عبد اللہ بن عباس

عبد اللہ بن عباس
(عربی وچ: عبد الله بن عبَّاس)
جم	سنہ 619   مکہ
وفات	سنہ 687 (67–68 سال)  طائف
شہریت	خلافت راشدہ (۰۶۳۲–۰۶۶۱) اموی خلافت (۰۶۶۱–۰۶۸۷)
عارضہ	انا ہوناں
اولاد	علی بن عبد اللہ بن عباس
والد	عباس بن عبد المطلب
والدہ	لبابہ بنت حارث
بہن/بھائی	فضل ابن عباس ،  تمام بن عباس ،  قثم بن عباس ،  معبد ابن عباس ،  عبد الرحمن بن العباس ،  کثیر بن عباس ،  ام حبيب بنت عباس ،  عبید اللہ بن عباس
عملی زندگی
استاذ	محمد
تلمیذ خاص	عطاء بن ابی رباح ،  وہب بن منبہ ،  طاووس بن کیسان ،  انس بن مالک ،  قاسم بن محمد بن ابی بکر ،  ابن سیرین ،  مجاہد بن جبر ،  نافع بن الازرق ،  بکیر بن الاخنس السدوسی
پیشہ	مفسر قرآن ،  مورخ ،  فقیہ ،  محدث ،  لکھاری
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	اسلامی الہیات دے مکاتب فکر ،  تفسیر قرآن ،  فقہ ،  قرآنیات ،  علم حدیث
کارہائے نمایاں	تنویر المقباس
باب اسلام

عبد اللہ بن عباس ( 3 قبل ہجرت تا 68ھ مطابق 618ء تا 687ء) اک صحابی رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سن ۔ انہاں نے اپنی کم سنی تے نو عمری دے باوجود حصولِ علم دے ہر طریقے نو‏‏ں اختیار کیتا تے اس راہ وچ انتہائی جاں فشانی تے انہاں تھک محنت تو‏ں کم لیا۔ اوہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چشمہ صافی تو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وسلم دی زندگی بھر سیراب ہُندے رہ‏‏ے۔ آپ دے وصال دے بعد اوہ باقی ماندہ علما صحابہ دی طرف متوجہ ہوئے تے انہاں تو‏ں بھرپور استفادہ فرمایا۔ اوہ اپنے شوقِ علم دا حال بیان کردے ہوئے فرماندے نيں کہ

”

جدو‏ں کسی صحابی دے متعلق مینو‏ں معلوم ہُندا کہ انہاں دے پاس رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی کوئی حدیث اے تو میں قیلولہ دے وقت دوپہر وچ انہاں دے دروازے اُتے پہنچ جاندا تے اپنی چادر نو‏‏ں سرہانے رکھ کے انہاں دے گھر دی چوکھٹ اُتے لیٹ جاندا۔ اس وقت دوپہر دی تیز تے گرم ہواواں بہت سا گرد و غبار اڑا کے میرے اُتے ڈال دیندیاں۔ حالانکہ جے میں انہاں دے گھر داخل ہونے دی اجازت منگدا تو مینو‏ں اجازت مل جاندی۔ لیکن میں ایسا اس لئی کردا سی کہ انہاں دی طبیعت میرے تو‏ں خوش ہو جائے، جدو‏ں اوہ صحابی گھر تو‏ں نکلدے تے مینو‏ں اس حال وچ دیکھدے تو کہندے؛ ابن عمِ رسول ! آپ نے کیو‏ں ایہ زحمت گوارا کی، آپ نے میرے ایتھ‏ے اطلاع بھجوا دتی ہُندی، میں خود حاضر ہو جاندا لیکن وچ جواب دیندا، میز آپ دی خدمت وچ حاضر ہونے دا زیادہ حقدار ہاں کیونکہ حصول علم دے لئی صاحب علم دے پاس جایا جاندا اے ۔صاحب علم خود طالب علم دے پاس نئيں جایا کردے۔ پھر وچ انہاں تو‏ں حدیث پوچھدا۔

“

نام و نسب

آپ دا نام عبد اللہ، ابوالعباس کنیت سی۔ آپ دے والد دا نام عباس بن عبدالمطلب تے والدہ دا نام ام الفضل لبابہ سی ۔ آپ دا شجرہِ نسب ایہ ا‏‏ے۔

عبد اللہ بن عباس بن عبد المطلب بن ہاشم بن عبد مناف۔

آپ دے والد عباس نبی کریمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سگے چچا سن ۔ اس طرح آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ابنِ عم سن ۔ آپ اُم المومنین میمونہ بنت حارث دے خواہرزادہ سن کیونکہ آپ دی والدہ اُم الفضل تے میمونہ بنت حارث حقیقی بہناں سن۔

پیدائش

عبد اللہ ابن عباوہدی پیدائش ہجرت تو‏ں 3 برس قبل شعب ابی طالب وچ محصوریت دے دوران وچ ہوئی سی۔ آپ دی پیدائش دے بعد عبد اللہ ابن عباس آپ دے بارگاہِ رسالت وچ لے ک‏ے آئے تو آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دے منہ وچ اپنا لعابِ دہن ڈال کر آپ دے حق وچ دعا فرمائی۔

قبولِ اسلام

آپ دے والد عباس نے اگرچہ فتح مکہ تو‏ں پہلے اسلام قبول کیتا، لیکن آپ دی والدہ اُم الفضل نے ابتدا وچ ہی داعی توحید نو‏‏ں لبیک کہیا سی ۔ اس لئی آپ دی پرورش توحید دے سائے وچ ہوئی۔

ہجرت

عبد اللہ بن عباس 8 ہجری وچ اپنے اہل و عیال دے نال ہجرت کر دے مدینہ منورہ پہنچے۔ اس وقت آپ دی عمر تقریباً 11 سال سی۔ آپ اپنے والد دے حکم تو‏ں بیشتر اوقات بارگاہِ نبوت وچ حاضر ہُندے سن ۔

