عمر بن عبدالعزیز
| |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
(عربی وچ: عمر بن عبد العزيز) | |||||||
جم | 2 نومبر 681 | ||||||
وفات | 5 فروری 720 (39 سال)
| ||||||
وجہ وفات | زہر | ||||||
مدفن | مزار عمر بن عبد العزیز | ||||||
طرز وفات | مردم کشی | ||||||
زوجہ | فاطمہ بنت عبد الملک | ||||||
اولاد | عبدالملک ابن عمر ابن عبدالعزیز ، عبد اللہ بن عمر بن عبد العزیز ، عبد العزیز بن عمر | ||||||
والد | عبد العزیز بن مروان | ||||||
والدہ | لیلہ بنت عاصم | ||||||
خاندان | خلافت امویہ | ||||||
مناصب | |||||||
گورنر مدینہ | |||||||
دفتر وچ ۰۷۰۶ – ۰۷۱۲ |
|||||||
| |||||||
خلیفہ سلطنت امویہ (8 ) | |||||||
دفتر وچ ۲۴ ستمبر ۰۷۱۷ – ۵ فروری ۰۷۲۰ |
|||||||
| |||||||
ہور معلومات | |||||||
تلمیذ خاص | توبہ عنبری | ||||||
پیشہ | سیاست دان ، راجپال ، خلیفہ | ||||||
پیشہ ورانہ زبان | عربی [۳] | ||||||
ترمیم |
عمر بن عبد العزیز بن مروان بن حکم (کنیت: ابو حفص) خلافت بنو امیہ دے اٹھويں خلیفہ سن تے سلیمان بن عبدالملک دے بعد مسند خلافت اُتے بیٹھے۔ انہاں نوں انہاں دی نیک سیرتی دے باعث چھٹا خلیفہ راشد وی کہیا جاندا اے جدوں کہ آپ خلیفہ صالح دے ناں توں وی مشہور نيں۔
عمر بن عبدالعزیز بنو امیہ دے اٹھویں خلیفہ سی اوہ سلیمان بن عبدالملک دے مگروں تے اوس دے کہن تے خلیفہ بنے۔ اوس نیں تن ورے (717-720) تک راج کیتا۔
مڈھلا جیون
[سودھو]آپ نے 61ھ وچ مدینہ منورہ وچ اکھ کھولی۔ ناں عمر بن عبد العزیز بن مروان تے ابو حفص کنیت سی۔ آپ دی والدہ دا ناں ام عاصم سی جو عاصم بن الخطاب دی صاحبزادتیاں سن گویا حضرت عمر فاروق دی پوتی ہوئیاں اس لحاظ توں آپ دی رگاں وچ فاروقی خون سی۔ 61ھ/681ء نوں مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد مسلسل 21 برس مصر دے گورنر رہے۔ دولت و ثروت دی فراوانی سی لہذا نازو نعم دے ماحول وچ آپ دی پرورش ہوئی۔ جس دا اثر خلیفہ بننے تک قائم رہیا۔ اوہ اک نفیس طبع خوش پوش مگر صالح نوجوان سن ۔ عہد شباب وچ اچھے توں چنگا لباس پہندے۔ دن وچ کئی پوشاک تبدیل کردے، خوشبو نوں بے حد پسند کردے، جس راہ توں گزر جاندے فضا مہک جاندی۔ انہاں ظاہری علامات نوں دیکھ کے اس امر دی پیشگوئی نئيں کيتی جاسکدی سی جو خلیفہ بننے دے بعد ظاہر ہوئے لیکن چونکہ طبیعت بچپن ہی توں پاکیزگی تے زہد و تقویٰ دی طرف راغب سی اس لئی ایہ ظاہری اسباب و نشاط انہاں نوں قطعاً متاثر نہ کر سکے۔ انہاں دا دل ہمیشہ اللہ تعالٰی دی عظمت تے خوف توں لبریز رہیا۔ پاکیزگی نفس تے تقدس آپ دی شخصیت دا اک نہایت ہی اہم تے خصوصی وصف سی۔
