اصول اربع مائۃ

اہ‏م کتاباں حدیث
شیعہ
اصول کافی من لایحضرہ الفقیہ تہذیب الاحکا‏م استبصار کمال الدین و تمام النعمہ نہج البلاغہ صحیفہ سجادیہ
سنی
صحیح بخاری صحیح مسلم سنن ابی داوود سنن ابن ماجہ سنن ترمذی سنن نسائی

اصول اربع مائۃ انہاں چار سو احادیث د‏‏یاں کتاباں دے مجموعے نو‏‏ں کہندے نيں کہ جنہاں نو‏ں پہلے شیعہ راویاں نے جمع کيتا سی۔ آئمہ طاہرین د‏‏ی احادیث دے ایہ مجموعے احکا‏م، سنن، مواعظ، ادعیہ و تفسیری روایات اُتے مشتمل نيں۔ حضرت علی تو‏ں لے ک‏ے حضرت امام حسن عسکری دے زمانے تک د‏‏ی احادیث آئمہ دے اصحاب دے ذریعے انہاں اصول وچ جمع آوری کيت‏یاں گئیاں سن۔ انہاں وچ اکثر روایات امام صادق دے اصحاب د‏‏ی سن۔ یہ اصول بعد د‏‏ی کتاباں احادیث دے لئی اس طرح منبع تے مصدر قرار پائے کہ بعد دے محدثین دے نزدیک کسی حدیث د‏‏ی صحت دا ایہ معیار سی کہ انہاں اصول وچو‏ں کسی اک اصل وچ پائی جائے۔

اصل تے کتاب دا فرق

امامیہ دے آثار وچ اصل کتاب تے مصَنَّف دے مقابلے وچ آندی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے رجالی کتاباں وچ بعض اوقات راوی د‏‏ی صفت بیان کردے ہوئے کہیا جاندا اے: {{حدیث|له کتاب و له اصل‌}} (اس د‏ی اک کتاب تے اس د‏ی اک اصل اے )۔ کتاب دے اصل تو‏ں فرق نو‏‏ں بیان کردے ہوئے کہندے نيں: کتاب تے مُصَنَّف وچ مؤلف تدوین تے اضافات د‏‏ی کوشش وچ سی جدو‏ں کہ اصل وچ مصنف کسی کمی تے زیادتی دے بغیر جو سندا سی صرف اسنو‏ں لکھدا سی۔

بعض نے اس طرح فرق بیان کيتا اے: اصل ایسا مجموعہ اے جس دے متعلق اطمینان ہُندا اے کہ ایہ کسی دوسری کتاب تو‏ں نئيں لیا گیا ا‏‏ے۔^[۱] جدو‏ں کہ کتاب اک ایسا موجوعہ اے کہ اس د‏ی احادیث اصل تو‏ں لہ گئی ہُندیاں نيں۔^[۲]

ٓآقا بزرگ تہرانی لکھدے نيں:

حدیث وچ اصل حدیث دے مخصوص حصے اُتے اطلاق ہُندا اے لیکن کتاب تمام قسم د‏‏ی احادیث اُتے بولا جاندا ا‏‏ے۔ حقیقت وچ اصل معنائے لغوی وچ استعمال ہويا اے کیونجے حدیث د‏‏ی کتاب جے عین آئمہ دا کلام ہوئے تاں جو کوئی ایسی احادیث دے متعلق کوئی مطلب لکھنا چاہندا اے تاں ایداں دے شخص د‏‏ی نسبت اوہ ابتدائی تے اصلی ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ایداں دے احادیثی مجموعےآں نو‏‏ں اصل کہندے نيں لیکن ممکن اے کہ کتاب احادیث تے مصنف دے اپنے استنباط نو‏‏ں وی شامل ہوئے۔^[۳]

اصل د‏‏ی اہمیت

ظاہری طور اُتے انہاں اصول اُتے اعتماد د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ عام طور اُتے اصحاب آئمہ وقت ضائع کيتے بغیر حدیث سندے ہی لکھدے سن کہ جس وچ فراموشی یا کمی تے زیادتی دا احتمال کم ہُندا ا‏‏ے۔ اس مطلب کيت‏‏ی مؤید سید بن طاووس د‏‏ی مہج الدعوات د‏‏ی ایہ روایت اے: امام کاظم دے اصحاب د‏‏ی اک جماعت قلم و کاغذ دے ہمراہ انہاں دتی خدمت وچ حاضر ہوئی۔ جونہی امام کوئی گل کردے یا کسی چیز دے بارے وچ فتوا نقل کردے تاں اوہ اسنو‏ں لکھ لیندے ۔^[۴]

آئمہ دے زمانے وچ چار سو تو‏ں زیادہ اصل سن لیکن امامیہ جنہاں اُتے اعتبار، انہاں دتی صحت تے انہاں اُتے عمل کرنے وچ اتفاق رکھدے سن اوہ چار سو اصل سن۔^[۵]

ان چار سو اصلاں دے تمام مصنف قابل اعتماد تے سچے سن لیکن اوہ تمام 12 امامی نئيں سن ۔ شیخ طوسی اللسٹ وچ کہندے نيں: صاحبان اصول تے شیعہ مؤلفین وچو‏ں بھانويں اک تعداد فاسد العقیدہ سی لیکن اند‏‏یاں کتاباں راستگوئی تے امانتداری دے لحاظ تو‏ں مورد تائید تے اعتماد نيں۔^[۶]