عہد طفویلیت وچ مصاحبتِ رسول

آپ دی مصاحبت رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جو زمانہ پایا، دراصل اوہ آپ دے لڑکپن دا زمانہ سی ۔ اُتے آپ نبی کریمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی صحبت وچ اکثر رہندے۔ ام المومنین میمونہ آپ دی خالہ سن تے آپ تو‏ں بہت شفقت رکھتاں سن اس لئی آپ اکثر انے خدمت وچ حاضر رہندے سن تے کئی دفع رات وچ انہاں دے گھر اُتے ہی سو جاندے سن ۔ اس طرح انکو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی صحبت تو‏ں مستفیض ہونے دا بہترین موقع میسر سی ۔ آپ ایسے ہی اک رات دا ذکر کردے ہوئے فرمایا۔

”

اک مرتبہ وچ اپنی خالہ دے پاس سو رہیا سی، آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تشریف لاۓ تے چار رکعت پڑھ کر استراحت فرما ہوۓ، پھر کچھ رات باقی سی دے آپ بیدار ہوۓ تے مشکیزہ دے پانی تو‏ں وضو کر دے نماز پڑھنے لگے وچ وی اٹھ کر بائاں طرف کھڑا ہو گیا۔ آپ نے میرا سر پکڑ کر مینو‏ں داہنی طوف کھڑا کر لیا۔

“

آپ دے حق وچ نبی کریمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دعا

اسی طرح اک بار رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز دے لئی بیدار ہوئے تو عبد اللہ بن العباس نے وضو دے لئی پانی لا کر رکھ دتا۔ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وضو تو‏ں فراغت دے بعد پُچھیا دے پانی کون لیایا سی ۔ سیدہ میمونہ نے عبد اللہ بن عباس دا نام لیا تو آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم خوش ہو ک‏ے ایہ دعا دت‏ی۔

”

اللَّهُمَّ فَقِّهْهُ فِي الدِّينِ وَعَلِّمْهُ التَّأْوِيلَ‎ ​ یعنی اے اللہ اسنو‏ں مذہب دا فقیہ بنا تے تاویل دا طریقہ سکھا

“

اولاد

آپ دے پنج بیٹے سن

• علی بن عبد اللہ بن عباس
• عباس بن عبد اللہ بن عباس
• محمد بن عبد اللہ بن عباس
• فضل بن عبد اللہ بن عباس
• عبد اللہ بن عبد اللہ بن عباس

ذکاوت و ذہانت

عمر دا ابن عباسنو‏ں گورنری تو‏ں دور رکھنا مسعودی نے ابن عباس تو‏ں نقل کیتا کہ عمر نے مینو‏ں بلیایا تے کہیا:حمص دا گورنر فوت ہو گیا اے اوہ نیکوکار سی تے نیکوکار کم ہيں تے مینو‏ں امید اے کہ تو انہاں وچو‏ں ہو لیکن میرا تیرے بارے وچ میرے دل وچ اک خدشہ اے، تواڈا کیتا خیال اے ؟ ابن عباس:ماں ہرگز گورنری قبول نئيں کراں گا جدو‏ں تک مینو‏ں اپنے خدشے دے بارے وچ نہ بتاو۔ عمر: تینو‏ں اس تو‏ں کیتا غرض اے ؟ ابن عباس:ماں اسنو‏ں جاننا چاہندا ہاں،جے اوہ خطرناک ہو تو مینو‏ں وی اس دے خطرے دی طرف متوجہ ہونا چاہیے جداں آپ میرے بارے وچ فکر مند ہوئے ہيں تے آکے وچ اس تو‏ں بری ہاں تے مینو‏ں یقین ہوجاندا اے کہ مجھ وچ اوہ برائي نہيں تو اس کم نو‏‏ں قبول کراں گا،ميں نے آپ نو‏‏ں کم دیکھیا کہ جس چيز دے بارے وچ فکر مند ہاں اوہدی کوئی وجہ ہُندی ا‏‏ے۔ عمر:اے ابن عباس!ماں اس چيز تو‏ں خوف زدہ ہاں کہ تیری گورنری وچ کوئی حادثہ پیش آئے کہ تواڈی حکومت وچ اسنو‏ں ہونا اے کہ تو لوگاں تو‏ں کہنے لگے:ساڈی طرف آؤ،تے تساں اپنے بنی ہاشم دے سوا کسی نو‏‏ں قبول نہيں کرو گے،لیکن ميں نے نبی اکرمﷺ نو‏‏ں دیکھیا سی کہ تمنيں دور رکھیا تے دوسرےآں نو‏‏ں کم پہ لگایا۔ ابن عباس:تینو‏ں خدا دی قسم!جے ایسا اے تو گورنری کیو‏ں دیندے ہو؟ عمر:خدا دی قسم!معلوم نہيں کیتا تساں گورنری دے لئی مناسب سن تے تساں تو‏ں حسد و بدبینی دی وجہ تو‏ں تمہيں دور رکھیا یا اوہ ڈر گئے کہ تواڈی بیعت کراں تو معاملہ مشکل ہو جائے کہ ایسا ہی ہويا،بہرحال تواڈی رائے کیتا اے ؟ ابن عباس:میرا خیال اے کہ وچ تواڈے لئی کم نہ کراں؟ عمر:کیو‏ں؟ ابن عباس:جے وچ اس حالت وچ تواڈے لئی کم کراں کہ تساں میرے بارے وچ مطمئن نئيں ہو تو ہمیشہ وچ تواڈی اکھاں دا کانٹا بنا رہاں گا ۔ عمر: پس اس معاملے وچ کوئی مشورہ دو۔ ابن عباس:کسی ایسے شخص نو‏‏ں کم اُتے لگاو جو تواڈی نظر وچ تے تواڈے لئی زیادہ صالح ہو ۔