آپ دے والد نے آپ دی تعلیم و تربیت دی طرف خصوصی توجہ دتی۔ مشہور عالم تے محدث صالح بن کیسان نوں آپ دا اتالیق مقرر کيتا۔ اس دور دے ہور اہل علم مثلاً حضرت انس بن مالک، سائب بن یزید تے یوسف بن عبد اللہ جداں جلیل القدر صحابہ تے تابعین دے حلقہ ہائے درس وچ شریک ہوئے۔ بچپن ہی وچ قرآن کریم حفظ کر ليا تے قرآن و حدیث تے فقہ دی تعلیم مکمل کرکے اک خاص مقام حاصل کيتا۔ ايسے تعلیم و تربیت دا نتیجہ سی کہ آپ دی شخصیت انہاں تمام برائیاں توں پاک سی جنہاں وچ بیشتر بنوامیہ مبتلا سن ۔ نگرانی دا ایہ عالم سی کہ اک بار عمر نماز وچ شریک نہ ہوئے سکے استاد نے پُچھیا تاں آپ نے دسیا کہ وچ اس وقت بالاں نوں کنگھی کر رہیا سی استاد نوں ایہ جواب پسند نہ آیا تے فوراً والد والیٔ مصر توں شکایت لکھ دتی اوتھے توں اک خاص آدمی انہاں نوں سزا دینے دے لئی مدینہ آیا تے انہاں دے بال منڈا دتے تے انہاں دے بعد انہاں توں گل گل کيتی۔
آپ طبعاً صالح تے نیک سن اس دی نشان دہی انہاں دے استاد صالح بن کیسان، عبد العزیز دے نال اک ملاقات دے دوران انہاں لفظاں وچ کر چکے سن ۔
” | مینوں ایداں دے کسی آدمی دا علم نئيں ، جس دے دل وچ اللہ تعالیٰ دی عظمت اس لڑکے توں زیادہ نقش ہو | “ |
ایہی وجہ سی کہ خلافت توں پہلے جدوں کئی ہور اعلیٰ عہدےآں اُتے آپ نوں فائز کيتا گیا تاں انہاں نے اپنی اس نیک نفسی تے خدا خوفی دی روش نوں قائم رکھیا۔ عبد الملک نے ہمیشہ انہاں نوں ہور اموی شہزادےآں توں زیادہ پیار و محبت تے قدرومنزلت دی نگاہ توں دیکھیا تے اپنے بھائی عبد العزیز دی وفات دے بعد عبد الملک نے اپنی چہیندی بیٹی فاطمہ دی شادی عمر توں کر دتی اس وجہ توں بنو امیہ وچ عمر دے وقار وچ ہور وادھا ہويا۔
بطور گورنر مدینہ
[سودھو]707ء وچ ولید بن عبد الملک دے کہنے اُتے آپ نے مدینہ دی گورنری اس شرط اُتے قبول کيتی کہ اوہ اپنے پیش رو حکمراناں دی طرح لوکاں اُتے ظلم تے زیادتی نہ کرن گے۔ ولید نے وی اس شرط نوں قبول کيتا تے کہیا کہ آپ حق اُتے عمل کیجیے گو سانوں اک درہم وی وصول نہ ہوئے۔ جدوں مدینہ پہنچے تاں اکابر فقہا نوں جمع کرکے کہیا کہ:
” | ميں نے آپ لوکاں نوں اک ایداں دے کم دے لئی طلب کيتا اے جس اُتے آپ لوکاں نوں ثواب ملے گا تے آپ آپ حامی حق دار قرار پاواں گے۔ وچ آپ لوکاں دی رائے تے مشورہ دے بغیر کوئی فیصلہ نئيں کرنا چاہندا پس آپ لوک کسی نوں ظلم کردے ہوئے دیکھو یا آپ لوکاں وچوں کسی نوں میرے عامل دے ظلم دا حال معلوم ہوئے تاں وچ خدا دی قسم دلیا کے کہندا ہاں کہ اوہ مینوں تک اس معاملہ نوں ضرور پہنچائے | “ |
تمام اخلاقی خوبیاں دے باوجود طبیعت حالے تک شاہانہ وقار تے اطوار توں برقرار رکھے ہوئے سی۔ چنانچہ جدوں مدینہ آئے تاں آپ دا ذاتی سامان 30 اونٹھاں اُتے لد کر آیا۔ 707ء توں 713ء تک مدینہ دے گورنر رہے اس دوران آپ نے عدل و انصاف توں حکومت کیتی تے اہل حجاز دے دل جیت لئی۔ مسجد نبوی دی تعمیر آپ دے زمانہ گورنری دا شاندار کارنامہ اے۔ 713ء وچ ولید نے انہاں نوں مدینہ دی گورنری توں علیحدا کر دتا۔ سلیمان آپ دی شخصیت توں بے حد متاثر سی چنانچہ اس نے وفات توں پہلے آپ نوں خلافت دے لئی نامزد کر دتا۔
بارِ خلافت
