عرفان القرآن

عرفان القرآن

فائل:Irfan-ul-quran 16.gif
مصنف	ڈاکٹر طاہر القادری
ملک	پاکستان
زبان	اردو
صنف	ترجمہ قرآن
ناشر	منہاج القرآن پبلیکیشنز
طرز طباعت	لطیف اور کثیف جلد
صفحات	1002
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|عرفان القرآن]] ویکی ماخذ اُتے

قرآن حکیم اﷲ تعالیٰ دی عظیم نعمت اے، جو اس نے اپنے حبیب مکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے طفیل سانوں عطا فرمائی۔ اسلام چونکہ اک مکمل دین اے، جو بلاتمیز عرب و عجم تمام انسانیت نوں اللہ رب العزت اُتے ایمان لانے دی دعوت دیندا اے، چنانچہ غیر عرب اقوام نوں قرآنی فہمی وچ آسانی دے لئی مختلف ادوار وچ مختلف زباناں وچ قرآن مجید دے تراجم کیتے جاندے رہے۔ اردو تراجم وچ شاہ رفیع الدین، شاہ عبدالقادر، سرسید احمد خان، ڈپٹی نذیر احمد، اشرف علی تھانوی تے امام احمد رضا خان دے تراجم تاریخی اہمیت رکھدے نیں، جدونکہ عہد جدید وچ پیر محمد کرم شاہ الازھری تے غلام رسول سعیدی دے تراجم نوں مقبولیت ملی۔

اکیویں صدی دے عام اردو دان طبقے دے لئی قدیم تراجم نوں جدید اردو زبان دی سلاست توں عاری ہونے دی وجہ توں مکمل طور اُتے سمجھنا انتہائی دشوار اے۔ اسی طرح مترجمین دی معاصر سائنسی تحقیقات توں ناآشنائی دی وجہ توں جدید دور دے تراجم وی نواں نسل دے ذہناں وچ خاصے ابہام چھڈ جاندے نیں۔ ایسے وچ عرفان القرآن عام قاری نوں تفسیراں توں بے نیاز کر دینے والا ترجمہ اے، جو ہر ذہنی سطح دے لئی یکساں طور اُتے قابل فہم اے تے جدید اردو زبان دی سلاست تے سائنسی تھاں دے ترجمہ دے حوالے توں اہل علم وچ خاص شہرت رکھدا اے۔ عرفان القرآن قرآن حکیم دا ایسا ترجمہ اے جو اردو بولنے والی دنیا وچ ہر خاص و عام تے مکاتب فکر وچ یکساں مقبول اے۔ اس دی پہلی مکمل طباعت رمضان المبارک 1426ھ وچ ہوئی۔

خصوصیات

عرفان القران اپنی نوعیت دا اک منفرد اردو ترجمہ اے، جو کئی جہات توں ہور اردو تراجم قرآن دے مقابلہ وچ نمایاں مقام رکھدا اے۔ اس دی درج ذیل خصوصیات اسنوں ہور تراجم توں ممتاز کردیاں نیں:

• ہر ذہنی سطح دے لئی یکساں قابل فہم تے منفرد اسلوب بیان دا حامل اے، جس وچ بامحاورہ زبان دی سلاست تے روانی اے۔
• ترجمہ ہونے دے باوجود تفسیری شان دا حامل اے تے آیات دے مفاہیم دی وضاحت جاننے دے لئی قاری نوں تفسیری حوالاں توں بے نیاز کر دیتا اے۔
• ایہ نہ صرف فہم قرآن وچ معاون بنتا اے بلکہ قاری دے ایقان وچ اضافہ دا سامان وی اے۔
• ایہ تاثیر آمیز وی اے تے عمل انگیز وی۔
• حبی کیفیت توں سرشار ادب الوہیت تے ادب بارگاہ نبوی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ایسا شاہکار اے جس وچ حفظ آداب و مراتب دا خصوصی اہتمام کیتا گیا اے۔
• ایہ اعتقادی صحت و ایمانی معارف دا مرقع اے۔
• تجدیدی اہمیت دا حامل دور حاضر دے تقاضاں دے مطابق جدید ترین اردو ترجمہ اے، جس وچ جدید سائنسی تحقیقات نوں مد نظر رکھیا گیا اے۔
• ایہ علمی ثقاہت و فکری معنویت توں لبریز ایسا شاہکار اے، جس وچ عقلی تفکر و عملیت دا پہلو وی پایا جاندا اے۔
• روحانی حلاوت و قلبی تذکر دا مظہر اے۔
• اس وچ نہ صرف قرآنی جغرافیہ دا بیان اے بلکہ سابقہ اقوام دا تاریخی پس منظر وی مذکور نیں۔

