فاطمہ بنت عبد اللہ (نظم)
علامہ محمد اقبال نے اپنے مجموعۂ کلام بانگ درا دی اِس نظم فاطمہ بنتِ عبد اللہ وچ فاطمہ نوں زبردست خراجِ تحسین پیش کیتا اے تے نظم دے عنوان دے نال خود ہی وضاحت کردتی اے کہ فاطمہ عرب لڑکی سی جو طرابلس دی جنگ 1912 وچ غازیاں نوں پانی پلاندی ہوئی شہید ہوئی۔
نظم[سودھو]
علامہ نے اپنی شعری روایات دے عین مطابق، نظم دے پہلے ہی مصرع وچ جان ڈال دتی اے تے اپنا خیال انتہائی واشگاف لفظاں وچ بیبن کے دتا اے، فرماندے نيں،
فاطمہ، تو آبروئے امتِ مرحوم ہے
تمام نظم ہی لا جواب اے، پہلے بند وچ فاطمہ نوں خراجِ تحسین پیش کردے ہوئے فرماندے ہیں
یہ کلی بھی اس گلستانِ خزاں منظر میں تھی
ایسی چنگاری بھی یا رب اپنی خاکستر میں تھی
تے دوسرے بند وچ علامہ نے اپنی دور باں تے دور رس نگاہاں توں فاطمہ دی شہادت دے واقعے وچ مضمر حقیقت بیان کردتی اے، اک شعر کچھ ایويں اے ۔
ہے کوئی ہنگامہ تیری تربتِ خاموش میں
پل رہی ہے ایک قومِ تازہ اس آغوش میں
پہلے بند دا اک مصرع تے شعر جو اُتے تحریر کیتے گئے نيں، انہاں توں اک گل واضح ہو رہی اے کہ اقبال صرف فاطمہ نوں خراجِ تحسین ہی پیش نئيں کر رہے، بلکہ اک ہور حقیقت دی طرف وی اشارہ کے رہے نيں، جو "امتِ مرحوم" تے "گلستانِ خزاں منظر" دے لفظاں توں واضح اے۔ اس نظم تے علامہ دے پیغام نوں کماحقہ سمجھنے دے لئی ضروری اے کہ تریخ دی تھوڑی سی ورق گردانی دی جائے تے اس واقعہ دے پس منظر نوں ذہن وچ رکھیا جائے۔
تاریخی پس منظر[سودھو]
فاطمہ[سودھو]
 مکھ لیکھ لئی ویکھو: فاطمہ بنت عبد اللہ |
فاطمہ، اک 14 سالہ معصوم عرب لڑکی سی، جو جذبۂ جہاد تے جذبۂ شہادت توں مالا مال سی تے بالآخر جنگ وچ اپنے غازی تے زخمی مجاہد بھائیاں نوں اپنے مشکیزے توں پانی پلاندی ہوئی، جامِ شہادت نوش کر گئی۔ شہید زندہ ہُندے نيں ایہ ہر مسلمان دا ایمان اے، لیکن اسيں جداں مسلماناں نوں اس معصومہ و شہیدہ دا ناں و کم قطعاّ معلوم نہ ہُندا جے علامہ اسنوں خراجِ تحسین پیش نہ کردے تے اب، جدوں تک علامہ، بانگِ درا تے اردو دا ناں رہے گا، اس شہیدہ دا ناں ساڈے ذہناں وچ وی زندہ رہے گا۔
تاریخِ لیبیا[سودھو]
جنگِ طرابلس، اصل وچ اٹلی تے سلطنت عثمانیہ دی جنگ سی، جس وچ ترکی نے تاں شکست مبن کے طرابلس تے دوسرے صوبے (موجودہ لیبیا) اٹلی دے حوالے کے دتے سن، لیکن اوتھے دے مقامی مجاہدین نے، غیر ملکی قابضین دے خلاف اپنی جد و جہد جاری رکھی۔ لیبیا نوں تریخ عالم وچ ہمیشہ توں اک خاص اہمیت حاصل رہی اے، اس دی تریخ کم و بیش ساڈھے تین، چار ہزار سال پرانی اے، قدیم یونانیاں نے اسنوں ایہ ناں دتا سی کہ قریب 1300 پہلے مسیح وچ ایتھے اک قبیلہ موسوم بہ لیبی یا لیبو آباد سی ۔ شمالی افریقہ دے بحیرہ روم دے ساحلاں اُتے آباد ایہ ملک ہمیشہ توں حملہ آوراں تے استعماریاں دی جولاں گاہ بنا رہیا اے، کدی ایہ ملک اک وحدت دے طور اُتے موجود رہیا تے کدی دو، تن صوبےآں دی خود مختار ریاستاں وچ ۔ قبلِ اسلام اسنوں سلطنت روما نے کئی بار پامال کیا، عرباں نے اسنوں فتح کیا، ایتھے اسلام پھیلایا تے ایتھے آباد وی ہوئے، بعد وچ سلطنتِ عثمانیہ دا حصہ بنا تے صدیاں تک انہاں دے زیرِِ نگیں رہیا۔ تریخ عالم دا ایہ اک انتہائی تاریک باب اے کہ فاشسٹ تے استعماری و استبدادی قوتاں نے ہمیشہ توں اپنے ملکاں دے علاوہ دوسرے تے غیر جانبدار و ناچار ملکاں نوں اپنا مشقِ ستم بنایا، کدی مال و دولت دے لئی تے کدی اپنے مفادات دے لئی تے صد حیف کہ طلوعِ "انسانیت" توں شروع ہونے والا ایہ بھیانک کھیل، انسان تے انسانیت دی "ترقی" دے باوجود رکا نئيں۔ اٹلی نے ہورپ وچ اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی، ستمبر 1911ء نوں اک دن دے الٹی میٹم اُتے لیبیا اُتے حملہ کر دتا تا کہ ترکی نوں ہور کمزور کیتا جا سکے تے ادھر توں دباؤ ڈال کر انہاں نوں یورپ توں ہمیشہ دے لئی فارغ کر دتا جائے۔ ترکی دی اک کمزور سی فوج اس وقت لیبیا وچ موجود سی جو شاید بہت جلد ہتھیار ڈال ڈیندی، لیکن اوتھے دے عربی تے مقامی بربر قبیلے اٹلی دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے تے ایہ جنگ اکتوبر 1912ء تک چلی، اکتوبر وچ اک معاہدے دے تحت ترکی نے لیبیا اُتے اٹلی دا مکلمل تسلط تسلیم کر ليا تے اوتھے توں ہمیشہ دے لئی فارغ ہو گئے۔ لیکن مقامی لوکاں نے اس معاہدے نوں تسلیم کرنے توں انکار کر دتا تے اٹلی دے خلاف اپنی جد و جہد جاری رکھی۔ اس دے بعد اٹلی تے ترکی دے درمیان بلقان دی جنگ لڑی گئی تے تے فیر پہلی جنگ عظیم وچ مقابلے ہوئے۔ اس جنگِ عظیم وچ مقامی لوکاں نے اپنی مدد آپ دے تحت اٹلی نوں ناکاں چنے چبوا دتے تے تمام صوبہ طرابلس اُتے قابض ہو کے اپنی خود مختار حکومت قائم کر لئی، پہلی جنگِ عظیم وچ ترکی دی عبرتناک شکست تے سلطنتِ عثمانیہ دے سقوط دے بعد اٹلی نے مقامی لوکاں نوں اُتے مظالم دے پہاڑ ڈھا دتے ایتھے اس تحریک تے اس دے بانی دا تھوڑا سا جائزہ پیش کر دينا مناسب اے جس نے لیبیا تے ملحقہ ملکاں، مراکش، سوڈان، الجزیرے وغیرہ دے مسلماناں دے دلاں وچ اس قدر جذبہ پیدا کر دتا سی کہ فاطمہ سی معصوم بچی وی جہاد دے لئی نکل کھڑی ہوئی۔
سنوسی تحریک[سودھو]
| مکھ لیکھ لئی ویکھو: سنوسی تحریک |
| مکھ لیکھ لئی ویکھو: محمد بن علی سنوسی |
تریخ وچ ایہ تحریک سنوسی تحریک دے ناں توں جانی جاندی اے جو اس دے بانی سید محمد بن علی سنوسی دے نامِ نامی توں منسوب اے۔ اوتھے دے مقامی لوک اج وی انہاں نوں السنوسی الکبیر دے ناں توں اپنے دلاں وچ بسائے ہوئے نيں۔ سید محمد بن علی، 1791ء وچ الجزیرے دے اک چھوٹے توں قصبے سنوس وچ پیدا ہوئے، ابتدائی تعلیم دے بعد آپ نے تیونس، قاہرہ تے مکہ وچ تعلیم حاصل کيتی۔ 