شمائل ترمذی

شمائل ترمذی
مصنف	ابو عیسیٰ محمد ترمذی

عظیم محدث امام ترمذی دی مشہور کتاب۔

"شمائل ترمذی" جس وچ امام ترمذی رحمہ اللہ نے نہایت محنت وکاوش وعرق ریزی تو‏ں سیّد کائنات ،سيد ولد آدم، جناب محمد رسول صلى الله عليه و آلہ وسلم دے عسرویسر، شب وروز تے سفر وحضر توں متعلقہ معلومات نو‏ں احادیث دی روشنى وچ جمع کر دتا ہے- کتاب پڑھنے والا کدی مسکراندا تے ہنستا اے تو کدی روندا تے سسکیاں بھردا ہے- سیّد کائنات صلى اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رخ زیبا دا بیان پڑھدا اے تو دل دی کلى کھل جاندی اے تے جدو‏ں گزر اوقات اُتے نظر جاتى اے تو بے اختیار آنسوآں دی لڑیاں گرنا شروع ہوجاندیاں نیں- (http://islamhouse.com/ur/books/398574/#!)

شمائل ترمذی جائزہ

شمائل ترمذی دا درجہ صحیحین دے بعد اے؛ مگربعض خصوصیات صحاح دی تمام کتاباں تو‏ں ودھ کے نيں، چنانچہ اسماعیل ہروی لکھدے نيں کہ: ”ترمذی“، بخاری تے مسلم تو‏ں زیادہ فائدہ بخش اے، انہاں دونے کتاباں تو‏ں صرف صاحب کمال تے صاحب نظر فائدہ اٹھاسکدے نيں تے ترمذی وچ احادیث دی ضروری شرح وی کردی اے۔ اس لئی محدثین تے فقہا وغیرہ ہر طبقہ دے لوگ مستفید ہوسکدے نيں۔ صاحب ”مواہب لدنیہ“ جو شمائل ترمذی دے محشی نيں لکھدے نيں کہ امام ترمذی دی ”جامع“ تمام حدیثی تے فقہی فوائد تے سلف وخلف دے مذاہب دی جامع اے، مجتہد دے لئی کافی اے تے مقلد نو‏ں دوسری کتاباں تو‏ں بے نیاز کرنے والی اے تے جس گھر وچ ایہ جامع ہوتو گویا اس گھر وچ نبی گل کر رہیا اے، ”قَالَ المصنِّفُ مَنْ کانَ فِي بَیتہ ہَذا الکتابُ یَعنِي جامِعَہ فَکأَنَّما فِي بیتہ نبیٌ یَتَکَلُّمُ“

عربی شروحات

شمائل ترمذی دے بعداس موضوع اُتے تے وی کتاباں لکھیاں گئیاں نيں؛ لیکن انہاں وچ اولیت دا سہرا امام ترمذی دے سر جاندا اے، کہ انھاں نے سب تو‏ں پہلے اس موضوع اُتے کتاب لکھی بوہت سارے علما و محدثین نے اس دی شرحاں لکھی نيں، چند مشہور شرحاں ایہ نيں:

1. اَخلاق النبی صلی اللہ علیہ وسلم و آدابہ: امام ابی محمد عبد اللہ بن محمد بن جعفر بن حیان الاصبہانی المعروف ابی الشیخ (متوفی 369ھ)
2. شمائل النبی صلی اللہ علیہ وسلم: امام ابی العباس جعفر بن محمد المستغفری (متوفی 432ھ)
3. الانوار فی شمائل النبی المختار: امام ابی محمد الحسین بن مسعود البغوی (432ھ- 516ھ)
4. الشمائل بالنور الساطع الکامل: امام علی بن محمد بن ابراھیم الغرناطی ابن المقری (متوفی 552ھ)
5. مطالع الانوار فی شمائل المختار: امام الحافظ محمد بن عتیق الازدی الغرناطی (متوفی 646ھ)
6. زواھر الانوار و بواھر الابصار والاستبصار فی شمائل النبی المختار: امام یحییٰ ابن یوسف بن یحییٰ الصرصری (متوفی 656ھ)
7. زھر الخمائل علی الشمائل: امام الحافظ جلال الدین سیوطی (متوفی 911ھ)، مختصر شمائل ترمذی۔
8. شرح شمائل: مولانا عصام الدین اسفرائنی (م943ھ)
9. شرح الشمائل للترمذی: امام ابراھیم بن محمد بن عربشاہ (متوفی 943ھ)
10. اشرف الوسائل فی شرح الشمائل: امام احمد بن محمد بن علی الہیتمی ابن حجر مکی (متوفی 973ھ)
11. شمائل النبی صلی اللہ علیہ وسلم: امام مصلح الدین اللادی محمد بن صلاح الدین بن جلال (متوفی 979ھ)
12. جمع الوسائل فی شرح الشمائل: امام علی بن سلطان القاری المعروف بہ ملیا علی القاری (متوفی 1014ھ)
13. شرح الشمائل للترمذی: امام زین الدین محمد بن عبد الرؤف بن علی المناوی (متوفی 1031ھ)
14. الروض الباسم فی شمائل المصطفیٰ ابی القاسم: امام زین الدین محمد عبد الرؤف المناوی (متوفی 1031ھ)
15. شرح الشمائل للترمذی: امام سلطان بن احمد المصری المزاجی (متوفی 1075ھ)
16. کشف اللِّثام عما جاء من الاحادیث النبویۃ فی شمائل المصطفیٰ علیہ الصلاۃ والسلام: امام محمد بن محمد الروضی المالکی (متوفی 1103ھ)
17. الوفاء لشرح شمائل المصطفیٰ: امام علی بن ابراھیم الحلبی صاحب السیرۃ الحلبیہ (متوفی 1044ھ)
18. اقوم الوسائل فی ترحمۃ الشمائل: امام اسحاق خواجہ سی احمد بن خیر الایدینی (متوفی 1120ھ)، امام مذکور نے شمائل ترمذی دا ترکی بولی وچ ترجمہ وی کیتا سی
19. شرح الشمائل للترمذی: امام عبد اللہ الحموی الحمدونی الازھری (بقیدِ حیات: 1133ھ تک)
20. روضۃ النبی فی الشمائل: امام حبیب اللہ قنوجی (متوفی 1140ھ)
21. تحفۃ الاخیار علی شمائل المختار: امام ابی الحسن علی بن محمد الحریشی الفاسی (متوفی 1142ھ)
22. الوسیلۃ العظمیٰ فی شمائل المصطفیٰ خیر الوریٰ: امام بیر محمد دَدَہ بن مصطفیٰ (متوفی 1146ھ)
23. ارجوزۃ فی الشمائل: امام مصطفیٰ بن کمال الدین الصدیقی البکری (متوفی 1162ھ)
24. اسنی الوسائل بشرح الشمائل: امام اسماعیل بن محمد العجلونی الدمشقی (متوفی 1162ھ)
25. شرح الشمائل للترمذی: امام حسن بن عبد اللہ البخشی الحلبی (متوفی 1190ھ)
26. عنوان الفضائل فی تلخیص الشمائل: امام محمد بن مصطفیٰ البکری (متوفی 1196ھ)
27. الفوائد البھیۃ علی الشمائل المحمدیۃ: امام محمد بن القاسم المغربی ابن الجسّوس (متوفی 1200ھ)
28. المواھب المحمدیۃ بشرح الشمائل الترمذیۃ: امام سلیمان بن عمر المعروف بِالجمل (متوفی 1204ھ)
29. شرح الشمائل: امام عبد اللہ نجیب العینتابی شارح الشفاء للقاضی العیاض المالکی (متوفی 1219ھ)
30. شیم الحبیب فی ذکر خصال الحبیب: امام الٰہی بخشی (متوفی 1245ھ)
31. محصول المواھب الاحدیۃ فی الخصائص و الشمائل المحمدیۃ: امام خلیل بن حسن الاسعردی (متوفی 1259ھ)
32. المواھب اللدنیۃ علی الشمائل المحمدیۃ: امام ابراھیم بن محمد الباجوری (متوفی 1277ھ)
33. ینابیع المؤدۃ فی شمائل النبی صلی اللہ علیہ وسلم: امام سلیمان بن ابراھیم القندوزی (متوفی 1294ھ)
34. عین الرحمۃ و النور فی شمائل النبی المبرور: امام محمد ثابت بن عبد اللہ القیصری (متوفی 1311ھ)
35. شرح الشمائل: امام محمود بن عبد المحسن ابن الموقع الدمشقی (متوفی 1321ھ)
36. فتیا السائل فی اختصار الشمائل: امام محمد بن جعفر الکتانی (متوفی 1345ھ)
37. وسائل الوصول الی شمائل الرسول: امام یوسف بن اسماعیل النبہانی (متوفی 1350ھ)
38. منیۃ السائل خلاصۃ الشمائل: امام محمد بن عبد الحئی بن عبد الکبیر الفاسی (متوفی 1382ھ)
39. حال  (او حلل) الاصطفا بشیم المصطفیٰ صلی اللہ علیہ وسلم:  امام اسماعیل بن غُنَیم الجوہری (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
40. سیدنا محمد رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم، شمائلہ الحمیدۃ و خصالہ المجیدۃ:  امام شیخ عبد اللہ سراج الدین الحلبی (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
41. من خصائص النبی صلی اللہ علیہ وسلم و شمائلہ:  امام شعبان محمد اسماعیل (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
42. الشمائل  (مختصر):  امام سید الصفوی (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
43. تہذیب الشمائل:  ملاء العرب امام محمد بن عمر الواعظ (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
44. الشمائل:  امام عبد الاول بن علی بن العلاء الحسینی الدھلوی (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
45. نظم الشمائل المحمدیۃ و السیرۃ المصطفویۃ:  امام عبد الحفیظ مولوی۔  سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
46. الاتحافات الربانیۃ بِشرح الشمائل المحمدیۃ: امام محمد عبد الجواد الدومی (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
47. شرح الشمائل للترمذی:   امام ملاء محمد الحنفی (سنہ تحریر و تالیف معلوم نئيں ہو سکا)۔
48. مختصر الشمائل: الشیخ ناصرالدین البانی۔

