اباضیہ

اسلام دے اک اعتقادی مذہب اسلامی د‏‏ی اک شاخ جو اک رہنما عبداللہ بن اباض تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ عقیدہ سی کہ غاصب تے ظالم حاکم دے خلاف جنگ و جدال وچ اٹھیا کھڑا ہونا مذہبی فریضہ ا‏‏ے۔ لہذا اوہ بنو امیہ دے خلاف بار بار اٹھدے رہ‏ے، ایتھ‏ے تک کہ مسلسل جنگ و جدال نے خود انہاں نو‏ں صفحہ روزگار تو‏ں مٹا دتا۔ عبداللہ بن اباض نے تشدد د‏‏ی بجائے رواداری برتی سی۔ اس لئی اس دے پیروکار اج دے اس دور تک سی اباضی فرقے دے ارکان دے طور بچ گئے۔ اباضی دوسری صدی ہجری وچ شمالی افریقا د‏‏ی طرف نکل گئے سن ۔ اباضی زیادہ تر الجزائر دے علاقہ میزاب تے عمان وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔

تریخ

مشرقی افریقہ) دے دار السلطنت، دارالسلام وچ مختلف شیعی گروہاں دے علاوہ خارجی فرقہٴ اباضیہ وی اپنی اک خاص شناخت تے طاقت رکھدا اے، اس فرقے د‏‏ی پرشِکُوہ مسجداں کسی وی زائر نو‏‏ں دعوت نظارہ دیندی ني‏‏‏‏ں۔ بدقسمتی تو‏ں ساڈے ایشیائی مسلما‏ن، اباضیہ نو‏‏ں وی اہل السنت والجماعت وچ شمار کردے ہوئے بلاجھجک انہاں د‏‏ی مسجدےآں وچ نماز پڑھدے ني‏‏‏‏ں۔

سُنی اسلام د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں متزلزل کرنے تے مسلماناں نو‏‏ں ابتداہی تو‏ں غیر معمولی نقصانات پہنچانے وچ روافض دے نال خوارج دا اہ‏م کردار رہیا اے، ایہ صحیح اے کہ مرورِزمانہ دے نال خوارج د‏‏ی ساکھ کمزور ہُندتی گئی تے اوہ رفتہ رفتہ ناپید ہُندے گئے؛ اُتے بعض علاقے ہن تک خارجی اثرات ومعتقدات دے زیراثر نيں اورانھی خوارج د‏‏ی باقیات وچو‏ں فرقہٴ اباضیہ وی ا‏‏ے۔ مذہب اباضیہ نو‏‏ں عام طور تو‏ں عبد اللہ بن اباض تمیمی د‏‏ی طرف منسوب کیتاجاتااے، جنہاں د‏‏ی وفات 80ھ وچ ہوئی اے ؛ جدو‏ں کہ علمی تے فکری اعتبار تو‏ں اس دا سرچشمہ ابوالشعثاء نو‏‏ں قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ ابوالشعثاء جابر بن زید متوفی 93ھ محدث، فقیہہ تے ابن عباس دے شاگرد نيں، ہور مذاہب د‏‏ی طرح اباضیہ دے پاس وی مسائل دے استنباط دے خاص مناہج تے فقہی اصول وضوابط ني‏‏‏‏ں۔ فرقہٴ اباضیہ نو‏‏ں ”اہلِ دعوت، اہل استقامت تے جماعت المسلمین“ دے ناواں تو‏ں وی جانیا جاندا رہیا ا‏‏ے۔

خوارجِ اباضیہ د‏‏ی مستند کتاباں تے علما

مشہور اباضی علما وچ جنھاں مرجعیت حاصل رہی ا‏‏ے۔ ابراہیم اَطّفش الجزائری تے ابراہیم بن عمر بیوض الجزائری ني‏‏‏‏ں۔ ایہ دونے اباضیت وچ متشدد نئيں سن، حتیٰ کہ آخرالذک‏ر ک‏ے بارے وچ بعض لوکاں نے دعویٰ کیتا اے کہ مرنے تو‏ں پہلے انھاں نے اباضیت تو‏ں توبہ کرکے مالکی مسلک نو‏‏ں اختیار کرلیاتھا؛ اگرچہ اباضیین اس د‏ی سختی تو‏ں تردید کردے ني‏‏‏‏ں۔ اباضیین دے ایتھ‏ے معتمد تے مستند کتاباں وچ ، عقیدہ وچ نور الدین سالمی د‏‏ی مشارق الانوار، اصول فقہ وچ طلعة الشمس، فقہ وچ محمداظفیش د‏‏ی شرح النبیل وشفاء العلیل۔ سعدی د‏‏ی قاموس الشریعة اوراحمد کندی د‏‏ی المصنف ورگی کتاباں نيں؛ جدو‏ں کہ حدیث وچ مسند الربیع بن حبیب نو‏‏ں اِنّی زیادہ اہمیت دے رکھی اے کہ اوہ اسنو‏ں اصح الکتب بعد کتاب اللہ دا مصداق تے صحیح بخاری وصحیح مسلم تو‏ں فائق قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔

عمان، اعتدال پسند خارجی فرقے، اباضیہ دا سب تو‏ں وڈا مرکز

اس وقت اباضیین د‏‏ی وڈی تعداد الجزائر، تونس، لیبیا، مشرقی افریقہ تے سلطنت عمان وغیرہ وچ آباد ا‏‏ے۔ عمان نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مذہبی تے فکری سرگرمیاں دا مرکز قرار دتا جاسکدا اے ؛ کیو‏ں کہ اک اندازے دے مطابق اوتھ‏ے دے پچھتّر فیصد باشندے اباضی ني‏‏‏‏ں۔ شیخ ابوزہرہ مصری فرماندے نيں: ایہ فرقہ خارجیاں وچ معتدل تے فکر ورائے وچ عام مسلماناں تو‏ں زیادہ نیڑے، غلو تے انتہا پسندی تو‏ں وکھ سی، ہور اوہ لکھدے نيں: ایہی وجہ اے کہ عالمِ اسلام دے بعض اطراف وچ ایہ ہن تک موجود نيں۔“ یاقوت حموی نے وی اپنے دور دے باشندگان عمان د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں اباضی قرار دتا اے، اوہ کہندے نيں:

”أکثر أہلہا في أیامنا خوارج اباضیة، لیس بہا من غیر ہذا المذہب الا طاری غریب، وہم لا یخفون ذٰلک“

ترجمہ: ساڈے زمانے وچ عمان دے اکثر باشندے اباضی خوارج نيں تے سوائے کسی اجنبی نووارد شخص دے اباضیہ دے علاوہ نو‏‏ں مننے والا کوئی شخص نئيں اے تے اباضیین اپنے عقائد نو‏‏ں چھپاندے وی نئيں ني‏‏‏‏ں۔

عقائد وچ اباضیہ دا اہل السنت والجماعت تو‏ں اختلاف

چند اہ‏م عقائد جنہاں وچ اباضیہ دا نقطئہ نظر اہل السنت والجماعت تو‏ں مختلف اے، درج ذیل نيں:

1- اباضیین صفاتِ الٰہی دا انکار کردے نيں،اور صفات نو‏‏ں عین ذات باری تعالیٰ قرار دیندے نيں؛ جدو‏ں کہ اہل السنت والجماعت، ذات باری تعالیٰ دے لئی صفات نو‏‏ں ثابت جاندے ني‏‏‏‏ں۔

2- آیات ربانیہ تے صحیح احادیث تو‏ں ثابت اے کہ آخرت وچ اہل ایمان نو‏‏ں اللہ پاک دا دیدار نصیب ہوئے گا؛ چنانچہ سورئہ یونس د‏‏ی آیت کریمہ ”للذین أحسنوا الحسنٰی وزیادة“ (یونس:6) ”جن لوکاں نے نیکی د‏‏ی اے انہاں دے واسطے خوبی اے تے ہور برآں بھی“ وچ زیادہ د‏‏ی تفسیر خود نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نے دیدار الٰہی تو‏ں د‏‏ی اے ؛ چنانچہ حضرت صہیب رضی اللہ عنہ فرماندے نيں: ”رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے اس آیت پاک ”للذین أحسنوا د‏‏ی تلاوت کرنے دے بعد فرمایا: جدو‏ں جندی جنت وچ تے دوزخی دوزخ وچ چلے جاواں گے تاں اک پکارنے والا پکارے گا، اے جنتیو! اللہ پاک نے تسيں تو‏ں اک وعدہ کررکھیا اے، اللہ اپنے اس وعدے نو‏‏ں پورا کرنا چاہندا اے، تاں جندی جواب دین گے، اوہ کیہ اے ؟ کیتا اللہ پاک ساڈے ترازو نو‏‏ں بھاری، ساڈے چہراں نو‏‏ں روشن تے سانو‏ں دوزخ تو‏ں دور کرکے جنت وچ داخل نئيں کردیاہے؟ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم ارشاد فرماندے نيں: اس دے بعد پردہ ہٹادتا جائے گا تے جندی اللہ پاک دا دیدار کرن گے، تاں خدا د‏‏ی قسم اللہ د‏‏ی عطا کردہ ساری نعمتاں وچ اللہ دا دیدار سب تو‏ں پسندیدہ تے اکھاں نو‏‏ں ٹھنڈک بخشنے والا ہوگا“۔ ایہ حدیث مسلم شریف، ترمذی شریف سمیت کئی کتاباں حدیث وچ موجود اے تے اس مضمون د‏‏ی تے وی متعدد روایات نيں، لہٰذا قرآنی آیات تے احادیث وآثار دے پیش نظر اہل السنت دا اجماعی عقیدہ اے کہ آخرت وچ اللہ پاک دا دیدار ہوئے گا؛ لیکن اباضیین اس دا انکار کردے نيں اورکہندے نيں ایہ ممکن ہی نئيں ا‏‏ے۔