1837ء وچ آپ نے اک اصلاحی تحریک شروع کی، جس دا بنیادی مقصد سنتِ نبوی تے شریعت اُتے عمل کرنا سی، ایہ اک انتہائی سادہ تحریک سی اس لئی لوک جوق در جوق اس وچ شامل ہُندے گئے تے دیکھدے ہی دیکھدے ایہ تحریک تمام شمالی افریقہ وچ پھیل گئی۔ سید محمد نے اصلاح دی غرض توں مختلف شہراں وچ خانقانيں تے حلقے قائم کیتے جو زاویہ کہلاندے سن، جتھے اُتے لوکاں تے بچےآں نوں شریعت تے سنتِ نبوی دے نال نال، زراعت، باغبانی، پارچہ بافی تے معماری دی تعلیم وی دتی جاندی سی تے اس دے نال نال جذبہ جہاد دی وی تلقین کيتی جاندی سی۔ آپ دا انتقال 1859ء وچ ہويا تے آپ دے فرزندگان نے اس تحریک نوں جاری رکھیا تے جنگ طرابلس تے ما بعد جنگاں وچ آپ دی اولاد ہی سپہ سالار سی۔
اٹلی دے خلاف جہاد[سودھو]
| مکھ لیکھ لئی ویکھو: عمر مختار |
پہلی جنگِ عظیم دے بعد 1923ء وچ اٹلی دے فاشسٹ حکمران، مسولینی نے لیبیا دے لوکاں نوں سبق سکھانے تے اس تحریک نوں ختم کرنے دے لئی وسیع پیمانے اُتے فوجی مہم شروع کيتی۔ اس وقت دی سپر پتے اٹلی دا مقابلہ انہاں نہندے تے بے یار و مدد گار مجاہداں نے سالاں تک کیتا لیکن 1927ء تک اٹلی نے چن چن کر مجاہدین نوں تقریبا ختم کر دتا تے 1931ء وچ اس تحریک دے مرکز کفرہ نوں فتح کر ليا۔ تے اس تحریک دے راہنماواں تے مجاہداں نوں اذیت ناک سزاواں دے کے مار ڈالا۔ اس وقت اس تحریک دے رہنما عمر مختار سن، جنھاں اٹلی نے گرفتار کرنے دے بعد پھانسی دی سزا سنائی تے لوکاں نوں عبرت دا سبق سکھانے دے لئی اس پھانسی دے لئی اک وڈی تقریب دا اہتمام کیتا جس وچ لیبیا دے ویہہ ہزار توں ودھ باشندےآں نوں گرفتار کرکے زبردستی شامل کیتا گیا تا کہ "باغی" دا انجام دیکھو۔ لیکن جو تحریک عوام دے دلاں وچ بسی ہو تے ایمان دی حرارت اس وچ جوان لہو شامل کردی رہے اوہ بھلا کدوں ختم ہُندی اے دوسری جنگ عظیم وچ اس تحریک نوں اک دفعہ فیر ابھرنے دا موقع ملیا تے اس دفعہ انہاں نے اتحادی فوجاں دے نال مل کے اٹلی دا مقابلہ کیتا تے جنگ دے بعد اقوامِ متحدہ دی قرارداد دی رو توں 1951ء وچ مکمل خود مختار ملک بن گیا۔ لیبیا نوں ایہ اعزاز وی حاصل اے کہ اوہ دنیا دا پہلا ملک سی جس نے اقوامِ متحدہ دی حمایت توں آزادی حاصل کيتی۔
امت دا نوحہ[سودھو]
علامہ نے اپنی نظم وچ جتھے فاطمہ بنتِ عبد اللہ نوں زبردست خراجِ تحسین پیش کیتا اے اوسن، امتِ مرحومہ دا نوحہ وی بیان کیتا اے کہ اس وقت دے خلیفہ و امیر المومنین نے اپنی اس نہندی رعایا نوں ظالماں دے رحم و کرم اُتے چھڈ کے راہِ فرار اختیار کر ليا سی ۔ تے دوسرا علامہ دی زمانہ شناس نگاہاں نے دیکھ لیا سی کہ ایہ تحریک دبنے والی نئيں کہ جس قوم دی بچیاں دے جذبۂ شہادت دا ایہ عالم سی اس قوم دے جواناں تے جتھے دیدہ برزگاں دا کیہ عالم ہوئے گا۔ تے علامہ دی تے بہت ساریاں مبنی بر حقیقت گلاں وچوں ایہ وی اک پوری ہونے والی گل سی کہ ایہ تحریک اپنے منطقی منزل اُتے پہنچ کے رہی۔