پنجابی ساہت دی تریخ ،نواں دور (1901 توں 1995)

جدید پنجابی ساہت دا اتہاس

لکھاری	ڈاکٹر جسوندر سنگھ تے ڈاکٹر مان سنگھ ڈھینڈسا
دیس	بھارت
بولی	پنجابی
تریخ چھپائی	2001
چھاپن آلے	پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ

پنجابی ساہت دا اتہاس جدید دور (1901–1995) کتاب ڈاکٹر جسوندر سنگھ اتےڈاکٹر مان سنگھ ڈھینڈسا نے سمپادت کیتی اے۔ پنجابی یونیورسٹی ولوں پنجابی ساہت دے اتہاس دے وکھو وکھرے کالاں بارے وکھ-وکھ چار کتاباں چھاپیاں گئیاں۔ اتھے اسیں اس کتاب لسٹ دے چوتھے حصہ مطلب جدید دور دا مطالعہ کر رہے ہاں۔ اس کتاب دے 6 باب ہن۔ جو اس پرکار ہن:-

1. جدید پنجابی ساہت : اصولی تریخی پرپیکھ
2. جدید پنجابی شاعری : نکاس تے ترقی
3. جدید پنجابی فکشن : نکاس تے ترقی
4. جدید پنجابی ناٹک اتے اکانگی : نکاس تے ترقی
5. جدید پنجابی وارتک : نکاس تے ترقی
6. پنجابی تنقید : نکاس تے ترقی

جدید پنجابی ساہت: اصولی - تریخی پرپیکھ

1 جدید پنجابی ساہت دا شروع :-  جدید پنجابی ساہت دا وچکار ویلے دے پنجابی ساہت نالوں ویلہ نکھیڑا 1850 ء توں پروان کیتا جاندا اے۔ پنجاب سمیت بھارت دے سیاسی تہذیبی اتہاس وچ جدید دور دا آغاز انگریزاں دے راج دور نال جڑیا ہویا اے ۔

2 جدید : تجزیہ تے سروپ :-    آدھونک شبد سنسکرت بولی دا اے، انگریزی دے شبد MODERN دے معنےآں وچ ورتیا جاندا اے۔ آدھونک(جدید ) شبد سنسکرت گرائمر مطابق (ادھنا) دا وسیسن اے۔ اتے امرکوش مطابق ادھنا دے مطلب ہن اس دور وچ جاں ہن ۔ جدید شبد اسے (ادھنا + ٹھس ) توں بنیا اے۔ جس دے مطلب ہن ‘ہن ہویا’ । MODREN شبد دی اتپتی LATIN دے دھاتو MODO توں ہوئی اے۔ ،جس دے مطلب ہن ہن JUST NOW شبدی ارتھاں مطابق جدید شبد ہن یعنی دور دے حال کھنڈ دا سوچک اے۔ پر انسانی علم کمیونیکیشن دے حوالہ وچ ایہہ بہت وڈا پر نشچت مطلب دا دھارنی اے۔ جدید دا تجزیہ آپنیا بہمکھی سمبھاوناواں کارن وکھ وکھ درشٹیاں مطابق واضع کیتا اے۔ جدید جاگیرداری توں پونجیواد سسٹم ول دے ترقی اپج اے۔

جدید دی تشریح الگّ - الگّ ساہتکاراں نے الگّ-الگّ دتی اے۔

جویں:-  1 سٹیپھن سپینڈر مطابق - “حال نال ماضی دا ٹکراؤ آدھونکتا دا پرمکھ مقصد پرتیت ہندا اے۔“

ڈاکٹر: عطر سنگھ مطابق – “آدھونکتا نوں اک سپورن نظریہ منیا اے۔ کہ جدید سائنس تے سائنسی نظریہ توں اتپن ہوئی اے۔ اس دی نیہہ بودھکتا تے نیائشیلتا اے۔ اس دا سبھاء وشلیشنکاری اے۔

3 دھرمویر بھارتی انوسار- “ایہہ سنکٹ دا بودھ اے۔“

آدھونکتا وچ ہیٹھ لکھے ودواناں نے اپنے- اپنے اصول پیش کیتے ہن-

1 ڈارون دا انسانی ترقی واد دا اصول

2 کارل مارکس دا داوندھاتمک بھوتکواد دا اصول

3 سگمنڈ فرائڈ دا منوسائنس دا اصول

4 سارتر دا استتوواد دا اصول

جدید اتے مدھکالن یگ : مول نکھیڑا :- پنجابی ساہت دے اتہاس وچ اس دے تنّ مکھ تریخی یگاں نوں نکھیڑیاں جاندا اے۔  (1) آدی قالین (2) مدھکالن (3)  جدید دور

