قصہ شاعری

پنجابی ساہت وچ قصیاں دا اک خاص تھاں اے۔وکھ-وکھ شاعراں ولوں لگبھگ ہر دور وچ لکھیاں کئیاں پریم کہانیاں سانوں قصہ روپ وچ ملدیاں ہن۔ کہانیاں سناؤن دا رواج بہت پرانا اے۔ ایہناں کہانیاں نوں ساہت وچ لیاؤن لئی شاعری نوں زریعہ بنایا گیا سی اتے ایہناں کویتاواں وچ لکھیاں گئیاں کہانیاں نوں ہی قصہ کیہا جان لگا۔ پنجابی وچ ہیر رانجھا، سسی پنوں، سوہنی-مہوال، مرزاں صاحبہ وغیرہ قصے ملدے ہن۔ جہڑے اج وی پنجاب دے لوکاں دیاں زبانا اپر چڑے ہوئے ہن۔ ایہناں قصیاں دیاں جڑھا پورے پنجاب وچ بہت ڈونگھیاں ہن۔

قصہ شعری دھارا دے ترقی وچ یوگدان دین والے شاعر

قصہ مول روپ وچ عربی بولی دا شبد اے جسدا مطلب کہانی، کہانی جاں ذکر آدی توں اے۔

ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ دا کتھن اے کہ پنجابی وچ عامَ طور اُتے قصے دے مطلب کلپت جاں نیم کلپی وارتا لئی لیا جاندا اے۔

ڈاکٹر۔ دیوان سنگھ لکھدا اے “قصہ عربی زبان دا لفظ اے جسدا مطلب اے: افسانہ، کہانی، گل، زکادت، سرگزشت آدی توں انت دا ہال کھولھ کے بیان کرنا اے۔”

ڈاکٹر رتن سنگھ جگی“پنجابی وچ قصہ اس چھند-بدھّ برتانتک رچنا نوں کیہا جاندا اے، جس وچ کتھانک دا تعلق پیرم، رومانس، بیرتا، بھگتی، دیس پریم، دھرم جاں سماج سدھار نال ہووے۔

ایہناں سارے ودوانا دیاں اداہرناں توں ایہہ سدھ ہندا اے کہ ‘قصے’ دا مطلب کہانی، کہانی جاں ذکر آدی توں ہی لیا جاندا اے۔

پنجابی قصے دا شروع

پنجابی قصہ شعری دے ادبھو متعلق پنجابی ساہت دے مفکراں دا ودھیرے مت ایہو رہا اے کہ ایہہ شعری دھارا مثنوی پرمپرا راہیں پنجاب وچ آیا۔ڈاکٹر۔ کلبیر سنگھ کانگ دا وی ایہو مت اے کہ پنجابی قصہ فارسی دی مثنوی پرمپرا دا ودھیرے رنی اے۔ پنجاب کئی صدیاں تک ایران دے ماتحت رہا اے۔ اتھے کئی مشہور فارسی شاعر ہوئے بعد وچ فارسی اٹھ صدیاں سرکاری بولی دے روپ وچ راج کردی رہی۔ فارسی ساہت تے خاص کر قصہ کاری، جس واہن مثنوی سی، دا اثر پنجابی قصہ کاری نے بہت حد تک قبولیا۔ پنجابی وچ قصہ لکھن دا موڈھی دمودر نوں منیا جاندا اے۔ اسنے پہلی وار پنجابی وچ ‘ہیر’ دا قصہ لکھیا اتے پنجابی وچ قصہ لکھن دی پرمپرا شروع کیتی۔ مگر کجھ مفکر دمودر توں پہلاں قصہ رچن بارے اشارہ کردے ہن۔ ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوانہ دمودر توں پہلاں دو قصیاں دا ذکر کردا۔ اس مطابق دمودر توں پہلاں پشی شاعر ولوں سسی پنوں تے ملا داؤد دے چاند نامے ناں دا قصہ لکھیا اے۔ بھاویں ڈاکٹر۔ موہن سنگھ دیوان قصہ شعری دا مڈھ سابق نانک دور وچ ہی متھدے ہن پر اہلاں رچناواں دے نمونے پوری طرحاں حاصل نہ ہون کرکے ایہناں بارے کجھ کیہا نہیں جا سکدا۔ ایسے طرحاں کجھ اوہناں قصیاں دے کجھ اک مذہبی تے لوکک کہانیاں دی بنیاد تے قصے لکھے جان دیاں سمبھاوناواں دا وی ذکر کیتا گیا اے۔ پر اہنا دیاں کرتاں دے وی کوئی نشان ساڈے تک نہیں پجے۔ اس لئی قصہ شعری دا اصل مڈھ اسیں گرو نانک دور توں سکھدے ہاں۔ اس لئی پنجابی قصہ شعری دا شروع سری گنیش، دمودر دی ہیر نال ہی منیا جاندا اے بھاویں قصہ شعری دی ہوند بارے دمودر توں پہلاں وی اشارہ ملدے ہن پر اجے تک کوئی مکمل قصہ حاصل نہیں ہویا۔ اس توں ایہہ سدھ ہندا اے کہ پنجابی وچ پہلا سکانک قصہ دمودر ولوں رچت ہیر رانجھا اے۔“پنجابی وچ ستھالک قصیاں دی پرمپرا ہیر رانجھا توں شروع ہندی اے تے اس دا پہلا رچناہار شاعر دمودر سی۔ اس توں علاوہ سوہنی ماہینوال، سسی پنوں، مرزا صاحباں، پورن بھگت، راجا رسالو، روڈا جلالی، روپ-بسنت ادق پنجاب دے مقامی پری قصے ہن۔”

