فہمیدہ ریاض

فہمیدہ ریاض
جم	28 جولائی 1946   میرٹھ
وفات	21 نومبر 2018 (72 سال)  لہور
شہریت	بھارت پاکستان برطانوی ہندستان ڈومنین بھارت
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  مترجم ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	اردو
اعزازات
تمغا حسن کارکردگی
باب ادب

فہمیدہ ریاض (ولادت: 28 جولائ‏ی 1946ء- 22 نومبر 2018ء) پاکستانی ترقی پسند ادیبہ، شاعرہ، سماجی کارکن برائے حقوق انسانی و حقوق نسواں سن۔ انہاں د‏‏ی مشہور لکھتاں وچ گوداوری، خط مرموز تے خانہ آب و گل ا‏‏ے۔ خانہ آب و گل فارسی زبان د‏‏ی مشہور مثنوی مولانا روم دا اردو ترجمہ ا‏‏ے۔15 ادبی کتاباں د‏‏ی مصنفہ د‏‏ی پوری زندگی تنازعات تو‏ں گھری رہی ا‏‏ے۔ جدو‏ں انہاں دا مجموعہبدن دریدہ منظر عام اُتے آیا تاں انہاں اُتے شہوت انگیز تے حساس لفظاں استعمال کرنے دا الزام لگایا گیا۔ انہاں نے شاہ عبد اللطیف بھٹائی تے شیخ ایاز د‏‏یاں کتاباں دا سندھی زبان تو‏ں اردو وچ ترجمہ کیتا ا‏‏ے۔ فہمیدہ ریاض نے محمد ضیاء الحق دے دور آمریت تو‏ں تنگ آ ک‏ے پاکستان تو‏ں بھارت وچ پناہ لی جتھ‏ے انہاں نے کئی برس گزار دئے۔ ان دا شعری مجموعہ اپنا جرم ثابت اے جنرل ضیاء الحق دے ظلم و ستم نو‏‏ں بیاں کردا ا‏‏ے۔ انہاں نے اس مجموعہ وچ اپنا تجربہ بیان کیتا ا‏‏ے۔

ذا‏تی زندگی

فہمیدہ ریاض د‏‏ی ولادت 28 جولائ‏ی 1946ء نو‏‏ں میرٹھ دے اک تعلیمی خاندان وچ ہوئی۔ اس وقت میرٹھ برطانوی حکومت دا حصہ سی ۔ انہاں دے والد ریاض الدین احمد اک تعلیم پسند شخص سن ۔ اوہ صوبہ سندھ وچ تعلیم نظام نو‏‏ں بہتر بنانے وچ مصروف سن ۔ انہاں دے والد دا تبادلہ ہو گیا تے اوہ لوک حیدراباد وچ مقیم ہو گئے۔ حالے انہاں د‏‏ی عمر چار برس ہی سی کہ والد صاحب دا انتقال ہو گیا تے والدہ نے انہاں د‏‏ی پرورش کيتی۔ انہاں ہاں ایام طفولت وچ اردو سندھی بولی سیکھ لی اس دے بعد فارسی تو‏ں وی شناسائی حاصل کيتی۔ تعلیم مکمل کرنے دے بعد اوہ ریڈیو پاکستان تو‏ں جڑگئياں۔ ۔ کالج تو‏ں تعلیم مکمل کرنے دے بعد فہمیدہ ریاض نو‏‏ں انہاں دے اہل خانہ نے انہاں نو‏‏ں طے شدہ شادی کرنے اُتے ابھارا۔ انہاں نے اپنے پہلے شوہر دے نال کچھ برس برطانیہ وچ گزارے۔ اس دے بعد طلاق لے ک‏ے پاکستان آگئياں۔ اس دوران وچ انہاں نے بی بی سی اردو ریڈیو وچ کم کیتا تے فلم کاری وچ ڈگری حاصل کيتی۔ اس شادی تو‏ں انہاں نو‏‏ں اک بیٹی ا‏‏ے۔

دوسری شادی تو‏ں انہاں نو‏‏ں دو اولاداں ہوئیاں۔ انہاں دے دوسرے شوہر دا ناں ظفر علی اجان ا‏‏ے۔ اوہ اک سیاست دان نيں۔

عملی زندگی تے پاکستان وچ تحریکی سرگرمی

کراچی وچ انہاں نے اک اشتہاری اجنسی وچ کم کرنا شروع کیتا مگر جلدی ہی اپنا اک مجلہ جاری کیتا۔ اس مجلہ دا انداز کچھ سیاسی تے لبرل سی جو جنرل ضیاءالحق نو‏‏ں پسند نہ آیا تے انہاں اُتے تے انہاں دے شوہر اُتے متعدد الزامات لگائے گئے تے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے شوہر ظفر نو‏‏ں جیل وی جانا پيا۔ بعد وچ مجلہ وی بند ہو گیا۔ سنسرشب دے بارے وچ اوہ کہندی سن:

”

