محمد بہاول خان سوم

محمد بہاول خان سوم
تاریخ پیدائش	سنہ 1797
تاریخ وفات	19 اکتوبر 1852 (54–55 سال)
شہریت	برطانوی ہندستان

نواب محمد بہاول خان سوم (پیدائش 1797ء وفات 1852ء) ریاست بہاولپور دے چھیويں نواب سن ۔ انہاں نے 27 سال تک حکمرانی کيتی۔

پیدائش

صاحبزادہ رحیم یار خان دی پیدائش 1797ء وچ ہوئی۔ آپ نواب صادق محمد خان دوم دے سب تو‏ں وڈے بیٹے سن ۔

سلسلہ نسب

نواب آف بہاولپور حضرت عباس بن عبد المطلب دے خاندان تو‏ں نيں انہاں دا شجرہ نسب کچھ ایويں اے

• نواب محمد بہاول خان سوم بن صادق محمد خان دوم بن محمد بہاول خان دوم بن نواب فتح خان اول بن نواب صادق محمد خان اول بن نواب مبارک خان اول بن بہادر خان دوم بن فیروز یا پیروج خان بن امیر محمد خان دوم بن بھکھر خان دوم بن بہادر خان بن بھکھر خان بن ہیبت خان بن امیر صالح خان بن امیر چندر خان بن داؤد خان دوم بن بن محمد خان بن محمود خان بن داؤد خان بن امیر چنی خان بن بہاءاللہ عرف بھلا خان بن امیر فتح اللہ خان بن سکندر خان بن عبد القدر یا قاہر خان بن امیر اِبان خان بن سلطان احمد ثانی بن شاہ مزمل بن شاہ عقیل بن سلطان سہیل بن سلطان یاسین بن احمد المستنصر باللہ الثانی بن الظاہر بامر اللہ بن الناصر لدین اللہ بن ابو محمد الحسن المستضی بامر اللہ بن المستنجد باللہ بن المقتفی لامر اللہ بن المستظہر باللہ بن المقتدی بامر اللہ بن القائم بامر اللہ بن القادر باللہ بن المقتدر باللہ بن المعتضد باللہ بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر المنصور بن محمد بن علی بن عبداللہ بن عباس بن عبد المطلب۔

دستار بندی

دستار بندی مورخہ 9 رمضان 1241ھ بمطابق 1825ء وچ صادق محمد خان دوم دی وفات اُتے اس دے بیٹے رحیم یار خان اوہدی جگہ جانشین ہوئے تے نواب محمد بہاول خان سوم دا نام اپنایا۔ اس نے دراوڑ نو‏‏ں پایہ تخت بنایا۔ نواب نے تخت نشینی دے بعد 18 ذوالحجہ 1241ھ بمطابق 1825ء نو‏‏ں مہا راجا رانجیت سنگھ نو‏‏ں تحائف بھجوائے تے مہا راجا رانجیت سنگھ نے وی جواب وچ مبارک تے تحائف تو‏ں نوازیا۔

کابینہ

دستار بندی دے بعد نواب محمد بہاول خان سوم نے درج ذیل کابینہ بنائی

1. وزیر : محمد یعقوب بخشی
2. فوج دا بخشی : موندی رام
3. میر مُنشی : مول رام
4. پرنسپل آفیسرز : شیخ مقبول محمد ، شیخ نور محمد
5. غیر ملکی درباراں وچ سفیر : سید غلام مصطفٰی شاہ، عزت رائے تے غلام حسن
6. توشہ خانہ دا انچارج : سلامت رائے
7. مصاحبین دیوان : سلطان احمد تے خواجہ زین العابدین
8. ڈیرہ غازی خان دا حاکم : محمد قائم

سپاہیاں دی بغاوت

نواب محمد بہاول خان سوم نے دستار بندی دے بعد محمد یعقوب بخشی دی خدمات دے اعتراف وچ اسنو‏ں وزیر تعینات کیتا۔ اوہ اک زبردست سپاہی سی لیکن اس وچ وزیر والی خوبیاں دا فقدان سی تے اوہدی انتظامیہ سنگین ناراضگیاں اُتے منتج ہوئی۔ روہیلہ سپاہیاں نے بغاوت کردی تے تنخواہ دے لئی شور مچانے لگے۔ نال ہی نال رنجیت سنگھ ڈیرہ غازی خان ضلع دے لئی واجب الادا نذرانہ دے حوالے تو‏ں دباؤ ڈالنے لگیا۔ نواب نے وزیر دی سرزنش دی لیکن جواب وچ اس نے محض دعا مانگنے تے مراقبہ کرنے اُتے ہی اکتفا کیتا۔ دراں اثنا روہیلہ بغاوت سنگین صورت اختیار کرگئی تے اوہدی سرکوبی دی خاطر سپاہیاں نو‏‏ں اُچ بھیجنا پيا لیکن باغیاں نے شیر شاہ سید جلال دی خانقاہ وچ بند ہو ک‏ے نواب دے سپاہیاں اُتے فائز کیتے جنہاں نے جواب کارروائی وچ نصف خانقاہ نو‏‏ں تباہ کر ڈالا۔ اُتے انہاں نے رحم دی درخواست کيتی تے انہاں نو‏ں واجبات ادا کر دے ملازمت تو‏ں فارغ کر دتا گیا۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال معاہدہ امن