مدھکالن اتے جدید دور دا مول نکھیڑا ایہہ اے مدھدور وچ صرف شعری ودھا سی۔ پر جدید دور وچ ساہت دے نویں روپ ساہمنے آؤندے ہن۔ جویں کہ ناول، ناٹک، کہانی، کھلی شاعری آدی۔ ایہہ سارے ساہتی روپ جدید دور وچ پیدا ہندے ہن۔ جدید دور وچ سماجی تے مذہبی لہراں ساہمنے آؤندیا ہن۔ جویں سنگھ سبھا لہر، کوکا لہر، ہندو مذہبی لہراں، مسلمان مذہبی لہر آدی ہن۔

جدید پنجابی شاعری : نکاس تے ترقی

جدید پنجابی شاعری دا 1850 ای توں بعد بالکل وکھرے روپ دا ہو جاندا اے۔ پر کجھ لچھن اجیاے ہندے ہن۔ جو نال نال چلدے ہن۔ جویں کسا شعری روپ، واراں، جنگ نامے، مذہبی سداچارک ادیس والی شاعری جویں قصہ شعری نظر توں فضل شاہ، محمد بخش، کرشن سنگھ عارف، گنگو رام، بھگوان سنگھ، مولوی غلام رسول، دتّ سنگھ، ڈاکٹر: چرن سنگھ، دولت رام،کالیداس گجرانوالیا ، گیانی کرتار سنگھ کلاسوالیا، گیانی پال سنگھ عارف، سادھو دیا سنگھ، پنڈت کشور چند،مولا بخش کشتہ، بابو رجب علی وغیرہ شعری پرمپرا دے ذکریوگ شاعر ہن۔

1 سٹیجی شاعری دھارا :- جدید شاعری وچ ساڈے ساہمنے سٹیجی شاعر دھارا دے شاعر ابھر کے ساہمنے آؤندے ہن۔ جویں:-  پھروجدین سرف، ہیرا سنگھ درد، گرمکھ سنگھ مسافر، ودھاتا سنگھ دھیر، نند لال نورپری، تیجا سنگھ صبر آدی ہن۔

2 جدید نویں شاعر دھارا شاعری :-   جدید نویں شاعر دھارا شعری کجھ ودوان اس شعری نوں شاہ محمد توں مندے ہن۔ پر پرمانک آرنبھ بھائی ویر سنگھ توں منیا جاندا اے۔ ایہہ شاعری وکھ وکھ تریخی پڑائ وچو لنگھدی ہوئی وکھ وکھ ساہتی پرورتیا نوں جم دندی اے۔ تریخی پڑائ اتے شعری پرورتیاں پکھوں اس شاعری دے پنج مکھ دور کھنڈ کیتے گئے ہن ۔

پہلی پیڑی(1901–1935) :- اس شاعری دا مکھ لچھن جدید تور تے ابھر راے نجی پسار بدلدے سماجی سچائی دی پیشکاری کردی اے۔ اس پیڑی وچ سامل شاعر :-  بھائی ویر سنگھ، پرو: پورن سنگھ، لالا دھنی رام چاترک، لالا کرپا ساگر، ڈاکٹر: موہن سنگھ دیوانہ، ڈاکٹر دیوان سنگھ کالےپانی وغیرہ ہن۔

دوجی پیڑی (1935–1947) :-  ایہہ دور پرگتیوادی ساہت دے دھارا دے شروع دا دور اے اس پیڑی دے مکھ موضوع آزادی اتے راشٹر بھاونا دے راے ہن۔ اس پیڑی دے پرمکھ شاعر:-  پرو: موہن سنگھ، امرتا پریتم، باوا بلونت، ہرندر سنگھ روپ، اوتار سنگھ آزاد،ڈاکٹر گوپال سنگھ دردی آدی ہن۔

تیسری پیڑی (1965 توں بوئد) :-  ایہہ دور پرگتیوادی شعری دے مقابلتاً وگٹھن تے اکو ویلے تنّ دھاراواں دے سماناتر وگسن دا دور اے۔ مطلب سرجناتمک ونّ سنونتا دا دور ہندا اے۔ اس دور وچ کئی پرکار دیاں پرورتیاں ساہمنے آؤندیاں ہن :- 