[سودھو]718ء وچ وابق دے مقام اُتے ( جو فوج دی اجتماع گاہ سی ) سلیمان بن عبد الملک بیمار ہويا جدوں زندگی دی کوئی امید باقی نہ رہی تاں اپنے وزیر رجاء بن حیوہ نوں بلیا کے اپنے جانشین دے بارے وچ رائے لئی۔ سلیمان نے رجاء دے مشورہ دے مطابق عمر بن عبد العزیز تے یزید بن عبد الملک نوں علی الترتیب اپنا جانشین مقرر کرکے اک وصیت نامہ لکھیا تے مہر بند کرکے کعب بن جابر افسر پولیس دے حوالہ کيتا کہ اوہ اس وصیت نامہ اُتے بنو امیہ توں بیعت لے چنانچہ سلیمان دی زندگی ہی وچ رجاء بن حیوۃ نے اس اُتے بیعت لی لیکن چونکہ سلیمان نوں بنو امیہ دی طرف توں خطرہ لاحق سی س لئی مرنے پہلے رجاء نوں دوبارہ بیعت کيتی تاکید کيتی۔ اس دوران خیلفہ دی موت واقع ہوئے گئی رجاء نوں خدشہ تکھا کہ بنو امیہ آسانی توں عمر بن عبد العزیز دی خلافت قبول نہ کرن گے اس لئی کچھ دیر دے لئی سلیمان دی موت نوں چھپائے رکھیا تاکہ آنکہ وابق دی جامع مسجد وچ افراد بنو امیہ نوں جمع کرکے دوبارہ بیعت لے لی اس دے بعد وصیت نامہ کھول کر پڑھیا گیا۔ جدوں اعلان خلافت ہوئے رہیا سی تاں اس وقت ’’انا اللہ ‘‘ دی دو آوازاں بیک وقت سنی گئياں۔ اک ہشام دے منہ توں جسنوں حکومت کھو جانے دا غم سی، دوسرے عمر بن عبد العزیز جنہاں نوں حکومت مل جانے دا افسوس سی۔ ہشام نے بیعت توں انکار کيتا تاں رجاء نے اسنوں ڈانٹ دتا تے کہیا اٹھو بیعت کرو وگرنہ تواڈا سر قلم کر دواں گا۔ ایہ کہہ کے عمر بن عبد العزیز نوں پھڑ کر منبر اُتے کھڑا کر دتا۔
اس دے بعد عمر بن عبد العزیز اس عظیم ذمہ داری دے اٹھانے توں لرزاں سن ۔ خلیفہ مقرر ہونے دے بعد آپ اُتے گھبراہٹ دا عالم طاری سی آپ خود اس دے خواہش مند نہ سن ۔ انہاں دے نزدیک خلافت موروثی نئيں بلکہ اک جمہوری ادارہ سی لہذا سلیمان دے دفن کرنے دے بعد مسجد وچ آئے، منبر اُتے چڑھے تے لوکاں نوں مخاطب کردے ہوئے کہیا:
” | لوگو ! میری خواہش تے عام مسلماناں دی رائے لئی بغیر مینوں خلافت دی ذمہ داری وچ مبتلا کيتا گیا اے اس لئی میری بیعت دا جو طوق تواڈی گردن وچ اے خود اسنوں اتارے دیندا ہون، تسيں جسنوں چاہو اپنا خلیفہ بنا لو | “ |
یہ تقریر سن کر سب نے بلند آواز توں کہیا اساں آپ نوں اپنے لئی پسند کيتا تے آپ توں راضی ہوئے گئے اس دے بعد آپ نے خدا تے اس دے رسول دے احکامات دے منشا دے بیان کرنے دے لئی لوکاں توں کہیا:
” | اے لوگو! جس نے خدا دی اطاعت دی ،اس دی اطاعت انسان اُتے واجب اے جس نے خدا دی نافرمانی کی، اس دی نافرمانی لوکاں اُتے ضروری نئيں۔ماں جے اللہ تعالٰیٰ دی اطاعت کراں تاں میری اطاعت ضروری جانو تے جے ميں خدا دی نافرمانی کراں تاں میری گل نہ مانو | “ |
لوکاں نے اک بار فیر آپ دی تائید کيتی تے اس طرح بیعت عامہ حاصل کرنے دے بعد آپ نے خلیفہ اسلام دی حیثیت توں اپنے کم دا آغاز کيتا۔ خلیفہ مقرر ہونے دے بعد جدوں آپ عوام دے سامنے آئے تاں لوک انہاں دے احترام وچ کھڑے ہوئے گئے۔ عمر نے لوکاں نوں مخاطب کردے ہوئے فرمایا:
” | اے لوگو! جے تسيں ساڈے اعزاز وچ کھڑے ہوئے گئے تاں اسيں وی کھڑے ہوئے جایا کرن گے۔ جے تسيں بیٹھو گے تاں اسيں بیٹھاں گے۔ لوک خدا دے حضور کھڑے ہُندے نيں۔ اللہ تعالٰیٰ نے کچھ گلاں انساناں اُتے فرض کيتياں تے کچھ سنن قرار دتیاں جنہاں نے انہاں دی پابندی دی اوہ کامیاب ہوئے تے جس نے انہاں دا لحاظ نہ رکھیا اوہ تباہ ہوا | “ |
اس دے بعد فرمایا:
” | تم وچوں جو کوئی میرے پاس آئے اوہ انہاں گلاں دا خیال رکھے
