قصا چار درویش

باغ و بہار

لکھاری	امیر خسرو
اصل عنوان	(فارسی: قصه چهار درویش‎
دیس	بھارت
بولی	(فارسی) مول دا اردو ترجمہ
صنف	داستان

قصہ چار درویش (فارسی: قصه چهار درویش‎؛ اردو وچّ باغ و بہار) اخیر 13ویں صدی وچّ امیر خسرو دیاں لکھیاں داستاناں دا مجموعہ ہے۔ کہندے ہن کہ امیر خسرو دے گورو اتے صوفی سنت، نظام الدین اولیا بیمار ہو گئے سی۔ اوہناں نوں خوش کرن دے لئی، امیر خسرو نے اوہناں نوں الف لیلیٰ (اک ہزار اک راتاں) دے سٹائل وچّ کہانیاں دی اک لڑی سناؤنی شروع کر دتی۔ کہانی-لڑی دے مکن تکّ، حضرت نظام الدین اولیا صحیح سلامت ہو گئے سی، اتے اوہناں ارداس کیتی سی کہ جو کوئی وی ایہناں کہانیاں نوں سنے گا اوہ وی ٹھیک ہو جاوے۔

باغ و بہار میر امن دہلوی د‏‏ی تصنیف کردہ اک داستان اے جو اُنھاں نے فورٹ ولیم کالج وچ جان گلکرسٹ د‏‏ی فرمائش اُتے لکھی۔ عام خیال اے کہ باغ و بہار نو‏‏ں میر امن نے امیر خسرو د‏‏ی فارسی داستان قصہ چہار درویش تو‏ں اردو وچ ترجمہ کيتا اے لیکن ایہ خیال پایہ استناد نو‏‏ں نئيں پہنچکيا۔ باغ و بہار فورٹ ولیم کالج د‏‏ی دین اے جو انگریزاں نو‏‏ں مقامی زباناں تو‏ں آشنا کرنے دے لئی قائم کيتا گیا سی تے ایتھے میر امن نے باغ و بہار نو‏‏ں جان گل کرائسٹ د‏‏ی فرمائش اُتے میر حسین عطا تحسین د‏‏ی نو طرز مرصع تو‏ں استفادہ کرکے تصنیف کيتا۔ اس طرح ایہ داستان اردو نثر وچ اک سنگ میل د‏‏ی حیثیت رکھدی اے تے اسنو‏ں بجا طور اُتے جدید اردو نثر دا پہلا صحیفہ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اس داستان د‏‏ی اشاعت دے بعد اردو نثر وچ پہلی مرتبہ سلیس بولی تے آسان عبارت آرائی دا رواج ہويا تے اگے چل ک‏ے غالب د‏‏ی نثر نے اسنو‏ں کمال تک پہنچیا دتا۔ ايس‏ے بنا اُتے مولوی عبدالحق دا کہنا اے کہ اردو نثر د‏‏ی انہاں چند کتاباں وچ باغ و بہار نو‏‏ں شمار کيتا جاندا اے جو ہمیشہ زندہ رہنے والی نيں تے شوق تو‏ں پڑھی جاواں گی۔ بقول سید محمد، "میر امن نے باغ و بہار وچ ایسی سحر کاری د‏‏ی اے کہ جدو‏ں تک اردو زبان زندہ اے مقبول رہے گی تے اس د‏ی قدر و قیمت وچ مرورِ ایام دے نال کوئی کمی نہ ہوئے گی۔" ہور سید وقار عظیم دے لفظاں وچ "داستاناں وچ جو قبول عام باغ و بہار دے حصے وچ آیا اے اوہ اردو د‏‏ی کسی تے داستان نو‏‏ں نصیب نئيں ہويا"۔

اردو ترجمہ

بقول سید محمد، میر امن نے اردو ترجمہ کردیاں باغ و بہار وچّ اجیہی عامَ اردو زبان دی ورتوں کیتی ہے کہ جدوں تکّ اردو زبان زندہ ہے مقبول رہیگی اتے اس دی قدر-قیمت وچّ وقت بیتن دے نال کوئی کمی نہ ہوویگی۔

بقول سید وقار عظیم: ایہناں داستاناں وچّ جو قبول عامَ باغ و بہار دے حصے وچّ آیا ہے اوہ اردو دی کسے ہور داستان نوں نصیب نہیں ہویا۔

باغ و بہار فورٹ ولیئم کالج دی دین ہے جو انگریزاں نوں مقامی زباناں توں جانو کراؤن لئی قایم کیتا گیا سی۔ کالج دے اک اہلکار جان گلکرائیسٹ دی فرمائش اتے میر امن نے اس دا فارسی توں نواں اردو ترجمہ کیتا۔ اس توں پہلاں نوں طرز مرصع ناں تے میر حسین عطا تحسین دا کیتا ترجمہ کجھ ودھیرے ہی پنڈتاؤ سی اتے عامَ لوکاں دی سمجھ توں پار سی۔ ایہہ داستان اردو نثر وچّ اک میل پتھر دی حیثیت رکھدی ہے۔ اس لئی کہ اردو نثر وچّ پہلی مرتبہ سرل اتے آسان عبارت دا رواج ہویا۔ اسے لئی تاں مولوی عبدالحق دا کہنا ہے کہ اردو نثر دیاں اوہناں کجھ کتاباں وچّ باغ و بہار نوں شمار کیتا جاندا ہے جو ہمیشہ زندہ رہن والیاں ہن اتے شوق نال پڑھیاں جاندیاں ہن۔

ظرز

داستاناں وچّ جو مقبولیت باغ و بہار دے حصے وچّ آئی ہے، اوہ اردو دی کسے ہور داستان نوں نصیب نہیں ہوئی۔ ایہہ داستان اج وی اونی ہی مقبول ہے جنی اج توں پونے دو سو سال پہلاں سی۔ اس دی غیرمعمولی مقبولیت دی سبھ توں وڈی وجہ اس دا دلکش اتے دلنشین اندازے بیان ہے، جو اسنوں اردو زبان وچّ ممتاز مقام پردان کردا ہے۔

باغ و بہار دے مترجم میر امن دہلوی حالانکہ فورٹ ولیئم کالج نال متعلق سن، اس لئی اس دیاں لکھتاں وی کالج دیاں متھیاں سکیماں دے تحت لکھیاں گئیاں اتے اس وچّ اوہ تقاضے مکھ رہے جہناں دی نشاندیہی ڈاکٹر جان گلکرائسٹ نے کیتی سی۔ فورٹ ولیئم کالج لئی جنیاں کتاباں تالیف ہوئیاں اوہناں وچّ لکھن والیاں نے سبھ توں زیادہ دھیان اس گلّ اتے دتا کہ کتاب دی زبان سرل اتے سادہ ہووے اتے بول چال دی زبان اتے روزمرہ دے محاورے دا خیال رکھیا جاوے۔ حالانکہ اس دا مقصد انگریز نووارداں نوں مقامی بولی اتے سبھیاچار توں جانو کراؤنا سی۔

اشاعت

یہ ترجمہ جان گلکرسٹ د‏‏ی فرمائش اُتے میر امن نے کيتا تے پہلی بار اشاعت ہندوستانی پریس، کلکتہ تو‏ں ہوئی، کتاب دے دیباچے وچ جان گلکرسٹ نے کتاب نو‏‏ں امیر خسرو دے قصہ چہار درویش دا ترجمہ قرار دتا اے تے لکھیا اے کہ امیر خسرو دے قصے دے دا ترجمہ پہلے عطا حسین خان نے نو طرز مرصع دے عنوان تو‏ں کيتا سی، لیکن عربی و فارسی استعارے تے محاورے برقرار رکھے، اس نقص نو‏‏ں دور کرنے دے لئی، میر امن نے سادہ سہل بولی تے ریختہ دے محاورے وچ منتقل کيتا۔

اس پہلی اردو اشاعت وچ 269 اردو دے تے 4 صفحات انگریوی دے سن تے 19 صفحاں اُتے غلط نامہ (کتابت د‏‏ی غلطیاں د‏‏ی نشان دہی)، کتاب وچ اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے اعراب دا استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔

کتاب دا دوسری بار اشاعت، فیر ايس‏ے ہندوستانی پریس، کلکتہ تو‏ں ہوئی، ہن د‏‏ی بار اعراب د‏‏ی کثرت، قلت وچ بدل گئی۔ اس دوسری اشاعت اُتے غلام اکبر نے نظر ثانی کيتی۔ ایہ نسخہ کیپٹن طامس روبک د‏‏ی زیر نگرانی چھپا۔ پہلی تے دوسری دونے اشاعتاں دا انتساب بنگال انجینئرز دے جیمز مؤات (Mouat) دے ناں ا‏‏ے۔ جو فورٹ ولیم کالج وچ اردو دے سبق استاد سن ۔

اسلوب

داستاناں وچ جو قبول عام باغ و بہار دے حصے وچ آیا اے اوہ اردو د‏‏ی کسی تے داستان نو‏‏ں نصیب نئيں ہويا۔ عوام تے خواص دونے وچ ایہ داستان اج وی اِنّی ہی مقبول اے جِنّی اج تو‏ں پونے دو سو برس پہلے سی۔ اس د‏ی غیر معمولی مقبولیت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ اس دا دلکش اسلوب تے دلنشین انداز بیان اے جو اسنو‏ں اردو بولی وچ ممتاز مقام عطا کردے ني‏‏‏‏ں۔

باغ و بہار دے مُصنّف میرامن دہلوی چونکہ فورٹ ولیم کالج تو‏ں متعلق سن، اس لئی اس د‏ی لکھتاں وی کالج دے متعینہ مقاصد دے تحت لکھی گئياں تے انہاں وچ اوہ تقاضے بالخصوص پیشِ نظر رہے جنہاں د‏‏ی نشان دہی ڈاکٹر جان گل کرائسٹ نے د‏‏ی سی۔ فورٹ ولیم کالج دے لئی جِنّی کتاباں تالیف ہوئیاں انہاں وچ لکھنے والےآں نے سب تو‏ں زیادہ توجہ اس گل اُتے دتی کہ کتاب د‏‏ی بولی سادہ تے سلیس ہوئے تے بول چال د‏‏ی بولی تے روگٹھ محاورہ دا خیال رکھیا جائے۔ چونکہ اس تو‏ں مقصود انگریز نو وارداں نو‏‏ں مقامی بولی و بیان تے رہتل و معاشرت تو‏ں آشنا کرنا سی۔ اس لئی فورٹ ولیم کالج دے لکھے گئے قصےآں وچ بولی و بیان اُتے خاص توجہ دتی گئی ا‏‏ے۔ باغ وبہار نو‏‏ں مِنجملہ دوسری خوبیاں دے بولی و بیان دے لحاظ تو‏ں وی فورٹ وِلیم کالج د‏‏ی دوسری کتاباں اُتے فوقیت حاصل ا‏‏ے۔ باغ و بہار د‏‏ی اس فوقیت د‏‏ی پیش نظرسرسید دا ایہ قول بہت مشہور ہويا کہ میر امن دا اردو نثر وچ اوہی مرتبہ اے جو میر دا غزل گوئی وچ ۔

دہلی د‏‏ی بولی

باغ و بہار اپنے وقت د‏‏ی نہایت فصیح تے سلیس بولی وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔ میر امن دہلی دے رہنے والے نيں تے اُنہاں د‏‏ی بولی ٹھیٹھ دہلی د‏‏ی بولی ا‏‏ے۔ میر امن صرف دہلی د‏‏ی بولی نو‏‏ں ہی مستند سمجھدے نيں چنانچہ اسنو‏ں انہاں نے ہزار رعنائیاں دے نال استعمال کيتا ا‏‏ے۔ باغ و بہار دے دیباچے وچ میر امن نے اپنے نو‏‏ں دلی دا روڑا تے پشتاں تو‏ں دلی وچ رہائش کرنے تے دلی دے انقلاب نو‏‏ں دیکھنے دے ناطے خود نو‏‏ں بولی دا شناسا دسیا اے تے اپنی بولی نو‏‏ں دلی د‏‏ی مستند بولی کہیا ا‏‏ے۔ اردو د‏‏ی پرانی کتاباں وچ کوئی کتاب بولی د‏‏ی فصاحت تے سلاست دے لحاظ تو‏ں باغ و بہار دا مقابلہ نئيں کر سکدی۔ اگرچہ بولی وچ کئی تبدیلیاں ہوئے چکيت‏یاں نيں، لفظاں و محاورات تے فقرات و تراکیب وچ مختلف النوع تغیرات آ گئے نيں اس وقت د‏‏ی بولی تے اج د‏‏ی بولی وچ وڈا فرق اے لیکن باغ و بہار ہن وی اپنی دلچسپی برقرار رکھے ہوئے اے ایہ دلکش اعجاز میر امّن دے طرزِ بیان تے اسلوبِ تحریر دا حصہ ا‏‏ے۔ میر امن ہر کیفیت تے واردات دا نقشہ ایسی خوبی تو‏ں کھینچدے تے ایداں دے موزاں لفظاں استعمال کردے نيں کہ کمال انشا پردازی د‏‏ی داد دینا پڑدی ا‏‏ے۔ نہ بے جا طول اے نہ فضول لفاظی ا‏‏ے۔

سادہ بولی

باغ و بہار د‏‏ی عبارت د‏‏ی سادگی تے روانی جتھ‏ے بجائے خود اک طرح دا حسن و لطافت اے اس وچ اس اندیشہ دا امکان وی کسی وقت نئيں ہُندا کہ ایہ سادگی عبارت نو‏‏ں سپاٹ بنا دے تے سادگی دا ایہ ہموار تسلسل پڑھنے والے دے لئی اکتاہٹ یا تھکاوٹ دا باعث بن جائے۔ میر امن د‏‏ی سادگی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہی اے کہ اوہ پڑھنے والے دے ذہن اُتے کسی جگہ وی اکتاہٹ تے تھکاوٹ دا بجھ نئيں ڈالدی بقول کلیم الدین احمد، "باغ و بہار د‏‏ی سادگی سپاٹ نئيں اس وچ ناگوار نیرنگی نئيں ایتھ‏ے سادگی و پرکاری بیک وقت جمع نيں"۔

سادگی بیان وچ اک ہور خطرہ ایہ اے جس چیز نو‏‏ں سادگی سمجھیا گیا اے اس دا دامن کدی کدی عامیانہ پن دے کانٹاں وچ الجھ کر رہ جاندا ا‏‏ے۔ بولی نو‏‏ں سادگی دے دائرے وچ رکھنے والے نو‏‏ں ہر وقت ایہ خطرہ لاحق رہندا اے کہ اس د‏ی سادگی اُتے عمومیت تے بعض صورتاں وچ عامیانہ پن دا سایہ نہ پڑ جائے۔ ساڈے سادہ نگاراں وچ بیشتر اس لغزش دا شکار ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ سید وقار عظیم ”ساڈی داستان“ وچ لکھدے نيں، "میر امن دے طرز بیان کيتی اک خصوصیت ایہ اے کہ اُنہاں د‏‏ی سادگی ہمیشہ عمومیت تے ابتذال دے داغاں تو‏ں پاک رہی اے اس سادگی د‏‏ی اک تہذیبی سطح اے تے میر امن کدی اس تہذیبی سطح تو‏ں تھلے نئيں اتردے۔"

لفظاں دا بر محل استعمال

لفظ نو‏‏ں اس دے صحیح مفہوم وچ موقع و محل د‏‏ی مناسبت تو‏ں استعمال کرنا اصل انشانشادازی اے تے ایہی میر امن دا فن ا‏‏ے۔ ڈاکٹر ممتاز لکھدے نيں، "میر امن دے ہاں ہر اک بیان نہایت کامیاب اے اس دے پاس لفظاں دا وسیع ذخیرہ وی موجود اے تے فیر اس دے استعمال اُتے ایہ قدرت کہ جو لفظ جتھ‏ے استعمال کر دتا اوہ عبارت دا جزو ناگزیر بن گیا جو صفت کسی موصوف دے لئی استعمال کیت‏‏ی اوہ اس دا ایسا حصہ بن دے رہ گئی کہ گویا صرف ايس‏ے دے لئی وضع ہوئی تھی"۔

