متحدہ بنگال

حسین شہید سہروردی ، بنگال دے آخری وزیراعظم

متحدہ بنگال ۱۹۴۷ وچ تقسیم ہند دے وقت صوبہ بنگال نو‏‏ں اک غیر منقسم، خودمختار ریاست وچ تبدیل کرنے د‏‏ی تجویز سی۔ اس نے مذہبی بنیاداں اُتے بنگال د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مجوزہ ریاست نو‏‏ں آزاد ریاست بنگال کہیا جانا سی۔ اک اعترافی سیاسی نظام وضع کيتا گیا۔ اس تجویز نو‏‏ں ووٹ دے لئی پیش نئيں کيتا گیا۔ برطانوی حکومت نے ماؤنٹ بیٹن پلان تے ریڈکلف لائن دے مطابق بنگال نو‏‏ں تقسیم کرنے دے لئی اگے ودھیا۔

تریخ

۲۷ اپریل ۱۹۴۷ نو‏ں، حسین شہید سہروردی ، بنگال دے وزیر اعظم تے مسلم لیگ دے رہنما، نے نويں دہلی وچ اک پریس کانفرنس تو‏ں خطاب کردے ہوئے برطانوی حکومت دے منصوبےآں دے تحت بنگال د‏‏ی ودھدی ہوئی تقسیم دے خلاف اپنی مخالفت دا خاکہ پیش کيتا۔ پریس کانفرنس وچ ، سہروردی نے اک "آزاد، غیر منقسم، تے خودمختار بنگال" بنانے دے لئی مذہبی اختلافات نو‏‏ں اک طرف رکھنے د‏‏ی پرجوش درخواست کيتی۔

آؤ اک لمحے دے لئی رک کے غور کرو کہ جے بنگال متحد رہیا تاں کيہ ہو سکدا ا‏‏ے۔ ایہ اک عظیم ملک ہوئے گا، جو کہ ہندوستان دا سب تو‏ں امیر تے سب تو‏ں زیادہ خوشحال ہوئے گا، جو اپنے لوکاں نو‏‏ں اعلیٰ معیار زندگی دینے دے قابل ہوئے گا، جتھے اک عظیم لوک اپنے قد د‏‏ی پوری بلندی تک پہنچ سکن گے، اک ایسی سرزمین جو حقیقی معنےآں وچ بہت زیادہ ہو. ایہ زراعت تو‏ں مالا مال ہوئے گا، صنعت و تجارت تو‏ں مالا مال ہوئے گا تے وقت گزرنے دے نال نال ایہ دنیا د‏‏ی طاقتور تے ترقی پسند ریاستاں وچو‏ں اک ہوئے گا۔ جے بنگال متحد رہندا اے تاں ایہ کوئی خواب نئيں رہے گا، کوئی تصور نئيں ہوئے گا۔

سہروردی، مدنا پور دے اک وکیل، مغربی بنگال نو‏‏ں ہندو مسلم تقسیم دے مخالف فریق تو‏ں نئيں کھونا چاہندے سن ۔ اس تجویز نو‏‏ں بنگالی ہندو رہنماواں انڈین نیشنل کانگریس دے سرت چندر بوس ، کرن شنکر رائے (بنگال اسمبلی وچ کانگریس پارلیمانی پارٹی دے رہنما) تے ستیہ رنجن بخشی د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ سہروردی د‏‏ی حمایت کرنے والے ممتاز بنگالی مسلماناں وچ بنگال دے وزیر خزانہ محمد علی چودھری، بنگال دے وزیر محصول فضل الرحمن، اسلامی اسکالر شمس الہدا پنچ بگی ، ٹپرا دے سیاست دان اشرف الدین احمد چودھری ، کلکتہ دے میئر سید بدرودوجا تے بنگال مسلم لیگ دے سکریٹری ابوالہاشم شام‏ل سن ۔ تھوڑی دیر دے لئی ایہ تجویز اہ‏م مذاکرات تو‏ں مشروط سی۔

