ریڈکلف لائن
ریڈکلف لائن (Radcliffe Line) تقسیم ہند دے وقت بھارت تے پاکستان دے درمیان اک خط سی جو دوناں ملکاں دے وچکار تعین حدود کردا سی جس دا اعلان 17 اگست 1947ء نوں کیتا گیا۔ اس خط دا ناں سیریل ریڈکلف (Cyril Radcliffe) دے ناں اُتے اے جو تقسیم ہند دے وقت سرحد کمیشن دا چیئرمین سی ۔ سرحد کمیشن نوں 88 ملین افراد دے نال 175،000 مربع میل (450،000 مربع کلومیٹر) اراضی دی غیر جانب دارانہ تے منصفانہ تقسیم دی ذمہ داری دتی گئی سی۔
پس منظر
[سودھو]15 جولائی 1947ء نوں برطانیہ دی پارلیمنٹ نے قانون آزادی ہند 1947 منظور کیتا جس دے مطابق ہندوستان اُتے برطانوی راج اک ماہ بعد 15 اگست 1947ء نوں ختم ہو جائے گا۔ قانون آزادی ہند 1947 وچ ایہ کہیا گیا سی کہ ہندستان دو زیر برطانیہ دو خود مختار ڈومنین یا مملکتاں مملکت پاکستان تے مملکت بھارت وچ تقسیم ہوئے گا۔
تقسیم توں پہلے ہندوستان دے تقریباً 40 فیصد علاقے اُتے نوابی ریاستاں قائم سن۔ نوابی ریاستاں چونکہ برطانوی راج دے ماتحت اتحاد وچ شامل سن تے اپنے امور خارجہ دے خود ذمہ دار سن اس لئی ایہ تقسیم ہند دا حصہ نئيں بنیاں۔ اس طرح برطانیہ نہ تاں انہاں نوں آزادی تے نہ ہی تقسیم کر سکدا سی ۔ ریاستاں دے حکمراناں نوں ایہ اختیار حاصل سی اوہ نويں بننے والے ڈومنین وچوں اک دے نال الحاق کر لین یا آزاد رہیاں۔
اس صورت حال وچ تقریباً تمام نوابی ریاستاں نے فوری طور اُتے بھارت یا پاکستان وچ شمولیت دا فیصلہ کیتا۔ جدوں کہ اک چھوٹی تعداد نے علاحدہ رہنے دا فیصلہ کیتا۔ پاکستان اک مسلم سر زمین دے طور اُتے سامنے آیا جدوں کہ بھارت ہندو اکثریت دے نال سیکولر ریاست سی۔ شمال وچ مسلم اکثریندی برطانوی صوبے پاکستان دی بنیاد بنے۔
بلوچستان (مسلم 91،8٪) تے سندھ (مسلم 72.7٪) دے صوبے مکمل طور اُتے پاکستان نوں دے دتے گئے۔ اُتے شمال مشرق وچ بنگال (54.4٪ مسلم) شمال مغرب وچ تے پنجاب (55.7٪ مسلم)، دو صوبےآں وچ بھاری اکثریت نہ ہونے دی صورت وچ انہاں نوں تقسیم دا فیصلہ کیتا گیا۔ ایويں صوبہ پنجاب دا مغربی حصہ مغربی پاکستان دا صوبہ مغربی پنجاب (بعد وچ پنجاب) بنیا۔ جدوں کہ دوسرا حصہ بھارت دی ریاست مشرقی پیجاب بنا جسنوں بعد وچ پنجاب تے ہور دو ریاستاں وچ تقسیم کر دتا گیا۔ بنگال نوں مشرقی بنگال (مشرقی پاکستان وچ ) تے مغربی بنگال (بھارت وچ ) تقسیم کر دتا گیا۔ آزادی دے بعد شمال مغربی سرحدی صوبہ (جس دی سرحد افغانستان دے نال ڈیورنڈ لائن دے تحت معین کيتی گئی تھی) وچ ریفرنڈم دے نتیجے وچ پاکستان دے نال الحاق کیتا۔
طریقہ کار تے اہم شخصیتاں
[سودھو]اک خام سرحد پہلے توں ہی وائسرائے آرچیبالڈ ویول دے تحت نويں وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن دے فروری 1947ء وچ قلم دان سنبھالنے توں پہلے تیار کر لئی گئی سی۔ برطانیہ نے دو سرحدی کمیشن اُتے سر سیریل ریڈکلف چیئرمین مقرر کیتا اک پنجاب تے اک بنگال دے لئی۔[۱]