مجھ تک ایسی حاجت پہنچائے جس دا مینوں علم نہ ہوئے۔ مینوں ایداں دے عدل و انصاف دی طرف توجہ دلائے جو میرے توں نہ ہوئے سکیا ہوئے۔ سچائی وچ میرا نال دے۔ مسلماناں دی امانت دا نگہبان تے محافظ ہوئے۔ میرے پاس کسی دی غیبت نہ کرے |
“ |
احساس فرض تے طرز زندگی وچ تبدیلی
[سودھو]خلافت دا بار گراں اٹھاندے ہی فرض دی تکمیل دے احساس نے آپ دی زندگی بالکل بدل کے رکھ دتی۔ اوہی عمر جو نفاست پسندی تے خوش لباسی وچ اپنا ثانی نئيں رکھدے سن، جو خوشبو دے دلدادہ سن، جنہاں دی چال امیرانہ آن بان دی آئینہ دار سی، جنہاں لباس فاخرا سی ہن سراپا عجز و نیاز سن ۔ سلیمان دی تجہیز و تکفین دے بعد پلٹے تاں سواری دے لئی اعلٰی ترین گھوڑے پیش کیتے گئے مگر حضرت عمر بن عبد العزیز نے انہاں اُتے سوار ہونے توں انکار کر دتا تے کہیا ’’میرے لئی میر خچر کافی اے ‘‘ تے انہاں نوں واپس بیت المال وچ داخل کرنے دا حکم دتا۔ جدوں افسر پولیس نیزہ لے کے اگے اگے روانہ ہويا تاں اسنوں ہٹا دتا تے کہیا کہ ’’ وچ وی تمام مسلماناں دی طرح اک مسلمان ہوں‘‘ فیر جدوں سلیمان دے اثاثہ نوں ورثا وچ تقسیم کرنے دی تجویز دی تاں آپ نے سارے سامان نوں بیت المال وچ داخل کرنے دا حکم صادر کر دتا۔ واپسی دے وقت دستور دے مطابق خیال سی کہ اوہ قصر خلافت وچ ضرور داخل ہون گے لیکن عمر اس دی بجائے ایہ کہہ کے کہ ’’ میرے لئی میرا خیمہ کافی اے ‘‘ اندر داخل ہوئے گئے۔ آپ دی ملازمہ نے چہرہ بشرہ دیکھ کے اندازہ لگایا کہ آپ پریشان نيں۔ پُچھیا تاں کہیا:
” | یہ تشویشناک ناک گل ہی تاں اے کہ مشرق توں مغرب وچ امت محمدیہ دا کوئی فرد ایسا نئيں اے جس دا مجھ اُتے حق نہ ہوئے تے بغیر مطالبہ و اطلاع اس دے ادا کرنا مجھ اُتے فرض نہ ہو | “ |
اس دے بعد مسجد جاکے اوہ خطبہ دتا جس دا ذکر اس توں بیشتر کيتا جا چکيا اے۔
اس دے علاوہ انہاں نے باغِ فدک اھلِ بیت کوان دا حق سمجھ کر واپس کر دتا جس اُتے اس توں پہلے اختلاف سی۔ اگرچہ فدک اگلے خلیفہ نے بعد وچ دوبارہ انہاں توں واپس لے لیا گیا۔
ہر وقت امت مسلمہ دے حقوق دی نگہداشت تے اللہ تعالٰی دے احکامات دی تعمیل تے نفاذ دی فکر دامن گیر رہندی جس دی وجہ توں ہمیشہ چہرے اُتے پریشانی تے ملال دے آثار دکھادی دیندے۔ اپنی بیوی فاطمہ نوں حکم دتا کہ تمام زروجواہر بیت المال وچ جمع کرا دو ورنہ میرے توں وکھ ہوئے جاؤ۔ وفا شعار تے نیک بیوی نے تعمیل کيتی۔ گھر دے کم کاج دے لئی کوئی ملازمہ مقرر نہ سی تمام کم انہاں دی بیوی خود کردیاں۔ الغرض آپ دی زندگی درویشی تے فقر و استغنا دا نمونہ کر رہ گئی۔ آپ دی تمام تر مساعی تے کوششاں اس امر اُتے لگی ہوئیاں سن کہ اوہ اک بار فیر سنت فاروقی تے عہد فاروقی دی یاد تازہ کر دتیاں۔ آپ اس پاکیزہ زندگی تے دا رہائے نمایاں دی بدولت ہی پنجويں خلیفہ راشد قرار پائے۔ آپ نے اہل بیت دے نال ہونے والی زیادتیاں دا ازالہ کيتا۔ انہاں دی ضبط دی ہوئی جائیدااں انہاں نوں واپس کر دتی گئياں۔ حضرت علی اُتے جمع خطبہ دے دوران لعن طعن دا سلسلہ ختم کر دتا۔ تے انہاں اُتے ڈھائے جانے والے مظالم دا خاتمہ کر دتا۔ احیائے شریعت دے لئی کم کيتا۔ بیت المال نوں خلیفہ دی بجائے عوام دی ملکیت قرار دتا۔ اس وچوں تحفے تحائف تے انعامات دینے دا طریقہ موقوف کر دتا۔ ذمیاں توں حسن سلوک دی روایت اختیار کيتی۔ اس دے علاوہ معاشی تے سیاسی نظام وچ تے وی اصلاحات کيتياں۔