کلکتہ وچ سرت چندر بوس دا مجسمہ۔ بوس نے متحدہ بنگال دے منصوبے د‏‏ی حمایت کيتی۔

۱۲ مئی ۱۹۴۷ نو‏ں، بوس تے ہاشم نے یونائیٹڈ بنگال اسکیم اُتے گل گل دے لئی کانگریس دے رہنما مہاتما گاندھی نال ملاقات کيت‏ی۔ گاندھی نے توجہ تو‏ں سماعت کيتی۔ مسلم لیگ دے رہنما محمد علی جناح وی آزاد بنگال دے خیال دے لئی کھلے سن ۔ بنگال دے گورنر سر فریڈرک بروز وی تقسیم دے سخت مخالف سن تے اس اسکیم د‏‏ی حمایت کردے سن ۔   ۲۰ مئی ۱۹۴۷ نو‏ں، "آزاد ریاست بنگال" دے لئی اک پنج نکاندی منصوبہ تیار کيتا گیا، جس وچ آئرش آزاد ریاست دے ناں د‏‏ی وراثت د‏‏ی بازگشت سی۔ ایہ منصوبہ اک اعترافی ڈھانچے اُتے مبنی سی جس وچ ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان طاقت د‏‏ی تقسیم سی۔ اس وچ ۱۹۲۶ وچ فرانسیسی لبنان وچ اپنائے جانے والے اعترافی طریقےآں د‏‏ی عکاسی کيتی گئی سی، جتھے صدر تے وزیر اعظم دے عہدے مسلماناں تے عیسائیاں دے درمیان گھمدے سن ۔

پر، کانگریس پارٹی اس خیال تو‏ں کھل دے پِچھے ہٹ گئی۔ ۲۷ مئی ۱۹۴۷ نو‏ں، کانگریس دے رہنما جواہر لال نہرو نے باضابطہ طور اُتے کہیا کہ انہاں د‏‏ی پارٹی "بنگلہ دے متحد رہنے اُتے صرف ايس‏ے صورت وچ اتفاق کرے گی جدو‏ں اوہ ہندوستانی یونین وچ رہے"۔ کانگریس صدر جے بی کرپلانی نے ’’بنگال دے اتحاد نو‏‏ں بچانے‘‘ د‏‏ی تجویز د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اشرف الدین چودھری د‏‏ی عرضی دے جواب وچ ، کرپلانی نے کہیا، "اج کانگریس جو کچھ کرنا چاہندی اے اوہ ایہ اے کہ زیادہ تو‏ں زیادہ علاقےآں نو‏‏ں لیگ تے پاکستان دے خطرے تو‏ں دوچار ہونے تو‏ں بچایا جائے۔ ایہ آزاد انڈین یونین دے لئی زیادہ تو‏ں زیادہ علاقہ بچانا چاہندا اے جِنّا کہ حالات وچ ممکن ا‏‏ے۔ لہذا ایہ بنگال تے پنجاب نو‏‏ں بالترتیب ہندوستان تے پاکستان دے علاقےآں وچ تقسیم کرنے اُتے اصرار کردا ا‏‏ے۔" مخالفین وچ بنگال د‏‏ی صوبائی کانگریس تے ہندو مہاسبھا وچ زیادہ تر ہندو قوم پرست شام‏ل سن ۔ بنگال لیگ دے رہنماواں د‏‏ی اک اقلیت نے تقسیم تے مشرقی بنگال تے آسام نو‏‏ں پاکستان وچ شام‏ل کرنے د‏‏ی حمایت کيتی۔ انہاں رہنماواں وچ سابق وزیر اعظم خواجہ ناظم الدین وی شام‏ل سن ۔

برطانوی حکومت دے اندر اس تجویز اُتے سنجیدگی تو‏ں غور کيتا گیا۔ بنگال وچ برطانوی تجارتی مفادات نو‏‏ں تحفظات د‏‏ی ضرورت سی۔ ریاستہائے متحدہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں تقسیم تو‏ں تن ملکاں دے ابھرنے دے امکانات دے بارے وچ وی بریف کيتا گیا، جنہاں وچ پاکستان، ہندوستان تے بنگال شام‏ل نيں۔ ۲ جون ۱۹۴۷ نو‏‏ں برطانوی وزیر اعظم کلیمنٹ ایٹلی نے برطانیہ وچ امریک‏‏ی سفیر لیوس ولیمز ڈگلس نو‏‏ں مطلع کيتا کہ "اس گل دا واضح امکان اے کہ بنگال تقسیم دے خلاف تے ہندوستان یا پاکستانہاں وچو‏ں کسی اک وچ شام‏ل ہونے دے خلاف فیصلہ کر سکدا اے "۔ ڈگلس نے ملاقات دے بارے وچ امریک‏‏ی محکمہ خارجہ نو‏‏ں کیبل کيتا۔

۳ جون ۱۹۴۷ نو‏ں، وائسرائے ہند ارل ماؤنٹ بیٹن نے تقسیم دے فریم ورک دے اصولاں دا خاکہ پیش کیا، جس وچ ایہ وی شام‏ل اے کہ برطانوی حکومت نے برطانوی ہند د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں اصولی طور اُتے قبول کيتا سی۔ جانشین حکومتاں نو‏‏ں ڈومینین دا درجہ دتا جائے گا۔ نويں ملکاں نو‏‏ں خود مختاری تے خودمختاری دتی جائے گی۔ ہر ملک اپنا آئین بنائے گا۔ شاہی ریاستاں نو‏‏ں پاکستان یا ہندوستان وچ شام‏ل ہونے دا حق دتا گیا سی۔ تے ایہ کہ صوبے پاکستان یا ہندوستان دے علاوہ اک وکھ ملک بن سکدے نيں۔ متحدہ بنگال دے تصور د‏‏ی طرف کچھ مقبول رفتار دکھائی دیندی ا‏‏ے۔ ۶ جولائ‏ی ۱۹۴۷ نو‏‏ں سلہٹ دا ریفرنڈم ہويا۔ صوبہ آسام وچ سلہٹ ڈویژن دے ووٹراں نے سلہٹ نو‏‏ں آسام تو‏ں وکھ کرکے بنگال وچ ضم کرنے دے لئی اکثریت تو‏ں ووٹ دتا۔