(1) سہجبھاوی انسان مرکزی پرورتی : - اس پرورتی دے انترگت انسانی منودنیا دے کرماں پرتیکرماں۔ ترکاں، وترکاں، اچھاواں اتے اپرتیاں دا مرکزی سر ابھردا اے۔ انسان مرکزی سروکار مکھ موضوع بندے ہن۔ اس پرورتی وچ اعلان جاں نعرے دی بجائے سہجبھاوی جاں جذباتی اتے سوے سنبودھنی کمیونیکیشن نوں پہلتا ددی اے۔ اس دھارا دے مکھ شاعر ہربھجن سنگھ، ایس ایس میشا، جسونت سنگھ نیکی، شو کمار بٹالوی، تارہ سنگھ، بھگونت سنگھ وغیرہ ہن۔

(2) پریوگشیل شاعری :- پریوگشیل شاعری ویہویں صدی دے ستویں دہاکے دے آس پاس ابھردی اے۔ اس پرورتی دا پرمکھ چنتک ڈاکٹر: جسبیر سنگھ آہلووالیا ہن اس نے مارکسسٹ فلسفہ دی آڑ ہیٹھ بھارُ پرگتیوادی وچاردھارا تے شاعری نوں ونگاریاں جسبیر سنگھ آہلووالیا کہدے ہن۔ کہ پرگتیوادی شاعری اپنے کرترقی کاری اتے رومانٹک برتیاں دے الوکاری سمجھوتے کارن پرمانکتا نوں گوا بیٹھی اے۔ اس لئی عنہ نے نویں شاعری پریوگشیل دا نعرہ دتا۔

(3) چوتھی پیڑی :- اس دور وچ مکھ تور تے ججھاروادی شعری دھارا ابھر کے ساہمنے آؤندی اے۔ بنگال وچ نکسلواڑی پنڈ وچ ہتھیاربند انقلاب دا نعرہ بلند ہویا جس کرکے اس لہر دا نام نکسلباڑی پے گیا۔ اس لہر دے ساہتی ہنگارے وچوں پنجابی وچ کرترقی کاری بھاوانوالی شاعری پیدا ہوئی۔ جس نو نکسلباڑی شاعری، ودھروہی، ججھاروادی شاعری، اتہاسمکھ والی، فکر والی شاعری سرلیکھ ماتحت نکھیڑیا گیا۔ اس وچ ہیہ لکھے شاعر شامل ہن :- ڈاکٹر جگتار، پاش، ہربھجن ہلواروی، سنت رام اداسی، سرجیت پاتر آدی ہن۔ (4) پنجاب سنکٹ متعلق شاعری :- پنجاب سنکٹ ستویں دہاکے دے انتلے وریاں توں شروع ہو کے دسویں دہاکے دے مڈھلے وریاں تک دا سماں اے۔ اس دور وچ پنجاب سنکٹ نل متعلق کویتاواں لکھیاں گئیاں ہن۔ اس دور دیاں ججھارو جاں کھاڑکو آتنکوادی لہر آدی وسیشن دتے گئے ہن۔ اس لہر نال متعلق شاعر ہیٹھ لکھے ہن۔ جویں :- ڈاکٹر: جگتار، ہربھجن سنگھ ہندل، موہنجیت، شاہریار، آدی شامل ہن۔

جدید پنجابی فکشن : نکاس تے ترقی

جدید پنجابی فکشن دا اتہاس ایہہ جان لین اپرنت ہی سمجیا جا سکدا اے۔ کہ فکشن دے کہ مطلب ہن۔ فکشن شبد انگریزی دے شبد (FICTION) دا پریاواچی اے۔

1 پنجابی ناول دا شروع اتے پہلا دور :- پنجابی بولی وچ چھپیا سبھ توں پہلا ناول “یسہی مسافر دی یاترا” اے۔ ایہہ ناول جان بنیئن دا دنیا مشہور ناول اے۔ جو پہلی وار 1859 ای وچ چھپیا پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ نے دوبارہ اس نو 1969 ای وچ چھاپیا۔ پنجابی ناول دا آرنبھ بھائی ویر سنگھ دے ناول راہی (1872–1957) راہی ہندا اے۔ پہلا ناول “سندری”، ستونت کور، وجی سنگھ، باب نودھ سنگھ، شائع ہوئے ہن۔ اس توں بعد چرن سنگھ، بھائی موہن سنگھ وید آدی ہن۔