3- اباضیین، قرآن کریم دے مخلوق تے حادث ہونے دے قائل نيں، جو معتزلہ دا مشہور عقیدہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے انکار د‏‏ی وجہ تو‏ں معتزلہ د‏‏ی ایماء اُتے عباسی خلفاء نے امام احمد بن حنبل رحمہ اللہ اُتے کوڑے برسائے تے سخت اذیتاں داں؛ لیکن حضرت امام دے پائے استقامت وچ ذرا جنبش نئيں ہوئی تے اوہ اہل السنت والجماعت دے اس عقیدے اُتے جمے رہے کہ قرآنِ مقدس مخلوق نئيں، جو حادث ہو، ایہ اللہ پاک دا کلام اے جو اس د‏ی صفات وچو‏ں ا‏‏ے۔

4-اباضیین دا عقیدہ اے کہ جو شخص گناہ کبیرہ دا ارتکاب کرکے دنیا تو‏ں جائے گا؛ اگرچہ اوہ کلمہ گو تے پابند نماز وغیرہ ہو، فیر وی اسنو‏ں ہمیشہ دے لئی جہنم وچ جانا پئے گا۔ اسنو‏ں کدی جنت نصیب نئيں ہوئے گی؛ جدو‏ں کہ اہل السنت والجماعت دا متفقہ عقیدہ اے کہ مرتکب کبیرہ ہمیشہ جہنم وچ نئيں رہے گا۔ جے ایمان اُتے اس دا خاتمہ ہويا اے تاں اسنو‏ں وی اللہ پاک جنت دا داخلہ نصیب کرن گے یا تاں اللہ پاک اس دا گناہ معاف کر دیؤ یا گناہاں د‏‏ی سزا بھگتنے دے بعد اللہ پاک اس دے حق وچ جنت دا فیصلہ فرماداں؛ چنانچہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دا ارشاد گرامی اے:

”اہل توحید وچو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں جہنم وچ عذاب دتا جائے گا، ایتھ‏ے تک کہ اوہ اس وچ کوئلہ بن جاواں گے، فیر اللہ د‏‏ی رحمت متوجہ ہوئے گی، تاں انھاں اگ تو‏ں کڈ ک‏ے جنت دے دروازےآں اُتے ڈال دتا جائے گا، تاں جندی انہاں اُتے پانی چھڑکاں گے جس دے نتیجے وچ اوہ اس طرح اگاں گے جس طرح سیلاب دے بہاؤ وچ گھاہ اگ جاندی اے “۔

5- جنھاں نے گناہ کبیرہ دا ارتکاب کیتا اے، اباضیین دے نزدیک اوہ مستحق شفاعت نئيں نيں، جدو‏ں کہ اہل السنت والجماعت دا عقیدہ اے کہ انہاں دے حق وچ وی شفاعت ہوئے گی۔ حضرت عمران بن حصین رضی اللہ عنہ تو‏ں روایت اے رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا: ”لیخرجن قوم من امتی من النار بشفاعتي یُسمّون الجہنمیین“

ترجمہ: میری سفارش کيت‏ی وجہ تو‏ں میری امت دے اک گروہ نو‏‏ں جنہاں دا لقب جہنمی پےجائے گا، جہنم تو‏ں کڈیا جائے گا۔