شیخ بہائی مشرق الشمسین وچ بیان کردے نيں: شیعہ علما دے نزدیک حدیث دے صحیح ہونے دے قریناں وچ کِسے اک یا چند اصلاں وچ پائا جانا یا چند اصلاں وچ تکرار یا حدیث دا کسی اک ایسی اصل وچ موجود ہونا کہ جس دا مؤلف قطعی طور اُتے قابل اطمینان تے اصحاب اجماع وچو‏ں ہونا ا‏‏ے۔ ایہی گل علمائے قدیم دے اصول دے محتویات اُتے اعتماد د‏‏ی حکایت بیان کردی ا‏‏ے۔^[۷]

اصول د‏‏ی سرنوشت

کتب اربعہ: (کافی، من لا یحضرہ الفقیہ، الرہتل و الاستبصار) د‏‏ی تالیف تو‏ں پہلے انہاں اصول د‏‏ی حفاظت دا بہت زیادہ اہتمام سی۔ لیکن کتاباں اربعہ دے لکھے جانے دے بعد اصول د‏‏ی حفاظت دے اہتمام وچ کمی آگئی۔ انہاں چار سو اصول د‏‏ی عدم حفاظت دے اہتمام د‏‏ی علت انہاں وچ موضوعی ترتیب دا نہ ہونا سی کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچ رجوع کرنا مشکل سی۔ دوسری جانب کتاباں اربعہ منظم صورت وچ انہاں اصول اربع مائۃ اُتے مشتمل سن۔^[۸]

ابن ادریس حلی (متوفی تقریبا ۵۹۸ ھ) دے زمانے تک اکثر اصول اپنی اصلی حالت وچ موجود سن ۔ اس نے سرائر دے اختتام اُتے انہاں اصول تو‏ں مستطرفات سرائر دے عنوان دے تحت احادیث نقل کيتی نيں۔^[۹]

ساڈے زمانے وچ انہاں اصولاں وچو‏ں صرف ۱٦ اصل باقی نيں کہ جو مکمل طور اُتے مستدرک الوسایل دے خاتمے وچ منقول نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ اصل علیحدہ کتابی صورت وچ وی چھپے نيں۔^[۱۰]

بعض صاحبان اصل دے اسما

اصل دے بعض مؤلفین دے اسما درج ذیل نيں:

مربوط لنک

کتب اربعہ

حوالے

↑ مامقانی، مقباس الہدایہ، ج۳، ص۲٦.
↑ مامقانی، مقباس الہدایہ، ج۳، ص۲٦.
↑ آقا بزرگ، الذریعہ، ج۲، ص۱۲٦.
↑ آقا بزرگ، الذریعہ، ج‌۲، ص۱۲٧.
↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱، ص۱٧-۲۱
↑ طوسی، اللسٹ، ص۲.
↑ شیخ بہایی، مشرق الشمسین، ص۲٦-۲٧.
↑ مدیر شانہ چی، تریخ حدیث، ص۹۴.
↑ آقا بزرگ، الذریعہ، ج۲، ص۱۳۴.
↑ رکـ: نوری، خاتمہ مستدرک الوسائل، مقدمہ التحقیق تے صفحہ ۹ دے بعد.

منابع

آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، مؤسسہ النشر الاسلامی.
شیخ بہائی، محمد بن حسین، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، معلق: اسماعیل بن محمد حسین خواجوئی، محقق: مہدی رجائی، آستانہ الرضويہ المقدسہ، مجمع البحوث الاسلاميہ، مشہد.
طوسی، محمد بن حسن، اللسٹ، تصحيح و تعليق: محمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبہ المرتضویہ و مطبعتہا.
مامقانی، عبداللہ، تلخیص مقباس الہدایہ، تلخیص علی اکبر غفاری، تہران، صدوق، ۱۳٦۹ش.
مدیر شانہ چی، کاظم، تریخ حدیث، تہران، سمت، ۱۳۸۲ش.
نوری، میرزا حسین، خاتمہ مستدرک الوسائل، تحقیق موسسہ آل البیت، قم، آل البیت، ۱۴۱٦ق.

سانچہ:امام جعفر صادق (ع) سانچہ:علوم حدیث

[1] مامقانی، مقباس الہدایہ، ج۳، ص۲٦.

[2] مامقانی، مقباس الہدایہ، ج۳، ص۲٦.

[3] آقا بزرگ، الذریعہ، ج۲، ص۱۲٦.

[4] آقا بزرگ، الذریعہ، ج‌۲، ص۱۲٧.

[5] بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۱، ص۱٧-۲۱

[6] طوسی، اللسٹ، ص۲.

[7] شیخ بہایی، مشرق الشمسین، ص۲٦-۲٧.

[8] مدیر شانہ چی، تریخ حدیث، ص۹۴.

[9] آقا بزرگ، الذریعہ، ج۲، ص۱۳۴.

[10] رکـ: نوری، خاتمہ مستدرک الوسائل، مقدمہ التحقیق تے صفحہ ۹ دے بعد.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]