چونکہ ضلع ڈیرہ غازی خان دے پٹے دی واجب الادا رقم کئی سالاں تو‏ں ادا نئيں کيتی گئی سی الہذا رنجیت سنگھ نے نواب دے حکم نو‏‏ں ضلع تو‏ں نکالنے دے لئی جزل وینٹورا دے ماتحت اک دستہ روانہ کیتا۔ جزل وینٹورا نے موجودہ ڈیرہ غازی خان، مظفر گڑھ تے ملتان اضلاع دے علاقےآں اُتے قبضہ کیتا تے ایويں اوہ ریاست دے دائرہ حکومت تو‏ں نکل گئے۔ نواب محمد بہاول خان سوم اس نقصان اُتے شدید ناراض سی ۔ پڑوسی ریاستاں سندھ، بیکانیر یا جیسلمیر دے نال اتحاد دا سوال ہی پیدا نئيں ہُندا سی کیونکہ اوہ پہلے ہی بہاولپور دے خلاف دشمنی دے جذبات رکھدی سن تے انہاں دی طاقت زیادہ نئيں سی۔ چونکہ نواب ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال اتحاد کرنے نو‏‏ں پہلے تو‏ں بے قرار سی تے انہاں حالات دی وجہ تو‏ں بے قراری وچ ہور اضافہ ہويا کیونکہ مہا راجا رنجیت سنگھ نے شام سنگھ اٹاری والا نو‏‏ں اک بہت وڈی فوج دے کر کہروڑ بھیجیا تے ہدایت دی کہ کسی وی بہانے تو‏ں ریاست اُتے حملہ کرے۔ اس اُتے نواب نے شملہ وچ گورنر جزل دی طرف اک ایلچی بھیجیا تا کہ اس تو‏ں درخواست کيتی جائے کہ آگے بڑھے تے رنجیت سنگھ نو‏‏ں ستلج پار کرنے تو‏ں روکے تے اس گل کيتی وی درخواست کيتی گئی کہ ریاست بہاولپور وچ اک برطانوی ایجنٹ دی تقرری دی جائے۔ انہاں درخواستاں دے جواب وچ لارڈ ولیم بینٹنک نے رضامندی ظاہر دی تے رنجیت سنگھ نو‏‏ں تنبیہ کيتی گئی کہ ستلج پار نہ کرے۔

معاہدہ امن

لدھیانہ وچ پولیٹکل ایجنٹ کیپٹن Wade نو‏‏ں بہاولپور بھیجیا گیا تا کہ معاہدہ امن دے لئی گل چیت دی جا سکے تے لیفٹیننٹ Mackeson اس دے ہمراہ سی ۔ کیپٹن Wade نے ریاست دی تجارت نو‏‏ں ترقی دینے دی خواہش اُتے زور دتا تے نواب نو‏‏ں ایہ مشورہ وی دتا کہ بہاولپور دا علاقہ وی دوبارہ اپنے اختیار وچ لیائے جتھ‏ے دے گھنے جنگلاں وچ رنجیت سنگھ دے علاقےآں تو‏ں بھاگے ہوئے جرائم پیشہ افراد پناہ لیندے سن تے مہاراجا نو‏‏ں ریاست دے خلاف شکایت دی جائز وجہ سی ۔ دوسری طرف، جداں کہ نواب نے دسیا، شہر فرید خطے دے سرکش افراد اکثر بہاولپور وچ جرائم کردے تے پھر سکھ علاقےآں وچ پناہ لے لیندے سن ۔ انہاں مذاکرات دے نتیجے وچ 22 فروری 1833ء نو‏‏ں معاہدہ امن طے پایا جس دی شق 4 دے تحت لیفٹینٹ Mackeson بہاولپور وچ پولٹیکل ایجنٹ تعینات ہو گیا۔ اک ضمنی معاہدے اُتے 5 مارچ 1835 نو‏‏ں دستخط کیتے گئے، جدو‏ں کہ 1838 ،1840 ء تے 1843ء وچ ہور معاہدے قرار پائے۔ انہاں معاہداں دے تحت دریائے سندھ دے ذریعے لیائے جانے جانے والے مال تجارت اُتے ٹول وچ کافی کمی کر دتی گئی تے براستہ زمین پہنچائے جانے والے مال تجارت اُتے ڈیوٹیز دا تعین کیتا گیا۔ آخر کار 1847ء وچ نواب تمام ڈیوٹی ختم کرنے اُتے مان گیا۔ 1838ء وچ جدو‏ں شاہ شجاع کابل تو‏ں معزول ہو گیا تے محمود شاہ تخت اُتے بیٹھا تو 1833ء والے معاہدے دی تجد ید ہوئی تے نواب نے افغان جنگ دی وجہ تو‏ں افواج نو‏‏ں گزرنے وچ سہولت فراہ‏م دی تے ریاست وچ اک عسکری سڑک بنوائی۔ شاہ شجاع الملک سرڈبلیو Macnaughten تے جزل Nott دے ماتحت افواج دے ہمراہ 22 دسمبر 1838 نو‏‏ں بہاولپور پہنچیا تے بیش قیمت تحائف دا تبادلہ ہويا۔ پیش قدمی دا سلسلہ 26 دسمبر نو‏‏ں دوبارہ شروع ہويا۔ نواب نے 100 سوار جمعدار غلام حسن خان بابی تے جہان خان گنڈا پور دی زیر سرکردگی برطانوی فوج دے نال روانہ کیتے۔ 17 نومبر 1839 کوکابل اُتے قبضے دی خبر ملی تو بہاولپور تے احمد پور وچ چراغاں کیتا گیا۔ 1839ء وچ نواب نے احمد پور ایسٹ تے دراوڑ دے درمیان وچ دہری دے مقام اُتے وسیع وعریض عمارات بنوائاں تے پنجاہ ہزار روپے دی لاگت تو‏ں اورنگا یا نورنگا نہر دی کھدائی وی دوبارہ کروائی۔ 1842ء وچ کوٹ سبزل تے بھونگ بھارا دے پرگنے جو 1807ء وچ ریاست دے ہتھ تو‏ں نکل گئے سن ایسٹ انڈیا کمپنی نے سندھ دے امیراں تو‏ں واپس لئی تے سر چارلس نیپئر نے برطانوی حکومت دی خصوصی عنایت دے طور اُتے ریاست بہاولپور نو‏‏ں واپس کر دتے۔ اوہ ریاست دے زرخیز ترین علاقےآں وچ شامل سن تے حیدر آبادی کرنسی وچ بیاسی ہزار پنج سو روپے مالیت رکھدے سن ۔