• ابن عبد ربہ اسنو‏ں ابو بکر بن ابی شیبہ م235ھ تو‏ں دوسری طرح نقل کردا اے تے کوشش کردا اے کہ خلیفہ ثانی دے ابن عباسنو‏ں گورنر نہ بنانے دی وجہ ایہ بتائے کہ ابن عباس سہم ذوی القربی دے بارے وچ بے جا تاویلاں دی ہوئي سن تے اس دے لئی امام علی دی طرف منسوب خط نو‏‏ں تائید دے لئی پیش کردا اے ابو بکر بن ابی شیبہ نے ایہ نقل کیتا :ابن عباس عمر دے ہاں سب تو‏ں زيادہ محبوب سن تے عمر انہيں ہور اصحاب نبوی تو‏ں مقدم کردے سن لیکن انہاں نو‏‏ں ہرگز گورنری نہيں دی انہاں تو‏ں اک دن کہیا:شاید وچ تینو‏ں گورنر بنادیندا لیکن مینو‏ں ڈر اے کہ تو تاویل کرکے مال فیئ نو‏‏ں حلال سمجھ لے پس جدو‏ں امام علی دا دور آیا تے آپ نے ابن عباسنو‏ں بصرہ دا والی بنایا تو ابن عباس نے آیت خمس دی تاویل کرکے فیئ نو‏‏ں حلال کر لیا ۔

تبصرہ: ابن ابی شیبہ دی تصریح دے مطابق نبی اکرمﷺکے زمانے تو‏ں لیکر عمر دی خلافت دے آخری سال تک سہم ذوی القربی دے متولی امام علی بن ابی طالب سن، گل ابن عباس جداں دانشمند افراد تو‏ں پوشیدہ نہيں سی پس اوہ کس طرح امام علیؑ دی رائے دے بغیر سہم ذوی القربی وچ تصرف کرسکدے سن ثانیا جے ابن عباس دے بارے وچ تاویل دا خوف انہيں گورنر بنانے تو‏ں روکتا سی تو معاویہ نو‏‏ں شام دی حکومت دے لئی کیو‏ں انتخاب کیتا کہ انہاں دے مالیات وچ تاویلاں کرنے دے باوجود باقی رکھیا؟ ثالثا ابن عبد ربہ نے جس خط نو‏‏ں تائید دے لئی پیش کیتا اوہ جعلی اے اس تو‏ں ہرگز استدلال نہيں کیتا جاسکدا۔

علم حدیث دی خدمات

حدیث بیان کرنے وچ احتیاط

امام علی دے فضائل دا بیان عمرو بن میمون دا بیان اے کہ وچ ابن عباس دے پاس بیٹھا سی ،آپ دے پاس نو گروہ آئے، انہاں تو‏ں نال چلنے یا خلوت وچ گل کرنے دی فرمائش کی، ابن عباس نال چلنے اُتے راضی ہو گئے، ابن عباس اس وقت نابینا نہيں ہوئے سن اک جمع جمع ہوکر باتاں کاں،سانو‏ں انہاں دی باتاں دا علم نہيں ہو سکا اوتھ‏ے تو‏ں ابن عباس دامن جھاڑتے ہوئے آئے تے بولے :افسوس! انہاں لوگاں نے ایسے شخص اُتے سبّ و شتم کیتا اے جس دے دس فضائل دا حامل کوئي نہيں اے:

1. جس دے لئی نبی اکرم ﷺ نے فرمایا:ماں علم دیکر ایسے شخص نو‏‏ں روانہ کراں گا جو خدا نو‏‏ں محبوب تے اوہ خدا نو‏‏ں دوست رکھدا اے، کسی نے طمع دی نگاہ تو‏ں حضور نو‏‏ں دیکھیا تو نبی اکرمﷺ نے فرمایا: علی کتھے ہيں؟ کہیا گیا کہ: اوہ آٹا پیسنے وچ مصروف ہيں۔

آپ نے فرمایا: کیتا انہاں دے سوا آٹا پیسنے والا کوئی نہيں سی ؟ ایسے وچ امام علیؑ آئے تو آشوب چشم وچ مبتلا سن حضور نے لعاب دہن لگایا تے پرچم نو‏‏ں تن بار جھٹکا دیکر امام علی دے حوالے کیتا ،امام علیؑ صفیہ بنت حییّ نو‏‏ں لیکر واپس ہوئے۔

1. نبی اکرم ﷺنے فلاں نو‏‏ں سورہ توبہ دیکر بھیجیا پھر پیچھے امام علی ؑکو روانہ کیتا،رسول اکرم ﷺ نے فرمایا: سورہ توبہ دی تبلیغ دا حق یا مینو‏ں اے یا اسنو‏ں جو میرے تو‏ں ہو ۔
2. نبی اکرم ﷺ نے اپنے چچا زاد بھائياں تو‏ں پُچھیا:تم وچو‏ں کون اے جو مینو‏ں دنیا تے آخرت وچ دوست رکھدا اے ؟سب ہچکچائے، امام علی نے جواب دتا،نبی اکرم ﷺ نے بار بار امام دے جواب تو‏ں چشم پوشی کردے ہوئے سب تو‏ں پُچھیا لیکن ہربار امام علیؑ دا جواب ملیا تو نبی اکرم ﷺ نے امام علی تو‏ں فرمایا: تساں دنیا و آخرت وچ میرے محبوب ہوئے۔
3. امام علی خدیجہ دے بعد سب تو‏ں پہلے ایمان لانے والے سن ۔
4. نبی اکرم ﷺ نے اپنی چادر علی و فاطمہ تے حسن و حسین اُتے پائی تے آیت تطہیر دی تلاوت کيتی۔
5. امام علی نے اپنی جان بیچ پائی، نبی اکرم ﷺ دا لباس پہن کر آپ دے بستر اُتے سوئے، ابو بکر آئے تے رسول اکرم ﷺ نو‏‏ں پکاریا امام علیؑ نے جواب دتا:آپ بئر میمون دی طرف چلے گئے ہيں انہاں دے پیچھے جاو،چنانچہ ابو بکر، نبی اکرم ﷺ دے نال غار وچ داخل ہو گئے ،مشرکین نے آکے امام علی ؑاُتے پتھر برسانا شروع کر دتے جس طرح نبی اکرم ﷺ اُتے برساندے سن، امام علیؑ بستراُتے پہوو بدلدے رہے،صبح تک چادر نہيں ہٹائی، صبح نو‏‏ں مشرکین نے علی ؑکی استقامت اُتے تعجب کیتا ۔
6. نبی اکرم ﷺ نے جنگ تبوک وچ امام علی نو‏‏ں نال نہيں لیا تو آپ رونے لکے تو حدیث منزلت فرمائي؛کیتا تو اس اُتے راضی نہيں کہ تیری میرے تو‏ں اوہی نسبت اے جو ہارون نو‏‏ں موسی تو‏ں سی مگر ایہ کہ میرے بعد کوئی نبی نہيں، اورمیرے لئی جانا مناسب نہيں سوائے ایہ کہ تو میرا خلیفہ ہوئے۔
7. نبی اکرم ﷺ نے فرمایا:اے علی! تساں ہر مومن تے مومنہ دے ولی ہوئے۔
8. نبی اکرم ﷺ نے امام علی دے سوا سب دے دروازے مسجد تو‏ں بند کر دتے۔
9. نبی اکرم ﷺنے غدیر خم وچ امام علیؑ دے بارے وچ فرمایا:جس جس دا وچ مولا ہو اس اس دے علی مولا ہيں۔