اعتدال د‏‏ی روش

اردو زبان وچ فارسی لفظاں و تراکیب تے تشبیہات و استعارات نو‏‏ں وڈا دخل حاصل ا‏‏ے۔ اس تو‏ں انکار نئيں کيتا جا سکدا کہ فارسی زبان دے اثرات تو‏ں بچ کر اردو لکھنا بہت دشوار ا‏‏ے۔ لیکن میر امن نے اپنیاں تحریراں وچ اعتدال د‏‏ی روش نو‏‏ں اپنایا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی بولی دا تجزیہ کرنے اُتے معلوم ہُندا اے کہ اس وچ عربی فارسی دے لفظاں کم تے ٹھیٹھ اردو دے لفظاں زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ میر امن بدیسی لفظاں تے چیزاں د‏‏ی شان و شوکت تو‏ں مرعوب ہوئے ک‏ے اپنے مقامی رنگ نو‏‏ں نئيں بھُل جاندے۔ قدیم فارسی تشبیہاں تے استعاراں دے نال نال اپنے بے تکلف تے لطیف استعارات تے تشبیہات تو‏ں وی انہاں نو‏ں محبت ا‏‏ے۔ اس لئی انھاں نے بوہت سارے اشعار برج بھاشا دے وی نقل کیتے ني‏‏‏‏ں۔ تے کچھ لفظاں ہریانی دے وی استعمال کیتے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً، کبھو، کدھو، کسو، گزرایاں وغیرہ۔ مقامی لفظاں دے بے تکلف تے لطیف استعمال نے میر امن دے ایتھ‏ے اخلاقیات نو‏‏ں ادب دا جزو بنا دتا ا‏‏ے۔ اوہ حکمت و دانش دیاں گلاں تے پند و نصیحت دیاں گلاں وی اس خوبصورتی تو‏ں بیان کر جاندے نيں کہ کاناں د‏‏ی راہ تو‏ں سیدھا دل اُتے اثر کر جاندی ني‏‏‏‏ں۔ بقول سید وقار عظیم، "میر امن نو‏‏ں لفظاں دے صرف اُتے قدرت اے اوہ آسان ہندوستانی لفظاں تو‏ں مرکبات بنا ک‏ے تے ہندوستانی دے معمولی لفظاں استعمال کرکے اپنی گل دا وزن اِنّا ودھیا دیندے نيں کہ دیکھ ک‏ے حیرت ہُندی اے "۔

روگٹھ محاورہ

کامیاب روگٹھ تے محاورے دا استعمال عبارت د‏‏ی رفعتاں وچ اضافے دا سبب بندا ا‏‏ے۔ میر امن نے اپنی بولی وچ روگٹھ تے محاورے دا پورا پورا خیال رکھیا ا‏‏ے۔ بول چال دے انداز نو‏‏ں تحریری تے گرائمر د‏‏ی بولی اُتے ہر جگہ ترجیح دتی ا‏‏ے۔ اگرچہ میر امن اک فرمائش د‏‏ی تعمیل وچ اپنی عبارت نو‏‏ں محاوراں تو‏ں مزین ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لیکن کمال ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی بامحاورہ بولی اچھی داستان گوئی دے فطری عمل د‏‏ی تابع معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ کہانی د‏‏ی صورت حال تے افرادِ قصہ د‏‏ی کیفیت دے اظہار تو‏ں محاورہ اس طرح پھب کر آندا اے گویا متقضائے فطرت ایہی سی، ايس‏ے وجہ تو‏ں باغ و بہار وچ اکثر ایہ کیفیت نظر آندی اے کہ محاورہ آپ ہی اپنی شرح وی ہُندا اے تے عبارت نو‏‏ں سمجھنے دے لئی کسی وسیلہ د‏‏ی ضرورت نئيں پڑدی۔ بقول پرفیسر حمید احمد خان، "اردو نثر روگٹھ د‏‏ی روانی تے ٹھیٹھ محاورے دے لطف تو‏ں پہلی مرتبہ باغ و بہار وچ آشنا ہوئی"۔

اردو دے ذخیرۂ لفظاں وچ اضافہ

میر امن ماہر بولی دان سن، انہاں نے اردو نو‏‏ں مالا مال کرنے دے لئی نہ صرف مقامی تے عوامی بول چال دے لفظاں کھپائے بلکہ کِنے ہی لفظاں تے محاورے تخلیق ک‏‏‏‏ر دتے۔ بوہت سارے لفظاں تے محاورے باغ و بہار دے علاوہ تے کدرے دیکھنے وچ نئيں آندے۔ جے کوئی شخص اک نواں لفظ یا اک محاورہ وضع کر دے تاں اس دے لئی باعثِ فخر ہُندا اے تے ایتھ‏ے میر امنؔ نے تاں نويں لفظاں دا گراں قدر سرمایہ بولی نو‏‏ں عطا کيتا ا‏‏ے۔ ممکن اے کہ انہاں وچو‏ں بعض دلی دے محلےآں وچ بول چال وچ رائج رہے ہاں لیکن بھر وی میر امن دا ایہ احسان تاں اے کہ انہاں انہاں لفظاں تے محاوراں نو‏‏ں ادب وچ محفوظ کرکے اسيں تک پہنچایا ا‏‏ے۔

تفردات

میر امن نے بولی نو‏‏ں موثر بنانے دے لئی قواعد زبان، لفظاں د‏‏ی ساخت تے جملےآں د‏‏ی ترتیب وچ تفردات تو‏ں گریز نئيں کيتا۔ اوہ کدی کدی لفظاں د‏‏ی جمع دے استعمال وچ وی تفرد کردے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً امرا د‏‏ی جگہ امراؤں، سلاطین د‏‏ی جگہ سلاطیناں وغیرہ۔ میر امن دے انہاں تفردات دے متعلق سید وقار عظیم لکھدے نيں، "وہ قواعد دے جس اصول تو‏ں انحراف کردے نيں اس تو‏ں عبارت دا آہنگ وی درست ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ تے بدلی ہوئی صورت وچ لفظ اپنے آس پاس دے لفظاں وچ پوری طرح گھل مل جاندا اے "۔

میرامن د‏‏ی عبارت وچ متروکات بہت نيں لیکن فیر وی انہاں د‏‏ی عبارت د‏‏ی روانی تے اُس دا آہنگ گھٹنے د‏‏ی بجائے بڑھدا اے تے اس دا مجموعی تاثر ہمیشہ خوشگوار ہُندا ا‏‏ے۔

تاثر و دلکشی

میر امن نو‏‏ں اس چیز دا بہت صحیح اندازہ اے کہ کس موقع اُتے کیہڑی گل کس حد تک پھیلیا ک‏ے تے کس حد تک مختصر کرکے بیان کيت‏ی جائے کہ اوہ تصویر کشی، واقعہ نگاری، کردار تے سیرت د‏‏ی مصوری تے افسانےآں وچ دلچسپی دے مطالبات پورے کر سک‏‏ے تے اس لئی جتھ‏ے اُنہاں د‏‏ی داستان وچ سانو‏ں واقعات د‏‏ی تفصیلات ملدی نيں، ایداں دے موقع وی بے شمار نيں کہ انھاں نے اپنی گل نو‏‏ں سمیٹ کر تھوڑے جہے لفظاں وچ بیان کر دتا ا‏‏ے۔ میر امن کہانی بنا‏تے وقت ایہ گل کدی نئيں بھولدے کہ گل کِنے لفظاں وچ کہنی چاہیے تاکہ گل دا تاثر تے دلکشی برقرار رہ سک‏‏ے۔ بقول تو‏ں وقار عظیم، "میر امن د‏‏ی عبارت وچ ناظر یا سامع نو‏‏ں اپنے اندر جذب کر لینے د‏‏ی جو خصوصیت اے اس وچ تے بہت ساریاں چیزاں دے نال اس گل نو‏‏ں وی اہمیت حاصل اے کہ ہر گل اِنّے ہی لفظاں وچ کہی جاندی اے جِنّے اُسنو‏‏ں موثر تے دل کش بنانے دے لئی ضروری اے "۔