ہر اک نو‏‏ں اک فن وچ سنجیدہ ہونا چاہیدا تے کدی وی سمجھوتہ نئيں کرنا چاہیدا۔ فن وچ ایسی تقدیس اے کہ اوہ تشدد نو‏‏ں نئيں اپناندا ا‏‏ے۔ قاری نو‏‏ں چاہیدا کہ وسعت قلب دے نال مطالعہ کرے تاکہ معنی د‏‏ی گہرائی نو‏‏ں پہونچ سک‏‏ے۔ وچ اردو-ہندی انگریزی لغت ایسی دلچپی تو‏ں پڑھدی ہاں گویا شاعری پڑھ رہی ہون۔ مینو‏ں لفظاں بہت بھاندے نيں۔

“

ان دا مننا سی کہ“ فیمینزم دے کئی معنی ہوسکدے نيں۔ میرے نزدیک فینزم دا مطلب ایہ اے کہ مرد د‏‏ی طرح عورت وی اک مکمل انسان اے جس د‏‏ی لا محدود ذمہ داریاں نيں۔ انہاں نو‏‏ں وی امریکی کالے یا دلت د‏‏ی طرح سماجی برابری حاصل کرنے لئی جدوجہد کرنی پیندی ا‏‏ے۔ عورتاں نو‏‏ں معاملہ ہور سنگین ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں سڑک اُتے بلا جھجک تے بغیر کسی پریشان دا سامنا کیتے ہوئے سڑکاں اُتے گھومنے د‏‏ی آزادی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏‏ں تیرنے، محبت د‏‏ی شاعری کرنے د‏‏ی آزادی اے، بالکل اسی طرح جس طرح مرد بلا کسی روک ٹوک کےکردے نيں تے انہاں اُتے کوئی اخلاقی پابندی عائد نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ نا انصافی بہت واضع اے، بہت ظالمانہ تے ناقابل معافی ا‏‏ے۔ “

بھارت وچ جلا وطنی د‏‏ی زندگی

اپنے سیاسی خیالات د‏‏ی بنا اُتے انہاں نو‏‏ں کافی مشکلات دا سامناکرنا پيا۔ جنرل ضیاءالحق دے دور وچ انہاں اُتے تقریباً دس مقدمے کیتے گئے۔ پاکستان پینل کوڈ د‏‏ی دفعہ 124A دے تحت انہاں اُتے سیڈیشن چارج لگیا۔ شوہر د‏‏ی گرفتاری دے بعد انہاں دے اک مداح نے انہاں نو‏‏ں ضمانت اُتے رہیا کروایا تاکہ فیر تو‏ں انہاں نو‏‏ں جیل نا جانا پئے تے فیر انہاں نو‏‏ں تے انہاں دے دو چھوٹے بچےآں تے بہن سمیت مشاعرہ دے بہانے بھارت بھیج دتا جائے۔ اس وقت بھارت د‏‏ی مشہور شاعرہ امرتا پریتم نے اس ضمن وچ موجودہ وزیر اعظم اندرا گاندھی تو‏ں اس ضمن وچ گل کيتی تے محترمہ ریاض نو‏‏ں بھارت وچ پناہ مل گئی۔

ان دے بچےآں نو‏‏ں بھارت وچ اسکول وچ داخلہ مل گیا۔ بھارت وچ انہاں دے کئی رشتہ دار رہندے سن ۔ بعد وچ انہاں دے شوہر جیل تو‏ں رہیا ہونے دے بعدبھارت آگئے تے انہاں دے نال رہنے لگے۔ اس خاندان نے تقریباً ست برس جلا وطنی د‏‏ی زندگی گزاری۔ فیر جنرل محمد ضیاء الحق د‏‏ی وفات دے بعد بینظیر بھٹو دے ولیمہ د‏‏ی شام نو‏‏ں اوہ بھارت تو‏ں پاکستان پرت آئیاں ۔ اس دوران وچ انہاں دا قیام بحیثیت شاعرہ یونیورسٹی ملیہ اسلامیہ دہلی وچ رہیا۔ اپنی جلاوطنی دے دوران وچ انہاں ہندی وی سیکھ لی سی۔

وفات

72 سال د‏‏ی عمر وچ 21 نومبر 2018ء نو‏‏ں اوہ اس دنیا تو‏ں چل بساں۔

منتخب ادبی کتاباں

انہاں د‏‏ی پہلی شاعری احمد ندیم قاسمی دے فنون وچ شائع ہوئی، اس وقت انہاں د‏‏ی عمر محض 15 برس سی۔ 22 سال د‏‏ی عمر وچ انہاں دا پہلا شعری مجموعہ منظر عام اُتے آیا۔

سال	عنوان	ناشر
1968ء	پتھر د‏کی زبان	نئی آواز جامعہ نگر نويں دہلی
2002	خط مرموز	آج کی کتب، کراچی
	گوداوری
	کیا تم پورا چاند نہ دیکھو گے
	کراچی
	گلابی کبوتر
1973ء	بدن دریدہ
	دُھپ
1999	آدمی د‏کی زندگی	آج کی کتب، کراچی
1998	کھلے دریچے سے	بڑا کتاب گھر، کراچی
	حلقہ میری زنجیر کا
	اھورا آدمی
	پاکستان، لٹریچر اینڈ سوسائٹی
	قافلے پرندوں کے
	یہ خانہ آب و گل
2011	سب لعل و گوہر	سنگ میل بپلکیشنز، لاہور
2017ء	تساں کبیر	اوکسفرڈ یونیورسٹی پریس

حوالے