معالم العلماء (کتاب)

معالم العلماء

زبان	عربی
موضوع	رجال
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|معالم العلماء (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

مَعالمُ العُلَماء فی فهرست کُتُب الشیعَة و أسماء المُصنّفین‌ قَدیما و حَدیثا عربی بولی وچ اک رجالی کتاب اے جسنو‏ں ابن‌ شہرآشوب مازندرانی‌ (متوفا ۵۸۸ ھ) نے تالیف کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے اس کتاب وچ شیخ طوسی د‏‏ی الفہرست دے تتمے دے طور اُتے ٦۰۰ شیعہ مصنفاں د‏‏یاں کتاباں دے ناں ذکر کيتے نيں۔ آقا بزرگ تہرانی نے الذریعہ وچ اس کتاب دا ناں رجال ابن شہر آشوب لیا اے تے اوہ معتقد نيں کہ ایہ کتاب معالم العلماء دے علاوہ اک ہور مستقل کتاب ا‏‏ے۔

مؤلف

اس کتاب دے مولف ابو عبد اللہ محمد بن علی بن شہر آشوب سَرَوی مازندرانی (۴۸۸/۹ - ۵۸۸ ھ)، ابن شہر آشوب دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ رشید الدین و عزّ الدین دے لقب تو‏ں جانے جاندے نيں۔ انہاں دا شمار چھیويں صدی ہجری دے بزرگ شیعہ علماء و فقہاء و محدثین وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ ایران دے شمالی علاقے ساری وچ پیدا ہوئے تے علوم دین دے حصول نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی بغداد گئے۔ ابن شہر آشوب د‏‏ی بہت ساریاں تألیفات مناقب آل ابی طالب تے معالم العلماء د‏‏ی مانند نيں۔

تریخ تألیف

اس کتاب د‏‏ی تریخ تالیف ۵۸۱ ھ دے بعد د‏‏ی نئيں اے کیونجے مؤلف نے تریخ 15 جمادی الثانی سال ۵۸۱ ق نو‏‏ں شیخ جمال الدین ابو الحسن علی بن شعره حلّی جامعانی دے لئی اجازہ لکھیا تے اسنو‏ں معالم العلماء وچ ذکر کيتا اے ہور معروف اے کہ کتاب معالم العلماء تے کتاب فہرست شیخ منتجب الدین زمانی اعتبار تو‏ں اک دوسرے دے نیڑے نيں۔ ایہ دونے کتاباں شیخ طوسی د‏‏ی فہرست دا تتمہ نيں۔

سبب تالیف

مؤلف کتاب د‏‏ی تالیف دا سبب ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں:

«معالم العلماء شیعہ کتاباں د‏‏ی نويں تے پرانی کتاباں د‏‏ی فہرست دا مجموعہ ا‏‏ے۔ بھانويں ساڈے شیخ بزرگوار ابو جعفر محمد طوسی نے اس زمانے وچ اک بے نظیر کتاب لکھی سی لیکن کہنا چاہیدا کہ اس مختصر کتاب وچ ایداں دے اضافی مطالب تے فائدے مذکور نيں کہ جو شیخ طوسی د‏‏ی کتاب دا تتمہ ہوئے۔ اس کتاب وچ ميں نے انہاں 600 مؤلفین دا ذکر کيتا اے جنہاں دا ذکر شیخ طوسی د‏‏ی کتاب وچ مذکور نئيں ا‏‏ے۔ بھانويں اس موضوع (فہرست نویسی) اُتے بے شمار کتاباں لکھی گئیاں نيں۔

