مقدس اردبیلی

مقدس اردبیلی
	فائل:مقدس اردبیلی.jpg
کوائف
مکمل نام	احمد بن محمد اردبیلی
لقب/کنیت	مقدس اردبیلی
تاریخ وفات	993 ہجری قمری
مدفن	حرم امیر المومنین (ع)
علمی معلومات
اساتذہ	سید علی صایغ، جمال الدین محمود
شاگرد	میرزا محمد استر آبادی، شیخ حسن عاملی، سید محمد عاملی، ملیا عبداللہ شوشتری
اجازہ اجتہاد از	سید علی صایغ
تالیفات	استیناس المعنویہ، حاشیہ بر شرح تجرید، حدیقۃ الشیعہ، زبدۃ البیان فی آیات الاحکم
خدمات
سیاسی	دربار صفوی تو‏ں خط دے ذریعہ رابطہ
سماجی	شیعاں دی مشکلات دے حل دے لئے سعی و کوشش

احمد بن محمد بن اردبیلی (متوفی 993 ھ) مقدس و محقق اردبیلی دے نام تو‏ں مشہور دسويں صدی ہجری دے شیعہ فقہا وچو‏ں نيں تے شیخ بہائی دے معاصر نيں۔

مقدس اردبیلی علوم عقلی و نقلی وچ تبحر رکھدے سن ۔ حوزہ علمیہ نجف اشرف نے انہاں دی زعامت دے زمانہ وچ اک بار پھر رونق حاصل کيتی۔ انہاں دی مہم ترین کتاب زبدۃ البیان ا‏‏ے۔ نجاست خمر، حرمت غناء تے شرایط قاضی جداں مسائل فقہی وچ انہاں دے نظریات شیعہ فقہاء دے مشہور نظریات دے بر خلاف سن جس دا تذکرہ کتاب مجمع الفائدہ البرھان وچ ہويا ا‏‏ے۔

تشیع دے فروغ تے انہاں دی مشکلات دے حل دے سلسلہ مقدس اردبیلی صفوی حکومت تے دربار تو‏ں فائدہ حاصل کردے سن جدو‏ں کہ انہاں دا ذا‏تی تقوی و زہد بولی زد عام و خاص سی ۔

حیات و تحصیل علم

مقدس اردبیلی دے والد دا اسم گرامی محمد اے تے دسويں صدی ہجری وچ اردبیل وچ انہاں دی ولادت ہوئی۔ اوہ شیخ بہایی تے شاہ عباس اول^[۱] دے معاصر سن ۔ علوم نقلی تے فقہ دی تعلیم انہاں نے سید علی صائغ تے حوزہ علمیہ نجف دے دوسرے اساتذہ تو‏ں حاصل کيتی۔^[۲] کچھ عرصہ تک انہاں نے شیراز دی طرف ہجرت اختیار کيتی تے اوتھ‏ے جمال الدین محمود تو‏ں علوم عقلی کسب کيتے۔^[۳] اواخر عمر وچ نجف اشرف وچ انہاں نے علوم عقلی دی تدریس تو‏ں ہتھ اٹھا لئے تے جدو‏ں تک زندہ رہے علوم نقلی تدریس کردے رہ‏‏ے۔^[۴] انہاں نے اپنی ریاست دے زمانہ وچ حوزہ علمیہ نجف نو‏‏ں اک جدید رونق عطا کيتی^[۵] تے اوہ محقق اردبیلی دے نام تو‏ں مشہور ہو گئے۔^[۶] ماہ صفر سن 993 ہجری قمری^[۷] وچ انہاں دی وفات ہوئی تے اوہ حضرت امیرالمومنین علیہ السلام دے حرم وچ ایوان طلا وچ سپرد خاک کيتے گئے۔^[۸] حرز الدین نے انہاں دی وفات دا سال 992 ھ ق تحریر کیتا ا‏‏ے۔^[۹]

مقدس اردبیلی شیخ بہایی دے بعد اولین عالم نيں جنہاں نے خبر واحد اُتے عمل دے دائرہ نو‏‏ں وسعت بخشی تے معتبر و قابل اعتماد غیر شیعہ اثنا عشری روات دی روایات اُتے توجہ دت‏ی۔^[۱۰]