کمیشن نوں مسلمان اکثریتی علاقےآں تے غیر مسلم علاقےآں دی بنیاد اُتے پنجاب تے بنگال نوں دو حصےآں وچ تقسیم کرنے دی ہدایت دتی گئی سی۔ ہر کمیشن وچ چار ہندوستان نمائندے سن، دو آل انڈیا کانگریس توں تے دو آل انڈیا مسلم لیگ تاں۔ دونے فریقاں دے مفادات تے انہاں دے متعصبانہ رویاں دی وجہ توں تعطل نوں دیکھدے ہوئے حتمی فیصلہ ریڈکلف دا سی ۔ 8 جولائی 1947ء نوں ہندوستان پہنچنے دے بعد ریڈکلف نوں سرحد اُتے فیصلہ کرنے دے لئی صرف پنج ہفتےآں دا وقت دتا گیا۔[۲]
ریڈکلف نے جلد ہی اپنے کالج دے ساتھی سابق طالب علم لارڈ ماؤنٹ بیٹن دے نال ملاقات کيتی تے کمیشن دے ارکان نوں ملنے دے لئی لاہور تے کلکتہ دا سفر کیتا۔ بنیادی طور اُتے نہرو کانگریس تے جناح مسلم لیگ دے نمائندےآں دے طور پر۔ سرحد اُتے فیصلہ صرف دو دن پہلے کیتا گیا لیکن اس دا اعلان 17 اگست 1947ء نوں پاکستان تے بھارت دی آزادی دے دو دن بعد کیتا گیا۔
طریقہ کار وچ مشکلات
[سودھو]سرحد سازی طریقہ کار
[سودھو]تمام وکلا بلحاظ پیشہ بشمول ریڈکلف تے ہور کمشنراں نوں اس مخصوص کم دا کوئی تجربہ نئيں سی ۔ انہاں دے پاس کوئی تجربہ کار مشیر وی نہ سی جو حد بندی دے معاملات وچ بہتر طریقہ کار تے معلومات رکھدا ہوئے۔ تے نہ ہی سروے تے علاقائی معلومات جمع کرنے دا وقت سی ۔ اسی طرح اقوام متحدہ دے ماہرین تے مشیراں دی عدم موجودگی، تاخیر توں بچنے دے لئی، جان بجھ کر گئی سی۔[۳] جنگ کيتی وجہ توں قرض وچ گھری ہوئی برطانیہ دی نويں "لیبر حکومت" اس قسم دے اخراجات دی متحمل نئيں ہو سکدی سی۔[۴][۵]
سیاسی نمائندگی
[سودھو]انڈین نیشنل کانگریس تے آل انڈیا مسلم لیگ دے سیاست داناں نوں برابر نمائندگی دتی گئی تا کہ توازن برقرار رہے لیکن ایہ تعطل دا باعث بنی۔ انہاں دے باہمی تعلقات اِنّے رجحانی سن کہ جج "بمشکل اک دوسرے توں گل کرنا گوارا کردے سن "۔
مقامی معلومات
[سودھو]ریڈکلف دی ہندوستان وچ تقرری توں پہلے نہ تاں کدی ہندوستان دا دورہ کیتا تے نہ ہی اوہ اوتھے کوئی نئيں جاندا سی ۔
جلدبازی تے بے حسی
[سودھو]جے کمیشن زیادہ محتاط ہُندا تقسیم وچ ایسی فاش غلطیاں توں بچا جا سکدا سی ۔ ریڈکلف نے اس گل اعتراف ایويں کیتا کہ کچھ وی کر لیندا فیر وی مسلمہ حقیقت ایہ اے کہ لوک اس توں نالاں رہندے۔[۶]
رازداری
[سودھو]تنازعات تے تاخیر توں بچنے دے لئی تقسیم نوں خفیہ رکھیا گیا سی ۔ حتمی مسودہ 9 اگست تے 12 اگست نوں تیار سی لیکن اس دا اعلان آزادی دے دو دن بعد کیتا گیا۔ ریڈ دے مطابق کچھ واقعاتی ثبوت نيں جنہاں دے مطابق نہرو تے پٹیل نوں خفیہ طور اُتے لارڈ ماؤنٹ بیٹن یا ریڈکلف دے بھارتی اسسٹنٹ سیکرٹری دی جانب توں 9 اگست یا 10 نوں پنجاب دی تقسیم دے بارے وچ مطلع کر دتا گیا سی ۔
عمل درآمد
[سودھو]تقسیم دے بعد بھارت تے پاکستان دے نوخیز حکومتی سرحداں اُتے عملدرآمد دی تمام ذمہ داری سونپ دتی گئی۔ اگست وچ لاہور دے دورے دے بعد وائسرائے لارڈ ماؤنٹ بیٹن نے لاہور وچ امن برقرار رکھنے دے لئی چھیندی وچ اک پنجاب سرحد فورس دا اہتمام کیا، لیکن 50،000 افراد ہزاراں لوکاں نوں قتل کرنے دے واقعات دے لئی کافی نئيں سن جنہاں وچوں 77 فیصد پینڈو علاقےآں وچ سن ۔
ریڈکلف لائن اُتے تنازعات