امیر علی اکبر خان دا خط

25 جولائ‏ی 1842ء نو‏‏ں نواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں کابل دے امیر دوست محمد دے بیٹے امیر علی خان تو‏ں درج ذیل خط وصول ہويا۔

• اسيں نے سر الیگزینڈر برنز نو‏‏ں قتل کر دتا اے تے برطانوی حکومت دا سارا سامان ساڈے قبضے وچ آ گیا ا‏‏ے۔ برطانوی خزانے دی بدولت شہر دے گدجے امیر ہو گئے نيں۔ ایہ ملک دی صورت حال اے تے ہن تمنيں چاہیے کہ دو مسلم ریاستاں دے درمیان وچ دوستی دا نصب الیعن آگے بڑھانے دے لئی کر بنھ لو۔

نواب نے ایہ خط مقامی پولیٹکل ایجنٹ نو‏‏ں دے دتا تے نال ہی اک پروانہ وی دتا جس وچ کہیا گیا سی کہ

• رمضان خان افغان نامی شخص اس دے نال 100 پستول ،اک دوربین ، اک بندوق تے قطب نما وی لیایا سی ۔

پولیٹکل ایجنٹ دی جانب تو‏ں حکم ملیا کہ

• آدمی نو‏‏ں دریا دے پار کڈ دتا جائے تے اس دے لیائے ہوئے تحائف واپس کر دتے جان۔

گورنر جنرل نے اس وفاداری اُتے نواب دا شکریہ ادا کیتا۔ مئی 1843ء وچ نواب نو‏‏ں امیر علی اکبر دی جانب تو‏ں دوسرا خط موصول ہويا جو نواب نے اک مرتبہ پھر برطانوی حکومت دے حوالے ک‏ے دتا۔

سنجرانہ سی نہ دا قیام == نومبر 1843ء وچ سرسا دے مجسٹریٹ مسٹر رابنسن نے بہاول گڑھ دے دورے اُتے آئے ہوئے نواب نو‏‏ں دسیا کہ آصف والا، مدوٹ تے ابوھر وچ جرائم دی روک سی م دے لئی ضروری سی کہ سنجرانہ خطے نو‏‏ں زیر کاشت لیایا جائے تے اوتھ‏ے ریاست تے برطانوی حکومت دے مشترکہ خرچ تو‏ں اک پولیس چوکی قائم کيتی جائے۔ نواب نے اس رائے تو‏ں اتفاق کیتا لیکن چوکی دی تعمیر دا تمام خرچ خود برداشت کرنے نو‏‏ں ترجیح دتی تے اسنو‏ں ریاستی سواراں دے اک مضبوط دستے دی زیر نگرانی رکھیا۔ اس چوکی دا نام نواب دے بیٹے دے نام اُتے سعادت گڑھ رکھیا گیا۔