قصہ شعری دیاں خاصیتاں

پنجابی قصے دے کجھ خاص خاصیتاں ہن جو اس نوں ساہت دیاں دوسریا ودھاواں نالوں وکھرا کردے۔ پنجابی قصہ وکھ-وکھ قصہ کاراں دے ہتھوں وچ دی لنگھدا ہویا خاص لچھنا دا دھارنی ہو گیا۔ لگبھگ کوڑے بہتے انتر نال ایہہ لچھن ساریاں قصیاں وچ برابر ملدے ہن جو ہیٹھ لکھے مطابق ہن:

منگلاچرن

منگلاچرن دا قصے وچ خاص تھاں اے۔ قصے دا شروع منگلاچرن نال کیتا جاندا اے جس وچ شاعر اﷲ اس دے پیغمبراں تے گرو پیراں دی ارادھنا کردا اے۔ کشن سنگھ گپتا دا وی ایہہ کہنا اے۔ “قصے دا شروع منگلاچرن نال ہندا اے، جس وچ شاعر اپنی عقیدت دے اشٹدیو متعلق عقیدت ظاہر کردا ہویا ہتھلی رچنا دی سنپورنتا لئی پرراتھنا کردا اے۔” اسے طرحاں اسیں ‘ہیر وارث’ دے منگلاچارن دی اداہرن ویکھدے ہاں:

اول حمد خدا دا ورد کیچے،

عشقَ کیتا سو جگّ دا مول میاں،

پہلاں آپسی ربّ نے عشقَ کیتا

تے مشوق اے نبی رسول میاں۔

(وارث شاہ)

پراجسمانی انش

مدھکال وچ تعلیم دی گھاٹ کارن عامَ جنتا ترکشیل گھٹ اتے وہم بھرتی زیادہ سی۔ اوہناں دا دیوی طاقتاں وچ اندھیعقین سی۔ پاٹھکاں دیاں ایہناں بھاوناواں دی ترپتی لئی قصہ کاراں نے پراجسمانی انش دا استعمال کیتا اے۔ پراجسمانی انشا دی بھرمار وارث دی ہیر وچ دیکھی جا سکدی۔ اس رچنا وچ :پنج پیر کھلے روپ وچ وچردے ہن۔ دیکھو:

پنجاں پیراں درگاہ وچ عرض کیتا،

دیؤ فقر چرم پلنگ دا جی۔

ہویا حکم درگاہ تھیں ہیر بخشی،

بیڑا لائِ دتا اساں ڈھنگدا جی۔

(وارث شاہ)

ذکر

قصے دا مطلب ذکر، کہانی، کہانی آدی توں اے۔ اس لئی قصے ذکر رچناں ہندے ہن۔ قصے دی کامیابی شاعر دی ذکر کلا اپر انحصار کردی اے۔ اس ذکر وچ قصہ کار نائک/ہیروئن، خوبصورتی، سبھاء پہراوا، نظارہ ذکر آدی ودھا-گھٹا کے پیش کردا اے۔ پنجابی قصیاں وچ وارث دی ذکر کلا سکھراں نوں چھوہدیں اے۔ دیکھوں:

چڑی چوکدی نال اٹھ ترے پاندھی،

پئیاں دودھ دے وچ مدھانیاں نے۔

اٹھ ناونے واسطے جوان دوڑے،

سیجاں جہناں نے رات نوں مانیاں نے۔

(ہیر وارث)

کویو واچ

کاویو واچ جاں کلامے شاعر وی قصے دا اک گن اے۔ کسیا وچ قصہ کار اپنی اکتی نوں کلامے شاعر جاں کویو واچ نال چھوہدا اے۔ اس کلام وچ قصہ کار، چلنت معاملے بارے لمے اپنی رائے دندا اے۔ پر ایہہ وچار کتے کتے بہت لمے ہون کارن کہانی نوں ہانی پنہچاؤندے ہن۔ کویو واچ دا نمونہ وارث شاہ دے قصے وچ ودھیرے دیکھیا جا سکدا اے۔ اسدے چھوٹے-چھوٹے کلامے شاعر جاں کویو واچ بہت خوبصورت ہن جویں:

وارث شاہ لکائیے خلق کولو

بھاویں اپنا ہی گڑ کھائیے جی۔

(ہیر وارث)