2 دوجے دور دا ناول :- دوجے دور دے ناول وچ مکھ دھارا پرگتیوادی رہی اے۔ ایہہ 1935 توں 1965 تک دا سماں اے اس وچ ناول کار نانک سنگھ (1897–1971) سریندر سنگھ (1917) سنت سنگھ سیکھوں، جسونت سنگھ کنول، کرنل پال سنگھ، امرتا پریتم، کرتار سنگھ دگل، آدی ناول کار سن۔ تیجے دور دا پنجابی ناول :- 1965 توں بعد پنجابی تے بھارتی جیون وچ بہت ساریاں تبدیلیاں واپریاں جس کارن جیون دے ہر کھیتر وچ اہنا تبدیلیاں دا اثر پینا آرنبھ ہو جاندا اے۔ جنا وچوں سوہن سنگھ سیتل، گردیال سنگھ، سکھویر، سرجیت سنگھ سیٹھی، نرنجن تسنیم، گیانی کیسر سنگھ، دلیپ کور ٹوانا، رام سروپ انکھی، اجیت کور آدی ہن۔

جدید پنجابی ناٹک تے اکانگی : نکاس تے ترقی

انگریزاں دے پنجاب اتے قبضے توں پچھوں پیدا ہوئیاں پرستھتیاں کارن لگبھگ دس صدیاں پچھوں پنجابی ناٹک مڑ سرجیت ہویا۔ پنجابی وچ پہلا ناٹک پارسی تھئیٹریکل کمپنی آدی دے اثر دے کارن انگریزی جاں سنسکرت ناٹکاں دے تجربہ تے بھارتی پنجابی تریخی، متھہاسک موضوعاں اتے لکھے ناٹک راہی ہویا۔

پہلے دور دا پنجابی ناٹک :- جدید پنجابی ناٹک دا جم 1913 وچ ایشور چندر نندہ دے اکانگی “سہاگ” نال منیا جاندا اے۔ اس توں الاواں جموضوع پھجلدین، گربکھس سنگھ پریتلڑی، ڈاکٹر: ہرچرن سنگھ، پرو: سنت سنگھ سیکھوں نال بودھکتا دا پرویس ہندا اے۔

دوجا دور دا پنجابی ناٹک :- ڈاکٹر: روشن لال آہوجا نے اس وچ بہت ساریاں ناٹکی رچناواں دی سرجنا کیتی بلونت گارگی تکنیک تے سٹیج پکھوں تجریبیکاری کیتی اے۔ تیجے دور دا پنجابی ناٹک :- 1965 پچھوں پنجابی ناٹک وچ پریوگوادی لہر دا آربھ کپور سنگھ گھمان، سرجیت سنگھ سیٹھی، ہرشرن سنگھ آدی راہی ہندا اے۔ پریوگشیل لہر دے اثر ماتحت برتولت بریکھت دا ایپک تھئیٹر، سیمئل بیکٹ دا ایبسرڈ تھئیٹر آدی نوینیاں سٹائلاں دے استعمال کیتے جاندے ہن۔

1975 اپرنت پنجابی ناٹک :- 1975 وچ بھارت تے پنجاب وچ ایمرجینسی لگی پنجاب وچ 1978 توں پچھوں لگبھگ 12-13 پنجاب دے خونی سنکٹ وچوں لنگے اجمیر سنگھ اؤلکھ، آتمجیت، گرشرن سنگھ تے چرن داش سدھو اس دور دے پرمکھ ناٹک کار ہن۔

جدید پنجابی وارتک : نکاش تے وکاش

وارتک وچ پرمکھتا بدھی تتّ نوں حاصل اے پنجابی وارتک دا اتہاس بہت پرانا نہیں اے۔ دنیا دی ہر بولی وچ پہلا ساہت شاعری وچ ہی رچیا جاندا اے۔ وارتک دا پورا وکاش پونجیوادی انتظام دے ہوند وچ آؤن نال ہی ممکن ہندا اے۔ کیونکہ پونجیوادی وارتک دے وکاش لئی باہرمکھی زریعہ اتپن کر دندا اے۔

پہلا دور :- بھائی ویر سنگھ جدید پنجابی وارتک دے پرمکھ موڈھیاں وچوں سن۔ بھائی ویر سنگھ نے پنجابی وچ پہلی وار ٹھیٹھ مرکزی پنجابی بولی وچ وارتک رچنا کیتی۔ اس توں الاواں بھائی موہن سنگھ وید کرم یوگ، سیانی ماں، سکھی پروار، پچھتاوا آدی وارتک رچناواں کیتیاں ۔