[سودھو]ریڈکلف لائن دے حوالے توں دو وڈے تنازعات سن ۔ چٹاگانگ پہاڑی علاقہ تے ضلع گرداسپور۔ جدوں کہ معمولی تنازعات بنگال دے ضلعے مالدا، کھلنا تے مرشدآباد تے آسام دے ضلع کریم گنج وچ پیش آئے۔
چٹگانگ پہاڑی علاقہ
[سودھو]چٹاگانگ پہاڑی علاقہ 97 فیصد غیر مسلم آبادی (بدھ مت پیروکارو) دی اکثریت سی لیکن پاکستان نوں دتا گیا۔ پاکستان نوں چٹاگانگ پہاڑی علاقہ دینے دی وجہ بھارت دے لئی ناقابل رسائی علاقہ سی ۔
ضلع گرداسپور
[سودھو]برطانوی راج دے تحت گرداسپور صوبہ پنجاب دا شمالی ترین ضلع سی ۔ ضلع نوں انتظامی طور اُتے چار تحصیلاں وچ تقسیم کیتا گیا سی ۔ تحصیل شکر گڑھ، تحصیل گرداسپور، تحصیل بٹالا تے تحصیل پٹھان کوٹ۔ چار تحصیلاں وچوں صرف تحصیل شکر گڑھ جو دریائے راوی توں باقی ضلع توں جدا سی پاکستان نوں دتی گئی۔ باقی تمام ضلع بھارت دی ریاست مشرقی پنجاب دا حصہ بنیا۔
تقسیم دے وقت مردم شماری دے مطابق مسلماناں تے غیر مسلماں دی تقسیم مندرجہ ذیل تھی:
ضلع دا حصہ | اکثریت | % مسلم (احمدیہ سمیت) |
---|---|---|
تحصیل شکر گڑھ | مسلم | 51% |
تحصیل گرداسپور | مسلم | 51% |
تحصیل بٹالا | مسلم | 53% |
تحصیل پٹھان کوٹ | غیر -مسلم | 33% |
کل ضلع (تمام چار تحصیلاں) | مسلم | 50.6% |
علاقہ بھارت نوں دتا گیا | غیر مسلم | 50 فیصد توں کم |
ایہ تصور کیتا جاندا اے کہ گرداسپر نوں بھارت نوں دینے دے لئی مندرجہ ذیل دلائل لارڈ ماؤنٹبیٹن تے ہور سرحد کمیشن دے سامنے پیش کیتے گئے سن ۔
- ریاست کشمیر بھارت دے لئی قابل رسائی ہو جائے گی تا کہ اس دے حکمران بھارتی یونین دے نال الحاق کر سکن۔
- تحصیل پٹھان کوٹ وسطی پنجاب دے ملحقہ شہر ہوشیارپور تے کانگڑا دے نال اک براہ راست ریلوے توں منسلک سی ۔
- بٹالاتے گرداسپور دی تحصیلاں سکھاں دے مقدس شہر امرتسر دے لئی اک بفر فراہم کرن گی۔
- جے دریائے راوی دے مشرقی علاقے نوں اک بلاک تصور کیتا جائے تاں ایہ تھوڑا غیر مسلم اکثریندی علاقہ ہوئے گا۔ ایہ بلاک امرتسر تے ضلع گرداسپور دی تمام تحصیلاں (شکرگڑھ نوں چھڈ کے) اُتے مشتمل ہوئے گا۔
- اس دے علاوہ اس طرح توں سکھ آبادی دی اکثریت (58 فیصد) مشرقی پنجاب وچ شامل ہو جائے گی۔
- ایہ مغربی پنجاب وچ زمین دے وڈے علاقےآں نوں کھو دینے دے بعد سکھ آبادی نوں پرسکون کرنے وچ مدد کر سکدی اے۔
ضلع فیروزپور
[سودھو]ضلع گرداسپور دا زیادہ حصہ بھارت نوں دتے جانے نوں متوازن کرنے دے لئی ریڈکلف نے ضلع فیروزپور دی تحصیلاں فیروزپور تے زیرا پاکستان وچ شامل کرنے دی کوشش کيتی، لیکن بیکانیر دے مہاراجا نے اوہدی مخالفت کيتی کیونکہ ہاریکے ہیڈورکس جو دریائے ستلج تے دریائے بیاس سنگم اُتے واقع اے جتھے توں نہراں شروع ہُندیاں نيں تے ایہ فیروز پور نوں سیراب کردا اے۔ تے ایہ بیکانیر دے مہاراجا دی لارڈ ماؤنٹ بیٹن نوں دھمکی دے بعد کہ جے ضلع فیروزپور مغربی پنجاب وچ شامل کیتا جاندا اے تاں اوہ پاکستان دے نال الحاق کر لے گا۔ آخری وقت وچ ضلع فیروزپور تبدیل کر کے پاکستان دی بجائے بھارت نوں دے دتا گیا۔
ضلع مالدہ
[سودھو]ریڈکلف دا اک متنازع فیصلہ بنگال دے ضلع مالدہ دی تقسیم سی ۔ ضلع مجموعی طور اُتے اک معمولی مسلم اکثریندی سی لیکن اسنوں تقسیم کیتا گیا تے زیادہ تر حصہ بشمول مالدہ شہر بھارت نوں دے دتا گیا۔ ضلع 15 اگست 1947ء دے بعد 3-4 دناں تک مشرقی پاکستان دی انتظامیہ دے تحت رہیا۔