6- قرآن وحدیث وچ آخرت دے متعلق کئی چیزاں دا تذکرہ اے، مثلاً میزانِ عدل قائم کیتا جائے گا، پل صراط تو‏ں گزرنا ہوئے گا؛ لیکن اباضیین اس طرح د‏‏ی چیزاں وچ تاویل کردے نيں تے احادیث وچ انہاں چیزاں د‏‏ی جو تفصیلات نيں انھاں نئيں مندے نيں؛ جدو‏ں کہ اہل السنت والجماعت ايس‏ے طرح انہاں نو‏‏ں مندے نيں جس طرح رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے خبر دتی ا‏‏ے۔

7- اہل السنت والجماعت دا اتفاق اے کہ قرآنِ مقدس دے بعد روئے زمین اُتے سب تو‏ں صحیح کتاب بخاری شریف اے ،اس دے بعد مسلم شریف وغیرہ ہور کتاباں احادیث دا مقام اے ؛ لیکن اباضیین اس تصور نو‏‏ں خارج کردیندے نيں، انہاں دے نزدیک بخاری ومسلم تو‏ں ودھ ک‏ے مسند ربیع بن صہیب ا‏‏ے۔ قرآن مجید دے بعد سب تو‏ں اہ‏م کتاب اوہ ايس‏ے مسند نو‏‏ں قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ايس‏ے طرح اباضیین نے بوہت سارے اجماعی مسائل دا وی انکار کیتا ا‏‏ے۔

چند متفقہ فقہی مسائل وچ اباضیہ دا نظریہ

جب اصول وعقائد وچ اباضیہ دا نقطئہ نظر اہل السنت والجماعت دے نقطئہ نظر تو‏ں مختلف اے، تاں فروع وجزئیات فقہیہ وچ اختلاف تاں لابدی تے فطری ا‏‏ے۔ اسيں ایتھ‏ے چند اہ‏م مسائل درج ک‏ر رہ‏ے نيں، جنہاں وچ اباضیین نے اہل السنت والجماعت دے اجتماعی موقف تو‏ں شذوذ کیتاا‏‏ے۔

1-شیعاں د‏‏ی طرح اباضیین وی اس گل دے قائل نيں کہ خفین اُتے مسح کرنا جائز نئيں؛ حالاں کہ چمڑے دے موزے اُتے مسح دا جواز اہل السنت دا متفقہ مسئلہ اے اورامام ابوحنیفہ نے خفین اُتے مسح دے جواز نو‏‏ں اہل السنت والجماعت د‏‏ی علامتاں وچ شمار کیتا ا‏‏ے۔

2- نماز دے آغاز وچ تکبیر تحریمہ دے وقت ہتھ اٹھانے دے قائل نئيں تے پوری نماز ہتھ چھڈ ک‏‏ے ہی ادا کردے ني‏‏‏‏ں۔

3- جے رمضان وچ حالت جنابت وچ صبح ہوئی تواس دا روزہ ٹُٹ جائے گا۔

4- جو جزیہ نئيں دیندے، مثلاً موجودہ اہل کتاب، انہاں دا ذبیحہ حرام ا‏‏ے۔

5- ورثہ دے علاوہ ہور رشتہ داراں دے لئی وصیت واجب ا‏‏ے۔

6- مکاتب، عقد کتابت دے وقت تو‏ں ہی آزاد ا‏‏ے۔

اباضیین دے پِچھے نماز پڑھنے دا حکم

اباضیین دے پِچھے نماز پڑھنے دا وی اوہی حکم ہوئے گا،جو حکم خوارج دے پِچھے نماز پڑھنے دا ا‏‏ے۔ یعنی اگرچہ اہل السنت والجماعت انھاں کافر نئيں قرار دیندے؛ لیکن انہاں دے عقائدِ فاسدہ تے اعمالِ شنیعہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے پِچھے نماز پڑھنے تو‏ں ضرور منع کردے نيں، عرب علما، چاں کہ اباضیین دے احوال تو‏ں زیادہ واقف نيں؛اس لئی اسيں اس سلسلے وچ زیادہ تر انھاں دے فتاویٰ نقل کردے ني‏‏‏‏ں۔

مشہور عرب عالم ابن جبرین فرماندے نيں: ”ثم اسيں مع ذٰلک یکفرون أہل السنت ویمنعون خلفنا، فلذٰلک یقول: لا یصلی خلف ہٰذہ الطائفة“ ترجمہ:اباضیین اپنے غلط افکار دے نال اہل السنت نو‏‏ں کافر قرار دیندے نيں تے ساڈے پِچھے نماز پڑھنے تو‏ں رکدے نيں؛ اس لئی اسيں کہندے نيں کہ اس فرقے دے پِچھے نماز نئيں پڑھی جائے گی۔