عرفان القرآن دیاں گوناگوں خوبیاں دی چند مثالاں کچھ ایوی‏‏ں‏ نیں:

ادب الوہیت تے ادب بارگاہ نبوی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم

قرآن حکیم دی تلاوت دا پہلا مقصد ﷲ رب العزت تے نبی آخر الزماں حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم' دے نال ادب تے محبت اُتے مبنی تعلق دا قیام تے استحکام اے۔ عرفان القرآن وچ اس پہلو نوں نمایاں اہمیت دتی گئی اے۔ قاری اسنوں پڑھدے ہوئے ادب و محبت دی ایسی کیفیات توں سرشار ہو جاندا اے کہ بارگاہِ اُلوہیت تے بارگاہِ نبوی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ادب اس دے رگ و پے وچ اثر پزیر ہو جاندا اے۔ مثال دے طور اُتے درج ذیل آیت مبارکہ دا ترجمہ ملاحظہ ہو‎ۓ:

”

قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَىٰ إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَٰهُكُمْ إِلَٰهٌ وَاحِدٌ ۖ فَمَن كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًاo ’’فرما دیجئے: میں تو صرف (بخلقت ظاہری) بشر ہونے میں تمہاری مثل ہوں (اس کے سوا اور تمہاری مجھ سے کیا مناسبت ہے، ذرا غور کرو) میری طرف وحی کی جاتی ہے (بھلا تم میں یہ نوری استعداد کہاں ہے کہ تم پر کلام الٰہی اتر سکے)، وہ یہ کہ تمہارا معبود ، معبود یکتا ہی ہے، پس جو شخص اپنے رب سے ملاقات کی امید رکھتا ہے تو اسے چاہیے کہ نیک عمل کرے اور اپنے رب کی عبادت میں کسی کو شریک نہ کرےo‘‘

“

تفسیری تقاضاں تے ہر ذہنی سطح دے نال اسی‏‏ں آہنگی

عرفان القرآن وچ آیات دا ترجمہ کر دے ہوئے انہاں دے تفسیری پہلو نوں بطورِ خاص پیش نظر رکھیا گیا اے۔ عرفان القرآن ایسی تفسیری شان دا حامل اے کہ آیات دے مفاہیم نوں ہر ذہنی سطح دے قاری دے لئی یکساں طور پرآسان بنادیاگیا اے۔ مثلاً:

”

الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰo ’’(وہ) نہایت رحمت والا (ہے) جو عرش (یعنی جملہ نظام ہائے کائنات کے اقتدار) پر (اپنی شان کے مطابق) متمکن ہو گیاo‘‘

“

سلاست، روانی تے بامحاورہ زبان

عرفان القرآن ادبی خصوصیات دے حوالے توں وی نمایاں تے امتیازی مقام دا حامل اے۔ اپنے اندازِ بیان دی سلاست، روانی تے زبان دے بامحاورہ ہونے دے سبب توں مشکل ترین مفاہیم نوں وی قاری دے لئی قابل فہم بنادیندا اے۔ مثلاً:

”