اخلاقی خصوصیات

اوہ مقدس دے نام تو‏ں مشہور ہوئے۔^[۱۱] انہاں تو‏ں کرامات وی نقل ہوئی نيں۔^[۱۲] مقدس اردبیلی اپنے شاگرداں دے درمیان خود نو‏‏ں کمتر تصور کردے سن ۔ انہاں دے شاگرداں تو‏ں منقول تحریراں تو‏ں انہاں دی تواضع تے ضرورت منداں دی دست گیری دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔^[۱۳]

شیعہ علماء و فقہا نے انہاں دی تجلیل و تمجید دی اے ؛ جنہاں وچو‏ں سید مصطفیٰ تفرشی،^[۱۴] شیخ حر عاملی^[۱۵]، علامہ مجلسی و شیخ عباس قمی نے مختلف القاب و کلمات دے ذریعہ انہاں دی تعریف دی ا‏‏ے۔^[۱۶] صاحب جواہر تے محدث بحرانی نے اپنی کتاب الحدایق الناضرہ تے صاحب مستند الشیعہ نے عظمت دے نال انہاں دی تجلیل کیتی ا‏‏ے۔

صفویہ دربار نال رابطہ

اوہ صفویہ دربار نال رانطہ وچ سن تے اس رابطہ دے ذریعہ تو‏ں تشیع دے فروغ تے شیعاں دے مسائل دے حل دے لئے کوشاں رہندے سن ۔ اگرچہ انہاں نے شاہ عباس صفوی دے نجف ترک کرکے ایران دی طرف مہاجرت کر لینے دی پیشکش نو‏‏ں رد کر دتا سی اس دے باوجود اوہ شیعاں دی مشکلات دے حل دے سلسلہ وچ انہاں نو‏ں تذکر دیندے رہندے سن تے خط دے ذریعہ انہاں نے اس رابطہ نو‏‏ں برقرار رکھیا۔^[۱۷]

کتاب معارف الرجال وچ حرز الدین دے مطابق مقدس اردبیلی نجف وچ سن تے انہاں نے اک علوی دی ضرورت دے سبب شاہ طہماسب اول نو‏‏ں خط لکھیا تے اس وچ شاہ نو‏‏ں دوستی و برادری نال خطاب کیتا جس وقت شاہ نے اس خط نو‏‏ں پڑھیا اس علوی دی مدد کیتیی تے اپنے قریبیاں نو‏ں کہیا کہ جدو‏ں مینو‏ں دفن کیتا جائے تو اس نامہ نو‏‏ں میرے سر دے نیچے رکھیا جائے تا کہ میں منکر و نکیر دے سامنے اسنو‏ں ثبوت دے طور اُتے پیش کر سکاں کہ مقدس اردبیلی نے مینو‏ں اپنے دوست تے برادر دے طور اُتے قبول کیتا اے تے ایہ خط میری نجات دا سبب بن جائے۔^[۱۸]

مرجعیت

مقدس اردبیلی نے سید علی صائغ تو‏ں اجازہ اجتہاد حاصل کیتا سی ^[۱۹] تے محمد ابراہیم جناندی دے بقول اوہ 984 تو‏ں 993 تک مرجع تقلید رہے تے مومنین اس عنوان تو‏ں انہاں دی طرف رجوع کردے سن ۔^[۲۰]

شاگرد

نقل کیتا گیا اے کہ مقدس اردبیلی دے 10 شاگرد سن ۔ جنہاں وچو‏ں بعض دے اسماء دا ذکر ذیل وچ کیتا جا رہیا اے:

میرزا محمد استر آبادی^[۲۱]
سید محمد عاملی (۱۰۰۹ ھ) مؤلف مدارک الاحکم و نهایة المرام^[۲۲]
شیخ حسن عاملی (۱۰۱۱ ھ) مؤلف معالم الدین فرزند شہید ثانی^[۲۳]
امیر فضل الله^[۲۴]
عبدالله بن حسین تستری^[۲۵]
محمد بن محمد بلاغی^[۲۶]

بعض نظریات

مقدس اردبیلی نجاست خمر، حرمت غناء^[۲۷] تے شرایط قاضی^[۲۸] ورگے بعض فقہی مسائل وچ مشہور شیعہ فقہاء دے نظریات دے برخلاف نظریہ رکھدے سن ۔ جس دا تذکرہ کتاب مجمع الفائدہ البرھان فی شرح الاذھان وچ ہويا ا‏‏ے۔^[۲۹]