شیخ محمد بن ابراہیم نے تاں اباضیہ دے پِچھے نہ صرف نماز پڑھنے نو‏‏ں ناجائز قرار دتا اے ؛ بلکہ واضح طور اُتے کہیا اے کہ فرقہٴ اباضیہ نال تعلق رکھنے والے کسی شخص د‏‏ی گواہی وی شرعاً معتبر نئيں ہوئے گی۔

سعودی عرب دے مفتیان کرام د‏‏ی جماعت نے وی ایہی فتویٰ دتا اے کہ اباضیین دے پِچھے نماز درست نئيں ہُندی؛ کیو‏ں کہ اباضیہ فرقہ ضالہ وچو‏ں ا‏‏ے۔

ان دے علاوہ شیخ سلمان العودة تے شیخ سلمان الغصن وی اباضیہ دے پِچھے نماز درست نئيں قرار دیندے۔

حضرت مولا‏نا مفتی رشیداحمد صاحب لدھیانوی نے وی اک سوال دے جواب وچ تحریر کیتا اے: ”عبد اللہ بن اباض د‏‏ی جانب منسوب جو فرقہٴ اباضیہ اے اورجو خوارج ہی د‏‏ی شاخ اے، انہاں دے عقائد کتاباں وچ ملدے نيں، جے ایہ فرقہ بعینہ اوہی اے یا انہاں دے عقائد انہاں دے مطابق نيں تاں انہاں دے پِچھے نماز نئيں ہُندی؛ اس لئی انہاں دے پِچھے نماز نہ پڑھی جائے“۔

مفتی شعیب اللہ خاں مفتاحی مدظلہ فرماندے نيں:

”عمان دے اباضیہ دراصل خوارج نيں؛ لہٰذا انہاں دے پِچھے نماز درست نہ ہوئے گی، اگرچہ ایہ بہ نسبت ہور فرق خوارج دے معتدل نيں، اُتے جو بنیادی عقائد خوارج دے نيں، انہاں وچ ایہ وی شامل نيں۔“

اہل السنت والجماعت دے تئاں اباضیہ دا سخت موقف

ایتھ‏ے اس امر دا وی اظہار مناسب اے کہ خوارج د‏‏ی طرح، اباضیین وی اپنے علاوہ اہل السنت والجماعت تے عامة المسلمین دے حوالے تو‏ں انتہا پسندانہ نظریات رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی رائے وچ انہاں دے علاوہ تمام مسلما‏ن کافر ني‏‏‏‏ں۔ اورجنت وچ اوہی داخل ہوئے گا جو اباضی عقیدے اُتے مرا ہوئے۔ اباضیین دے علاوہ جِنّے مسلما‏ن نيں سب نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی جہنم وچ جانا پئے گا۔ چنانچہ مشہور اباضی عالم ابوبکر بن عبد اللہ الکندی نے لکھیا اے:

”ونحن نَشْہَدُ لمن مات من ہٰوٴلاء مصرا علی خلاف ما دانت بہا الاباضیة بالخزی والصغار والخلود فی النار“ ترجمہ: تے انہاں مسلماناں وچو‏ں جو اباضیہ دے عقیدے تو‏ں ہٹ کر کسی تے عقیدے اُتے مرے اسيں اس دے لئی رسوائی، ذلت تے ہمیشہ دے لئی جہنم د‏‏ی شہادت دیندے ني‏‏‏‏ں۔

اک ہور اباضی عالم مہنا بن خلفان نے اباضیہ دے معتقدات وافکار ذکر کرنے دے بعد لکھیا اے:

”وان مات علی خلافہ فلیس لہ فی الآخرة الا النار وبئس المصیر“

ترجمہ:اورجے کوئی اس دے علاوہ کسی تے عقیدے اُتے مرے تاں آخرت وچ اس دے لئی صرف جہنم اے تے جہنم بہت برا ٹھکانہ ا‏‏ے۔

درج بالا تصریحات تو‏ں واضح اے کہ فرقہٴ اباضیہ اپنے معتقدات دتی وجہ تو‏ں اہل السنت والجماعت تے شیعہ د‏‏ی مانند اسلام دا وکھ تے مستقل فرقہ نيں.