ترتیب کتاب

ابن شہر آشوب نے کتاب دے مقدمے وچ فہرست‌ نویسی تے کتاب‌ نویسی دا تاریخچہ ذکر کيتا اے تے ابو حامد محمد غزالی د‏‏ی اس گل نو‏‏ں کہ اسلام وچ سب تو‏ں پہلے ابن جریح نے کتاب لکھی اے، رد کيتا ا‏‏ے۔ ابن شہرآشوب اسلام دے سب تو‏ں پہلے مؤلف دے طور اُتے امیرالمؤمنین (ع)، فیر سلمان، ابوذر، اصبغ بن نباتہ، عبید الله بن ابی رافع تے امام زین العابدین (ع) دا ذکر کردے نيں تے فیر اصول اربع مائۃ دے مصنفاں دا ناں لیندے نيں۔ مقدمے دے بعد کتاب د‏‏ی ترتیب اس طرح تو‏ں اے:

• ابتدا وچ الف با د‏‏ی ترتیب دے مطابق مصنفاں دے ناں ذکر نيں۔
• جداگانہ فصل وچ انکا تذکرہ اے جو کنیت تو‏ں پہچانے جاندے نيں۔
• جداگانہ فصل اوہ لوک جو قبیلے، شہر تے القاب تو‏ں پہچانے جاندے نيں۔
• جداگانہ فصل اوہ لوک جو کتاباں دے مجہول مصنف نيں۔ ایہ فہرست د‏‏ی آخری فصل اے تے ۲۳۰۱ عنوان کتاباں نو‏‏ں ۱۰۳۱ مصنفاں تو‏ں متعارف کيتا اے ۔
• دو فصلاں: ۱. شعرائے اہل بیت (ع) وچ چار فصلاں بنام: مجاہرین (نڈر و بے باک)، مقتصدین (معتدل)، سادات، صحابہ تے تابعین»؛ ۲. اصحاب آئمہ د‏‏ی معرفی دو فصلاں وچ بنام: مُتقین تے مُتکلّفین وچ د‏‏ی ا‏‏ے۔

خصوصیات کتاب

اس کتاب د‏‏ی چند خصوصیات درج ذیل نيں:

1. اس کتاب وچ ۴۳ افراد د‏‏ی توثیق مذکور اے جنہاں وچ: ابراہیم بن صالح الانماطی الکوفی، ابراہیم بن عبد الحمید، اسماعیل بن مہران، اسماعیل بن شعیب العریشی و اسماعیل بن عمار شامل نيں۔
2. مؤلف نے ٦٧ صاحبان اصل نو‏‏ں ذکر کيتا اے جنہاں وچ: ابراہیم بن مہزم الاسدی، ابراہیم بن عثمان ابو الخزاز الکوفی، ابراہیم بن أبی البلاد، ابراہیم بن یحیی و ابراہیم بن عمیر یمانی قابل ذکر نيں۔
3. اک طبقہ ۵۳ افراد دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔
4. نويں اصطلاحات یا مخصوص جملےآں دا استعمال جداں: مَجفُوّ الروایہ (جس دتی روایت دا اعتنا نہ کيتا جائے)، مِن غِلمان العیاشی (عیاشی دے تربیت یافتہ شاگرداں وچو‏ں اے )، الزکاة علی نسق الفقه (زکات دے ناں تو‏ں کتاب اے کہ جو فقہ د‏‏ی روش دے مطابق لکھی گئی اے )، له کتاب الرحمة مثل کتاب سعد بن عبدالله (الرحمۃ ناں د‏‏ی کتاب دا صاحب اے جداں الرحمة سعد بن عبدالله د‏‏ی کتاب تھی)، له کتاب مُعَوّل علیه (قابل اعتباد کتاب )، من أجلّاء الکُتّاب (بزرگ مصنفاں وچو‏ں نيں)۔
5. بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے راوی دے احوال تے مذہب مذکور نيں، مثلا لکھیا گیا: ابراہیم بن اسحاق نہاوندی ‌متہم اے ؛ ابراہیم بن عبد الحمید، ‌واقفی مذہب دا معتقد تھا؛ اسماعیل بن عمار، فحطی مذہب تھا؛ احمد بن علی ابو العباس، غلو تو‏ں متہم سی۔
6. بھانويں ایہ کتاب شیعہ مصنفاں د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی فہرست و آثار اُتے مشتمل اے لیکن اسک‏‏ے باوجود کچھ اہل سنت دے علما دے ناں وی مذکور نيں جنہاں نے اہل بیت یا شیعہ دے بارے وچ کتاباں لکھياں نيں جداں:

• حافظ أبو نعیم أحمد بن عبدالله اصفہانی سنی المذہب اے مگراس دتی اک کتاب بنام منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین و ما نزل فی القرآن فی امیرالمؤمنین(ع) ا‏‏ے۔
• ابو صالح احمد بن عبدالملک المؤذن اہل سنت وچو‏ں اے لیکن کتاب بنام الاربعین فی فضائل الزهراء (س) دا ممصنف ا‏‏ے۔
• علی بن محمد المدائنیسنی اے لیکناس دتی کتاباں اچھی نيں جنہاں وچو‏ں السیرة فی مقتل الحسین (ع) ا‏‏ے۔
• عباد بن یعقوب الرواجنی سنی اے لیکن حضرت مہدی (ع) دے بارے وچ کتاب تصنیف کيتی جس دا ناں مسند رکھیا۔

مقام و منزلت

کتاب معالم العلماء بھانويں حجم دے اعتبار تو‏ں دوسری رجالی کتاباں دے مقابلے وچ چھوٹی اے لیکن علمائے رجال دے ایتھ‏ے ایہ کتاب درجہ اول دے مآخذ وچ شمار ہُندی اے ؛ صاحب خلاصۃ الاقوال علامہ حلی، صاحب أمل الآمل شیخ حر عاملی، صاحب نقد الرجال سید مصطفیٰ تفرشی، میرزا محمد استر آبادی، علامہ مجلسی، شیخ ابو علی حائری، آقا محمد باقر خوانساری تے ہور علماء نے اس کتاب تو‏ں استفادہ کيتے نيں۔

اشاعت

سنہ 1380 ھ وچ مطبعہ حیدریہ نجف د‏‏ی جانب تو‏ں شایع ہونے والے ایڈیشن دے مقدمے وچ سید محمد صادق آل بحر العلوم لکھدے نيں: ایہ کتاب پہلی بار سنہ 1353 ھ وچ تہران تو‏ں شایع ہوئی جو 141 صفحات اُتے مشمتل سی۔ اس ایڈین وچ عباس اقبال د‏‏ی جانب تو‏ں اس کتاب اُتے کيتی گئی تحقیق تے کئی حاشیے اُتے شامل نيں۔
موصوف اگے لکھدے نيں: اس کتاب اُتے جو تحقیق ميں نے انجام دتی اے اس وچ مذکورہ بالا تحقیق دے نسخے تو‏ں بہتر نسخے دے نال موازنہ ہويا اے تے اس وچ مذکورہ بالا نسخے د‏‏ی نسبت اس دے ترجمے وچ 31 مورد وادھا وی ہويا ا‏‏ے۔
آل بحر العلوم د‏‏یاں گلاں تو‏ں جو نتیجہ لیا جا سکدا اے اوہ ایہ اے کہ اس کتاب دے صرف دو ہی ایڈیشن شایع ہوئے نيں، حالانکہ انہاں د‏‏ی تعداد اس تو‏ں زیادہ نيں؛ جداں کہ آیت اللّہ مرعشی دے مطابق ایہ کتاب پہلی بار ہندوستان دے شہر لکھنئو وچ تے دوسری بار نجف اشرف تے تیسری بار تہران وچ شایع ہوئی ا‏‏ے۔

حوالے

مآخذ

• ابن شہر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، قم.
• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعہ، بیروت، دار الاضواء.
• فرحات، جہاد ، گذری بر کتاب «معالم العلماء»، علوم حدیث، بہار ۱۳۸۳ش، شماره ۳۱.