وراثت دا اسلامی تصور
گٹھ جات | |
| |
|
وراثت اک فرد دی موت دے بعد نجی ملکیت، لقب، قرض، مراعات، حقوق تے فرائض دی ادائیگی دا رواج اے۔ وراثت دے قوانین معاشراں وچ مختلف نيں تے وقت دے نال نال بدلدا رہندا اے۔
تقسیمِ میراث: چند غور طلب پہلو
[سودھو]عام مسلماناں وچ کثرت توں تے بعض خواص وچ وی مالی معاملات دے بارے وچ جو وڈی کوتاہیاں تے غلطیاں ہوئے رہیاں نيں، انہاں وچوں اک کوتاہی میراث دا اللہ تعالٰیٰ تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے احکام و ارشادات دے مطابق تقسیم نہ کرنا، بلکہ اک وارث یا چند وارثاں دا اسنوں ہڑپ کر جانا تے دوسرے وارثاں نوں محروم کرنا اے۔ قرآنِ مجید وچ اسنوں اللہ تعالٰیٰ تے رسول اللہ دی نافرمانی تے کافراں دا عمل تے کردار دسیا گیا اے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:
وَتَاْکُلُوْنَ التُّرَاثَ اَکْلًا لَّمًا o وَّتُحِبُّوْنَ الْمَالَ حُبًا جَمًا o[۱]
تے میراث دا سارا مال سمیٹ کر کھا جاندے ہوئے تے مال دی محبت وچ پوری طرح گرفتار ہو۔
دور جاہلیت وچ میراث
[سودھو]عرب جاہلیت دے دور وچ عورتاں تے بچےآں نوں میراث دے مال توں محروم رکھیا جاندا سی، جو زیادہ طاقت ور تے بااثر ہُندا، اوہ بلاتامل ساری میراث سمیٹ لیندا سی تے انہاں سب لوکاں دا حصہ وی مار کھاندا سی جو اپنا حصہ حاصل کرنے دا بل بوندا نہ رکھدے سن ۔ میراث تے ورثے دی تقسیم دے بارے وچ دنیا دی مختلف قوماں دے نظریات، خیالات تے طور طریقے کئی طرح دے رہے نيں۔ انہاں طریقےآں وچوں کسی وچ وی اعتدال تے انصاف نئيں سی۔ بعض قوماں میراث وچ عورتاں تے بچےآں نوں بالکل حصہ نئيں دیدیاں سن۔ عرب جاہلیت دی قوماں، برعظیم پاک و ہند دی قوماں تے ہور علاقےآں دے لوک عورتاں نوں حصہ بالکل نئيں دیندے، فیر بیٹےآں وچ وی انصاف و برابری نئيں سی۔ کسی بیٹے نوں تھوڑا تاں کسی نوں زیادہ دتا جاندا سی۔
بعض اقوام نے میراث دینی شروع دی تاں پرانے جاہلیت دے طریقے نوں چھڈ کے نويں جاہلیت اپنائی تے عورتاں نوں مرداں دے برابر لاکھڑا کيتا۔ ایہ دوسری انتہا تے زیادتی اے جس وچ وی انصاف دے تقاضے مدنظر نئيں رکھے گئے۔ میراث دی تقسیم وچ افراط و تفریط دنیا دے بہت وڈے حصے وچ پایا جاندا سی تے اج وی پایا جاندا اے تے مسلم اُمت وی اس کبیرہ گناہ وچ گرفتار اے۔[۲]
اسلام تے احکامِ میراث