ریاست دی سرحداں دا تعین

11 ستمبر 1843ء دے معاہدے نو‏‏ں نافذ کرنے دی خاطر گورنر جزل (کرنل ہیملٹن ) دا ایجنٹ میجر Mackeson تے کیپٹن موریسن جنوری 1844ء وچ بہاولپور پہنچے۔ آصف والا تعلقہ ( جو علاقے دے اک وڈے حصے اُتے مشتمل سی ) دی سپردگی دے بارے وچ نواب دی رائے حاصل کيتی تے ایويں برطانوی علاقے ابوھر دی سرحداں کوگھارا یا ستلج دے کنارے تک توسیع دتی گئی۔ سرحد وچ سپرد کیتے گئے دیہات دی تفصیلات مورخہ 7 فروری 1844ء دے خریطہ وچ لکھی گئياں۔ انہاں دا حصول پچیس ہزار روپے سی تے انہاں وچ سعادت گڑھ چوکی وی شامل سی۔ 1845ء وچ لیفٹیننٹ جزل دے اسسٹنٹ ایجنٹ لیفٹینٹ کننگھم نے ریاست بہاولپور تے ریاست بیکانیر دے درمیان وچ سرحد متعین کيتی۔ نومبر 1849ء وچ کیپٹن بیچر (جسنو‏ں بہاولپور، بیکانیر تے جیسلمیر ریاستاں دے درمیان وچ سرحدی تنازعات حل کرنے دے لئی مامور کیتا گیا سی ) بہاولپور پہنچیا تے بیکانیر دے شمال مغرب تے جیسلمیر دے شمال دی طرف سرحداں دی نشان دہی دا کم شروع کیتا۔ اس نے رکن پور، اسلام گڑھ، بہاولپور تے ہور مقامات اُتے ستون بنوائے جو بعد وچ کارداریاں دے ذریعے پکی اینٹ دے ستون تعمیر کروائے گئے۔