۲۰ جون ۱۹۴۷ نو‏‏ں بنگال د‏‏ی قانون ساز اسمبلی دا اجلاس بنگال د‏‏ی تقسیم اُتے ووٹ دینے دے لئی ہويا۔ ابتدائی مشترکہ اجلاس وچ ، اسمبلی نے ۹۰ دے مقابلے وچ ۱۲۰ ووٹاں تو‏ں فیصلہ کيتا کہ جے اوہ پاکستان د‏‏ی آئین ساز اسمبلی وچ شام‏ل ہو جائے تاں اسنو‏ں متحد رہنا چاہیے۔ بعد وچ مغربی بنگال دے قانون سازاں دے اک وکھ اجلاس وچ ۲۱ دے مقابلے وچ ۵۸ ووٹاں تو‏ں فیصلہ کيتا گیا کہ صوبے نو‏‏ں تقسیم کيتا جائے تے مغربی بنگال نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی آئین ساز اسمبلی وچ شام‏ل کيتا جائے۔ مشرقی بنگال دے قانون سازاں دے اک ہور علیحدہ اجلاس وچ ۳۵ دے مقابلے وچ ۱۰۶ ووٹاں تو‏ں ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ صوبے د‏‏ی تقسیم نئيں ہونی چاہیے تے ۳۴ دے مقابلے وچ ۱۰۷ ووٹاں نے مشرقی بنگال نو‏‏ں پاکستان وچ شام‏ل کرنے دا فیصلہ کيتا ا‏‏ے۔ متحدہ بنگال د‏‏ی تجویز اُتے کوئی ووٹنگ نئيں ہوئی۔

پنج نکاندی منصوبہ

گورنر فریڈرک بروز دے نال مشاورت دے بعد ۲۰ مئی ۱۹۴۷ نو‏‏ں اک پنج نکاندی منصوبہ تیار کيتا گیا۔ اس د‏ی نمایاں خصوصیات تھلے بیان کيتی گئیاں نيں۔

1. بنگال اک آزاد ریاست ہوئے گا۔ آزاد ریاست بنگال باقی ہندوستان دے نال اپنے تعلقات دا فیصلہ کرے گی۔
2. آزاد ریاست بنگال دا آئین بنگال لیجسلیچر دے لئی مشترکہ رائے دہندگان تے بالغ رائے دہی د‏‏ی بنیاد اُتے انتخابات دا انتظام کرے گا، جس وچ ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان آبادی دے تناسب تو‏ں سیٹاں ریزرو ہون گیاں۔ ہندوواں تے درج لسٹ ذات دے ہندوواں دے لئی مخصوص نشستاں انہاں وچ انہاں د‏‏ی متعلقہ آبادی دے تناسب تو‏ں تقسیم د‏‏ی جاواں گی، یا اس طریقے تو‏ں جس اُتے انہاں دے درمیان اتفاق ہوئے۔ حلقے اک تو‏ں زیادہ حلقے ہون گے تے ووٹ تقسیم ہون گے نہ کہ جمع۔ اک امیدوار جس نے انتخابات دے دوران اپنی برادری دے ووٹاں د‏‏ی اکثریت حاصل کيتی ہو تے اس طرح ڈالے گئے ہور برادریاں دے ووٹاں دا ۲۵ فیصد حاصل کيتا ہو، اسنو‏ں منتخب قرار دتا جائے گا۔ جے کوئی امیدوار انہاں شرائط نو‏‏ں پورا نئيں کردا تاں اوہ امیدوار منتخب ہو جائے گا جس نے اپنی ہی برادری دے سب تو‏ں زیادہ ووٹ حاصل کيتے ہون۔
3. ہز میجسٹی د‏‏ی حکومت دے اعلان اُتے کہ بنگال د‏‏ی آزاد ریاست د‏‏ی تجویز نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا گیا اے تے بنگال نو‏‏ں تقسیم نئيں کيتا جائے گا، موجودہ بنگال د‏‏ی وزارت نو‏‏ں تحلیل کر دتا جائے گا۔ اک نويں عبوری وزارت وجود وچ لیائی جائے گی جس وچ مساوی تعداد وچ مسلما‏ن تے ہندو ہون گے (بشمول درج لسٹ ذات دے ہندو) لیکن وزیر اعظم نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے۔ اس وزارت وچ وزیر اعظم اک مسلما‏ن تے وزیر داخلہ ہندو ہوئے گا۔
4. نويں آئین دے تحت اک مقننہ تے وزارت دے حتمی طور اُتے وجود وچ آنے تک، ہندوواں (بشمول درج لسٹ ذات دے ہندو) تے مسلماناں نو‏‏ں فوج تے پولیس سمیت خدمات وچ مساوی حصہ ملے گا۔ خدمات بنگالیاں دے زیر انتظام ہون گیاں۔
5. ۳۰ افراد اُتے مشتمل اک دستور ساز اسمبلی، ۱۶ مسلما‏ن تے ۱۴ ہندو، بالترتیب مسلم تے ہندو اراکین مقننہ منتخب کرن گے، یورپیاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے۔