[سودھو]اللہ تعالٰیٰ نے مسلماناں دے لئی تقسیمِ میراث دے احکام بالکل صاف واضح، متعین تے دو تے دو چار دی طرح مقرر کردیے، اس وچ کوئی الجھاؤ تے شبہہ تک نئيں چھڈیا۔ اس لئی کہ مال اوہ پسندیدہ تے دل لبھانے والی چیز اے کہ انسان اسنوں چھڈنا نئيں چاہندا۔ معاشرتی دباؤ دی بنا اُتے کوئی بولی نہ کھولے تاں تے گل اے، لیکن دل وچ خواہش، تمنا تے اپنا حق حاصل کرنے دی تڑپ ضرور موجود رہے گی۔ میراث دی تقسیم، وارثاں دے حصے، حصےآں دی حکمت، میراث توں قرض دی ادائیگی، وصیت پوری کرنے تے اس حکم اُتے عمل کرنے والےآں دے لئی جنت دی خوش خبری تے اس دی خلاف ورزی کرنے والےآں دے لئی دوزخ دے دردناک عذاب دی وعید سورۂ النساء وچ بیان کيتی گئی اے۔
میراث دی حکمت و احکام
[سودھو]تقسیمِ میراث وچ حصہ پانے والےآں دے حصے مقرر کردے ہوئے کچھ گلاں کلام دے درمیان وچ بیان کيتی گئیاں نيں جنہاں توں اس مسئلے دی پوشیدہ حکمتاں، اہمیت، فرضیت تے اس اُتے عمل کرنے والےآں دے لئی خوش خبری تے اسنوں چھڈ دینے تے خلاف ورزی کرنے والےآں دے لئی عذاب بیان کيتا گیا اے۔[۳]
- میراث دی تقسیم وچ جو حصے مقرر کیتے گئے نيں، انہاں دی مقدار دی مکمل حکمت و مصلحت اللہ ہی بہتر جاندا اے، اس لئی کہ ساڈی عقل و شعور نوں اس دی گہرائی تک رسائی حاصل نئيں اے۔ اس لئی فرمایا: ’’تم نئيں جاندے کہ تواڈے ماں باپ تے تواڈی اولاد وچوں کون نفع دے لحاظ توں تواڈے نیڑے تر نيں۔ ایہ حصے اللہ نے مقرر کر دتے نيں تے اللہ یقیناً سب حقیقتاں توں واقف تے تواڈی مصلحتاں دا جاننے والا اے۔[۴]* تقسیمِ میراث دی آیات وچ وصیت تے ادائیگیِ قرض دے لفظاں متعدد مرتبہ آئے نيں۔ لہٰذا تقسیمِ میراث وچ سب توں پہلے میت دے ذمے جو قرض اے اسنوں ادا کرنا چاہیے۔ نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے مقروض (قرض دار) دا جنازہ تک نئيں پڑھایا۔ اس لئی نفلی خیرات و صدقات کرنے توں پہلے تدفین دے اخراجات تے اس دے بعد قرض دی ادائیگی لازمی اے۔ بیوی دا مہر وی قرض وچ شامل اے تے شوہر دے ذمے لازم اے۔* میت دی ملکیت وچوں اک تہائی دی وصیت پوری دی جانی چاہیے۔ جس محسن دی میراث لی جا رہی اے، اس دا اِنّا تاں حق ہونا چاہیے کہ اس دا کہیا مندے ہوئے اک تہائی میراث وچوں اس دی وصیت پوری کيتی جائے۔ جے وصیت، اک تہائی میراث توں زیادہ اے تاں زیادہ وصیت پوری کرنا لازم نئيں اے۔ جے سب بالغ ورثا راضی ہاں تاں پورا کر دیؤ، ورنہ زیادہ نوں چھڈ دتیاں* جدوں تک میراث تقسیم نئيں ہُندی تاں تمام وارثاں (بشرطیکہ بالغ ہاں) توں اجازت لئی بغیر خیرات و صدقات نہ کیتے جاواں۔ جے وارث نابالغ تے کم سن ہاں تاں کسی صورت وچ خیرات کرنا نئيں چاہیے تے وارث یتیم ہونے دی صورت وچ گناہ کئی گنیاودھ جاندا اے، لہٰذا ایسی خیرات کھلانے والے، کھانے والے گویا دوزخ دے ایندھن توں شکم پُری کر رہے نيں۔* میراث دے احکام دے آخر وچ دو آیتاں (13۔14) بہت ہی اہم نيں۔ انہاں توں تقسیمِ میراث دی اہمیت، فرضیت تے اس اُتے ثواب و عذاب دا اندازہ ہُندا اے۔ آیت 14 دے بارے وچ مفسر قرآن مولانا ابو الاعلیٰ مودودی تحریر کردے نيں: ’’یہ اک وڈی خوفناک آیت اے جس وچ انہاں لوکاں نوں ہمیشگی دے عذاب دی دھمکی دتی گئی اے جو اللہ تعالٰیٰ دے مقرر کیتے ہوئے قانونِ وراثت نوں تبدیل کرن یا، انہاں دوسری قانونی حداں نوں توڑاں جو خدا نے اپنی کتاب وچ واضح طور اُتے مقرر کر دتی نيں۔ لیکن سخت افسوس اے کہ اس قدر سخت وعید دے ہُندے ہوئے وی مسلماناں نے بالکل یہودیاں دی سی جسارت دے نال خدا دے قانون نوں بدلا تے اس دی حداں نوں توڑیا۔ اس دے قانونِ وراثت دے معاملے وچ جو نافرمانیاں کيتیاں گئیاں نيں اوہ اللہ دے خلاف کھلی بغاوت دی حد تک پہنچکی نيں۔ کدرے عورتاں نوں میراث توں مستقل طور اُتے محروم کيتا گیا۔ کدرے صرف وڈے بیٹے نوں میراث دا مستحق ٹھیرایا گیا، کدرے سرے توں تقسیمِ میراث ہی دے طریقے نوں چھڈ کے ’مشترکہ خاندانی جایداد‘ دا طریقہ اختیار کيتا گیا تے کدرے عورتاں تے مرداں دا حصہ برابر کر دتا گیا‘‘۔[۵]
قیامت دے دن سوال
[سودھو]قیامت دے دن ہر مسلمان توں پنج اہم سوال کیتے جاواں گے تے انہاں دے جواب طلب کیتے جاواں گے۔ جدوں بندہ انہاں دے جواب دے دے گا تب قدم اگے بڑھائے گا۔ انہاں سوالےآں وچوں دو سوال، یعنی اک سو نمبراں وچوں 40 نمبر یا 40 فی صد سوال مال دے بارے وچ ہون گے۔
حضرت ابوبرزہ اسلمی نے بیان کيتا اے کہ رسول اللہ نے ارشاد فرمایا: قیامت دے دن اللہ تعالٰیٰ دی عدالت توں آدمی نئيں ہٹ سکدا جدوں تک اس توں پنج گلاں دے بارے وچ حساب نئيں لے لیا جائے گا۔ اس توں پُچھیا جائے گا کہ:* عمر کن مشاغل وچ گزاری؟ * دین دا علم حاصل کيتا تاں اس اُتے کتھے تک عمل کیا؟* مال کتھے توں کمایا؟ تے کتھے خرچ کیا؟* جسم نوں کس کم وچ گھُلایا؟ [۶] ان پنج سوالےآں وچوں دو سوال صرف مال دے بارے وچ نيں، یعنی ہور مالی معاملات دے علاوہ میراث دے مال دے بارے وچ ضرور سوال ہوئے گا کہ کِداں حاصل کیا؟ کيتا دوسرے وارثاں دا حق مار دے اپنا حصہ لیا تے دوسرےآں نوں انہاں دے حصے توں محروم کر دتا؟
میراث نوں قرآن مجید دے احکام دے مطابق تقسیم کرنا وارثاں اُتے فرضِ عین اے تے دوسرے رشتہ داراں تے برادری تے خاندان دے بزرگاں اُتے فرضِ کفایہ اے۔ جے کچھ لوک میراث نوں اللہ تے رسول اللہ دے احکام دے مطابق تقسیم کرنے دی تلقین کرن تے ترغیب داں تاں انہاں اُتے توں فرض کفایہ اُتر جائے گا تے وارثاں اُتے فرضِ عین ہونے دا تقاضا ایہ اے کہ خوش دلی تے رضا و خوشی توں میراث دی شریعت دے مطابق تقسیم کرنے اُتے متفق ہوجاواں تاں سب اُتے توں فرض اُتر جائے گا۔
میراث دا معاملہ جدید دور وچ