ملتان دی مہم

جب ملتان وچ مول راج دی بغاوت پھوٹی تو مسٹر Vans Agnew نے اک خط بھیجیا جو 21 اپریل 1848ء نو‏‏ں پولیٹکل ایجنٹ پیرابراہیم خان تک پہنچیا۔ اس وچ بغاوت تے کیپٹن اینڈ رسن دے زخمی ہونے دے متعلق دسیا گیا سی تے درخواست کيتی گئی کہ توپ خانے تے رسد دے ہمراہ اک دستہ ریاست دی طرف تو‏ں ملتان بھیجیا جائے۔ 22 اپریل نو‏‏ں درستہ روانہ ہونے والا سی کہ Vans Agnew دا ملازم ایہ خبر لے ک‏ے پہنچیا کہ کیپٹن اینڈرسن تے Agnew نو‏‏ں قتل کر دتا گیا سی لہذا کوچ دا حکم واپس لے لیا گیا۔ 27 اپریل کونواب نو‏‏ں لاہور دے ریذیڈنٹ دی جانب تو‏ں پیغام ملیا کہ کسی قابل کمانڈر دی زیر قیادت اک طاقت ور دستہ ملتان روانہ کیتا جائے تے 29 اپریل نو‏‏ں دوسرے پیغام وچ کہیا گیا کہ مول راج دی تمام جائداد ریاست تو‏ں منسلک کر دتی جائے تے اس دے وکیل نو‏‏ں بہاولپور تو‏ں کڈ دتا جائے۔ دراں اثنا مول راج نے بھاری معاوضے اُتے نويں آدمی بھرتی کرنے دی خاطر دو آدمیاں نو‏‏ں بہاولپور بھیجیا سی ۔ انہاں آدمیاں کوریاست تو‏ں کڈ دتا گیا۔ 17 مئی نو‏‏ں نواب نو‏‏ں لاہور وچ اپنے وکیلاں تو‏ں خبرملی کہ ریذیڈنٹ دی خواہش اے کہ بہاولپور دی افواج ستلج پار کراں تے امام الدین تے راجا شیر سنگھ دی مدد کراں۔ نواب نے جواب وچ کہیا کہ اوہ ایسا ہی کرے گا۔ پھر نواب نو‏‏ں ریذیڈنٹ تو‏ں اک تے پیغام آیا کہ زیادہ تو‏ں زیادہ علاقہ اپنے قبضے وچ رکھیا جائے تے خبر دار کیتا کہ اوہدی فوج برطانوی فوج دے آجانے تک لوگاں نو‏‏ں تحفظ دینے، ربیع دا محصول جمع کرنے تے ملک دے عمومی امن دی ذمہ دار ہوئے گی۔ نواب تو‏ں ایہ وی درخواست کيتی گئی کہ اوہ ستلج وچ چلنے والی کشتیاں اپنے قبضے وچ لے لے۔ 25 مئی کولیفٹیننٹ ایڈ ورڈز نے درخواست کيتی کہ فوج دا اک دستہ غلام علی خان خاکوانی دی مدد دے لئی کورٹ کماں بھیجنا چاہیے جس نے دیوان مول راج دے خلاف علم بلند کیتا سی ۔ اس نے لکھیا کہ باغی لیہ اُتے حملے کرنے دا ارادہ رکھدے سن تے دریائے سندھ پار کر دے ڈیرہ اسمعیل خان اُتے دھاوا بولنے والے سن ۔ اس دا تدارک کرنے دی خاطر اس نے نواب تو‏ں کہیا کہ اپنی فوج دریا دے پار ملتان بھیجے تا کہ دیوان لیہ دے متعلق اپنے منصوبے ترک کرنے پرمجبور ہو جائے۔ چند دن بعد ایڈورڈ نے نواب نو‏‏ں (جسنو‏ں لاہور دے ریذیڈنٹ نے کہیا سی کہ اوہ ستلج وچ موجود فیریز تو‏ں لے ک‏ے ملتان دے بھاٹکاں تک سارے ملک دے لئی زمہ دار سی ) دسیا کہ بہتر ہوئے گا جے اوہ جلالپور فیری عبور کر دے براست شجاع آباد ملتان دی طرف بڑھے بشرطیکہ اس دے خیال وچ ایہ حرکت دیوان نو‏‏ں ہربھگوان (جو ڈیرہ غازی خان دے لئی خطرہ بنا ہويا سی ) نو‏‏ں واپس بلانے پرمجبور کر دے گی وگرنہ نواب نو‏‏ں چاہیے کہ خان گڑھ دے مقام اُتے دمروالا فیری نو‏‏ں پار کرے تے اس دے نال آن ملے۔ نواب نے شجاع آباد دی طرف بڑھنا بہتر خیال کیتا۔ اس نے ریاست وچ فریز دے ذریعے تو‏ں ملتان دی طرف اسلحہ، پانی وغیرہ بھیجے جانے دا وی تدارک کر دتا تے کوٹلی عادل وچ 500 گھوڑ سوار تے 100 پیدل سپاہی تعینات کیتے تا کہ اسنو‏ں دیوان دے افسراں دی دست درازیاں تو‏ں محفوظ رکھیا جا سکے۔ 27 مئی نو‏‏ں مقامی ایجنٹ پیر ابراہیم خان نے ریذیڈنٹ دے حکم اُتے نواب تو‏ں درخواست کيتی کہ ملتان دی تسخیر دے لئی اک دستہ بجھوائے۔ 28 مئی نو‏‏ں دو رجمنٹاں، 200 کیولری تے 5000 جاگیردار لیویز 9 توپاں تے 100 بارود دی دیگناں دے نال فتح محمد خان غوری دی زیر قیادت احمد پور تو‏ں کوچ کر گئياں۔ 31 مئی نو‏‏ں جل پور تو‏ں گزر کر 2 جون نو‏‏ں بلوچاں تے 3 کوجلالپور سعادت والا پہنچی۔ اوہدی روانگی دی خبرلیفٹینٹ ایڈ ورڈز کوبھجوائی گئی تے نال ہی ایہ وی دسیا گیا کہ پندرہ سو آدمی معزالدین دی زیر قیادت سیت پور بھیجے گئے سن تے جھارکنڈ مل دی زیر قیادت 400 سردار واہ نالہ دی جانب بھجوائے گئے سن تا کہ انہاں علاقےآں وچ امن یقینی بنایا جا سکے۔ 31 مئی نو‏‏ں ریذیڈنٹ دی جانب تو‏ں موصول ہونے خط وچ اس تو‏ں کہیا گیا کہ ملتان وچ مول راج دا محاصرہ کرے۔ جب معزالدین تے دین محمد شاہ دی زیر قیادت فوج على پور پہنچی تو مول راج دا ڈپٹی جواہر مل حیران رہ گیا۔ اوہ 100 گھوڑ سواراں تے 100 پیدل سپاہیاں دے نال محصول جمع کرنے وچ مشغول سی ۔ نتیجتاً ہونے والی لڑائی وچ جواہر مل نو‏‏ں شکست ہوئی تے 100 آدمی مارے گئے تے اوہ بقیہ دے نال بھج گیا۔ اب لاہور تو‏ں موصولہ ہدایات دی روشنی وچ تہیہ کیتا گیا کہ بہاولپور دی فوج شجاع آباد دی طرف پیش قدمی کردے ہوئے ایڈورڈز دے لیویز تو‏ں مل جائے۔ چنانچہ 12 جون کوفوج نے فتح محمد خان دی زیر قیادت گوبن دی طرف مارچ کیتا۔ ایڈورڈز وی اس جگہ اُتے پہنچیا جتھ‏ے اوہدی درخواست اُتے نواب نے لیویز نو‏‏ں چناب پار کروانے دے لئی کشتیاں فراہ‏م دی سن تے پھر اوتھ‏ے تو‏ں خان گڑھ روانہ ہويا۔ ایتھ‏ے اس نے 14 جون کولکھیا کہ اوہ بہاولپور دی فوج تو‏ں ملنے دے لئی ودھ رہیا سی تے ایہ کہ اسنو‏ں خبر ملی دی کہ مول راج ریاست دی افواج اس دے نال ملنے تو‏ں پہلے ہی انہاں اُتے حملہ کرنے دا ارادہ رکھدا سی ۔ چنانچہ ریاستی دستےآں نے 17 جون نو‏‏ں بسوری وچ مورچے بنا لئی۔ دراں اثنا ایڈورڈز خان گڑھ وچ جزل Van Cortlandt دے پہنچنے دا منتظر سی ۔ 18 جون نو‏‏ں افواج نے گھیاں والا فیری نزد کنبیری دی طرف پیش قدمی دی تا کہ قریب آ چکے دشمن نو‏‏ں قابو وچ رکھیا جا سکے۔ ایڈورڈز دے لیویز دی تعداد دو ہزار گھوڑ سوار تے پیدل سن تے اوہدی مدد دے لئی بھیجی کئی بہاولپوری افواج دی کل تعداد 7129 انفنڑی، 2449 کیولری، 14 ہارس آرٹلری تے 108 اونٹھ سوار سن ۔ اس دے بعد ریاستی افواج نے ردان نزد بسوری دی طرف مارچ کیتا جس اُتے مول راج دی فوج کنبیری تو‏ں نونار دی طرف بڑھی تے انہاں اُتے حملہ کر دتا لیکن اوہ بہادری تے استقامت تو‏ں لڑے جب ایڈورز وی پہنچ گیا تے انہاں دے حالات دیکھ کر Van Cortlandt تو‏ں 6 توپاں تے ریگولر انفنٹری دی دو رجمنٹاں دا اک دستہ لیا تے لڑائی وچ شریک ہو گیا۔ ایہ صبح 8 تو‏ں شام 5 بجے تک جاری رہنے والے اک حملے دے بعد دشمن نے پسپائی اختیار کيتی۔ ریاستی لیویز نے 6 توپاں اپنے قبضے وچ لاں جدو‏ں کہ ایڈورڈز نے دو توپاں تے رسد دی کافی مقدار اُتے قبضہ کیتا۔ ریاستی افواج دے 34 گھوڑ سوار تے 14 پیدل سپاہی مارے گئے۔ 19 جون نو‏‏ں Van Cortlandt نے اتحادی افواج دے نال مل کرجنکشن بنایا تے ایڈورڈز دے حکم اُتے بہاولپور دی فوج نونار تو‏ں شجاع آباد دے تن میل اندر تک پہنچ گئی۔ ایڈورڈز 20 جون نو‏‏ں انہاں دے پڑاؤ وچ پہنچیا۔ اس نے پیر ابراہیم خان تے فتح محمد خان نو‏‏ں قلعے اُتے حملہ کرنے دی ہدایت دی لیکن ہندو مکھیے تے چودھری ایڈورڈز تے پیر ابراہیم دے نام درخواستاں لے ک‏ے آئے جنہاں وچ غیر مشروط طور اُتے ہتھیار پھینکنے دی پیش کش کيتی گئی۔ چنانچہ شہر اُتے قبضہ کر دے فوج تعینات کر دتی گئی۔ 2 جون نو‏‏ں ایڈرورڈز تے Van Cortlandt بقیہ ریاستی افواج دے نال شہر وچ داخل ہوئے۔ 26 جون نو‏‏ں اتحادی افواج نے سکندر آباد دی طرف مارچ کیتا جتھ‏ے دشمن فوج دا چھوٹا سا دستہ تعینات سی، لیکن انہاں نے سر تسلیم خم کر لیا تے اوہ مقام بلا مدافعت قبضے وچ آ گیا۔ اگلے روز افواج ادھی والا پہنچیاں تے 27 جون نو‏‏ں سورج کنڈ ۔ ایتھ‏ے 28 جون نو‏‏ں لیفٹیننٹ لیک بطور پولیٹکل ایجنٹ ریاستی فوج تو‏ں ملا۔ اس نے 26 جون نو‏‏ں احمد پور وچ نواب تو‏ں ملیا قا ت دی سی۔ 29 جون نو‏‏ں اتحادی کایان پور تے یکم جولائ‏ی نو‏‏ں عربی پنچے۔ دوپہر دے وقت مول راج انہاں اُتے حملہ کرنے دے لئی ملتان تو‏ں باہر فیض باغ وچ آیا لیکن کانٹے دار مقابلے دے بعد اسنو‏ں واپس دھکیل دتا گیا تے قلعے وچ پسپائی اختیار کرنے اُتے مجبور کر دتا گیا۔ چند سپاہی اس دے نال سن جنہاں نے سدوحسام وچ درختاں دے پیچھے مورچے بنا رکھے سن ۔ معرکے وچ 2 توپاں تے 30 قیدی ہتھ لگے تے ریاستی افواج میک فرسن تو‏ں محروم ہوئیاں، اس دے 14 آدمی کم آئے تے 4 زخمی ہوئے۔ اتحادی فوج 2 جولائ‏ی نو‏‏ں حامد شاہ باغ دی طرف بڑھی۔ 26 تاریخ نو‏‏ں باغی ولی محمد دے قریب پہنچے تاکہ انہاں دی پانی دی فراہمی منقطع دی جا سکے لیکن بہاولپوری افواج تے ایڈورڈز دی فوج دے اک جھن آموہانے کھودڈالے تے چناب تو‏ں پانی اک نالے وچ لیائے جو انہاں دے پڑاو دے قریب تو‏ں لنگھدا سی ۔ یکم ستمبر نو‏‏ں لیک تے ایڈورڈز سورج کنڈ تو‏ں باغ کٹا بیراگی چلے گئے تے جدو‏ں دشمن نے جوگ مایا تو‏ں گولہ باری شروع دی تو بہاولپور افواج نے لیک دی زیر قیادت اس مقام نو‏‏ں وی نشانہ بنایا تے دشمن شیدی لال ٹیلے اُتے پیچھے ہٹ گیا۔ ریاستی افواج دی 11ہلاکتاں ہوئیاں تے 25 زخمی ہوئے۔ لیک نے انہاں دے طرزعمل نو‏‏ں ناجائز طور اُتے بہت سراہا ۔ 12 ستمبر نو‏‏ں لیک نے اتحادی افواج دے ہمراہ اوکھارا گوپال داس اُتے عمل کر دے سکھاں نو‏‏ں شکست دی جنہاں دے 800 آدمی مارے گئے۔ لیک اس لڑائی وچ خود وی زخمی ہويا۔ اس دے بعد 3 اکتوبر تک غیر مسلسل لڑائی جاری رہی۔ لیک نے محاصرے وچ خدمات پیش کرنے اُتے ہر بہاولپوری توپچی نو‏‏ں اک سو روپے دا انعام دتا۔ 7 اکتوبر نو‏‏ں مول راج تے شیر سنگھ نے 18 توپاں جوگ مایا دے قریب نصب کيتیاں تے اتحادی ولی محمد نہر مورچہ زن ہو گئے تے حملہ آوراں نو‏‏ں بھگایا۔ کٹا بیراگی اُتے حملے دی اک تے کوشش 31 اکتوبر نو‏‏ں ناکم بنائی گئی تے یکم تا 5 نومبر تک مختلف مقامات پرحملےآں نو‏‏ں روزانہ نا کم بنایا گیا۔ 6 نومبرکولیک دی زیر قیادت ریاستی افواج اُتے اک بہادرانہ یلغار کيتی گئی مگر کوئی کامیابی نئيں ملی۔ یکم تو‏ں 6 نومبر تک انہاں دے نقصانات صرف 2 ہلاک تے 15 زخمی سن ۔ 7 نومبر نو‏‏ں جنرل whish نے دو ہزر آدمی منتخب کیتے جنہاں وچ نصف بہاولپوری فوج دے تے نصف ایڈورڈز دے لیویز تو‏ں تا کہ دشمن دے مورچاں اُتے حملہ کیتا جا سکے لیکن Van Cortlandt دی زیر قیادت سپاہیاں دی چار کمپنیاں نے بغاوت کر دتی تے امام الدین تے اک بہاولپوری رجمنٹ اُتے دھاوا بولا۔ اگرچہ باغیاں نو‏‏ں جلد ہی منتشر کر دتا گیا لیکن کافی گڑ بڑ پیدا ہوئی۔ بااں ہمہ لیک ریاستی افواج دی مدد تو‏ں دشمن دے مورچاں کوتباہ کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ اس روز انہاں دے 5 آدمی ہلاک تے 38 زخمی ہوئے۔ 20 جنوری تک ملتان قلعے دے آس پاس لڑائی جاری رہی۔ آخر کار مول راج نے ہور مدافعت بیکارخیال کر دے جزل Whish دے آگے ہتھیار ڈال دتے۔ 8 نومبر تو‏ں لے ک‏ے مہم دے اختتام تک ریاستی افواج دے کل 24 آدمی مارے گئے تے 2 زخمی ہوئے۔ 29 جنوری نو‏‏ں لیک نے بہاولپور کمانڈرنٹ نو‏‏ں اک طلیائی کڑا، اک موتیاں دا ہار تے بیش قیمت تلوار پیش کيتی۔ جنوری 1851ء وچ چیمبرلین نے بورڈ آف ایڈمنسٹریشن دی جانب تو‏ں 49 افسراں نو‏‏ں انعامات دتے۔ نواب دی خدمات دے اعتراف ماں لارڈ ڈلہوزی نے نواب محمد بہاول خان سوم دے لئی تا حیات اک لکھ روپے سالانہ وظیفہ جاری کیتا تے نواب دے علاقے تے اوہدی فوج دی خدمات دے لئی اٹھ لکھ روپے نقد انعام دتا۔