اقدامات
[سودھو]آپ نے بارِ خلافت سنبھالنے دے بعد منادی کروادی کہ لوک اپنے مال و جائداد دے بارے وچ اپنی شکایتاں پیش کر دیؤ جس دے بارے وچ انہاں دا دعویٰ اے کہ اسنوں زبردستی ہتھیالیا گیا اے۔
یہ کم بہت خطرناک تے نازک سی، خود آپ دے پاس وڈی موروثی جاگیر سی۔ بعض افراد نے آکے آپ توں کہیا کہ جے آپ نے اپنی جاگیر واپس کردتی تاں اولاد دی کفالت کِداں کرن گے؟ آپ نے فرمایا انہاں نوں اللہ دے سپرد کردا ہون۔
آپ نے اعلان عام کروایا کہ اموی خلفاء نے جس دے مال، جاگیر یا جائداد اُتے ناجائز قبضہ جمالیا اے اوہ انہاں دے حقداراں نوں واپس دی جا رہیاں نيں۔ اس اعلان دے بعد جاگیراں دی دستاویزات منگواواں تے آپ دے اک ماتحت انہاں دستاویزات نوں کڈ کے پڑھدے جاندے سن تے حضرت عمر بن عبد العزیز اسنوں پھاڑ پھاڑ کر پھینکتے جاندے سن ۔ آپ نے اپنی تے اہل خاندان دی اک اک جاگیر انہاں دے حقداراں نوں واپس کردتی تے اس وچ کِسے دے نال کسی قسم دی رعایت توں کم نہ لیا۔
خلیفہ بننے توں پہلے حضرت عمر بن عبد العزیز دی نفاست پسندی دا ایہ حال سی کہ نہایت بیش قیمت لباس زیب تن کردے سن تے تھوڑی دیر وچ اسنوں اتار کر دوسرا قیمتی لباس پہندے سن ۔ اوہ اپنے زمانے دے سب توں خوش لباس تے جامہ زیب شخص منے جاندے سن لیکن عہدۂ خلافت سنبھالدے ہی انہاں دی زندگی وچ وڈا تغیر آگیا۔ انہاں نے گھر دا اک اک نگینہ بیت المال وچ داخل کروادتا، خاندان دے تمام وظائف بند کر دتے تے اپنی تمام سواریاں فروخت کرکے رقم بیت المال وچ داخل کروادی۔ انہاں نے خلفاء دے نال نقیباں تے علمبرداراں دے چلنے دا سلسلہ وی بند کروادتا۔
مسلماناں دے دونے اہم فرقے اہل سنت تے اہل تشیع آپ دی بے حد عزت کردے نيں۔۔
دورِ خلافت دی خصوصیت
[سودھو]بیان کيتا جاندا اے کہ خلافت توں پہلے عمر بن عبد العزیز دے سامنے تن ہزار درہم دا لباس پیش کيتا گیا تاں آپ نوں پسند آیا۔ فیر دوران وچ خلافت آپ دے خریدنے دے لئی کپڑے بھیجے گئے تاں آپ نے تن درہم والا کپڑا خریدتا تے فرمایا: کاش کوئی اس توں وی موٹا تے کھردرا (کپڑا) ہُندا کیونجے ایہ وی پتلا اے ! اے بھائی غور کر، کتھے اوہ (تین ہزار) تے کتھے ایہ (تین درہم)، اللہ آپ توں راضی ہو، آپ جداں لوکاں نوں ہی اللہ دے بندےآں دے امور سنبھالنے چاہئاں۔[۴]
بنی امیہ دی حکومت دے 92 سالہ دور وچ حضرت عمر بن عبد العزیز دی خلافت دے ڈھائی سال تاریدی ميں روشنی دی حیثیت رکھدے نيں۔
آپ دا زمانۂ خلافت حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دی طرح بہت ہی مختصر سی۔ لیکن جس طرح عہد صدیقی بہت اہم زمانہ سی ايسے طرح حضرت عمر بن عبد العزیز دی خلافت دا زمانہ وی عالم اسلام دے لئی قیمتی زمانہ سی۔ حضرت عمر بن عبد العزیز دا سب توں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ اوہ خلافت اسلامیہ نوں خلافت راشدہ دے نمونے اُتے قائم کرکے عہد صدیقی اورعہد فاروقی نوں دنیا وچ فیر واپس لے آئے سن ۔