إِنَّكَ كُنتَ بِنَا بَصِيرًاo قَالَ قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يَا مُوسَىٰo ’’بیشک تو ہمیں (سب حالات کے تناظر میں) خوب دیکھنے والا ہےo (اﷲ نے) ارشاد فرمایا: اے موسیٰ! تمہاری ہر مانگ تمہیں عطا کر دیo‘‘

“

سائنسی تحقیق تے نظری جدت

دور جدید دی سائنسی تحقیقات تے علمی ترقی نے ایہ رحجان پیدا کر دتا اے کہ اج دا ذہن ہر بات نوں سائنسی تے علمی بنیاد اُتے پرکھنا چاہتا اے۔ عرفان القرآن وچ دورِ جدید دے اس تقاضے دا پورا خیال رکھیا گیا اے۔ آیات دا ترجمہ کر دے ہوئے جدید سائنسی تحقیقات نوں وی بیان کیتا گیا اے۔ مثلاً:

”

يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِن كُنتُمْ فِي رَيْبٍ مِّنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُّضْغَةٍ مُّخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِّنُبَيِّنَ لَكُمْ ۚ وَنُقِرُّ فِي الْأَرْحَامِ مَا نَشَاءُ إِلَىٰ أَجَلٍ مُّسَمًى ثُمَّ نُخْرِجُكُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ۖ وَمِنكُم مَّن يُتَوَفَّىٰ وَمِنكُم مَّن يُرَدُّ إِلَىٰ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْلَا يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْمٍ شَيْئًا ۚ وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنبَتَتْ مِن كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍo ’’اے لوگو! اگر تمہیں (مرنے کے بعد) جی اٹھنے میں شک ہے تو (اپنی تخلیق و ارتقاء پر غور کرو کہ) ہم نے تمہاری تخلیق (کی کیمیائی ابتداء) مٹی سے کی، پھر (حیاتیاتی ابتداء) ایک تولیدی قطرہ سے، پھر (رِحمِ مادر کے اندر جونک کی صورت میں) معلق وجود سے، پھر ایک (ایسے) لوتھڑے سے جو دانتوں سے چبایا ہوا لگتا ہے، جس میں بعض اعضاء کی ابتدائی تخلیق نمایاں ہو چکی ہے اور بعض (اعضاء) کی تخلیق ابھی عمل میں نہیں آئی تاکہ ہم تمہارے لیے (اپنی قدرت اور اپنے کلام کی حقانیت) ظاہر کر دیں، اور ہم جسے چاہتے ہیں رحموں میں مقررہ مدت تک ٹھہرائے رکھتے ہیں پھر ہم تمہیں بچہ بنا کر نکالتے ہیں، پھر (تمہاری پرورش کرتے ہیں) تاکہ تم اپنی جوانی کو پہنچ جاؤ، اور تم میں سے وہ بھی ہیں جو (جلد) وفات پا جاتے ہیں اور کچھ وہ ہیں جو نہایت ناکارہ عمر تک لوٹائے جاتے ہیں تاکہ وہ (شخص یہ منظر بھی دیکھ لے کہ) سب کچھ جان لینے کے بعد (اب پھر) کچھ (بھی) نہیں جانتا، اور تو زمین کو بالکل خشک (مُردہ) دیکھتا ہے پھر جب ہم اس پر پانی برسا دیتے ہیں تو اس میں تازگی و شادابی کی جنبش آجاتی ہے اور وہ پھولنے بڑھنے لگتی ہے اور خوش نما نباتات میں سے ہر نوع کے جوڑے اگاتی ہےo‘‘

“

روحانی حلاوت دا مظہر

عرفان القرآن وچ آیات دا ترجمہ کر دے ہوئے اس امر دا بطورِ خاص لحاظ رکھیا گیا اے کہ قاری انہاں روحانی حلاوتاں تے کیفیات توں وی مستفید ہو جو آیات وچ مذکور انبیا و صالحین دے تذکار وچ موجود نیں۔ مثلاً:

”

فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ يَحْيَىٰ وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ ۚ إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا ۖ وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَo ’’تو ہم نے ان کی دعا قبول فرما لی اور ہم نے انہیں یحیٰی (علیہ السلام) عطا فرمایا اور ان کی خاطر ان کی زوجہ کو (بھی) درست (قابلِ اولاد) بنا دیا۔ بیشک یہ (سب) نیکی کے کاموں (کی انجام دہی) میں جلدی کرتے تھے اور ہمیں شوق و رغبت اور خوف و خشیّت (کی کیفیتوں) کے ساتھ پکارا کرتے تھے، اور ہمارے حضور بڑے عجز و نیاز کے ساتھ گڑگڑاتے تھےo‘‘

“

قرآنی جغرافیہ وسابقہ اقوام دا پس منظر

عرفان القرآن دا ایہ امتیازی پہلو اے کہ جتھے وی کسے سابقہ قوم دا تذکرہ ہویا اے تفسیری انداز وچ اس قوم دی جغرافیائی و تاریخی تفصیل نوں وی بیان کر دتا گیا اے، جس توں قاری نہ صرف اس آیت دے مفہوم توں آشنا ہُندا اے بلکہ اس وچ مذکورہ قوم دے بارے وچ وی تفاصیل جان لیندا اے تے اس دے لئی اسنوں کسے تفسیری حوالے ول رجوع کرنے دی ضرورت نئی‏‏ں رہتی۔ مثلاً:

”

وَنَجَّيْنَاهُ وَلُوطًا إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا لِلْعَالَمِينَo ’’اور ہم ابراہیم (علیہ السلام) کو اور لوط (علیہ السلام) کو (جو آپ کے بھتیجے یعنی آپ کے بھائی ہاران کے بیٹے تھے) بچا کر (عراق سے) اس سرزمینِ (شام) کی طرف لے گئے جس میں ہم نے جہان والوں کے لیے برکتیں رکھی ہیںo‘‘

“

مشاہیر دے تبصرے

عرفان القرآن دی تقریب رونمائی

عرفان القرآن دی تقریب رونمائی مؤرخہ 14 ربیع الاول 1427ھ، بمطابق 13 اپریل 2006ء، تحریک منہاج القرآن تے جنگ گروپ آف نیوز پیپرز دی میرخلیل الرحمٰن میموریل سوسائٹی دے زیر اہتمام ڈاکٹر محمد طاہرالقادری دے ترجمہ قرآن عرفان القرآن دی تقریب رونمائی ایوان اقبال لاہور وچ منعقد ہوئی، جس وچ مقامی علما و مشائخ تے دانشوراں دے علاوہ عرب ملکاں دے شیوخ نے وی شرکت دی۔

