قصہ شاعری

قصہ شاعری، دا پنجابی ادب وچ اک خاص تھاں اے۔ وکھ وکھ شاعراں ولوں لگ بھگ ہر دَور وچ لکھیاں گئیاں پریم کہانیاں قصہ روپ وچ ملدیاں نیں۔ کہانیاں سناؤن دا رواج بہت پرانا اے۔ ایہناں کہانیاں نوں ادب وچ لیاؤن لئی شاعری نوں ذریعہ بنایا گیا سی تے شاعری وچ لکھیاں گئیاں کہانیاں نوں ہی قصہ کہیا جان لگیا۔ پنجابی وچ ہیر رانجھا، سسی پنوں، سوہنی مہینوال، مرزا صاحباں، یوسف زلیخا وغیرہ قِصے ملدے نیں جیہڑے اج وی پنجاب وچ مقبُول نیں۔ ایہناں قصیاں دیاں جڑھاں پورے پنجاب وچ بہت ڈونگھیاں نیں۔

قصہ عربی زبان دا لفظ اے جیہدا مطلب کہانی یا تذکرہ اے۔ ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ دا کتھن اے کہ پنجابی وچ عام طَور اُتے قِصے دا مطلب کلپت یا نیم کلپی وارتا لئی لیا جاندا اے۔ ڈاکٹر دیوان سنگھ لکھدا اے “قصہ عربی زبان دا لفظ اے جیہدا مطلب اے: افسانہ، کہانی، گَل، سرگزشت وغیرہ توں آخر دا حال کھول کے بیان کرنا اے۔” ڈاکٹر رتن سنگھ جگی نے “پنجابی وچ قصہ اس چھند بدھّ برتانتک رچنا نوں کہیا اے، جس وچ کتھانک دا تعلق پیرم، رومانس، بیرتا، بھگتی، دیس پریم، دھرم جاں سماج سدھار نال ہووے۔

ایہناں سارے ودواناں دیاں اداہرناں توں ایہہ اندازہ ہُندا اے کہ ‘قصے’ دا مطلب کہانی یا ذِکر وغیرہ ہی لیا جاندا اے۔

پنجابی قصے دا آغاز

پنجابی قصہ شاعری دے ادبھو دے متعلق پنجابی ادب دے مفکراں دا ودھیرے مت ایہو رہا اے کہ ایہہ شعری دھارا مثنوی پرمپرا راہیں پنجاب وچ آیا۔ ڈاکٹر کلبیر سنگھ کانگ دا وی ایہو خیال اے کہ پنجابی قصہ فارسی دی مثنوی پرمپرا نال مماثلت رکھدا اے۔ پنجاب کئی صدیاں تک ایران دے زیر اثر رہیا اے۔ ایتھے کئی مشہور فارسی شاعر ہوئے بعد وچ فارسی اٹھ صدیاں سرکاری بولی دے طَور تے رائج رہی۔ فارسی ادب تے خاص کر قصہ کاری، جس واہن مثنوی سی، اوہدا اثر پنجابی قصہ کاری نے بہت حد تک قبولیا۔ پنجابی وچ قصہ لکھن دا موڈھی دمودر نوں منیا جاندا اے۔ اس نے پہلی وار پنجابی وچ ‘ہیر’ دا قصہ لکھیا تے پنجابی وچ قصہ لکھن دی روایت شروع کیتی۔ مگر کچھ مفکر دمودر توں پہلاں قصہ رچن بارے اشارہ کردے نیں۔ ڈاکٹر موہن سنگھ دیوانہ نے دمودر توں پہلاں دو قصیاں دا ذکر کیتا۔ اس دے مطابق دمودر توں پہلاں پشی شاعر ولوں سسی پنوں تے ملا داؤد دے چاند نامے ناں دا قصہ لِکھیا۔ بھاویں ڈاکٹر موہن سنگھ دیوان قصہ شاعری دا مڈھ سابق دور وچ ہی متھدے نیں پر اوہناں رچناواں دے نمونے پوری طرحاں حاصل نہ ہون کرکے اوہناں بارے کچھ کہیا نہیں جا سکدا۔ ایسے طرحاں کچھ مذہبی تے لوک کہانیاں دی بنیاد تے قصے لکھے جان دیاں سمبھاوناواں دا وی ذکر کیتا گیا اے۔ پر اوہناں دیاں کرتاں دے وی کوئی نشان منظر عام اُتے نہیں آئے۔ اس لئی پنجابی قصہ شعری دا مُڈھ سری گنیش، دمودر دی ہیر نال ہی منیا جاندا اے، بھاویں قصہ شاعری دے وجود بارے دمودر توں پہلاں وی اشارہ ملدے نیں پر حالے تک کوئی مکمل قصہ حاصل نہیں ہویا۔ اس توں ایہہ اندازہ ہُندا اے کہ پنجابی وچ پہلا سکانک قصہ دمودر ولوں رچت ہیر رانجھا اے۔ “پنجابی وچ ستھالک قصیاں دی روایت ہیر رانجھا توں شروع ہُندی اے تے اوہدا پہلا تخلیق کار شاعر دمودر سی۔ اس توں علاوہ سوہنی مہینوال، سسی پنوں، مرزا صاحباں، پورن بھگت، راجا رسالو، روڈا جلالی، روپ بسنت پنجاب دے مقامی پری قصے نیں۔”

