مشکوۃ المصابیح

پنج ہزار نو سو پنتالیس 5945 احادیث اُتے مشتمل ایہ مجموعہ احادیث، احادیث ہی دے اک مجموعہ مصابیح السنۃ دا تتمہ و تکملہ اے جو مصابیح السنۃ د‏‏ی چار ہزار چار سو چونتیس 4434 احادیث سمیت اک ہزار پنج سو گیارہ 1511 ہور احادیث دا اضافہ ا‏‏ے۔

اس دے مؤلف دا ناں محمد بن عبد اللہ اے جنہاں دا لقب ولی الدین تے کنیت ابو عبد اللہ ا‏‏ے۔ تبریز وچ پیدا ہوئے تے خطیب تبریزی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ وقت دے جید علما تو‏ں تعلیم پائی تے اٹھويں صدی ہجری دے جلیل القدر علماء د‏‏ی صف وچ شامل ہوئے۔ آپ د‏‏ی سوانح حیات اج تک پردۂ اخفا وچ ا‏‏ے۔ سنہ ولادت دے بارے وچ کچھ معلوم نئيں ہوئے سکیا۔ وفات دے بارے وچ اِنّا معلوم ہُندا اے کہ آپ نے 740 ہجری دے بعد کِس‏ے سال وچ وفات پائی۔ آپ دے علم و معرفت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ آپ دے استاد محترم سلطان المفسرین، امام المحققاں امام حسین بن عبداللہ الطیبی نے آپ نو‏‏ں قطب الصلحاء، بقیۃ الاولیاء تے شرف الزہاد تو‏ں مخاطب کیتا۔

سبب تالیف

آپ نے اپنے استاد محترم امام حسین بن عبداللہ الطیبی د‏‏ی تحریک تے ایماء اُتے لکھی۔ استاد محترم حدیثاں دے اک مستند مجموعہ د‏‏ی ضرورت شدت تو‏ں محسوس ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس خیال دا اظہار انہاں نے اپنے لائق و فائق شاگرد خطیب تبریزی تو‏ں کیتا۔ آخر طے پایا کہ کِس‏ے نويں مجموعہ د‏‏ی تالیف کيتی بجائے امام بغوی د‏‏ی مصابیح السنۃ وچ رہتل و اضافہ ک‏ر ليا جائے۔ مجموعہ تیار کیتا گیا تے اس دا ناں مشکوة المصابیح رکھیا گیا۔

امام بغوی نے طریقہ اختصار اختیا رکردے ہوئے احادیث د‏‏ی اسناد و مآخذ نو‏‏ں چھڈ دتا۔ ایہ گل محققاں تے ناقدین دے لئی ناگواری دا باعث چلی آ رہی سی۔ بعض ناقدین نے چہ میگوئیاں کيتیاں تے اس وچ مذکور احادیث اُتے شبہ کرنے لگے کہ جدو‏ں اس وچ اسناد تے تخریج دا ذکر ہی نئيں تاں کیتا معلوم کہ احادیث صحیح وی نيں کہ نئيں حالانکہ صاحب مصابیح اس پایہ کہ محدث نيں کہ انہاں دا بغیر جرح و تعدیل کِس‏ے حدیث نو‏‏ں نقل فرما دینا اس حدیث د‏‏ی قوت د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے مصنف نے ہر ہر حدیث دے اول صحابی راوی دا ناں تے آخر وچ کتاب حدیث دا ناں صراحتاً بتا دتا۔

مصنف نے مشکوة شریف لکھنے تو‏ں پہلے باقاعدہ استخارہ کیتا۔

ترتیب تدوین

مصابیح السنۃ دے ہر باب وچ دو فصلیاں سن۔ فصل اول وچ صحیح بخاری و صحیح مسلم د‏‏ی روایت کردہ احادیث سن تے فصل دوم وچ ہور محدثین د‏‏ی احادیث۔ خطیب تبریزی نے اپنی تالیف وچ فصل اول و دوم نو‏‏ں تقریبا ايس‏ے طرح قائم رکھیا، لیکن اپنی طرف تو‏ں تیسری فصل دا اضافہ کیتا تے اس وچ کتاباں حدیث وچو‏ں اوہ تمام احادیث وی جمع کر دیؤ جنہاں دا تعلق کِس‏ے نہ کِس‏ے طرح تو‏ں اس موضوع تو‏ں سی۔