[سودھو]اج مسلم معاشرے اُتے نظر ڈالدے نيں تے برعظیم پاک و ہند دے مختلف علاقےآں نوں دیکھدے نيں تواندازہ ہُندا اے کہ بحیثیت مجموعی بوہت گھٹ لوک میراث شریعت دے مطابق تقسیم کردے نيں تے وڈی تعداد اللہ تعالٰیٰ دی نافرمانی تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی سنت توں منہ موڑے ہوئے اے۔ ضرورت اس امر دی اے کہ ملکی سطح اُتے اک سروے دا اہتمام کيتا جائے کہ کِنے فی صد لوک میراث شرعی طریقے اُتے تقسیم کردے نيں تاکہ حقیقی صورت حال سامنے آسکے تے لوکاں نوں توجہ دلائی جاسکے کہ بحیثیت مجموعی اسيں اللہ تعالٰیٰ دے واضح حکم توں کِنّی غفلت برت رہے نيں۔بھارت وچ وی بہت تھوڑے مسلمان ایداں دے نيں جو تقسیمِ میراث دے شرعی قانون اُتے عمل پیرا نيں۔
یتیم پوتے دی وراثت
[سودھو]یتیم پوتے دی وراثت دے حوالے توں کافی اختلاف پایا جاندا اے۔ کچھ علما ایداں دے یتیم پوتاں نوں جنہاں دا باپ دادا کيتی زندگی وچ وفات پا گیا ہو، انہاں نوں دادا دا بعیدی رشتے دار قرار دیندے ہوئے وراثت توں خارج سمجھدے نيں۔ کچھ علما نے یتیم پوتے نوں دادا کيتی وراثت وچ حق دار دسیا اے۔ محمد اکبر نے اپنی تحریروراثت دے چند پہلو[۷] وچ یتیم پوتے دے حق وراثت دے لئی قرآنی دلائل دتے نيں۔
تقسیمِ میراث دے فائدے
[سودھو]شریعتِ مطہرہ دے مطابق تقسیمِ میراث دی برکدیاں تے رحمتاں تے اجروثواب بہت زیادہ اے۔ اس توں اجتماعی و انفرادی فائدے حاصل ہُندے نيں۔ انہاں وچوں چند درج ذیل نيں:
- اللہ تعالٰیٰ دی رضا حاصل ہُندی اے تے ایداں دے بندے توں اللہ تعالٰیٰ محبت کردا اے۔* میراث دے شرعی حکم اُتے عمل کرنے والا جنت دا حق دار ہُندا اے۔ اللہ تعالٰیٰ نے اپنی کتاب وچ اسنوں بہت وڈی کامیابی فرمایا اے۔* قیامت دے دن رسول اللہ دی شفاعت نصیب ہوئے گی تے اس دن دے عذاب توں نجات حاصل ہوئے جائے گی۔* ایداں دے شخص دا مال حلال ہونے دی وجہ توں مالی عبادتاں قبول ہُندیاں نيں۔ ایہ آخرت دے دن وڈا سرمایہ ہوئے گا۔* جنہاں عزیز و اقارب تے عورتاں نوں میراث وچوں حصہ ملدا اے، اوہ انہاں دے لئی دل توں دعاواں کردے نيں تے محروماں نوں جدوں حق ملدا اے تووہ ایداں دے شخص دے ہمدرد بن جاندے نيں۔* تقسیمِ میراث توں دولت تقسیم ہُندی اے جو اسلام دا اک مقصد اے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:
کَیْ لاَ یَکُوْنَ دُوْلَۃً بَیْنَ الْاَغْنِیَآءِ مِنْکُمْ [۸] ترجمہ: ’’تاکہ اوہ تواڈے مال داراں ہی دے درمیان گشت نہ کردا رہے‘‘۔** تقسیمِ میراث دے حکم اُتے عمل کرنے توں دوسرےآں نوں ترغیب ہُندی اے تے پہل کرنے والے نوں اجر ملدا اے تے اس دے لئی صدقہ جاریہ بن جاندا اے۔* میراث دی حق دار عورتاں نوں اپنے حق دے لئی مطالبہ کرنا چاہیے۔ میراث وچ عورتاں، بیٹیاں، بہناں، ماں تے بیویاں دا حق اے، لہٰذا انھاں اپنے حق دا نہ صرف مطالبہ کرنا چاہیے، بلکہ اگے ودھ کے تقاضا کرکے اپنا حق لینا چاہیے تے قرآن مجید دے اس حکم (فرضِ عین) اُتے عمل کرنے دی کوشش کرنی چاہیے۔ عورتاں نوں جاہلیت دی رسم تے معاشرتی دباؤ دی وجہ توں اپنا حصہ نئيں چھڈنا چاہیے۔ خاندان دے دوسرے افراد نوں وی انہاں دا حصہ دلوانے وچ اپنا کردار ادا کرنا چاہیے۔