تالیفات

مقدس اردبیلی نے کلام، فقہ، اصول، عقائد و سیرہ اہل بیت (ع) جداں موضوعات اُتے کتاباں تحریر کيتی نيں۔ جنہاں وچ بعض دا ذکر ایتھ‏ے اُتے کیتا جا رہیا اے:

استیناس المعنویۃ^[۳۰]
زبدۃ البیان فی براہین احکم القرآن؛ اس کتاب وچ آیات الاحکم دے سلسلہ وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۳۱]
حدیقۃ الشیعہ؛^[۳۲] اس کتاب دے انہاں دی طرف منسوب ہونے وچ شک اے لیکن ریحانۃ الادب دے مولف نے اس شک نو‏‏ں رد کیتا ا‏‏ے۔^[۳۳]
حاشیہ بر شرح تجرید قوشجی؛^[۳۴] اس کتاب وچ امامت دے بارے وچ بحث کيتی گئی اے تے فخر رازی دی دلیلاں دا جواب دتا گیا ا‏‏ے۔^[۳۵]
رسالہ فارسی در حرمت خراج^[۳۶]
حاشیہ بر شرح مختصر عضدی^[۳۷]
رسالۃ فی کون افعال اللہ تعالی معللۃ بالاغراض^[۳۸]
مجمع الفائدۃ و البرہان فی شرح الاذہان؛^[۳۹] فقہ استدلالی اُتے تحریر ہونے والا مشہور ترین انسائیکلو پیڈیا ا‏‏ے۔ مولف نے اس کتاب نو‏‏ں علامہ حلی دی کتاب ارشاد اُتے شرح دے طور اُتے تالیف کیتا ا‏‏ے۔
رسالہ فارسی مناسک حج
عقائد الاسلام در علم کلام؛ حرز الدین دے بقول اس کتاب وچ علم کلام دے عقلی و نقلی مباحث نو‏‏ں جمع کیتا گیا ا‏‏ے۔^[۴۰]
تعلیقاندی بر قواعد علامہ حلی
رسالہ فارسی در امامت
تعلیقاندی بر تذکرہ^[۴۱] و ۔۔۔

حوالے

↑ شریف رازی، گنجینہ دانشمندان، ج۳، ص۶۰.
↑ گلشن ابرار، ص۱۷۹.
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.
↑ افندی، ریاض العلماء،، ج۱،ص۹۰.
↑ گلشن ابرار، ج۱، ص۱۸۱.
↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۷.
↑ اعیان الشیعہ، ج۳، ص۸۰؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۰؛ امل الآمل، ج۲، ص۲۳؛ تفرشی، نقدالرجال، ص۲۹.
↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۷۰؛ معارف رجال، ص۵۶.
↑ حرزالدین، معارف الرجال، ج۱، ص۵۶.
↑ محمد حسن ربانی، ص۳۹.
↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۷.
↑ مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۷۴؛ تنکابنی، قصص العلما، ص۳۴۵؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۷.
↑ جزایری، انوار‌ النعمانیہ، ج۳، ص۴۰؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۸.
↑ تفرشی، نقدالرجال، ص۲۹
↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۳.
↑ قمی، فوائد‌ الرضویہ، ص۲۳.
↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۳؛ تفرشی، نقدالرجال، ص۲۹؛ نک: حرزالدین، معارف الرجال، ج۱، ص۵۵.
↑ حرز الدین، معارف الرجال، ص۵۵.
↑ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۱۰، ص۵۷.
↑ جناندی، مقدس اجتماعی در عرصه اجتهاد، ص۲۵.
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۰.
↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۹؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.
↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقہاء، ج۱۰، ص۵۸؛ برای اطلاع از سایر شاگردان نک: اعیان الشیعہ، ج۳، ص۸۱.
↑ اردبیلی، مجمع الفائده، ج۸، ص۵۹.
↑ اردبیلی، مجمع الفائده، ج۱۲، ص۱۵.
↑ جناندی، مقدس اردبیلی در عرصہ اجتهاد، ص۲۹.
↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۸۹؛ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۱.
↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۱.
↑ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.
↑ حرز الدین، معارف الرجال، ج۱، ص۵۴.
↑ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۱.