منصب خلافت سنبھالنے دے بعد مشورہ کرنا
[سودھو]جب عمر بن عبد العزیز نے منصبِ خلافت سنبھالیا سی تاں انہاں نے سالم بن عبد اللہ، محمد بن کعب القرظی، رجا بن حیوة نوں بلوایا تے کہیا: مینوں اس آزمائش وچ ڈال دتا گیا اے ؛ ہن مینوں مشورہ دو۔ انہاں نے تاں خلافت نوں آزمائش جانا، جدوں کہ آپ تے آپ دے ساتھی اِسنوں نعمت تصور کردے نيں۔ اس وقت سالم بن عبد اللہ نے انہاں نوں کہیا سی: جے آپ اللہ دے عذاب توں بچنا چاہندے نيں تاں دنیا وچ روزہ رکھ لاں تے موت توں ہی اسنوں افطار کرن۔ محمد بن کعب نے انہاں نوں فرمایا: جے آپ اللہ دے عذاب توں بچنا چاہندے نيں؛ تاں مسلمان بزرگاں نوں اپنا باپ سمجھاں، اپنے جتناں نوں اپنا بھائی سمجھاں تے چھوٹاں نوں اپنا بیٹا جاناں؛ اپنے باپ دا احترام کرن، اپنے بھائی دی عزت کرن تے اپنے بیٹے توں شفقت توں پیش آئیاں ۔ رجا بن حیوة بولے: جے آپ کل عذاب الہی توں بچنا چاہندے نيں تاں مسلماناں دے لئی وی اوہی پسند کرن جو اپنے لئی پسند کردے نيں تے انہاں دے لئی وی اوہی ناپسند کرن جو اپنے لئی ناپسند کردے نيں، اس دے بعد چاہے آپ دی موت آ جائے۔[۵]
منصب خلافت سنبھالنے دے بعد دے واقعات
[سودھو]مینوں دسیا گیا کہ جدوں عمر بن عبد العزیز نے خلافت دی باگ ڈور سنبھالی تاں اک وڈے شہزادے دی جاگیر واپس لے لی، جو اسنوں سلیمان بن عبد الملک تے ولید بن عبد الملک نے دتی سی۔ فیر جدوں عمر بن عبد العزیز دا انتقال ہويا تے یزید بن عبد الملک نے خلافت سنبھالی تاں اوہ شہزادہ انہاں دے پاس گیا تے بولا: آپ دے بھائی سلیمان امیر المومنین تے ولید نے مینوں جاگیر عنایت کيتی سی جو میرے توں امیر الومنین عمر بن عبد العزیز نے کھو لی، وچ چاہندا ہاں کہ آپ مینوں اوہ واپس لُٹیا دتیاں اوہ بولے: وچ ایسا نئيں کرنے والا۔ پُچھیا: کیوں؟ فرمایا: کیونجے حق اوہی اے جو عمر بن عبد العزیز نے کيتا۔ پُچھیا: اوہ کِداں؟ فرمایا: کیونجے میرے بھائیاں نے تجھ اُتے احسان کيتا لیکن جدوں تاں نے انہاں دا ذکر کيتا تاں انہاں دے نال نہ لگایا، جدوں کہ عمر بن عبد العزیز نے تیرے نال برا کيتا لیکن جدوں تاں نے انہاں دا ذکر کيتا تاں نال لگایا۔ اس توں مینوں پتا چلیا کہ عمر نے تیرے معاملے وچ اپنی خواہش دے مقابلے وچ اللہ نوں ترجیح دتی تے بیشک سلیمان بن عبد الملک تے ولید نے اللہ دے حق اُتے اپنی خواہش نوں ترجیح دتی؛ اللہ دی قسم وچ تاں تینوں ایہ نئيں دے سکدا۔ ایہ واقعہ حکمراناں دے لفظاں اُتے غور کرنے دا بہترین واقعہ بیان کيتا گیا اے۔[۶]
سرکاری ملازم دا شکوہ تے آپ دا جواب
[سودھو]عمر بن عبد العزیز دے ماتحت اک سرکاری ملازم نے انہاں توں شکاوہ کیہ تاں آپ نے اُسنوں لکھ بھیجیا: بھائی! وچ تینوں دوزخیاں دا دوزخ وچ ہمیشہ رہنا تے طویل جاگنا یاد دلاندا ہون، اللہ نوں چھڈ کے کسی تے راستے دی طرف مت نکل پڑاں کہ اوہ تیری انتہا ہوئے تے کوئی امید وی نہ رہے۔ جدوں اُس نے اوہ خط پڑھیا تاں سفر کردا کراندا سیدھا آپ دے قدماں وچ آ پيا۔ آپ بولے: تاں ایتھے کیوں آ گیا؟ اوہ بولا: آپ دے خط نے تاں میرا دل دہلا دتا؛ ہن وچ اللہ نال ملن تک عہدہ قبول نئيں کراں گا۔[۷]