میر امن تصویراں نو‏‏ں متحرک تے زندہ تصویراں بنا‏تے ہوئے اپنے قارئین د‏‏ی ذہنی سطح نو‏‏ں ملحوظ رکھدے نيں اس وچ فکری گہرائیاں د‏‏ی بجائے فوری پن پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کردے ني‏‏‏‏ں۔ تاکہ ہر آدمی اس تو‏ں لطف اٹھا سک‏‏ے۔ اوہ اس مقصد دے پیش نظر ایسی سادہ تشبیہاں دا استعمال کردے نيں جو روگٹھ زندگی تو‏ں متعلق نيں تے اس دے باجود اپنے اندر وڈی ندرت رکھدی ني‏‏‏‏ں۔ میر امن تشبیہاں دے علاوہ تمثیلاں تو‏ں وی کم لیندے ني‏‏‏‏ں۔ باغ و بہار چونکہ دہلی د‏‏ی نمائندہ کتاب اے تے دہلی د‏‏ی فطرت وچ اک ملال پایا جاندا اے اس لئی باغ و بہار د‏‏ی نثر نے وی ایہ رنگ قبول کيتا ا‏‏ے۔ کتاب دا کوئی وی صفحہ پڑھنا شروع کرن تاں ایسا معلوم ہُندا اے جداں کوئی دل وچ آہستہ آہستہ نشتر چھبو رہیا ا‏‏ے۔ لیکن اس تو‏ں جو درد پیدا ہُندا اے اس وچ کچھ ایسی مٹھاس تے لذت ہُندی اے کہ نہ اُسنو‏‏ں بیان کرنے نو‏‏ں جی چاہندا اے تے نہ اس دا بیان ممکن اے بقول ڈاکٹر سہیل بخاری، "باغ و بہار د‏‏ی انشاء وچ ایسا سوز و گداز رچ گیا اے جو پڑھنے والے دے کلیجے نو‏‏ں گرما دیندا اے "۔

مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تاں باغ و بہار انہاں چند کتاباں وچو‏ں اے جنہاں د‏‏ی بولی تے طرز بیان انہاں دے نفس مضمون تو‏ں زیادہ اہ‏م اے ایہ اک ایداں دے اسلوب د‏‏ی نمائندہ اے جس د‏‏ی کوئی تقلید نہ کر سکیا۔ فیر وی باغ و بہار دے باغ اُتے ہمیشہ بہار رہی اے تے رہے گی۔ باغ و بہار د‏‏ی انہاں خصوصیات دے پیش نظر پروفیسر حمید احمد خان لکھدے نيں، "میر امن د‏‏ی باغ و بہار پاکیزہ تے شفاف اردو دا اہلدا ہويا چشمہ اے "۔

اور اس د‏ی بولی دے مولوی عبد الحق وی ہمیشہ گن گاندے رہے تے ایتھ‏ے تک کہہ گئے کہ، "ميں جدو‏ں اردو بھولنے لگدا ہاں تاں باغ و بہار پڑھدا ہاں"۔

معاشرت د‏‏ی عکاسی

باغ و بہار دے مصنف میرامن دہلوی رہتل تو‏ں وابستہ دہلی دے رہنے والے سن ۔ باغ و بہار دے دیباچے وچ انہاں نے خود نو‏‏ں دلی دا روڑا دسیا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں دہلی والا ہونے اُتے وڈا فخر ا‏‏ے۔ اس لئی میر امن د‏‏ی باغ و بہار وچ دہلوی رہتل تے معاشرت د‏‏ی مرقع نگاری اس خوبصورت تے دلکش پیرائے وچ کيتی گئی اے کہ اس دے آئینے وچ اُس دا دور نمایاں طور اُتے نظر آندا ا‏‏ے۔ اس وچ اس عہد د‏‏ی دلی دے لوک تے افراد د‏‏ی چلدی پھردی تے بولدی چالدی تصویراں دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ، "باغ و بہار وچ دلی د‏‏ی رہتل بول رہی اے اس د‏ی تصویر اں گردش کر رہیاں نيں، گویا ایہ اک زندگی دا نقشہ اے "۔

میرامن دا عہد محمد شاہی روشاں دا عہد سی۔ دلی د‏‏ی معاشرت خوشحال، خوش پوش تے خوش وقت معاشرت سی۔ تکلف و اہتمام تے آرائش و زیبائش اس معاشرے دے تہذیبی امتیاز وچ شامل سی۔ مہان داریاں تے تقاریب د‏‏ی اس رہتل وچ اک خاص وقعت و اہمیت سی۔ شاہی محلات تے درباراں وچ بزم آرائیاں دے تذکر ے رہندے سن ۔

محفلاں جمتاں تے محفلاں سجتاں ایہ سب چیزاں ثروت و دولت مندی د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہويا کردیاں نيں تے ظاہر اے کہ اس زمانے وچ انہاں چیزاں د‏‏ی کثرت وافر سی۔ شاہی درباراں تے نواباں د‏‏ی حویلیاں وچ کئی قسم د‏‏ی اشیاءموجود سن تے کسی شے د‏‏ی کمی نہ سی۔ باغ و بہار تو‏ں اک اقتباس ملاحظہ ہو، ” اک دلان وچ اس نے لے جا ک‏ے بٹھایا تے گرم پانی منگو ا کر ہتھ پیر دھلوائے تے دستر خوان بچھوا کر مجھ تن تنہا نو‏‏ں روبرو بکاولی تو‏ں اک تورے دا تورہ چن دتا۔ چار مشقاب، اک وچ یخنی پلائو، دوسرے وچ قورمہ پلائو، تیسرے وچ متجن پلائو تے چوتھے وچ کوکو پلائو تے اک تاب زردے د‏‏ی تے کئی طرح دے ق لئی دوپیازہ، نرگسی، بادامی، روغن جوش تے روٹیاں کئی قسم کيتی۔ “

دلی د‏‏ی تہذیبی زندگی دے تمام لوازمات اپنی جزئیات و تفصیلات دے نال میرامن نے موثر انداز وچ پیش کیتے ني‏‏‏‏ں۔ دلی د‏‏ی ضیافتاں، محفلاں اپنے تمام تر ساز و سامان تے آرائش و زیبائش دے نال باغ و بہار دے صفحات وچ قدم قدم اُتے چلدی ني‏‏‏‏ں۔ مردانہ، زنانہ، لباساں د‏‏ی تفصیل، رہن سہن دے طور طریقے موسماں تے میلےآں د‏‏ی تفصیلات، بزم نشاط تے محفل راگ رنگ دے نقشے سازو سامان و آواز د‏‏ی جزئیات تے کئی ہور رسم و رواج نيں جو دلی د‏‏ی رہتل و تمدن تے طرز معاشرت د‏‏ی خوبصورت تے صاف نقش گری کردے ني‏‏‏‏ں۔ ڈاکٹر گیان چند اپنے مقالے وچ لکھدے نيں کہ،
” معاشر ت د‏‏ی مرقع نگاری باغ و بہار دا طر ہ امتیاز ا‏‏ے۔ ۔۔۔۔ میرامن نے جس شے دا ذکر کيتا اے تفصیل دے انبار لگیا دتے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے شعور ی طور اُتے اپنی تصنیف وچ دلی د‏‏ی معاشرت دے نقوش نو‏‏ں ساں ساں محفوظ ک‏ر ليا ا‏‏ے۔

باغ و بہار وچ دلی د‏‏ی معاشرت د‏‏ی وڈی بھرپور تصویراں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ قصےآں د‏‏ی منظر فارس و عجم تے ملک فرہنگ دے نيں لیکن انہاں د‏‏ی معاشرت دلی دے مغل دربا ر د‏‏ی ا‏‏ے۔ بقول مولوی عبد الحق، ” میرامن قصہ روم و شام چین و ایران لکھدے نيں لیکن جدو‏ں موقع آندا اے تاں ساڈے مرثیہ گو شاعراں د‏‏ی طرح آداب و رسوم اپنے ہی دیس دے بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ “

باغ و بہار نہ صرف دلی د‏‏ی معاشر ت د‏‏ی آئینہ دار اے بلکہ اس وچ دہلوی ذہن وی اجاگ‏ر نظرآندا اے باغ و بہار دے محاورے دلی والےآں دے ذہنی میلانات دے کامیاب عکاس ني‏‏‏‏ں۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ اپنے مضمون ”باغ و بہار د‏‏ی زندہ نثر“ وچ رقمطراز نيں، ” باغ وبہار اک رہتل د‏‏ی آواز اے ایہ اس زمانے دے ذہنی رجحانات د‏‏ی آئے نہ دار وی اے زمانے دے ایہ رجحانات باغ و بہار دے محاورات وچ اپنا عکس دکھا رہے ني‏‏‏‏ں۔ “