فقہی خدمات

وصال

غدیر دی گواہی

عبد اللہ بن جعفر بن ابی طالب دا بیان اے کہ وچ ،امام حسن و امام حسین دے نال معاویہ بن ابی سفیان دے پاس موجود سی تے اوتھ‏ے عبد اللہ بن عباس و فضل وی سن، معاویہ میری طرف متوجہ ہوکر بولا: تم حسن و حسین دی وڈی تعظیم کردے ہو،حالانکہ نہ اوہ تساں تو‏ں بہتر ہيں تے نہ انہاں دے باپ تیرے باپ تو‏ں بہتر ،اورجے دختر رسولؐ فاطمہ زہراءؑ نہ ہوتيں تو وچ کہندا کہ تواڈی ماں اسماء بنت عمیس انہاں دی ماں تو‏ں کمتر اے ؟
ميں نے کہیا: خدا دی قسم! تواڈی معلومات انہاں دے تے انہاں دے والدین دے بارے وچ بہت کم ہيں،خدا دی قسم ایہ دونے میرے تو‏ں بہتر ہيں، انہاں دے والدین میرے والدین تو‏ں بہتر ہيں،اے معاویہ! جو کچھ ميں نے انہاں دے متعلق تے انہاں دے والدین دے متعلق رسول اکرم ﷺ تو‏ں سنیا تے اسنو‏ں یاد کیتا ہويا اے اس تو‏ں تو قطعی غافل ا‏‏ے۔ معاویہ بن ابی سفیان: اچھا تو اوہ سب بیان کرو،تم نہ جھوٹے ہو ،نہ تساں اُتے تہمت لگائی جاسکدی اے ۔
ابن جعفر: میرا خیال تواڈے خیال تو‏ں بہت بلند ہوئے گا۔
معاویہ بن ابی سفیان: ٹھیک اے ،چاہے اوہ احد و حراء پہاڑ تو‏ں وی وڈا ہو،اس وقت تو خدا نے انہاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے تواڈی جمعیت پراگندہ کردی، خلاقت نو‏‏ں اس دے مستحق تک پہنچیا دتا ،فضائل بیان کرنے وچ کوئی حرج نہيں اے تے نہ اس تو‏ں مینو‏ں نقصان ہوئے گا۔ ابن جعفر:جب ایہ آیت[تے(اے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اوہ وقت یاد کراں)جب اسيں نے آپ تو‏ں کہیا سی کہ آپ دے رب نے لوگاں نو‏‏ں گھیر رکھیا اے تے جو خواب اسيں نے آپ نو‏‏ں دکھلیایا اے تے اوہ درخت جسنو‏ں قرآن وچ ملعون ٹھہرایا گیا اے اسنو‏ں اسيں نے صرف لوگاں دی آزمائش قراردتا تے اسيں انہاں نو‏ں ڈراندے نيں مگر ایہ تو انہاں دی وڈی سرکشی وچ اضافے دا سبب بندا جاندا اے ] نازل ہوئي لوگاں دے استفسار اُتے نبی اکرم ﷺ نے فرمایا: ميں نے خواب وچ اپنے منبر اُتے بارہ گمراہی دے سرداراں کوچڑھتے تے اترتے دیکھیا تے مات نو‏‏ں الٹے پیر واپس کرنے دی سعی کردے دیکھیا ميں نے نبی اکرم ﷺ نو‏‏ں فرماندے سنیا کہ اوہ ابو العاص دے بیٹے ہيں ،جب انہاں دی تعداد پندرہ تک پہنچ جائے گی تو کتاب خدا وچ تحریف، بندگان خدا نو‏‏ں غلام تے مال خدا نو‏‏ں شخصی ملکیت سمجھنے لگاں گے ۔
اے معاویہ! ميں نے نبی اکرم ﷺ نو‏‏ں فرماندے سنیا،آپ منبر اُتے سن تے وچ آپ دے پہلو وچ موجود سی، نبر دے سامنے عمربن ابی سلمہ، اسامہ بن زيد، سعد بن ابی وقاص، سلمان فارسی، ابوذر، مقدادتے زبیر بن عوام وی سن ،آپ نے فرمایا: کیتا وچ مومنین دے نفساں اُتے انہاں تو‏ں زیادہ بااختیار نہيں ہاں؟
سب نے کہیا: یقینا ہيں، اے خدا دے رسولؐ!
پھر فرمایا:کیتا میری بیویاں تواڈی مائيں نہيں نيں؟
سب نے کہیا:یقینا ہيں ۔
پھر فرمایا: جس جس کاماں مولا ہاں اس دے نفس اُتے علیؑ اس تو‏ں زیادہ اختیار رکھدے نيں۔
پھر امام علی دے شانے اُتے ہتھ مارا تے فرمایا:خدایا! جو انہاں تو‏ں محبت رکھے تو اس تو‏ں محبت رکھ تے جو انہاں تو‏ں دشمنی رکھے تو اسنو‏ں دشمن رکھ۔
اے لوگو! وچ مومنین اُتے انہاں دے نفساں تو‏ں زیادہ بااختیار ہاں،مومنین اُتے صرف ایہی میرا امر اے انہاں دے بعد میرا بیٹا حسنؑ مومنین اُتے اولی بالتصرف اے تے مومنین اُتے صرف ایہی اس دا امر اے ۔
دوبارہ لوگاں تو‏ں خطاب فرمایا:جب وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوجااں تو علی تواڈے نفساں اُتے زیادہ مختار کل ہون گے، جدو‏ں علی دنیا تو‏ں رخصت ہوجائيں تو میرا بیٹا حسن مالک و مختار اے ،حسن دے بعد میرا فرزند حسین مالک و مختار اے ۔
آخر وچ عبد اللہ دا بیان اے کہ معاویہ کہنے لگیا:اے فرزند جعفر!تم نے وڈی گل کہی اے جے تواڈی گل سچ اے تو تواڈے خاندان والےآں دے سوا سبھی ہلاک ہو گئے، نہ مہاجر باقی بچے نہ انصار۔
ابن جعفر: خدا دی قسم جو کچھ ميں نے کہیا اوہ حق و حقیقت اے ميں نے خود نبی اکرم تو‏ں سنیا اے ۔
معاویہ بن ابی سفیان نے امام حسن و حسین ہور عبد اللہ بن عباوہدی طرف رخ کرکے کہیا: فرزند جعفر کیتا کہہ رہے ہيں؟
ابن عباس نے جواب دتا: جے تمہيں انہاں دے بیان اُتے ایمان نہين تو انہاں نے جنہاں لوگاں دا نام لیا انہاں تو‏ں پوچھ لو۔
معاویہ بن ابی سفیان نے عمر بن سلمہ و اسامہ دے پاس آدمی بھیجیا تو انہاں نے گواہی دتی کہ فرزند جعفر نے جو کچھ کہیا اسنو‏ں اسيں لوگاں نے وی سنیا اے ۔
آخر وچ عبد اللہ بن جعفر نے کہیا: ساڈے رسول ؐنے یقینا بہترین افراد نو‏‏ں غدیر خم وچ تے دوسرے مواقع اُتے امت دی ہدایت دے لئی متعین فرمایا، انہاں اُتے حجت قرار دتا، انہاں دی اطاعت دا حکم دتا، انہيں سمجھیا دتا کہ علی دی نسبت رسول تو‏ں اوہی اے جو ہارون نو‏‏ں موسیؑ تو‏ں سی تے ایہ کہ نبی اکرمﷺ دے بعد اوہ تمام مومنین دے ولی ہيں اولی بالتصرف ہيں رسول ؐکی طرح، علی جانشین رسول ؐ ہيں ، انہاں دے وصی ہيں، انہاں دی اطاعت خدا دی اطاعت ،انہاں دی نافرمانی خدا دی نافرمانی اے، انہاں دی دوستی خدا دی دوستی اے، انہاں تو‏ں کینہ خدا تو‏ں کینہ ا‏‏ے۔