شہادت
[سودھو]رجب 101ھ بمطابق جنوری 720ء وچ آپ بیمار پے گئے۔ کہیا جاندا اے کہ بنو امیہ نے آپ دے اک خادم نوں اک ہزار اشرفیاں دے کے آپ نوں زہر دلوادتا سی۔ آپ نوں علالت دے دوران ہی اس دا علم ہوئے گیا سی لیکن آپ نے غلام توں کوئی انتقام نہ لیا بلکہ اشرفیاں اس توں لے کے بیت المال وچ داخل کروا داں تے غلام نوں آزاد کر دتا۔ زہر دینے دی وجوہات وچ اک تاں ایہ گل شامل سی کہ آپ خلفائے راشدین دی مانند خلافت دے امور چلاندے سن ۔ دوسرے ایہ کہ انہاں دی وجہ توں بنو امیہ اپنی مخصوص مالی پرت مار نئيں کر سکے۔ کیونجے حضرت عمر بن عبد العزیز بیت المال نوں مسلماناں دی امانت سمجھدے سن ۔
طبیعت بہت خراب ہوئے گئی تاں آپ نے اپنے بعد ہونے والے خلیفہ یزید بن عبد الملک دے ناں وصیت لکھوائی جس وچ انہاں نوں تقویٰ دی تلقین کيتی۔ 25 رجب 101ھ بمطابق 10 فروری 720ء نوں آپ نے اپنا سفر حیات مکمل کے لیا۔ اس وقت آپ دی عمر صرف 39 سال سی۔ آپ نوں حلب دے نیڑے دیر سمعان وچ سپرد خاک کيتا گیا جو شام وچ اے۔۔
کارنامے
[سودھو]آپ نے اپنے مختصر دور خلافت وچ رعایا دی فلاح و بہبود دے لئی وی وسیع پیمانے اُتے اقدامات کیتے۔ خلیفہ بننے توں پہلے نومسلماں توں وی جزیہ وصول کيتا جاندا سی، آپ نے اسنوں ظلم قرار دیندے ہوئے اس دی ممانعت کردتی۔ اس اُتے صرف مصر وچ اِنّے لوک مسلمان ہوئے کہ جزیہ دی آمدنی گھٹ گئی تے اوتھے دے حاکم توں آپ توں شکایت کیتی کہ آمدنی کم ہونے دی وجہ توں قرض لے کے مسلماناں دے وظیفے ادا کرنے پڑ رہے نيں جس اُتے آپ نے لکھیا کہ "جزیہ بہرحال ختم کردو، حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہادی بنا کے بھیجے گئے سن، محصل بنا کے نئيں"۔
آپ نے بیت المال دی حفاظت دا نہایت سخت انتظام کيتا، دفتری اخراجات وچ تخفیف کردتی۔ ملک دے تمام معذورین تے شیر خوار بچےآں دے لئی وظیفے مقرر کیتے۔ نو مسلماں اُتے جزیہ معاف کردینے توں آمدنی گھٹنے دے باوجود سرکاری خزانے توں حاجت منداں دے وظائف مقرر کیتے لیکن ناجائز آمدنیاں دی روک سیم، ظلم دے سدباب تے مال دی دیانتدارانہ تقسیم دے نتیجے وچ صرف اک سال بعد ایہ نوبت آگئی کہ لوک صدقہ لے کے آندے سن تے صدقہ لینے والے نہ ملدے سن ۔
آپ نے جگہ جگہ سراواں بنواواں جنہاں وچ مسافراں دی اک دن تے بیمار مسافراں دی دو دن میزبانی دا حکم دتا، شراب دی دکاناں نوں بند کروادتا تے حکم دتا کہ کوئی ذمی مسلماناں دے شہراں وچ شراب نہ لیانے پائے۔
آپ نے اپنے دور وچ علم دی اشاعت اُتے خصوصی توجہ دتی۔ آپ نے تدریس و اشاعت وچ مشغول علمائے کرام دے لئی بیت المال توں بھاری وظیفے مقرر کرکے انہاں نوں فکرِ معاش توں آزاد کر دتا۔ آپ دا سب توں وڈا تعلیمی کارنامہ احادیثِ نبوی دی حفاظت و اشاعت اے۔
آپ دے دور وچ وڈے پیمانے اُتے تبلیغ اسلام دے باعث ہزاراں لوک مسلمان ہوئے جنہاں وچ سندھ دے راجہ داہر دا بیٹا جے سنگھ وی شامل سی۔
چھیويں خلیفہ راشد
