے والے انتخابات وچ سخت گیر ملاواں دے دھڑے دا اقتدار وچ آنا خارج از امکان نئیں قرار دتا جا سکدا۔ انہاں کیفیات وچ خطے دا تناظر زیادہ اُتے پیچ، پیچیدہ تے خون ریز ہوۓ گا۔
بیرونی مداخلت نے کدی وی کسے ملک نوں استحکام نئیں بخشا، امریکی سامراج نے جمہوریت تے انسانی حقوق دی آڑ وچ لیبیا، افغانستان تے عراق نوں تباہ و برباد ای کیتا اے۔ مشرق وسطیٰ وچ سامراج دی کھچی لکیراں اج وحشت ناک شکل اختیار کر چکیاں نیں۔ عرب انقلاب دی پسپائی تے خطے وچ جاری خانہ جنگیاں نے محنت کش عوام دی تحریکاں نوں وقتی طور اُتے دبایا اے لیکن انہاں دا ابھرنا ناگزیر اے۔