دوجا دور :- پرو: پورن سنگھ پنجابی وارتک دا اجیہا رچنا کر اے۔ جس دے وارتک دے کھیتر وچ پرویس نال پنجابی وارتک صحیح ماینیا وچ جدید اکھواؤن دے یوگ ہوئی اے۔ پرنسپل جودھ سنگھ، گرمتِ نواج، لال سنگھ کملا اکالی، لمے عرصے تک پنجابی وارتک دی سرجنا کردے رہے۔

تیجا دور :- پنجابی وارتک دا تیجا دور پرِ: تیجا سنگھ، گربکش سنگھ، ڈاکٹر: بلوندر سنگھ آدی وارتک لکھاریاں نال آرنبھ ہندا اے۔ پرو: سہب سنگھ، گربخش سنگھ پریتلڑی، کپور سنگھ ڈاکٹر: بلوندر سنگھ، ہرندر سنگھ روپ آدی وارتک کار ہن۔

نویں پنجابی وارتک : - 1 مضمون – جدید پنجابی وارتک دا اتوکشت روپ اے۔ ایہہ لیکھ ورگا اے۔ پر تکنیک تے انٹیکجوئل توں لیکھ نالو وکشت اے۔

2 سفرنامہ :- پنجابی وارتک وچ سفرنامے دا آربھ بھاویں لا سنگھ کملا اکالی نے “میرا ولائتی سفرنامہ” راہی 1926 وچ ہی کر دتا سی۔

جیونی تے سوے جیونی جیونی کسے تریخی اہمیت والے انسان دی لکھی جاندی اے سوے جیونی کسے وکتی ولوں اپنے خبراں بارے لکھی ہوئی رچنا ہندی اے

پنجابی تنقید: نکاس تے ترقی

پنجابی تنقید دا نکھیڑا اتے پہچایوگ دور ویہویں صدی دوران ہی شروع ہوئی اے جدو انگریزی پڑی لکھی چیتن گٹھ سرجناتمک ساہت تنقید دے آربھ پر نویکلے یتن آرنبھ دی اے۔ اس دور وچ باوا بدھ سنگھ، پرو: پورن سنگھ، پرِ: تیجا سنگھ، ڈاکٹر: موہن سنگھ دیوانہ، مولا بخش کھستا، ڈاکٹر: گوپال سنگھ دردی، آدی ذکر یوگ نقاد ہن۔

تیسرا پڑا :- تیسرا پڑا لگبھگ 1935 توں پچھوں مارکسسٹ پنجابی تنقید نال شروع ہندا اے۔ بھاویں اس وچ ستویں اتے اٹھویں دہاکے دوران کجھ اترا چڑاء آئے پر اجوکے دور تک دی سمچی پنجابی تنقید وچ مارکسسٹ پنجابی تنقید ہی بھارُ رہی اے۔ ڈاکٹر: روندر سنگھ راوی، گربخش سنگھ پھرینک، ٹی آر ونود، پرو: رگھبیر سنگھ، کیسر سنگھ کیسر، تیجونت گلّ، سنت سنگھ سیکھوں، پرو: کشن سنگھ، نجم ہشین سید، ڈاکٹر: عطر سنگھ آدی نقاد ہن۔

چوتھا پڑائ :- پنجابی الوچنا دے اتہاس وچ چوتھا پڑائ ستویں دہاکے دے آس پاس نویں سدھاتک فکر شروع ہندا اے۔ اس ویلے پنجابی ساہتی تنقید وچ نوَ وکشت پچھمی تنقید پرنالیاں نو اپنیا جانا شروع ہندا اے۔ ڈاکٹر: ہربھجن سنگھ، ڈاکٹر: ترلوک سنگھ کول، ڈاکٹر: ستندر سنگھ نور آدی نقاد ہن۔

مارکسسٹ پنجابی تنقید دا دوجا پڑائ :- مارکسسٹ پنجابی تنقید دے انترگت وی تکھے واد ابھرے سنت سنگھ سیکھوں، کشن سنگھ اس توں علاوہ پنجابی وچ نویں اصولی تے وچاردھاری چرچہ شروع ہوئی۔ مکھ لکھاری ڈاکٹر: روندر سنگھ روی، ڈاکٹر: ٹی آر ونود، ڈاکٹر: تیجونت سنگھ گلّ آدی مارکسسٹ نقاد ساہمنے آئے۔

حوالے