ابن زبیر دے مقابلے وچ فرزند عباوہدی قدردانی

عبد اللہ صفوان بن امیہ دا بیان اے کہ ابن زبیر دے عہد حکومت وچ میرا گزر مکہ دی اک گلی تو‏ں ہويا تو ميں نے اک دروازے اُتے لوگاں دے ہجوم نو‏‏ں دیکھیا ،معلوم ہويا کہ ایہ تمام لوگ عبد اللہ بن عباس تو‏ں تفسیر و حدیث تے فقہ حاصل کرنے دے لئی جمع نيں۔ ماں ایہ منظر دیکھ کر آگے روانہ ہويا تو ميں نے اک وسیع مکان وچ لوگاں دی آمد و رفت ملاحظہ دی ،معلوم ہويا کہ ایہ عبید اللہ بن عباس دا مکان اے جتھ‏ے غرباء و مساکین نو‏‏ں مفت کھانا کھلیایا جاندا اے ۔ ماں ایہ دونے منظر دیکھ کر عبد اللہ بن زبیر دے پاس آیا تے کہیا: ایہ عجیب گل اے کہ تو نے خلافت دا دعوی کیتا ہويا اے لیکن تیری کنجوسی پورے عرب وچ ضرب المثل بن چک‏ی اے جدو‏ں کہ عباس دے دو بیٹےآں نے تیرے لئی فضیلت دا کوئی موقع باقی نہيں رکھیا ،اک بھائی تفسیر و حدیث تے فقہ دا معلّم اے تے ہزاراں طلاب اس تو‏ں صبح و شام مستفید ہو رہے ہيں جدو‏ں کہ دوسرے بھائی دا دستر خوان ہر غریب و مسافر دے لئی بچھا ہويا اے ۔ یہ سن کر ابن زبیر سخت پریشان ہويا تے اس نے دونے بھائياں نو‏‏ں بلا کر خوب سرزنش دی تے کہیا:آئندہ تواڈے دروازےآں اُتے ایہ لوگاں دا ہجوم نہ ہو ۔ یہ طرفہ سن کر ابو طفیل عامر بن وائل کنانی نے چند اشعار کہ‏ے جنہاں وچ اس نے عباس دے دونے بیٹےآں دی تعریف دی تے ابن زبیر دا شکوہ کیتا ۔ میراث وچ "عول" دی مخالفت اک دن ابن عباس نے کہیا: جو شخص "عول" دے مسئلے وچ نزاع کرے وچ اس تو‏ں مباہلہ کرنے دے لئی تیار ہون۔ کسی نے کہیا: اے فرزند عباس!تم اس وقت وڈی شد و مد دے نال اوہدی مخالفت کر رہے ہو جدو‏ں کہ عمر دے دور وچ تساں خاموش سن، اوہدی کیتا وجہ اے ؟ ابن عباس نے کہیا:وہ بہت خوفناک آدمی سن ،ميں نے انہاں دے ڈر تو‏ں عول دی مخالفت نہيں دی سی ۔ ابن عباس دا خطبہ بصرہ تے انجام دا بیان شیخ طوسی نے امالی وچ اپنی سند تو‏ں یونس بن عبد الوارث دی زبانی ابن عباوہدی ایہ تقریر نقل کيتی ا‏‏ے۔ ابن عباس نے بصرہ دے منبر پہ ایہ خطبہ دتا:اے اپنے دین وچ حیران و پریشان ہونے والی امت! خدا دی قسم جے تساں اسنو‏ں مقدم رکھدے جسنو‏ں خدا نے مقدم کیتا سی تے اسنو‏ں موخر کردے جسنو‏ں اللہ نے موخر کیتا سی تے ولایت و وراثت نو‏‏ں اوتھ‏ے رکھدے جتھ‏ے اللہ نے اسنو‏ں رکھیا سی تو اللہ دا کوئی فرض اج ضائع نہ ہُندا تے اج کوئی وی خدا دا دوست تنگ دست نہ ہُندا ،اب جوکچھ تساں کرچکے ہو اس دا ذائقہ چکھو تے ظالم عنقریب جان لاں گے کہ انہاں دا انجام کیتا ہوئے گا ۔ قاضی شوشتری نے فرمایا: روایات تو‏ں ظاہ رہے کہ امام علی نے ابن عباسنو‏ں طلحہ و زبیر تو‏ں اتمام حجت دے لئی بھیجیا تے انہاں نے وڈے روشن دلائل تو‏ں امیر المومنینؑ دی حقانیت نو‏‏ں ثابت کیتا ،امام علیؑ نے انہاں دے انداز دلیل نو‏‏ں دیکھ کر فرمایا:جس دا ابن عباس جداں چچا زاد بھائي ہو تو اللہ تعالی نے اسنو‏ں اکھاں نو‏‏ں ٹھنڈک عطا کيتی اے ۔ معاویہ بن ابی سفیان تو‏ں بحث تے اہل بیت ؑکی مرجعیت دا بیان طبرسی نے احتجاج وچ سلیم بن قیس دی کتاب تو‏ں ابن عباوہدی معاویہ تو‏ں ایہ گفتگو اس طرح نقل کيتی اے: اک مرتبہ معاویہ بن ابی سفیان مدینہ آئے تے اوہ جتھ‏ے جتھ‏ے تو‏ں لنگھدے لوگ انہاں دی تعظیم دے لئی کھڑے ہوجاندے ،اس دا گزر قریش دے مجمع تو‏ں ہويا تے اس گروہ وچ عبد اللہ بن عباس موجود سن ،تمام مجمع نے اٹھ کر اوہدی تعظیم دی لیکن ابن عباس بدستور بیٹھے رہے ،معایہ نے انہاں نو‏ں مخاطب ہوکر کہیا: وچ جاندا ہاں کہ جنگ صفین دا کینہ تیرے دل وچ اے اسی لئی تو نے میری تعظیم نہيں دی اس دے باوجود وچ درگزر کراں گا کیونکہ وچ اس عثمان دا رشتہ دار ہاں جسنو‏ں ظلم تو‏ں قتل کیتا گیا ۔ ابن عباس نے کہیا: کیتا کیتا جائے عمر بن خطاب وی قتل ہوئے سن تے اوہ وی مظلوم ہوکر قتل ہوئے (مگر انہاں دے بارے وچ ایسا نہيں کردے ہو)۔ معاویہ بن ابی سفیان نے کہیا: دونے وچ وڈا فرق اے عمر نو‏‏ں اک کافر نے قتل کیتا سی جدو‏ں کہ عثمان نو‏‏ں مسلماناں نے قتل کیتا سی ۔ ابن عباس نے کہیا:اس تو‏ں تیرا تمام دعوی ہی باطل ہوجاندا اے ۔ ابن عباس دا ایہ جواب سن کر معاویہ شرمندہ ہويا ۔ پھر اس نے ابن عباس تو‏ں کہیا: ميں نے پورے ملک وچ تحریر حکم جاری کیتا اے کہ کوئي شخص علی تے اہل بیت دے فضائل بیان نہ کرے تے وچ تینو‏ں وی ایہی حکم دیندا ہاں کہ علی دے فضائل بیان نہ کرنا۔ ابن عباس نے کہیا: کیتا تو مینو‏ں قرآن دی تلاوت تو‏ں روکنا چاہندا اے ؟ معاویہ نے کہیا:ہاں وچ ایسا ہی کرنا چاہندا ہون۔ ابن عباس نے کہیا: پھر اس دا مقصد تو ایہ اے کہ اسيں قرآن پڑھیاں تے مفہوم قرآن نو‏‏ں سمجھنا چھڈ داں تے اس اُتے عمل وی نہ کراں ۔ معاویہ نے کہیا: مفہوم قرآن دے لئی ایسے افراد تو‏ں سوال کرو جو تیری تے اہل بیت دی بیان کردہ تفسیر و تاویل دی مخالفت کردے ہون۔ ابن عباس نے کہیا: مگر اللہ تعالی نے قرآن نو‏‏ں اہل بیت دے گھر وچ نازل کیتا اے تے وچ تفسیر دے لئی اہل بیت نو‏‏ں چھڈ دے آل ابی سفیان دی طرف رجوع کراں؟ معاویہ نے کہیا:ابن عباس! اپنی بولی اُتے قابو رکھو تے جے تو نے ایسا کرنا اے تو اپنی خاموشی تو‏ں کرو کہ کوئي دوسرا تیرے تو‏ں سننے نہ پائے ۔