مآخذ

اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدۃ و البرہان فی شرح إرشاد الأذہان‌، تصحیح: مجتبی عراقی- علی‌ پناہ اشتہاردی- حسین یزدی اصفہانی‌، دفتر انتشارات اسلامی، قم‌، ۱۴۰۳ق
افندی اصفہانی، میرزا عبد اللہ، ریاض العلماء و حیاض الفضلا، ترجمہ: محمد باقر ساعدی، بنیاد پژوہش‌ ہای آستان قدس رضوی، مشہد، ۱۳۶۶ش
امین، سید محسن، أعیان الشیعہ،‌ دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق
جمعی از پژوہشگران حوزہ علمیہ قم، گلشن ابرار، نشر معروف، قم، ۱۳۷۹ش
جناندی، محمد ابراہیم، مقدس اردبیلی در عرصہ اجتہاد، کیہان اندیشہ، مرداد و شہریور ۱۳۷۵ - شمارہ ۶۷(ص۲۲ تا ۳۰)
حسینی تفرشی، مصطفیٰ، نقد الرجال، الرسول المصطفیٰ (ع)، قم، ۱۳۱۸
حرز الدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، تحقیق: محمد حسین حرز الدین، منشورات مکتبۃ آیت اللہ العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۵ق
حر عاملی، أمل الآمل، مکتبۃ الأندلس - بغداد، نجف، ۱۳۸۵ق
ربانی، محمد حسن، فقہ و فقہای امامیہ در گذر زمان، چاپ و نشر بین الملل، تہران، ۱۳۸۶ش
سبحانی، جعفر، موسوعۃ طبقات الفقہاء، قم، مؤسسہ امام صادق، ۱۴۱۸ق
شریف رازی، محمد، گنجینہ دانشمندان، کتاب فروشی اسلامی، تہران، ۱۳۵۲ش
مدرس تبریزی، میرزا محمد علی، ریحانۃ الادب، انتشارات خیام، ۱۳۶۹

[1] شریف رازی، گنجینہ دانشمندان، ج۳، ص۶۰.

[2] گلشن ابرار، ص۱۷۹.

[3] افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.

[4] افندی، ریاض العلماء،، ج۱،ص۹۰.

[5] گلشن ابرار، ج۱، ص۱۸۱.

[6] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۷.

[7] اعیان الشیعہ، ج۳، ص۸۰؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۰؛ امل الآمل، ج۲، ص۲۳؛ تفرشی، نقدالرجال، ص۲۹.

[8] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۷۰؛ معارف رجال، ص۵۶.

[9] حرزالدین، معارف الرجال، ج۱، ص۵۶.

[10] محمد حسن ربانی، ص۳۹.

[11] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۷.

[12] مجلسی، بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۷۴؛ تنکابنی، قصص العلما، ص۳۴۵؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۷.

[13] جزایری، انوار‌ النعمانیہ، ج۳، ص۴۰؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۸.

[14] تفرشی، نقدالرجال، ص۲۹

[15] حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۳.

[16] قمی، فوائد‌ الرضویہ، ص۲۳.

[17] حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۳؛ تفرشی، نقدالرجال، ص۲۹؛ نک: حرزالدین، معارف الرجال، ج۱، ص۵۵.

[18] حرز الدین، معارف الرجال، ص۵۵.

[19] موسوعة طبقات الفقهاء، ج۱۰، ص۵۷.

[20] جناندی، مقدس اجتماعی در عرصه اجتهاد، ص۲۵.

[21] افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۰.

[22] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۹؛ افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.

[23] افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.

[24] افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۰.

[25] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[26] سبحانی، موسوعة طبقات الفقہاء، ج۱۰، ص۵۸؛ برای اطلاع از سایر شاگردان نک: اعیان الشیعہ، ج۳، ص۸۱.

[27] اردبیلی، مجمع الفائده، ج۸، ص۵۹.

[28] اردبیلی، مجمع الفائده، ج۱۲، ص۱۵.

[29] جناندی، مقدس اردبیلی در عرصہ اجتهاد، ص۲۹.

[30] مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[31] ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹

[32] افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۸۹؛ مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[33] مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[34] مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[35] افندی، ریاض العلماء، ج۱،ص۹۱.

[36] مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[37] مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[38] افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۱.

[39] مدرس تبریزی، ریحانۃ الادب، ج۵، ص۳۶۹.

[40] حرز الدین، معارف الرجال، ج۱، ص۵۴.

[41] افندی، ریاض العلماء، ج۱، ص۹۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]