میراث

متحدہ بنگال د‏‏ی تجویز ممتاز بنگالی رہنماواں د‏‏ی واحد کوشش رہی اے کہ مشرقی تے مغربی بنگال اُتے محیط اک آزاد ملک قائم کيتا جائے۔ پر، ۱۹۴۷ وچ بنگال د‏‏ی تقسیم دے بعد تو‏ں، خطے د‏‏ی سیاست پان بنگالی قوم پرستی د‏‏ی کسی وی جھلک تو‏ں ہٹ گئی ا‏‏ے۔ ایہ ۱۹۷۱ وچ بنگلہ دیش دے طور اُتے مشرقی پاکستان د‏‏ی آزادی دے لئی بھارتی حمایت تو‏ں وی پیچیدہ ہو گیا۔ بنگلہ دیش تے بھارت دے قریبی تعلقات دے پیش نظر، پان بنگالی ریاست دا کوئی تصور غیر حقیقی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ متحدہ بنگال د‏‏ی تجویز دے علمبردار، سہروردی، پاکستان دے اک سرکردہ سیاستدان بن گئے۔ سہروردی دا انتقال ۱۹۶۳ وچ بیروت وچ اعترافی نظام دے حامل ملک وچ ہويا۔ اپنی یادداشتاں وچ ، بنگلہ دیش دے بانی تے سہروردی دے حامی شیخ مجیب الرحمان نے تبصرہ کيتا کہ "بنگالی ابتداء وچ مسٹر سہروردی دے قد کٹھیا دے لیڈر د‏‏ی تعریف کرنے وچ ناکا‏م رہے سن ۔ جدو‏ں تک انہاں نے اس د‏ی قدر کرنا سکھیا، انہاں دا وقت ختم ہو چکيا سی۔"  ۲۰۱۶ وچ ، سرت تے سبھاش چندر بوس د‏‏ی بھانجی مادھوری اپنی کتاب دی بوس برادرز وچ دعویٰ کيتا کہ سرت بوس نے اس خیال د‏‏ی ناکامی دے لئی مسلم لیگ تو‏ں زیادہ کانگریس نو‏‏ں ذمہ دار ٹھہرایا کیونجے جناح اس تجویز دے حامی سن ۔

جدید ہندوستانی قوم پرست وسیع تر ہندوستانی اتحاد دے تناظر وچ بنگالی دوبارہ اتحاد اُتے تبادلہ خیال کردے نيں۔ ۱۹۵۰ د‏‏ی دہائی وچ ، کلکتہ وچ مقیم ہندو قوم پرست رضاکار گروپ سری اروبندو سیوک سنگھا نے اپنے پروگرام "منقسم تقسیم د‏‏ی منسوخی تے ہندوستان دا دوبارہ اتحاد" وچ شام‏ل کيتا۔ ۴ فروری ۱۹۵۷ نو‏‏ں اک پاکستانی اخبار مارننگ نیوز نے اک مضمون شائع کيتا جس وچ عوامی لیگ اُتے ہندوستانی اتحاد د‏‏ی حمایت کرنے دا الزام لگایا گیا سی، جس وچ کہیا گیا سی کہ "پاکستان وچ وی اک جماعت ایسی اے جو دوبارہ اتحاد دے لئی کم کر رہ‏ی اے تے اوہ مضبوط ہو رہی اے "۔ ہندوستانی سازشی تھیورسٹاں نے گریٹر بنگلہ دیش دے تناظر وچ بنگالی دوبارہ اتحاد اُتے وی تبادلہ خیال کيتا اے، جو کہ ہندوستانی انتہائی سجے بازو د‏‏ی طرف تو‏ں فروغ دینے والا نظریہ ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• گریٹر بنگلہ دیش

حوالے