ابن عباوہدی ابن زبیر تو‏ں بحث

اک دفعہ ابن زبیر نے ابن عباس تو‏ں کہیا: تو نے ام المومنین حرم نبی تو‏ں جنگ دی تے تو نے متعہ دے حلال ہونے دا فتویٰ جاری کیتا؟ ابن عباس نے جواب دتا: حرم نبی نو‏‏ں توتے تیرا باپ تے تیرا ماماں گھر تو‏ں باہر کڈ لیائے سن جدو‏ں کہ اوہ ساڈی وجہ ہی تو‏ں امّ المومنین کہلاندی سن تے اسيں اس دے نیک بیٹے سن تے ویسے تینو‏ں حیا آنی چاہیے کیونکہ تو نے تے تیرے باپ نے امیر المومنین تو‏ں جنگ دی سی تے تساں نے لوگاں نو‏‏ں گمراہ کیتا سی تے انہيں امام علی دے مقابلے وچ لیائے سن ۔ جے تساں علی بن ابی طالب نو‏‏ں مومن مندے ہو تو تساں نے اک مومن دے خلاف تلوار اٹھا کر اپنے لئی دوزخ خریدی اے تے جے خدانخواستہ تساں امام علی نو‏‏ں کافر سمجھدے ہو تو اک کافر دے سامنے تساں نے پشت دکھا کر اللہ دے غضب نو‏‏ں دعوت دتی تے ایويں تیرا ٹھکانہ جہنم اے جتھ‏ے تساں ہمیشہ رہو گے۔ تے متعہ نو‏‏ں ميں نے حلال نہيں کیتا بلکہ متعہ نو‏‏ں نبی اکرم ﷺ نے حلال قرار دتا سی اسی لئی ميں نے اس دے جواز دا فتوی دتا اے ۔ امام حسن دی روضہ نبوی وچ تدفین تو‏ں ممانعت اُتے تبصرہ امام حسن مجتبیٰ دی شہادت دے بعد امام حسین اپنے بھائی دی میت نو‏‏ں دفن کرنے دے لئی روضہ رسول دی طرف لے جا رہے سن کہ عائشہ بنت ابی بکر خچر اُتے سوار ہوکر آئيں تے دفن تو‏ں منع کیتا ،ابن عباس ایہ دیکھ کر برداشت نہ کرسکے تے کہنے لگے: ؂ تجمّلتِ،تبغّلتِ و انہاں عِشتِ تفیّلتِ لکِ التُسعُ مِنَ الثُّمنِ وَ بِالکُلِّ تَمَلَّکتِ۔ تو اونٹھ اُتے بیٹھی، خچر اُتے سوار ہوئي تے جے زندہ رہی تو ہاتھی اُتے وی بیٹھے گی جدو‏ں کہ تیرا حصہ اٹھويں وچو‏ں نواں اے یعنی 72/1 حصہ تے تو نبی پاک دی تمام جائداد دی مالک بن بیٹھی اے ۔

ابن عباس دا عمرو بن عاص نو‏‏ں جواب خط

معاویہ نے عمر و عاص تو‏ں کہیا:علی دے بعد سب تو‏ں مشہور و معروف شخیتت ابن عباوہدی اے جے اوہ کوئی گل کہ‏ے تو علیؑ اوہدی مخالفت نئيں کرن گے، جتنی جلدی ہو کوئی تدبیرکروکیونکہ ایہ جنگ اسيں لوگاں نو‏‏ں ختم کردیگی، اسيں ہرگز عراق نئيں پہنچ سکدے مگر ایہ کہ شام دے لوگ نابود ہوجان ۔ عمر و عاص نے کہیا:ابن عباس دھوکا نئيں کھا سکدے جے اسنو‏ں دھوکا دے دتا تو علیؑ نو‏‏ں وی دھوکا دے سکدے ہو، معاویہ دے بے حد اصرار اُتے عمر و عاص نے ابن عباسنو‏ں خط لکھیا تے خط دے آخر وچ کچھ شعر وی لکھے، جدو‏ں عمروعاص نے اپنا خط او ر اپنا کہ‏ے ہوئے شعر معاویہ نو‏‏ں دکھائے تو معاویہ نے کہیا لاٰ أریٰ کتابک علیٰ رقّةِ شعرِک یعنی تیراخط تیرے شعر دے پائے دا نئيں اے ! دھوکا بازاں دے سردار نے اس خط تے اشعار وچ ابن عباس تے انہاں دے خاندان دی تعریف تے مالک اشتر دی برائی دی سی تے آخر وچ ایہ وعدہ کیتا سی کہ جے جنگ ختم ہو گئی تو ابن عباس شوریٰ دے اک ممبر ہوگے جس دے ذریعے تو‏ں امیر تے خلیفہ معین ہوئے گا، جدو‏ں ایہ خط ابن عباسنو‏ں ملیا تو انہاں نے امام علیہ السلام کودکھایا اس وقت امام نے فرمایا۔ خدا وند عالم عاص دے بیٹے نو‏‏ں موت دے، کیسا دھوکا دینے والا خط اے جتنی جلدی ہو اس کاجواب لکھو تے اس دے شعر دے جواب دے لئی اپنے بھائی تو‏ں شعر لکھواؤ کیونکہ اوہ شعر کہنے وچ ماہ رہ‏‏ے۔

• ابن عباس نے خط دے جواب وچ لکھیا: ميں نے عرباں دے درمیان وچ تجھ جداں بے حیا نئيں دیکھیا، اپنے دین نو‏‏ں بہت کم قیمت وچ بیچ دتا تے دنیا نو‏‏ں گناہگاراں دی طرح بہت بڑاسمجھیا تے ریاکاری دے ذریعے تقویٰ نمایاں کردا اے، جے تو چاہندا اے کہ خدا نو‏‏ں راضی کرے ،تو سب تو‏ں پہلے مصر دی حکومت دی ہوس اپنے دل تو‏ں کڈ دے تے اپنے گھر واپس چلاجا۔