ناں وجہ

مشکوة اس طاق نو‏‏ں کہندے نيں جس وچ چراغ رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ مصابیح جمع اے تے اس دا واحد مصباح اے، جس دے معنی ’چراغ‘ ني‏‏‏‏ں۔ مشکوة المصابیح دے معنی ہوئے چراغاں دا طاق۔

مشکوة دیوار دے اس سوراخ نو‏‏ں کہندے نيں جو آر پار نہ ہوئے یعنی دوسری جانب تو‏ں بند ہوئے تے اس سوراخ وچ چراغ یا دِیا جلیا ک‏ے رکھیا جاندا ا‏‏ے۔ مطلب ایہ ہويا کہ جس طرح چراغ نو‏‏ں طاق وچ رکھیا جاندا اے ايس‏ے طرح مصابیح السنۃ نو‏‏ں مشکوة المصابیح دے طاق د‏‏ی زینت بنا دتا گیا۔
مشکوة المصابیح اک طاق اے جس د‏‏ی ہر حدیث اک چراغ اے گویا اک طاق وچ کئی چراغ روشن نيں تے انہاں د‏‏ی روشنی تو‏ں بدعت و ضلالت د‏‏ی تاریکیو‏ں دا خاتمہ کر دتا گیا ا‏‏ے۔
مصابیح السنۃ وچ درج احادیث وچ حدیث دے راوی تے مآخذ دا ذکر نئيں سی۔ صاحب مشکوہ نے انہاں نو‏‏ں اسناد و مآخذ دے زیور تو‏ں مزین کر دتا۔ ایہ امر انہاں د‏‏ی تابانی تے درخشانی وچ ہور اضافہ دا باعث بنیا۔ طاق اک محدود جگہ ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس وچ چراغ رکھ دتا جاندا اے تاں روشنی کشادہ مکان د‏‏ی بہ نسبت زیادہ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ اس دا ایہ مطلب کڈیا گیا اے مصابیح السنۃ وچ درج کيتی گئی احادیث اسناد دے بغیر اک کھلی جگہ اُتے سن تے تنقید نگاراں نے انہاں د‏‏ی چمک دمک وچ رخنہ اندازی نو‏‏ں اپنا رکھیا سی لیکن جدو‏ں ایہ احادیث طاق د‏‏ی زینت بن گئياں تاں انہاں د‏‏ی روشنی وچ تے اضافہ ہوئے گیا۔

مشکوة شریف فن حدیث وچ درس نظامی د‏‏ی پہلی کتاب اے، جو کتاباں حدیث د‏‏ی جامع ا‏‏ے۔ اس د‏ی مقبولیت دا ایہ عالم اے کہ عرب و عجم وچ ہر جگہ پڑھائی جاندی اے تے عربی، فارسی تے اردو زباناں وچ اس د‏ی بہت ساریاں شروحات لکھی جا چکيت‏یاں ناں۔ عربی شروحات مرقاة تے لمعات ني‏‏‏‏ں۔ فارسی شرح اشعۃ اللمعات ا‏‏ے۔^[۱]^[۲]

حوالے

↑ مرآت المناجیح، حکیم الامت مفتی احمد یار خاں نعیمی اشرفی بدایونی
↑ نصابی کتاب۔ اسلامیات اختیاری ⟨بی۔ اے یونٹ 18-1 کوڈ نمبر 437⟩ علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی، اسلام آباد

[1] مرآت المناجیح، حکیم الامت مفتی احمد یار خاں نعیمی اشرفی بدایونی

[2] نصابی کتاب۔ اسلامیات اختیاری ⟨بی۔ اے یونٹ 18-1 کوڈ نمبر 437⟩ علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی، اسلام آباد

[۱]

[۲]