میراث تقسیم نہ کرنے دے نقصانات
[سودھو]میراث تقسیم نہ کرنے تے مستحقین نوں محروم رکھنے دے کئی خطرناک پہلو نيں جنہاں وچ میراث کھانے والے مبتلا ہوکے گنہگار ہُندے نيں۔ ایہ درج ذیل نيں:
- میراث نوں قرآن و سنت دے مطابق تقسیم نہ کرنا تے ہور وارثاں دا حق مارنا کفار، یہود، نصاریٰ، ہندوؤں تے غیر مسلم اقوام دا طریقہ اے۔* میراث دا شرعی طریقے اُتے تقسیم نہ کرنا اللہ تعالٰیٰ تے رسول اللہ دی نافرمانی اے۔ ایہ صریح فسق اے، لہٰذا ایسا شخص فاسق اے تے گناہِ کبیرہ دا مرتکب اے۔ خاص طور اُتے برسہا برس اس اُتے اصرار کرنا تے توبہ نہ کرنا تاں تے وڈا گناہ تے اللہ تعالٰیٰ توں بغاوت دے مترادف اے۔* میراث دے حق داراں دا مال کھا جانا ظلم اے تے ایہ شخص ظالم اے۔ لیکن جے وارث اپنے قبضے تے تحویل وچ لے لاں تے فیر کوئی طاقت ور وارث کھو لے تاں ایہ غصب ہوئے گا۔ اس دا گناہ ظلم توں وی زیادہ اے۔* میراث اُتے قبضہ کرنے والے دے ذمے میراث دا مال قرض ہوئے گا تے قرض وی واجب الدتا اے۔ جے کوئی دنیا وچ ادا نئيں کريں گا تاں آخرت وچ لازماً دینا ہی ہوئے گا۔* ایسا مال جس وچ میراث دا مال شامل ہو، اس توں خیرات و صدقہ تے انفاق کرنا، حج و عمرہ کرنا بھانويں فتوے دی رُو توں جائز اے تے اس توں حج دا فریضہ ادا ہوئے جائے گا لیکن ثواب حاصل نئيں ہوئے گا، اس لئی کہ اللہ تعالٰیٰ پاک و طیب مال قبول کردا اے۔* جو میراث دا مال کھا جاندا اے اس دی دعاواں قبول نئيں ہُندیاں۔* میراث شریعت دے مطابق تقسیم نہ کرنے والا دوزخ وچ داخل ہوئے گا۔* جو لوک میراث دا مال کھا جاندے نيں حق دار وارث انہاں نوں بددعاواں دیندے نيں۔* میراث مستحقین نوں نہ دینے والا حقوق العباد تلف کرنے دا مجرم اے۔* شریعت دے مطابق مال (ورثہ) تقسیم کرنا اسلامی حکومت کیتی ذمہ داریاں وچوں اک ذمہ داری اے، لہٰذا جو حکومت اس طرف توجہ نئيں دیندی، اوہ اپنے فرائض وچ کوتاہی کردی اے۔
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ سورۃ الفجر 89:19۔20
- ↑ تلخیص تفہیم القرآن، مولانا صدر الدین اصلاحی، ص 141)
- ↑ سورۃ النساء 4:11۔12
- ↑ سورۃ النساء 4:11
- ↑ تلخیص تفہیم القرآن، ص141
- ↑ صحیح ترمذی، کتاب الزہد، ص 550
- ↑ وراثت دے چند پہلو
- ↑ سورۃ الحشر 59:7
باہرلے جوڑ
[سودھو]ترجمان القرآنArchived 2010-07-23 at the وے بیک مشین