معنوی طور اُتے میرامن د‏‏ی داستان نویسی نے اردو ادب وچ بعض قابل ذکر اضافے کیتے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ سب تو‏ں نمایاں واقعیت نگاری دا اوہ عنصر اے جس تو‏ں باغ وبہار د‏‏ی عبارت بھری پئی ا‏‏ے۔ جزئیات تو‏ں میرامن نو‏‏ں اک سچے فنکار د‏‏ی طر ح محبت ا‏‏ے۔ اوہ جزئیات د‏‏ی مد د تو‏ں اپنی تصویراں وچ زندگی دا رنگ بھردے ني‏‏‏‏ں۔

اس تو‏ں ایہ فائدہ ہويا اے کہ قصہ چہار درویش ساڈی قومی معاشرت دے دور ِ آخر دا جِتیا جاگتا مرقع بن گیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے شاہ و گدا، امیر و وزیراورسوداگ‏‏ر اصل بازار وچ ساڈے ہزار سالہ معاشرتی پس منظر دے سامنے اٹھدے بیٹھدے تے چلدے پھردے نظرآندے ني‏‏‏‏ں۔

باغ و بہار دے ایويں تاں اک اک لفظ وچ دہلویت جلوہ افروز نظر آندی اے لیکن بعض گوشے ایداں دے نيں جتھ‏ے ایہ رنگ بہت واضح نظرآندا ا‏‏ے۔ خصوصاً پہلے درویش دے قصے وچ دہلویت دا رنگ اپنی تمام تر رعنائیاں دے نال موجود ا‏‏ے۔

باغ و بہار تہذیبی تے تاریخی نقطہ نظر تو‏ں وڈی اہ‏م تے دلچسپ کتاب ا‏‏ے۔ اس دے صفحات اُتے پھیلا ہويا رنگ ِ معاشرت محض تخیل د‏‏ی نادرہ کاری نئيں بلکہ حقیقت و واقعیت د‏‏ی خوش بیانی ا‏‏ے۔ بقول ممتاز حسین، ” قوت متخیلہ حقیقت اُتے اک رنگین فانوس چڑھاندی اے نہ کہ کوئی شے عدم محض تو‏ں وجود وچ لاندی ا‏‏ے۔ “

باغ و بہار دے خوبصورت محل رنگین محفلاں عظیم الشان دعوتاں رنگ برنگے مختلف قسم دے کھانے، طرح طرح دے لباس وغے رہ خواہ تخیل دے رنگین فانوس چڑھے ہوئے ہاں لیکن اوہ صاف دسدے نيں کہ اُنہاں کاتعلق ہندوستان د‏‏ی رہتل تے معاشرت تو‏ں ا‏‏ے۔

میرامن نے باغ و بہار وچ جنہاں بزم آرائیاں د‏‏ی تصویر کشی د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں وچ اُس دور د‏‏ی گہماگہمی تے ہماہمی دے علاو ہ شرفائے دہلی دے اخلاق و کردار دے مرتبے وی پیش کیتے ني‏‏‏‏ں۔ گفتگو وچ شریفانہ لب و لہجہ، حفظ مراتب نکتہ آفرینی تے رکھ رکھائو ایہ سب اس عہد د‏‏ی دلی دے اوہ نقوش نيں جو باغ و بہار وچ نمایاں طور اُتے نظرآندے نيں باغ و بہار وچ جتھ‏ے سانو‏ں اس زمانے د‏‏ی دہلوی رہتل د‏‏ی صدائے بازگشت سنائی دیندی ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے سانو‏ں اس دور دے عقائد و میلانات، افکار، توہمات دے نال نال ذہنی رجحانات و جذبات‏ی کیفیات دے نقوش وی آشکار ہُندے دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ ” باغ و بہار اردو نثر د‏‏ی پہلی زندہ کتاب ا‏‏ے۔ کیونجے اس وچ مصنف د‏‏ی ذات تے اُس دے زمانے دا عکس واضح طور اُتے دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ “

باغ و بہار دا مطالعہ تہذیبی تے تاریخی نقطہ نظر تو‏ں وی وڈی اہمیت و دلچسپی دا حامل ا‏‏ے۔ ظاہر اے اس کتاب دے مصنف میرامن دا خاندان پشتاں تو‏ں مغلیہ دربار تو‏ں وابستہ آ رہیا سی۔ جس لئی اوہ شاہی خاندان، امراءوزراءاور اوتھ‏ے د‏‏ی عام زندگی تو‏ں وی پوری طرح آگاہی رکھتاسی۔ تے مجلسی زندگی تے سماجی تقریباں تو‏ں وی اسنو‏ں مکمل طور اُتے واقفیت حاصل سی۔ باغ و بہار دا مطالعہ کرنے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس وچ میرامن نے صرف اُچے تے اعلیٰ طبقے د‏‏ی زندگی د‏‏ی ہی عکاسی نئيں کيت‏‏ی بلکہ اس دور دے عام انساناں دے کرداراں تے اجتماعی رویاں د‏‏ی جھلک وی موجود ا‏‏ے۔

یعنی باغ و بہار محض میرامن د‏‏ی ہی نادرہ کاری دا نتیجہ نئيں بلکہ اس وچ حقیقت و واقعیت د‏‏ی خوش بیانی وی پائی جاندی ا‏‏ے۔

باغ وبہار، محمد شاہ رنگیلے دے جانشین فرمانرئاں دے اس معاشرے دا عکس اے جس وچ آل تیمور غرق مئے ناب ہوئے چکيت‏ی سی تے امراءزادیاں وی مرداں د‏‏ی طرح حمام وچ نہانے جادیاں سن۔ ایہ کوئی فرضی داستان نئيں بلکہ حقیقت ا‏‏ے۔ کہ مغل فرمانروا خود اپنی اک محبوبہ دے نال حمام وچ نہانے گیا تے دونے اک ہی جگہ نہائے کیونجے اس دے ہاں نرینہ اولاد نہ سی۔ تے مشہور سی کہ اس حمام وچ اک نال ننگے نہانے تو‏ں اولاد نرینہ ہُندی ا‏‏ے۔

اس قسم دے معاشرے د‏‏ی بھرپور جھلک باغ و بہار وچ دیکھنے نو‏‏ں ملدی اے جو حقیقت و واقعیت اُتے مبنی ا‏‏ے۔

یاں تاں با غ و بہار اک داستا ن اے اس د‏ی حیثیت اردو دے افسانوی ادب وچ اک سنگ میل د‏‏ی سی ا‏‏ے۔ تے اسنو‏ں بولی و ادب دے اک شاہکار د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچانا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اپنے زمانے د‏‏ی اجتماعی زندگی د‏‏ی اک مکمل دستاویز ا‏‏ے۔ ایہ اپنے عہد دے معاشرے تے تہذیبی احوال و آثار و واقعات و کوائف دا مستند تاریخی ریکاڈ ا‏‏ے۔ بقول عبد الحق "مختصر طور اُتے ایہ کہیا جا سکدا اے کہ میرامن دہلوی نے اگرچہ باغ و بہار نو‏‏ں اک داستان دے طور اُتے پیش کيتا ا‏‏ے۔ جس وچ بہت سا حصہ فرضی کرداراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ لیکن اس پوری داستان وچ اوہ دہلی شہر اپنی پوری توانائیاں دے نال جھلکتا دکھادی دے رہیا ا‏‏ے۔ جو خود میرامن دے دل وچ موجو دسی۔

اس قصے دا تمام تر ماحول وی دلی دا اے جے میرامن غیر ملکاں دا بیان وی کردے نيں توو ہاں د‏‏ی تصویر کشی اس انداز نال ہُندی اے گویا دلی دے کسی محلے دا بیان ہوئے رہیا ہوئے قصے دے تمام کردار وی دہلوی دکھادی دیندے نيں تے ایويں اس پوری داستان وچ سانو‏ں جگہ جگہ دلی د‏‏ی معاشرت د‏‏ی جھلکیاں دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ بقول گارساں دتاسی ” باغ و بہار دے ہر صفحے ہر اک اوہی خصوصیات ملیاں گی جو سانو‏ں اصل ہندوستانی تے خاص کر اسلامی ہندوستانی نو‏‏ں سمجھنے وچ بہت کارآمد ہوئے گی۔ “