• حضرت میاں میر مسجد دے خطیب مفتی محمد اقبال کھرل نے کہیا کہ دور حاضر دی علمی شخصیتاں وچ شیخ الاسلام ڈاکٹر محمد طاہرالقادری اعلیٰ مقام رکھدے نیں۔ ڈاکٹر محمد طاہر القادری نے ترجمہء قرآن کر دے قرآن دا عرفان زمانے وچ پھیلانے دی سعی دی اے۔ اس وقت عالم اسلام وچ ڈاکٹر محمد طاہر القادری ای اک ایسی شخصیت نیں جو امت نوں اک پلیٹ فارم اُتے اکٹھا کر رہے نیں تے قرآن دا عرفان وی دے رہے نیں۔
• آستانہء عالیہ چشتیہ آباد کامونکی دے پیر ڈاکٹر جمیل الرحمن چشتی نے کہیا کہ ڈاکٹر محمد طاہر القادری دا ترجمہء قرآن عرفان القرآن قاری نوں قرآن دی حقیقی روح تک پہنچاندا اے۔ عرفان القرآن دا اُسلوب تے ترجمے دا منفرد انداز ہور تراجم توں عرفان القرآن نوں ممتاز کردا اے۔
• مرکزی جماعت اہل حدیث پاکستان دے مرکزی امیر علامہ زبیر احمد ظہیر نے کہیا کہ ڈاکٹر طاہر القادری نے ترجمہ دے دوران ذرّہ برابر وی ڈنڈی نئی‏‏ں ماری تے مسلک تے عقیدہ توں بالا ہو کے اوہ لکھیا جو قرآن انسانیت نوں سکھا رہیا اے۔ ڈاکٹر طاہرالقادری نے فرقہ بندی دی دیواراں نوں توڑ کر اُمتِ مسلمہ دے لئی ترجمہ لکھیا اے، وچ انہاں خصوصی مبارک باد دیدا آں۔
• معروف اسکالر ڈاکٹر طاہر حمید تنولی نے کہیا کہ بر صغیر پاک و ہند وچ ہونے والے تراجم قرآن درخت نیں تے ڈاکٹر محمد طاہرالقادری دا ترجمہء قرآن عرفان القرآن پھل اے۔ ایہ ترجمہ اپنی معنویت دے اعتبار توں تفسیر اے۔ شیخ الاسلام دا ترجمہء قرآن عصرِ حاضر دا بوہت عظیم علمی کارنامہ اے، جس توں صدیاں تک امت فیض حاصل کردتی رہے گی۔ ڈاکٹر محمد طاہرالقادری نے حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ادب نوں محور و مرکز بنایا اے تے کدرے وی ادب دا دامن چھوٹتا نظر نئی‏‏ں آندا۔
• کوٹ مٹھن شریف دے پیر معین الدین کوریجہ نے کہیا کہ عرفان القرآن قیامت تک پڑھیا جاندا رہے گا۔ جدید ذہناں وچ پیدا ہونے والے شکوک و شبہات دا جواب وی عرفان القرآن وچ اے تے فرقہ واریت دے عفریت دا علاج وی عرفان القرآن دے مطالعے وچ اے۔ ساڈا معاشرہ دہشت گردی دی لپیٹ وچ اے، اسلام دا پیغامِ اَمن تے انسانیت وقت دا اہم تقاضا اے تے ڈاکٹر محمد طاہرالقادری نے پوری دنیا وچ اَمن دے سفیر دے طور اُتے منے جاندے نیں۔
• سابق وزیر مذہبی امور پنجاب سعید الحسن گیلانی نے کہیا کہ قرآن پڑھنے دا ذوق زندہ کرنے دی ضرورت اے۔ عرفان القرآن اک ایسا نادر ترجمہ اے جو مسلماناں وچ قرآن دی تلاوت کرنے دا ذوق پیدا کرے گا، جس دے بعد قاری فہمِ قرآن تک پہنچے گا۔
• پاکستان کالج آف لا دے پرنسپل ڈاکٹر ہمایوں احسان نے کہیا کہ قرآن حکیم دا ترجمہ کرنا دنیا دا مشکل ترین کم اے۔ ڈاکٹر محمد طاہرالقادری مبارک باد دے مستحق نیں جنہاں نے اتنا نایاب، آسان فہم تے عصر حاضر دے تقاضاں دے مطابق جدید ترین ترجمہ کر دے امت اُتے احسان کیتا۔ انہاں اس دا انگریزی ورژن وی لکھنا چاہیے۔ اس اُتے ڈاکٹر محمد طاہر القادری نے انہاں دسیا کہ عرفان القرآن دا انگریزی ترجمہ وی قریباً مکمل ہوچکیا اے۔ انہاں نے کہیا کہ اعلیٰ کتاباں دے تراجم شروع ہو جائاں تو قوماں دا عامیانہ پن ختم ہو جاندا اے۔ عرفان القرآن اک ایسی نادر شے اے جسنوں پڑھ کر امت مسلمہ اپنا کھویا ہویا مقام دوبارہ حاصل کر سکدی اے۔
• شیخ الحدیث مولانا محمد معراج الاسلام نے کہیا کہ کئی تراجمِ قرآنِ حکیم وچ ادب و احترم نوں ملحوظ نئی‏‏ں رکھیا گیا۔ عرفان القرآن اک ایسا بیش قیمت ترجمہ اے جسنوں پڑھ کر شکوک و شبہات پیدا نئی‏‏ں ہُندے بلکہ پہلے توں موجود اَوہام دا خاتمہ ہُندا اے۔
• شیعہ عالم دین سید علی غضنفر کراروی نے کہیا کہ ہرکسی نے اپنے عقیدے دے مطابق تراجم لکھے، مگر عرفان القرآن وچ منشا اِلٰای و رسول نوں ملحوظ رکھیا گیا اے۔ ڈاکٹر محمد طاہرالقادری امت نوں جوڑنے دے لئی محبت تے یگانگت دی بات کر دے نیں۔ انہاں دا ترجمہء قرآن فرقہ واریت دی اگ بجھا نے دا ساماں پیدا کرے گا۔
• سابق وزیر سیاحت و ثقافت پنجاب میاں محمد اسلم اقبال نے کہ قرآ ن توں جو رشتہ ٹوٹتا جا رہیا اے اوہ عرفان القرآن پڑھنے توں جڑے گا، اللہ ساڈی نیتاں نوں درست کرے۔ ڈاکٹر محمد طاہرالقادری دے علمی کارنامے اہل پاکستان دا فخر نیں، خصوصاً ترجمہء قرآن عرفان القرآن اُمت دے امراض دی دوا بن سکدا اے۔ قرآن دے نور نوں عام آدمی دے فہم تک پہنچانے وچ ڈاکٹر محمد طاہرالقادری دی کوشش تاریخی نوعیت دی اے۔
• جامعہ نظامیہ رضویہ لاہور دے شیخ الحدیث مولانا عبد التواب صدیقی نے خطاب دے دوران وچ کہیا کہ اج ضرورت اس امر دی اے کہ امت مسلمہ قرآن حکیم دے نال اپنا تعلق فیر توں بحال کرے۔ شیخ الاسلام ڈاکٹر محمد طاہر القادری دی ایہ کاوش واقعی لائق صد تحسین اے، جو اک مینارہء نور دی حیثیت رکھتی اے۔
• اس موقع اُتے عرب علما الدکتور الشیخ شہاب الدین الفرفور، الشیخ الدکتور السید محمود ابو الہدیٰ الحسینی تے الاستاذ الفقیہ المحقق الشیخ اسعد محمد سعید الصاغرجی نے وی خطاب کیتا۔ انہاں نے عرفان القرآن نوں اردو دان طبقہ دے لئی قابل رشک قرار دتا۔