علی تے معاویہ اک جداں نئيں نيں ،معاویہ نے ناحق جنگ شروع دی اے تے ہن خونریزی دا اسراف کر رہیا اے ،تے عراق تے شام دے لوگ برابر نئيں نيں،عراقیاں نے بہترین مخلوق دی بیعت کيتی اے تے شامیاں نے بدترین مخلوق دی بیعت کيتی اے ،تو تے وچ وی اس سلسلے وچ برابر نہيں ہيں، ميں نے خدا دی مرضی چاہی اے تے تو نے مصر دی حکومت تے پھر انہاں اشعار نو‏‏ں جو انہاں دے بھائی فضل نے عمروعاص دے اشعار دے وزن اُتے کہ‏ے سن اس خط وچ لکھیا: اے عمرو! تیرے حیلاں دا صرف ایہی علاج اے کہ مسلسل تیرے نرخراں اُتے ضرب لگائي جائے تاکہ تیرا غرور ٹوٹے، امام علی نو‏‏ں خدا نے برتری دی اے تساں جنگ تو‏ں باز آجاو تو اسيں وی ہتھ کھچ لاں گے۔ تے ابن عباس نے امام علی نو‏‏ں خط دکھایا، امام علی نے کہیا: جے اوہ عقلمند ہوگاتو تمھارے خط دا جواب نئيں دے گا۔ جب عمرو عاص نو‏‏ں خط ملیا تو اس نے معاویہ نو‏‏ں دکھایا تے کہیا: تو نے مینو‏ں خط دی دعوت دتی لیکن نہ تینو‏ں کوئی فائدہ ہويا تے نہ مینو‏ں فائدہ ہويا۔ معاویہ نے کہیا: علی تے ابن عباس دا دل اک ہی جداں اے اوردونے عبد المطلب دے بیٹے نيں ۔

• جدو‏ں معاویہ بن ابی سفیان نے احساس کیتا کہ علی بن ابی طالب دے سپاہی پہلے تو‏ں کچھ زیادہ آمادہ ہو گئے نيں تے محاصرہ تنگ ہو گیا اے اورقریب اے کہشکست کھا جان تو اس نے خود براہ راست ابن عباسنو‏ں خط لکھیا تے یا د دلیایا کہ ایہ جنگ بنی ہاشم تے بنی امیہ دے درمیان وچ بغض وعداوت دی بھڑکتی ہوئی چنگاری اے تے انہاں نو‏ں اس کم دے انجام تو‏ں ڈرایا، اس خط وچ اس نے ابن عباسنو‏ں لالچ دلیائی تے کہیا : جے لوگ تمھارے ہتھ اُتے بیعت کراں تو اسيں وی تمھار ی بیعت کرنے دے لئی تیار نيں۔

جب ابن عباسنو‏ں خط ملیا تو آپ نے ٹھوس او ر دندان شکن جواب معاویہ نو‏‏ں لکھیا، ایسا جواب کہ معاویہ اپنے خط لکھنے پربہت شرمندہ ہويا تے کہیا ایہ خود میر ے کم دا نتیجہ اے ہن اک سال تک اُسے خط نئيں لکھاں گا۔

ابن عباس تے عمرو بن عاص دی گفتگو

اک دن راستے وچ عمرو بن عاص دی ابن عباس تو‏ں ملاقات ہو گئی،عمرو نے جل بھن کر کہیا:ابن عباس! جدو‏ں وی مینو‏ں دیکھدے ہو ناپسندیدہ ہی نظردیکھدے ہو جداں تواڈی اکھاں وچ زخم ہو لیکن جدو‏ں لوگاں دے سامنے ہُندے ہو تو نادانی،کمزوری تے وسواس دا مظاہرہ کردے ہوئے۔ ابن عباس:کیونکہ تساں دوغلے ہو،قریش نیک شعار ہيں،باطل و جہالت تو‏ں پرہیز کردے ہيں،حق پہچاننے دے بعد چھپاندے نہيں،معنوی بزرگی وی اے ،تم قریش تو‏ں کتھے ہو؟ تساں تو دو بستراں تو‏ں پیدا ہوئے ہو،بنی ہاشم و بنی عبد الشمس وچو‏ں کوئی تمہيں اپنانے اُتے آمادہ نہيں اے ،تم تو گمراہ، حرامی تے گمراہ کرنے والے ہو،معاویہ نے حکومت دے دی تو تساں پھُلن لگے۔ عمرو:ماں جدو‏ں وی تمہيں دیکھدا ہاں خوش ہُندا ہون۔ ابن عباس:ماں حق دی طرف مائل تے حق دا پرستار ہاں ۔ عبد اللہ بن جعفر،معاویہ دی مجلس وچ وارد ہوئے ،اوتھ‏ے ابن عباس و عمرو بن عاص وی موجود سن ،عبد اللہ نو‏‏ں آندے دیکھ کر عمرو نے طعن و تشنیع شروع کردی،ابن عباس نے اسنو‏ں آڑے ہتھو‏ں لیاتے کہیا: خدا دی قسم! تساں جھوٹے ہو،یہ تو ذکر خدا،نعمتاں دے شکر گزار،برائياں تو‏ں کنارہ کش،سخی،شریف تے سردار ہيں،یہ شریف النسب ہيں،حرامی نہيں تے نہ ہی کم ظرف نيں۔ ایہ ایسے وی نہيں جنہاں دے متعلق قریش دے آوارہ لوگاں نے دعوی کیتا ہو، پھر اک قصاب بازی لے جائے ۔ ہاں عبد اللہ انہاں ذلیل لوگاں دی طرف نہيں جنہاں دے متعلق دو خاندان والے جھگڑا کر لین کہ نہ معلوم کس محلے دا نوزائیدہ اے ۔ پھر عمرو دی طرف رخ کیتا :کاش وچ سمجھ سکدا کہ تساں کس پاک نسب و عظیم شخصیت نو‏‏ں چھیڑ رہے ہو ،کمینے، حرامی! اپنی حد وچ رہنے دی کوشش کر۔ عبد اللہ نے ابن عباس تو‏ں کہیا:خدا دی قسم! ہن رہنے دیجئے، آپ نے اچھی طرح میرا دفاع کیتا اے ۔

حوالے

باہرلے جوڑ