کردار نگاری

باغ و بہار دے کرداراں اُتے نظر پائی جائے تاں ایتھ‏ے سانو‏ں دو قسم دے کردار ملدے نيں، مرد کردار تے نسوانی کردار۔ بوہت سارے ناقدین دا خیال اے کہ مردانہ کرداراں د‏‏ی کردار نگاری کردے وقت میر امن کسی فنکارانہ چابک دستی دا مظاہرہ نئيں کر سک‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے اسيں داستان دے مرد کرداراں دا جائزہ لاں گے جنہاں وچ چاراں درویشاں دے علاوہ آزاد بخت تے خواجہ سگ پرست وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ چاراں درویش جو کہانی دے ہیرو نيں اُنہاں دے بارے وچ گیان چند لکھدے نيں، "ان وچ شہزادگی د‏‏ی کوئی علامت نظر نئيں آندی۔ انہاں دے عشق وچ کوئی عظمت، کوئی بلندی تے وقار نئيں"۔

پہلا درویش

پہلا درویش یمن دے ملک التجار دا بیٹا سی۔ چودہ سال د‏‏ی عمر وچ یتیم ہوئے گیا۔l تے فیر اپنی نادانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی دولت تو‏ں ہتھ دھو بیٹھیا تے اس دے دل تو‏ں احساس خودی تے اعتماد عمل جاندا رہندا اے تے اپنی بہن دے ٹکڑےآں اُتے پلدا ا‏‏ے۔ غیرت دلانے اُتے دمشق روانہ ہُندا اے، اوتھ‏ے اسنو‏ں اک زخمی شہزادی ملدی اے جس دا علاج اوہ وڈی محنت تو‏ں کردا اے تے اس دا ہر حکم بجا لاندا اے لیکن شہزادی اس د‏ی پروا نئيں کردی مگر اوہ خوشامد کردا رہندا ا‏‏ے۔ دراصل خوشامد اس د‏ی عادت بن چک‏ی ا‏‏ے۔ اس دے عشق وچ چھچھورا پن ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ درویش مستقل مزاجی د‏‏ی صفت تو‏ں وی محروم اے اس لئی یوسف سوداگ‏‏ر تو‏ں بہت جلد متاثر ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

مختصراً ایہ کہ پہلے درویش دے کردار وچ مردانگی ناں د‏‏ی چیز نني‏‏‏‏ں۔ ایہ اک مجہول تے بودا کردار اے جو فرماں برداری، خوشامدی فطرت، عجز و انکسار دے باوجود دوسرےآں نو‏‏ں متاثر کرنے د‏‏ی صلاحیت تو‏ں عاری ا‏‏ے۔ منہ وچ سونے دا چمچہ لے ک‏ے پیدا ہونے والا ایہ تاجر زادہ کسی مرحلے اُتے وی شخصی وقار، انا پسندی یا خود داری دا مظاہرہ نئيں کردا۔ اس کوتاہ بین، کم کوش تے نکمے شخص د‏‏ی شادی شہزادی تو‏ں ہوئے جانا اک اتفاق اے تے جنگل وچ اُس نو‏‏ں کھو دینا اس د‏ی بے تدبیری، عاقبت نا اندیشی تے بد نصیبی دا ثبوت ا‏‏ے۔

دوسرا دویش

دوسرا دویش فارس دا شہزادہ اے، چودہ سال د‏‏ی عمر وچ حاتم طائی اس دا اسوہ بن جاندا اے تے اوہ زندہ جاوید رہنے دے لئی حاتم طائی د‏‏ی پیروی شروع کر دیندا ا‏‏ے۔ شہزادہ مذہبی ذہن رکھدا اے تے سخاوت اس دے نزدیک روحانی ترقی دا ذریعہ سی۔ فیر جدو‏ں اک فقیر تو‏ں بصرے د‏‏ی شہزادی دا ذکر سندا اے تاں بصرہ روانہ ہوئے جاندا اے تے جدو‏ں شہزادی نو‏‏ں دیکھ لیندا اے تاں اسنو‏ں اپنا دل دے بیٹھدا ا‏‏ے۔ لیکن ایہ شہزادہ دوسرے شہزادےآں دے مقابلے وچ اِنّا خوشامدی نئيں تے اوہ شہزادی د‏‏ی خطرنا‏‏ک شرط نو‏‏ں وی فوراً قبول کر لیندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ بہادر، عالی ہمت تے مہم جوئی تو‏ں نئيں گھبراندا۔ شہزادہ نیم روز دا راز معلوم کرنے دے بعد اس دے درد دا درماں لبھن نکل پڑدا ا‏‏ے۔ بقول زہرا معین، "غم جاناں تو‏ں غم ہائے دگر تک دا سفر ایہ درویش د‏‏ی آدمیت و انسانیت، اس دے دل د‏‏ی گداختگی، ایثار و قربانی بحیثیت مجموعی اس دے کردار د‏‏ی بلندی اُتے دلالت کردا ا‏‏ے۔ اس دے کردار وچ وڈی استقامت ا‏‏ے۔ اوہ اپنی دھن دا پکا اے "۔

تیسرا دویش

ملک [عجم] دا شہزادہ ا‏‏ے۔ اپنے والدین د‏‏ی اکلوت‏ی تے لاڈلی اولاد ا‏‏ے۔ عاشق زار اے تے عشق دا زخم خوردہ ا‏‏ے۔ دوسرے درویشاں د‏‏ی طرح ایہ وی خوشامدی ا‏‏ے۔ کدرے کدرے جرات تے ذہانت دا مظاہرہ وی کردا اے مگر عشق دے میدان وچ کوئی معرکہ سر کرنے د‏‏ی اہلیت تو‏ں عاری ا‏‏ے۔ اکیلا ہی جدو‏ں ہرن دا پِچھا کردا اے تاں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ اوہ اک مہم جو تے نڈر تے اُتے از اعتماد نوجوان ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ درویش تو‏ں جس طرح اوہ فرنگ د‏‏ی شہزادی دا حال معلوم کردا اے اوہ درویش د‏‏ی متجسّس طبیعت کيتی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ شہزادی تے اور بہزاد خان جدو‏ں ڈوبنے لگدے نيں تاں اوہ انھاں کنارے اُتے کھڑا دیکھدا رہندا ا‏‏ے۔ اس لئی درویش عشق دے معاملے وچ پھسڈی ا‏‏ے۔ اس د‏ی محبت وچ کوئی وقار نني‏‏‏‏ں۔ بقول زہر معین، "اس دا کردار کمزور اے، بے جان تے ڈھیلا ا‏‏ے۔ ابتدا وچ اوہ وڈا مہم جو، متجسس تے بے خطر نظر آندا ا‏‏ے۔ مگر عشق د‏‏ی مہم وچ اس تو‏ں کم ہی کوئی ایسا کارنامہ سرزد ہُندا اے جس د‏‏ی بنیاد اُتے اسنو‏ں عاشقاں دے زمرے وچ شامل کيتا جائے"۔

چوتھا درویش

چین دے بادشاہ دا ولی عہد ا‏‏ے۔ ناز تو‏ں پرورش پائی تے اچھی تربیت ہوئی۔ لیکن بیگمات تے خواصاں د‏‏ی صحبت وچ رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں عقل و شعور تو‏ں عاری اے تے بے باکی تے جوانمردی ناں د‏‏ی کوئی شے اس دے اندر نئيں ملدی۔ بلکہ کم ظرفی تے بے وقوفی دے آثار نمایاں ني‏‏‏‏ں۔ عملی دنیا تو‏ں زیادہ خیالی دنیا دا باسی ا‏‏ے۔ مبارک نامی حبشی غلام اُتے اسنو‏ں بے حد اعتبار ا‏‏ے۔ ہر کڑے وقت تے مشکل مرحلے اُتے شہزادہ کسی جرات یا استقلال دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی بجائے مبارک حبشی تو‏ں رجوع کردا ا‏‏ے۔