تنقید

تحریک منہاج القرآن ول توں قرآن مجید دے ہور اردو تراجم دے نال عرفان القرآن دے تقابلی جائزہ اُتے مبنی کتابچہ شائع کیتا گيا، جس وچ کئی معروف تراجم شامل سن۔ اس دے رد عمل وچ ماہنامہ معارف رضا تے جتھے رضا وچ کنزالایمان ترجمہ قرآن توں عرفان القرآن دا تقابلی جائزہ پیش کر دے عرفان القرآن اُتے اشکالات پیش کیتے گئے سن۔

انگریزی ترجمہ

مغربی دنیا نوں قرآن حکیم دے حقیقی پیغام دے ابلاغ دے لئی ڈاکٹر محمد طاہرالقادری ول توں ’’دی گلوریئس قرآن‘‘ دے ناں توں قرآن حکیم دا انگریزی ترجمہ وی شائع کیتا جا چکیا اے۔

ہور تراجم

اردو تے انگریزی زباناں وچ دوناں تراجم براہ راست ڈاکٹر محمد طاہرالقادری نے خود کیتے نیں، جدونکہ ہور زباناں وچ ہونے والے تراجم ہور افراد نے اردو تے انگریزی تراجم نوں مدنظر رکھدے ہوئے کیتے گئے نیں۔ انہاں وچوں نارویجن تے ہندی مکمل ہو کے شائع ہوچکے نیں۔

حوالے