کھلنا تے مرشدآباد ضلعے
[سودھو]ضلع مرشداباد جو 70 فیصد مسلم اکثریت دا علاقہ سی بھارت نوں دے دتا گیا جدوں کہ ضلع کھلنا جو 52 فیصد دا معمولی ہندو اکثریت علاقہ سی مشرقی پاکستان نوں دتا گیا۔
کریم گنج
[سودھو]آسام دا صلع سلہٹ اک رائے شماری دے ذریعے پاکستان وچ شامل ہو گیا لیکن کریم گنج اک مسلم اکثریت علاقہ تے سلہٹ ذیلی تقسیم لیکن سلہٹ توں منقطع بھارت نوں دتا گیا۔ 2001ء دی بھارتی مردم شماری دے مطابق ہن وی کریم گنج وچ 52۔3 فیصد مسلم اکثریت اے۔
ہور ویکھو
[سودھو]- پاکستان دی سابقہ انتظامی اکائیاں
- مغربی پاکستان
- مشرقی پاکستان
- ہندوستان دیاں نوابی ریاستاں
- ڈیورنڈ لائن
حوالے
[سودھو]- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ How the Indo-Pakistani Border Came to Be – The New York Times
- ↑ Read, p.482: "After the obligatory wrangles, with Jinnah playing for time by suggesting calling in the United Nations, which could have delayed things for months if not years, it was decided to set up two boundary commissions, each with an independent chairman and four High Court judges, two nominated by Congress and two by the League."
- ↑ Mishra, para. 19: "Irrevocably enfeebled by the Second World War, the British belatedly realized that they had to leave the subcontinent, which had spiraled out of their control through the nineteen-forties. … But in the British elections at the end of the war, the reactionaries unexpectedly lost to the Labour Party, and a new era in British politics began. As von Tunzelmann writes, 'By 1946, the subcontinent was a mess, with British civil and military officers desperate to leave, and a growing hostility to their presence among Indians.' … The British could not now rely on brute force without imperiling their own sense of legitimacy. Besides, however much they 'preferred the illusion of imperial might to the admission of imperial failure,' as von Tunzelmann puts it, the country, deep in wartime debt, simply couldn’t afford to hold on to its increasingly unstable empire. Imperial disengagement appeared not just inevitable but urgent."
- ↑ Chester, Boundary Commission Format and Procedure section, para. 5
- ↑ Read, p.484: Years later, he told Leonard Mosley, "The heat is so appalling, that at noon it looks like the blackest night and feels like the mouth of hell. After a few days of it, I seriously began to wonder whether I would come out of it alive. I have thought ever since that the greatest achievement which I made as Chairman of the Boundary Commission was a physical one, in surviving."