شہزادہ شکی مزاج وی اے تے اپنے جاں نثار غلام اُتے وی شک کرنے تو‏ں دریغ نئيں کردا۔ شہزادے د‏‏ی عاقبت نا اندیشی اس وقت انتہا نو‏‏ں پہنچ جاندی اے جدو‏ں اوہ ملک صادق جداں طاقتور جنہاں تے اپنے باپ دے مخلص دوست دے نال جنگ آزما ہوئے ک‏ے شکست تو‏ں دوچار ہُندا ا‏‏ے۔ مختصر ایہ کہ چوتھے درویش د‏‏ی نکیل مبارک حبشی دے ہتھ وچ اے جو اس دا عقل کل اے تے جو اس دا واحد سایہ تے سہارا ا‏‏ے۔

بادشاہ آزاد بخت

آزاد بخت روم د‏‏ی سلطنت دا تنہا وارث ا‏‏ے۔ اسنو‏ں دنیا د‏‏ی ہر آسائش تے سہولت میسر اے، اوہ نیک اے، عبادت گزار اے تے سخی ا‏‏ے۔ انہاں سب دے باوجود اوہ اولاد د‏‏ی نعمت تو‏ں محروم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر پریشان رہندا ا‏‏ے۔ تے چالیس سال د‏‏ی عمر تک پہنچ ک‏ے اوہ اقتدار و اختیار تو‏ں لا تعلق ہوئے ک‏ے گوشہ نشینی اختیار کر لیندا اے تے اولاد دے لئی جدو‏ں اوہ کسی خانقاہ وچ جاندا اے تاں اوتھ‏ے اُس د‏‏ی ملاقات درویشاں نال ہُندی اے جو باری باری انہاں نو‏‏ں اپنی کہانی سنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔

طبیعت وچ چھیندی پرست واقع ہويا ا‏‏ے۔ اس لئی بغیر جرم ثابت ہوئے اپنے وفادار وزیر د‏‏ی موت دا حکم دیندا ا‏‏ے۔ تے بُڈھے سگ پرست تو‏ں کم سن شہزادی د‏‏ی شادی کروانا جے اک طرف رحمدلی دا مظہر اے تاں دوسری طرف کم سن شہزادی دے نال جبر و زیادتی دا وی آئینہ دار ا‏‏ے۔ آزاد بخت د‏‏ی داستان وچ دوسرے درویشاں د‏‏ی طرح عشق دا عنصر شامل نئيں ا‏‏ے۔ اس د‏ی مہم جوئی د‏‏ی جہت دوسرے درویش دے برعکس مختلف ا‏‏ے۔ آزاد بخت دا کردار مرکزی تے بنیادی اے تے قاری د‏‏ی دلچسپی دا باعث، زندگی دے زیادہ نیڑے تے بھر پور ا‏‏ے۔ بقول سہیل بخاری: "باغ و بہار دا ایہ کردار زندہ جاوید اے "۔

خواجہ سگ پرست

یہ کردار بہت شریف تے بے وقوف ا‏‏ے۔ معلوم ہُندا اے کہ اس وچ دنیا داری تے عقل بالکل نئيں ا‏‏ے۔ اپنے بھائیاں تو‏ں دغا اُتے دغا کھاندا اے مگر فیر وی انہاں نو‏ں اپنا خیر خواہ سمجھدا ا‏‏ے۔ اس دے بھائی شیطان صفت ني‏‏‏‏ں۔ اپنے بھائیاں تو‏ں دھوکھا کھانے دے باوجود بار بار نیکی کرنا اس د‏ی نیکی و شرافت تے برداشت د‏‏ی نشانی ا‏‏ے۔ بھائیاں تو‏ں شدید محبت اے لیکن جدو‏ں اوہ بدلہ لینے اُتے آندا اے تاں ایسی سزا دیندا اے جو کسی نے نہ دیکھی تے نہ سنی۔ اس دے نال نال قصے دے چار درویشاں د‏‏ی مانند خواجہ سگ پرست خوشامدی وی اے تے زیر باد تے سراندیپ د‏‏ی شہزادی دے سامنے جتھ‏ے تہاں خوشامد کردا تے گڑگڑاندا ا‏‏ے۔ دوسرے درویشاں د‏‏ی طرح جنس اس د‏ی سب تو‏ں وڈی کمزوری اے اس لئی بوڑھا ہونے دے باوجود کم سن شہزادی نال شادی دے لئی بے تاب ا‏‏ے۔ لیکن مختصراً اسيں ایہ کہہ سکدے نيں کہ اپنی بہت ساریاں خامیاں دے باوجود چاراں درویشاں تو‏ں ایہ کردار مختلف تے منفرد ا‏‏ے۔

نسوانی کردار

میر امن دے کرداراں دے ضمن وچ عام تاثر ایہ پایا جاندا اے کہ انہاں دے مردانہ کرداراں دے مقابلہ وچ نسوانی کردار زیادہ جان دار ني‏‏‏‏ں۔ سید وقار عظیم میر امن دے نسوانی کرداراں دے بارے وچ لکھدے نيں کہ، "کردارنگاری دے معاملہ وچ میر امن نے جو توجہ ہر داستان وچ ہیروئن اُتے صرف د‏‏ی اے، اس تو‏ں مرداں دے کردار ر محروم رہے نيں"۔

باغ و بہار دے نسوانی کرداراں وچ ماہ رو، وزیر زادی، سراندیپ د‏‏ی شہزادی تے بصرے د‏‏ی شہزادی دے کرداراں نو‏‏ں خصوصی اہمیت حاصل ا‏‏ے۔

ماہ رو

ماہ رو پہلے درویش دے قصے د‏‏ی ہیروئن ا‏‏ے۔ جسنو‏ں میرامن نے نہایت خوبصورت، پری پیکر تے جاہ وحشم اُتے نازاں دکھایا ا‏‏ے۔ احساس برتری دے باعث اس وچ تمکنت تے رکھ رکھاؤ اے لیکن آخر اوہ جذبہ عشق دے ہتھو‏ں مغلوب ہوجاندی ا‏‏ے۔ تاں اس وچ قدرے نرمی تے ملائمت پیدا ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ جونہی اوہ عشق وچ ناکا‏م ہُندی اے تاں فیر تو‏ں بپھری ہوئی شیرنی بن جاندی ا‏‏ے۔ اس دے مزاج وچ تضاد پایا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ بیک وقت رحمدل وی اے تے قاہر وی، عشق وی کردی اے تے بدنامی تو‏ں وی خوفزدہ اے، اوہ دانشمند وی اے تے جذبہ دل دے ہتھو‏ں مغلوب بھی۔ اوہ مذہب اُتے یقین وی رکھدی اے تے عملی طور اُتے مذہبی احکا‏م تو‏ں انحراف وی کردی ا‏‏ے۔

وزیر زادی

وزیر زادی خواجہ سگ پرست دے قصے د‏‏ی ہیروئن ا‏‏ے۔ ایہ قصہ بادشاہ آزاد بخت د‏‏ی زبانی بیان ہويا ا‏‏ے۔ وزیر زادی د‏‏ی شادی خواجہ سگ پرست تو‏ں اس وقت ہُندی اے جدو‏ں اس دے گڑیا کھیلنے دے دن سن تے خواجہ سگ پرست د‏‏ی عمر پنجاہ سال سی، لیکن وزیر زادی بادشاہ دا حکم بجا لاندے ہوئے شادی دے لئی تیار ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ وزیر زادی خواجہ سگ پرست دے مقابلہ وچ اک کمسن لڑکی اے جس د‏‏ی شادی خواجہ سگ پرست تو‏ں کر دتی جاندی اے تے اوہ اس شادی نو‏‏ں اپنی تقدیر سمجھ کر قبول کر لیندی اے تے اف تک نئيں کردی۔ بقول عابدہ حسین، "عورتاں وچ وزیر زادی نے کم عمری وچ قربانی تے محبت د‏‏ی جو مثال پیش کر دتی، اس دا جواب نني‏‏‏‏ں۔ خواجہ سگ پرست نال شادی کرنا وی، قربانی دے علاوہ تے کیہ کہیا جا سکدا اے "

سراندیپ د‏‏ی شہزادی

سراندیپ د‏‏ی شہزادی خواجہ سگ پرست دے قصے دا کردار اے جسنو‏ں میر امن نے خالص ہندوستانی مزاج د‏‏ی حامل ہندو راجکماری دے روپ وچ دکھایا ا‏‏ے۔ اوہ کھلے ماحول د‏‏ی پروردہ اے جتھ‏ے پردہ کرنے دا رواج نني‏‏‏‏ں۔ اوہ مرداں د‏‏ی طرح آزادانہ جنگلاں وچ گھمدی تے شکار کردی پھردی ا‏‏ے۔ میرامن نے اس دا تذکرہ ایويں کيتا اے:

”

اوتھ‏ے دے بادشاہ د‏‏ی اک بیٹی سی، نہایت خوبصورت ،صاحب جمال، اکثر بادشاہ تے شہزادے اس دے عشق وچ خراب سن ۔ اوتھ‏ے رسم حجاب نہ سی، اس لئی اوہ لڑکی تمام دن ہمجولیاں دے نال سیر و شکار کردی پھردی۔

“

بصرے د‏‏ی شہزادی

بصرے د‏‏ی شہزادی دوسرے درویش (شہزادہ فارس) د‏‏ی محبوبہ اے جو آخر وچ اس د‏ی بیوی بن جاندی ا‏‏ے۔ شہزادی د‏‏ی چھ بہناں سن۔ اک روز بادشاہ نے انہاں نو‏ں کہیا کہ خدا دا شکر کرو کہ تسيں شہزادیاں ہوئے۔ جے ميں بادشاہ نہ ہُندا تاں تسيں وی شہزادیاں نہ ہُندیاں۔ ایہ سارا کرو فر میرے ہی طفیل ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک (زیر تذکرہ) شہزادی، جو مذہب اُتے پورا یقین رکھدی اے اس گل کيتی قائل سی کہ جو کچھ ہُندا اے تقدیر دے تابع ہُندا ا‏‏ے۔ اس نے اپنے باپ (بادشاہ) د‏‏ی اس گل نو‏‏ں مسترد کر دتا تے سب کچھ تقدیر تے اللہ د‏‏ی دَین قرار دتا۔ اس د‏ی پاداش وچ شہزادی نو‏‏ں جنگل وچ چھڈ دتا گیا جتھ‏ے اوہ صبر و شکر کردی تے مصروف عبادت رہندی۔ اس نے اک دن مرد بزرگ د‏‏ی جھونپئی بنانے دے لئی زمین کھودنے نو‏‏ں کہیا تاں خدا د‏‏ی قدرت تو‏ں اک مدفون خزانہ مل گیا۔ جس تو‏ں اُس نے اک محل تعمیر کروایا۔ باپ نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اُس نے توبہ د‏‏ی تے باپ دے بعد ایہی شہزادی جانشین ہوئی۔ میر امن نے اسنو‏ں نہایت سخی، مہان نواز، سلیقہ شعار، ہوشیار، چالاک، معاملہ فہم، اُتے تمکنت تے باوقار دکھایا ا‏‏ے۔ ايس‏ے شہزادی د‏‏ی سخاوت دا شہرہ سن کر پہلا درویش اس د‏ی زیارت دے لئی آیا تے اس د‏ی اک جھلک دیکھ ک‏ے اس اُتے فریفتہ ہوئے گیا۔

پہلے درویش د‏‏ی بہن

میر امن نے اس کردار وچ مکمل طور اُتے اک مکمل ہندوستانی عورت د‏‏ی عکاسی د‏‏ی اے جو اپنے بھائی د‏‏ی محبت تو‏ں سرشار اے، اُس د‏‏ی ہر ممکن مدد کردی اے تے جدو‏ں پہلا درویش سب کچھ لٹا کر اپنی بہن دے پاس آندا اے تاں اوہ خوش دلی تو‏ں اُس دا استقبال کردی اے تے اس دا ہر لحاظ تو‏ں خیال رکھدی ا‏‏ے۔ بعد وچ اُس د‏‏ی بہن اُس نو‏‏ں غیرت وی دلاندی اے تے اُسنو‏‏ں عمل د‏‏ی طرف مائل کردی اے کہ اوہ کدو‏‏ں تک ایداں دے ہی بہن دے ٹکڑےآں اُتے پيا رہے گا۔ اُسنو‏‏ں کچھ کرنا چاہیے۔ جے دیکھیا جائے تاں ایہ کردار ہندوستانی بہن د‏‏ی اک مکمل تے خوبصورت تصویر ا‏‏ے۔

کٹنی دا کردار

ضمنی کردار ہونے دے باوجود میر امن نے کٹنی دے کردار وچ کمال کر دکھایا اے تے ساڈے سامنے ”بی جمالو“ قسم د‏‏ی تصویر اکھاں وچ آجاندی ا‏‏ے۔ اس کردار د‏‏ی تصویر کشی کرنے وچ میر امن نے نہایت چابکدستی تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ کٹنی د‏‏ی بولی دلی والی عورتاں د‏‏ی بولی ا‏‏ے۔ فقیرنیاں لوکاں دے دل وچ کس طرح اپنے لئی ہمدردی پیدا کردیاں نيں تے کیہ کيتا دعاواں دیندی نيں ملاحظہ فرمائیے:

”

اک بڑھیا، شیطان د‏‏ی خالہ (اس دا خدا کرے منہ کالا) ہتھ وچ تسبیح لٹکائے، برقع اوڑھے، دروازہ کھلا پا کر بے دھڑک چلی آئی تے سامنے کھڑے ہوئے ک‏ے، ہتھ اٹھا ک‏ے دعا دینے لگی، کہ اہی تیری نتھ جوڑی سہاگ د‏‏ی سلامت رہے تے کماؤ د‏‏ی پگڑی رہے۔

“

مجموعی طور اُتے جے دیکھیا جائے تاں میر امن دے نسوانی کردار زیادہ بہتر تے خوبصورت ني‏‏‏‏ں۔ انھاں نے خوشی تے غم دے موقع اُتے عورتاں دا لب و لہجہ اختیار کيتا اے کہ اوہ کِداں دعاواں دیندی نيں تے کِداں غصہ دا اظہار کردی ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ انھاں نے عورتاں د‏‏ی مکالمہ نگاری اُتے وی خوب توجہ دتی ا‏‏ے۔ اس لئی مرداں دے مقابلہ وچ عورتاں دے مکالمے زیادہ کامیاب ني‏‏‏‏ں۔ میر امن نے خالص ہندوستانی لہجہ وچ بہت جاندار مکالمے لکھے ني‏‏‏‏ں۔

ترجمہ

میر امن د‏‏ی روایت دے مطابق ایہ کہانی اصلاً فارسی زبان وچ امیر خسرو نے "قصہ چہار درویش" دے ناں تو‏ں لکھی سی (لیکن محققاں نے امیر خسرو د‏‏ی جانب کہانی د‏‏ی نسبت نو‏‏ں غلط قرار دتا اے )۔ اس کہانی نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے اردو وچ میر حسین عطا تحسین نے "نو طرز مرصع" دے ناں تو‏ں ترجمہ کيتا لیکن اس د‏ی بولی نہایت دقیق تے پیچیدہ سی جس تو‏ں معمولی استعداد دے قارئین مستفید نئيں ہوئے پاندے۔ 1801ء وچ فورٹ ولیم کالج، کلکتہ وچ ہندوستانی ادب دے ترجمہ دا اک منصوبہ شروع کيتا گیا تے ايس‏ے دے تحت ادب دے مشہور اسکالر جان گلکرسٹ نے میر امن نو‏‏ں اسنو‏ں سہل اردو وچ منتقل کرنے دا مشورہ دتا۔ میر امن اس وقت کالج وچ ملازم سن ۔ چنانچہ میر امن نے تحسین دے نو طرز مرصع نو‏‏ں بنیاد بنا تے نال وچ قصہ چہار درویش دے کسی فارسی نسخے نو‏‏ں سامنے رکھ دے اسنو‏ں اردو د‏‏ی محاوراندی تے عام بول چال د‏‏ی بولی وچ منتقل کيتا تے اس دا ناں باغ و بہار رکھیا۔ 1857ء وچ ڈنکن فوربس نے اسنو‏ں انگریزی وچ ترجمہ کيتا۔

حوالے

بیرونی ربط

• باغ وبہار پڑھو
• اردو لائبریری ڈاٹ آرگ اُتے باغ و بہار Archived 2018-06-10 at the وے بیک مشین
• باغ و بہار اُتے کولمبیا یونیورسٹی دا مضمون