اردو شروحات

اسی طرح اردو وچ وی اس دی کئی مشہور شرحاں متداول نيں، جداں

• (1) انوارمحمدی ترجمہ شمائل ترمذی مترجم مولانا کرامت علی جون پوری، پہلی بار ایہ شرح 1252ھ وچ اردو جواس زمانے وچ رائج سی محمدی چھاپہ خانہ کلکتہ تو‏ں شائع ہوئی سی۔
• (2) خصائص نبوی ترجمہ شمائل ترمذی شیخ الحدیث مولانا محمد زکریا مہاجر مدنی نے اس دا ترجمہ وتشریح وڈے دل نشاں انداز وچ پیش کیتا اے تے نال ہی اکابر دے افادات نو‏ں جمع کر دتا اے ۔
• (3) شرح شمائل ترمذی ایہ مولانا عبد القیوم حقانی دی سلیس اردو بولی وچ اے تے ہور لغوی تے تحقیقی افادات اُتے مشتمل جامع شرح اے۔
• (4) تلخیص شمائل الترمذی ڈاکٹر ابرار اعظمی نے عام لوگاں دے لئی اسناد نو‏ں حذف کر دتا اے تے مولانا کرامت علی دے لفظی ترجمہ نو‏ں بنیاد بناکر سلیس اردو بولی وچ پیش کیااے

امام ترمذی شمائل وچ 97 صحابہ تے صحابیات دی روایت نقل کیتیاں نيں، انہاں روایتاں وچ سب تو‏ں زیادہ تفصیل حضرت حسن تے حسین دی اس روایت وچ، جو انھاں نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے ربیب ہند ابی ہالہ تو‏ں دی اے، اس دے بعدحضرت علی، حضرت انس تے حضرت عائشہ دی روایات مذکور نيں، امام حسنین جدو‏ں ہند ابی ہالہ تو‏ں روایت نقل کردے سن تو ہند بن ابی ہالہ دا تذکرہ انہاں الفاظ تو‏ں کردے سن ”کانَ وَصّافاً للنبی صلی اللہ علیہ وسلم“ یعنی لوگاں وچ سب تو‏ں زیادہ آپ دے اوصافِ حمیدہ دا تذکرہ کرنے والے۔ حضرت ہند بن ابی ہالہ سن ۔

تراجم

سندھی تراجم

• شمائل ترمذی دا منظوم سندھی ترجمہ مخدوم عبد السلام ٹھٹھوی نے 1197ھ وچ کیتا جو بمبئی تو‏ں شائع وی ہويا۔
• شمائل ترمذی دا اک ترجمہ عبد الکریم قریشی گوٹھ بیر (تعلقہ قنبر علی خان) نے کیتا۔
• شمائل ترمذی دا اک ترجمہ قاضی محمد عثمان (پنو عاقل) نے وی کیتا۔

حوالے