[سودھو]عنان حکومت جدوں بنو امیہ دے ہتھ وچ آئی تاں انہاں نے خلافت نوں موروثی بنا کے ملوکیت وچ تبدیل کر دتا حالانکہ اسلامی نظریات دے مطابق خلافت جمہوری ادارہ سی۔ خلافت راشدہ دا نظام عوام دی رائے تے مشورہ تے اللہ تعالٰی دی حاکمیت دے اصول اُتے قائم سی۔ انہاں وچ نہ کوئی بادشاہ سی تے نہ غلام۔ خلیفہ اپنے اعمال دے لئی خدا اورخلق دونے دے سامنے جواب دہ سی۔ عمر بن عبد العزیز دا سب توں وڈا کارنامہ ایہی اے کہ آپ نے زمانے دی باگ پھیر کر اس دا ناندا اک بار فیر خلافت راشدہ توں جوڑدتا۔ خلیفہ مقرر ہونے دے بعد آپ نے عوام دے سامنے جاکے اپنی دست برداری دا اعلان کيتا۔ تے جدوں تک عوام نے انہاں نوں خلیفہ نہ چنا آپ اس ذمہ داری نوں اٹھانے توں انکاری رہے۔ آپ نے ہر معاملہ وچ حضرت عمر فاروق دی مثال نوں سامنے رکھیا تے اپنے فکروعمل توں اک بار فیر عہد فاروقی دی یاد تازہ کردتی۔ آپ توں پہلے مختلف حکمران اسلام دے دتے ہوئے نظام مذہب و اخلاق تے سیاست و حکومت وچ طرح طرح دی رنگ آمیزیاں کر رہے سن ۔ آپ نے انہاں سب خرابیاں توں حکومت و معاشرہ نوں پاک کرنے دیاں کوششاں کيتياں۔ ملوکیت دی امتیازی خصوصیات مٹانے دی پوری کوشش کيتی۔ آپ نے بیت المال نوں فیر قومی امانت دا درجہ دتا۔ چھوٹے وڈے دے امتیازات، جبر و اسبتداد دے نشانات تے حکمراناں دے ظلم و ستم نوں ختم کرکے آپ نے خلافت راشدہ دے نقش قدم اُتے چل کے اسلام دا نظام عدل دوبارہ قائم کيتا۔ آپ نے خلافت دی موروثی حیثیت ختم کرنے دے دی کوشش کيتی لیکن بنو امیہ دی ریشہ دوانیاں نے انہاں نوں ایہ تبدیلی لیانے دی مہلت نہ دی۔ تجدید و اصلاح دے اس کارنامہ دی بدولت آپ دا زمانہ خلافت راشدہ وچ شمار کيتا جاندا اے تے آپ نوں چھٹا خلیفہ راشد منیا جاندا اے۔
حوالے
[سودھو]- ↑ http://www.arabnews.com/news/459112
- ↑ http://www.themuslimtimes.org/2013/07/countries/saudi-arabia/seven-madinah-mosques-popular-with-visitors
- ↑ سوڈوک شناختی: https://www.idref.fr/073340014 — اخذ شدہ بتاریخ: ۵ مارچ ۲۰۲۰ — عنوان : Identifiants et Référentiels — ناشر: Agence bibliographique de l'enseignement supérieur
- ↑ فتوحات مکیہ: مخطوط السفر - 37، ص 95
- ↑ فتوحات مکیہ جلد - 37
- ↑ فتوحات مکیہ: جلد - 37
- ↑ فتوحات مکیہ: جلد - 37
کتابیات
[سودھو]- '"حضرت عمر بن عبد العزیز دی 425 حکایات'" از المدینۃالعلمیہ(دعوت اسلامی) ناشر مکتبۃالمدینہ
- اجالے ماضی دے از ڈاکٹر ابو طالب انصاری
- عمر بن عبد العزیز از عبد السلام ندوی
- سیرت عمر بن عبد العزیز از ابو محمد عبد اللہ بن عبد الحکم
- اسلام دی تریخ (حصہ دوم) از شاہ معین الدین احمد ندوی
- عظیم مسلمان شخصیتاں (حصہ اول) از کلیم چغتائی
- مضامین جنہاں وچ فرانسیسی بولی دا متن شامل اے
- مضامین جنہاں وچ عربی بولی دا متن شامل اے
- 681 دے جم
- 2 نومبر دے جم
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- 720 دیاں موتاں
- 5 فروری دیاں موتاں
- صفحات مع خاصیت P802
- 101ھ دیاں موتاں
- 682 دے جم
- اٹھويں صدی دے اموی خلفا
- الف لیلہ و لیلہ دے افسانوی کردار
- اموی خلفاء
- اموی گورنر
- بنو امیہ
- سال پیدائش غیر یقینی
- مجددین
- مدینہ دے اموی گورنر