قصہ شاعری دیاں خاصیتاں

پنجابی قصے دیاں کچھ اہم خاصیتاں نیں جیہڑیاں ایہنوں ادب دیاں دوسریاں ودھاواں نالوں وکھرا کردیاں نیں۔ پنجابی قصہ وکھ وکھ قصہ کاراں دے ہتھوں لنگھدا ہویا خاص لچھنا دا دھارنی ہوگیا۔ لگبھگ تھوڑے بوہتے فرق نال ایہہ لچھن ساریاں قصیاں وچ ملدے نیں جیہڑے ہیٹھ لِکھے مطابق نیں:

منگلاچرن

منگلاچرن دا قِصے وچ خاص تھاں اے۔ قِصے دا آغاز منگلاچرن نال کیتا جاندا اے، جس وچ شاعر اﷲ، اس دے پیغمبراں تے پیراں دی ارادھنا کردا اے۔ کشن سنگھ گپتا دا وی ایہہ کہنا اے۔ “قِصے دا آغاز منگلاچرن نال ہُندا اے، جس وچ شاعر اپنی عقیدت ظاہر کردا ہویا ہتھلی رچنا دی سنپورنتا لئی پرراتھنا کردا اے۔” اسے طرحاں ‘ہیر وارث’ دے منگلاچارن دی مثال:

اول حمد خدا دا وِرد کیجے

عشقَ کیتا سو جگّ دا مول میاں

پہلاں آپسی ربّ نے عِشق کیتا

تے مشوق اے نبی رسول میاں

(وارث شاہ)

پراجسمانی انش

زمانہ وسطی وچ تعلیم دی کمی کارن عام لوک ترکشیل گھٹ تے وہم بھرتی زیادہ سی۔ اوہناں دا دیوی طاقتاں وچ انھا یقین سی۔ پاٹھکاں دیاں ایہناں بھاوناواں دی ترپتی لئی قصہ کاراں نے پراجسمانی انش دا استعمال کیتا اے۔ پراجسمانی انشا دی بھرمار وارث دی ہیر وچ دیکھی جا سکدی اے۔ اس رچنا وچ :پنج پیر کھلے روپ وچ وچردے نیں۔ دیکھو:

پنجاں پیراں درگاہ وچ عرض کیتا

دیؤ فقر چرم پلنگ دا جی

ہویا حکم درگاہ تھیں ہیر بخشی

بیڑا لا دتا اساں ڈھنگدا جی۔

(وارث شاہ)

ذِکر

قِصے دا مطلب ذِکر، کہانی وغیرہ توں اے۔ اس لئی قصے ذکر رچنا ہندے نیں۔ قصے دی کامیابی شاعر دے فن تذکرہ اپر انحصار کردی اے۔ اس ذکر وچ قصہ کار ہیرو/ہیروئن، خوبصورتی، سبھاء، پہناوا، نظارہ ذکر وغیرہ ودھاء گھٹا کے پیش کردا اے۔ پنجابی قصیاں وچ وارث دی ذکر کلا سکھراں نوں چھوہدی اے۔ دیکھو:

چڑی چوکدی نال اٹھ ترے پاندھی

پئیاں دودھ دے وچ مدھانیاں نی

اٹھ ناونے واسطے جوان دوڑے

سیجاں جیہناں نے رات نوں مانیاں نی۔

(ہیر وارث)

کویو واچ

کاویو واچ جاں کلامے شاعر وی قصے دا اک گن اے۔ قصیاں وچ قصہ کار اپنی اکتی نوں کلامے شاعر یا کویو واچ نال چھوہدا اے۔ اس کلام وچ قصہ کار، چلنت معاملے بارے لمے اپنی رائے دیندا اے۔ پر ایہہ وچار کتے کتے بہت لمے ہون کارن کہانی نوں ہانی پہنچاؤندے نیں۔ کویو واچ دا نمونہ وارث شاہ دے قصے وچ ودھیرے دیکھیا جا سکدا اے۔ اسدے چھوٹے چھوٹے کلامے شاعر یا کویو واچ بہت خوبصورت نیں۔ جویں:

وارث شاہ لکائیے خلق کولوں

بھاویں اپنا ہی گڑ کھائیے جی۔

(ہیر وارث)