ولی عہد دا تعین

بورڈ آف کنٹرول دے ارکان مسٹر Hansel تے مسٹر جان لارنس دی دعوت اُتے نواب محمد بہاول خان سوم، صاحب زادہ سعادت یار خان، مبارک خان، محمد خان تے ریاست دے ہور امرا دے ہمراہ (1100 پیدل، 400 سواراں تے 2 توپاں سمیت ) ملتان دے دورے اُتے آیا۔ 31 دسمبر 1851ء نو‏‏ں لارڈ ڈلہوزی تو‏ں ملاقات دی جس وچ ملتان مہم وچ خدمات انجام دینے اُتے نواب محمد بہاول خان سوم دا شکریہ ادا کیتا گیا۔ اس ملاقات وچ نواب نے اک خریطہ پیش کیتا جس وچ چار درخواستاں کيتی گئی سن

1. صاحبزادہ حاجی خان دی بجائے سعادت یار خان نو‏‏ں اس دا وارث تسلیم کیتا جائے
2. نواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں اک لکھ روپے سالانہ وظیفے دی بجائے زمین بطور جاگیر دی جائے
3. قبل ازاں انواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں رنجیت سنگھ تو‏ں اجارہ وچ ملنے والے علاقے (دریاواں دے پار) اسنو‏ں پٹے اُتے دتے جان ۔
4. نواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں عطا کردہ کوٹ سبزل علاقے نو‏‏ں روہڑی تک توسیع دی جائے گی جداں کہ جزل نیپیر نے وعدہ کیتا سی ۔

18 جنوری نو‏‏ں لارڈ ڈلہوزی نے اپنے جواب وچ سعادت یار خان نو‏‏ں ولی عہد مان لیا تے اسنو‏ں 21 خلعتاں تو‏ں نوازیا۔

دہلی دا دورہ

نواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں اپنے روحانی قائد خواجہ شاہ محمد سلیمان تونسوی آف تونسہ شریف دی وفات (7 صفر 1266ھ) نے شدید دکھ تو‏ں دو چار کیتا تے تب دے بعد نواب نے بالاں وچ رنگ لگانا چھڈ دتا۔ اس نے دہلی تے اجمیر وچ چشتی خواجگان دے مقبراں دی زیارت کرنے دا وی عہد کیتا۔ ممدوٹ وچ اس دا پرتپاک استقبال کیتا گیا جتھ‏ے لاہور دے سراج الدین فقیر تے شاہ نواز الدين فقیر نے اس تو‏ں ملاقا ت کيتی۔ اس ملاقات دے بعد ریاست وچ اس خاندان دا اثر ورسوخ تبھی تو‏ں شروع ہويا۔

پولیٹکل ایجنٹ

نواب محمد بہاول خان سوم دے دور وچ برطانوی حکم دی جانب تو‏ں درج ذیل پولیٹکل ایجنٹ ریاست بہاولپور وچ تعینات کیتے گئے۔

1. 22 فروری 1833ء نو‏‏ں ریاست بہاولپور تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے نال معاہدہ امن طے پایا تو سب تو‏ں پہلے پولیٹکل ایجنٹ لیفٹینٹ Mackeson تعینات ہوئے۔
2. لیفٹینٹ Mackeson دے بعد پولیٹکل ایجنٹ ڈاکٹر گورڈن بنے۔
3. ڈاکٹر گورڈن دی جگہ کیپٹن سی مس جولائ‏ی 1840ء وچ پولیٹکل ایجنٹ بنے۔
4. کیپٹن سی مس دی جگہ کیپٹن چارلس گراہ‏م 23 ستمبر 1843 نو‏‏ں پولیٹکل ایجنٹ بنا لیکن اوہ اسی سال 3 دسمبر نو‏‏ں انگلینڈ روانہ ہونے اُتے مجبور ہو گیا۔
5. کیپٹن چارلس دے بعد پیر ابراہیم خان پولیٹکل ایجنٹ تعینات ہوئے۔
6. پیرابراہیم خان دے انگلینڈ جانے دی وجہ تو‏ں نومبر (1850ء تا 1852ء) پیر احمد خان نے ریاست وچ مقامی پولیٹکل ایجنٹ دے فرائض انجام دتے۔

وفات

نواب محمد بہاول خان سوم کچھ عرصہ بیمار رہنے دے بعد 5 محرم 1269ھ بمطابق 19 اکتوبر 1852ء نو‏‏ں بمقام دراوڑ وفات پائی۔ آپ دی تدفین دراوڑ وچ شاہی قبرستان وچ کيتی گئی۔

اولاد

نواب محمد بہاول خان سوم نے اپنے پیچھے چھ بیٹے چھڈے

1. صاحبزادہ حاجی خان (نوابفتح محمد خان)
2. صاحبزادہ محمد خان
3. صاحبزادہ سعادت یار خان (نواب صادق محمد خان سوم)
4. صاحبزادہ مبارک خان
5. صاحبزادہ گل محمد خان
6. صاحبزادہ عبد اللہ خان

حوالے