پنجابی مصوری
کلا کیہ اے
[سودھو]کلا دا شروع انسان دے وجود وچ آؤن نال ہی ہندا اے۔ بھاویں مڈھلے کلاکار اس گل توں انجان سن کہ اوہناں دے کسے بھرم تے کلا ہوند وچ آؤندی اے۔ پورن تریخی کلا وچ کلا دی اتپتی انسانی کرت وچ ہوئی سی۔ اس دے دو مکھ پکھ ہن۔ پہلا ایہہ اے کہ انسان نے اپنیاں نجی لوڑاں لئی کجھ ہتھیار گھڑے سن۔ دوسرا پکھ ایہہ اے کہ ریتی روازاں ولوں جادو—ٹونے دا کم سارن لئی کلا دی ورتوں کیتی سی۔ جدوں انسان نے اپنیاں نت دیاں لوڑاں لئی ہتھیار بنائے برتن گھڑے جاں سند بنائے تاں اس نے ساریاں وستواں دا اساری کسے اندرونی ریجھ ماتحت ہو کے کیتا اتے ایہہ اندرونی ریجھ اس دیاں باہرلیاں لوڑاں مطابق اپنے آپ نوں ڈھالدی رہی۔ اسے کارن کلا نوں ترقی کرن وچ کلاکاراں دیاں کئی پیڑھیاں دا حصہ اے اتے ایہہ سبھ کجھ کئی یگاں وچ ہویا۔ کلا دا مڈھ قدیم جادو—ٹونے، رہُ—ریت دے وغیرہ دور دا اے مگر جانو—ٹونے اتے رہُ—ریتاں اجے وی انسانی جیون تے چھائے ہوئے ہن۔ اج توں پندراں ہزار ورھے پہلے انسان نے اپنے پہلے گفا چتر بنائے تے ایہہ اس دی برجناتمک طاقت دا اس دی کلا دا پہلا پرگٹاوا سی۔ اس انسان نے جہڑے آرنبھک چتر بنائے اوہ اوہناں جانوراں دے بنائے جہناں دا کہ اوہ شکار کھیڈدا سی جاں ایہہ چتر اوہناں ویکتیاں دے سن، جہناں نال کہ اس دا نت دے جیون وچ واہ پیندا سی۔ اس پرکار دے چتر بناؤن دا مکھ مقصد ایہہ اے کہ پراکرتی دی نقل ولوں پراکرتی اتے اوہ حق حاصل ہو جائے، جس ولوں پراکرتی نوں لتاڑیا جا سکے تے اس اتے سرداری ہاشل کیتی جا سکے۔ کلا عام شبداں وچ مرد دے ہتھ دی کرت دا نمونہ جاں وستو کہہ سکدے ہاں۔ جیواں وچوں انسان ہی اجیہا پرانی اے جو بہت پرکار دے کم جاندا اے تے کردا اے۔ جویں کہ گھر وچ دیکھ—بھال دا کم جاں کسے پرکار دے چتر جاں مورتیاں، وستواں وغیرہ دے بناؤن دا کم۔ جاپان والے ریتی—رواج راگ، ناچ تیر اندازی تے سندر لکھائی(خطاطی) نوں وی کلا مندے ہن۔
کومل کلاواں(فنون لطیفہ)
[سودھو]کلا جاں ساہت، ہم عصر جیون دا درپن ہندا اے۔ کلاکار جاں ساہتکار اپنے ویلے دی تصویر تولک جاں قلم راہیں بیان کردا اے۔ ساڈے سماجی جیون دی تصویر پرچلت سیاسی ڈھانچے وچوں ہی دیکھی جا سکدی اے۔ اس لئی ایہو جیہا سیاسی پدھر ہووےگا، اوہو جیہا جیون، کلا جاں ساہت دی رچنا کریگا۔ کلا دی وکھ—وکھ ودواناں نے وکھو وکھری تشریح دتی اے۔ ایہناں وچ پرمکھ مفکر ہن: تلوٹینم، رسکن، ٹالسٹائے، ارسطو، کانت، کروچے اتے سپن گارن وغیرہ۔ کسے اک ویلے دور دی اکو تشریح شرو پروانت نہیں رہی، سگوں وکھو—وکھ ودوان کلا دیاں وکھو—وکھ تشریح دیندے رہے ہن۔ اجے تک وی کوئی مستقل اتے مقررہ تشریح نہیں منی گئی اتے نہ ہی منی جاوے گی، کیونکہ پرورتن—شیلتا اس کائنات دا پرمکھ گن اے۔ ویلے دے نال—نہ مانو بدل رہا اے، رہتل بدل رہی اے، وچار بدل رہے ہن۔ سو اس سبھ کجھ دے نال—نال کلا دی تشریح دا بدلدے رہنا سبھاوک اے۔ پر اس نال سارے سہمت ہن کہ کلا راہیں انسان اپنے وچاراں دا پرگٹاواں کردا اے اتے من دی بہبلتا نوں دوجیا اگے رکھ سکدا اے۔ 400 عیسویں سابق وچ کوٹلیا نے کلا نوں دو مکھ روپاں وچ ونڈیا اے۔
1. صارفی کلا:— جس ونچ صرف اپاہلیت نوں ودھیرے اہمیت دتی جاندی سی۔ اداہرن:— میز، کرسی، پین، مکان، کوٹ، پتلون، ریڈیو جاں ٹیلیوژن دا سیٹ وغیرہ ہن۔
2. للت کلا:— اس دے کھیتر وچ معاشی اتے سماجی ورتوں للت کلا دے نمونے شاعری، چتر، مورتی، راگ اتے ہرمندر صاحب جاں لال کلھاں۔
للت کلا شروع—شروع وچ پنج گنیاں جاندیاں سن جویں کہ:—
1. راگ
2. سنگیت
3. مصوری
4. مورتی کلا
5. شلپ کلا۔
پر یورپیئن ودواناں نے کلا وچ اپاہلیت دی کھوج نوں ٹھیک نہیں منیا اے۔ اوہناں نے کلا دا مقصد ابھوینجن دسیا اے۔ پر بھارتی للت کلا—سائنس وچ وستو دے طبعی اتے ادھیاتمک (آنترک اتے باہری) دوہاں پکھاں نوں سامان درجہ دتا گیا اے۔
للت کلا دی تشریح
[سودھو]للت کلا دی تشریح اس ترھترقی گئی اے: “کلا حقیقت دے اک پکھ دا سروپ اے، بھاویں ایہہ بھوتک ہووے جاں کلپت۔ کلا یتھارتھکتا دا اک ٹکڑا نہیں پر مکمل جھات اے۔ اسے پکھ دی یتھارتھکتا دے کئی روپ ہندے ہن۔ جویں:— دریا، سمندر، پہاڑ وغیرہ یتھارتھواد دے پکھ ہن ۔ آکاش دے کئی پکھ ہن ۔ آدمی جاں تیویں دے بھنّ—بھنّ پکھ ہن۔ کلا ایہناں دی نقل جاں فوٹو نہیں اے۔ ایہناں دا صرف روپ ہی نہیں، پر کلا ایہناں دا سروپ اے۔ ‘سروپ’ وچ روپ نوں سندر بنا کے پیش کیتا گیا اے۔
مصوری
[سودھو]بھارت وچ مصوری دی پرمپرا بہت پرانی اے۔ اجے تک بھارت وچ انسان دے جیون دی پراتنتا دا صحیح سماں مقررہ نہیں کیتا جا سکیا۔ پر کئی ودواناں دا وچار اے کہ بھارت وچ انسان دا جیون لگبھگ پنج لکھ سال پہلے شروع ہویا، اوہ لوک کسے تھاں مستقل طور تے بجھّ کے نہیں سن رہندے سگوں شکار اتے ہور کھان والیاں چیزاں دی بھال وچ جنگلاں وچ فردے رہندے سن۔ پانی دی تھڑھ توں بچن لئی اوہ عامَ طور تے ندیاں دے لاگے جھوپڑیاں بنا کے تے جاں گفاواں وچ رہندے سن۔ ایہہ لوک پتھر دے بھدے جاے سنداں دی ورتوں کردے سن۔ دھاتاں دی ورتوں دا ایہناں نوں کوئی علم نہیں سی۔ اس جنگلی مانو دی سنتان دے قبیلے اجے وی دکھنی بھارت وچ اتے انڈیمان جزیرےآں وچ ملدے ہن۔ ایہناں لوکاں وچ چتر بناؤن دی رچی سی۔ سابق تریخی گفا—چتراں نوں ویکھدیاں وغیرہ مانو دی کلا—رچی نوں تجربہ کر کے بڑی حیرانی ہندی اے۔ ایہہ پرانیاں کلا کرتیاں ہی مانو دی پررفتار دا یعقین یوگ اتہاس ہن۔ اجیہے گفا—چتر بھارت توں سوَ سپین، فرانس، الاسکا، لوسیکس اتے دکھنی روڈیشیاں وغیرہ تھاواں تے وی ملے ہن، جہناں دا سماں 50،000 عیسویں سابق توں 10،000 عیسویں سابق دا مقررہ کیتا گیا اے۔ اس توں پچھوں لگبھگ 4،000 عیسویں سابق تک دے ہزاراں سالاں دے کلا—نمونے نہیں ملے۔ اتھوں تک پہنچ کے مانو نوں دھانت دی ورتوں دا پتہ لگ چکا سی۔ اپروکت تھاواں توں پوروَ—پتھر یگ دے ملے سارے چتراں وچ جنگلی پشو اتے اوہناں دے شکار دا موضوع ہی پردھان اے۔ بھارت وچ اجیہے چتر مدھ پردیش دے پنچمڑی، آدمگڑھ، رائے گڑھ ریاست ونچ سنگھنپور، مرزاپور، دھومرپور والے چتراں دا سماں 3000 عیسوی سابق متھیا گیا اے۔ بھارت، وچکار ایشیا اتے چین دی 4000 توں 3000 عیسوی سابق دی رہتل نوں ‘مردیاں دے بھاڑیاں’ دی رہتل کیہا جاندا اے۔ برصغیر وچ موہنجودڑو، ہڑپا اتے لوتھل توں مٹی دے پکائے ہوئے بھانڈے ملے ہن، جنہاں اپر زیامتک اتے پھلّ پتیاں دے الکرن مانو اتے پشو پنچھیاں دیاں آکرتیاں بنیاں ہوئیاں ہن۔
لگبھگ 1400 ق م تک آریہ بھارت وچ آؤن لگ پئے سن۔ اس ویلے ہڑپا، رہتل، سواراشٹر اتے گجرات وچ جیوندی سی۔ اس ویلے دے کجھ شلاچتر ہوشنگاباد، پنچمڑی، مرزاپور اتے نامک تھاواں تے ملے ہن۔ اس توں پچھوں بدھ مت دے ویلے یعنی 500 عیسویں سابق توں کلا نوں راجیاں دی سرپرستی دا مان ملدا اے۔ اس پچھوں مسلماناں دے آؤن نال بھارت وچ چتر کلا وچ نواں نکھار آیا۔ ایران وغیرہ دیساں توں آئے کلاکاراں نے اپنے آپ نوں نویں ماحول مطابق ڈھال لیا۔ بھارتی کلاکاراں نال مل کے کم کرن نال اوہناں دی ایرانی کلا سٹائل وچ کجھ پرورتن آ گیا۔ اس طرحاں بھارتی اثر صدقہ اک نویں کلا سٹائل دا جم ہویا، جسدا ناؤں مغل سٹائل رکھیا گیا۔
ایران وچوں آئے عبدالصمد شیراجی اتے میر سید علی تبریز دو اگھے کلاکاراں نے بھارتی کلاکاراں باموان، دسوندھ، کیشورام وغیرہ نال مل کے کم کرنا شروع کیتا۔ آپسی اثر کارن ہولی—ہولی اوہناں دی کلا وی بھارتی کلا دا روپ دھارن کر گئی۔ مغل کلا دا خاص چنہ یکارتھواد ہی رہا اے۔ مطلب ایہہ اے کہ قدرت نوں ہو—ب—ہو چترن وچ ہی یعقین رکھدے ہن۔ اوہناں دی کلا دا مکھ موضوع درباری شان دا پرگٹاوا کرنا ہی سی۔ مڈھلے ویلے وچ چتراں دا سائز چھوٹے روپ دا ہی رہا اے۔ مہان اکبر توں پچھوں اس دے پتر جہانگیر دے ویلے کلا ہور وی پرپھلت ہوئی۔ چتراں دا سائز وی وڈا ہو گیا۔ موضوع دا گھیرا وی چوڑا ہو گیا ہن پروتریت تے شکار دے مورت بڑی محنت تے لگن نال بنائے جان لگ پئے۔ قدرتی پھلّ، پھل، جانور، پنچھی وغیرہ بڑے ہی شونق تے گہہ نال چترے گئے۔ جہانگیر دے ویلے انگریز کلاکار وی بھارت آؤن لگ پئے سن۔ اوہناں دیاں تصویراں وی نقل ہون لگ پئیاں۔ پر ایہناں دی گنتی بہت گھٹ سی۔
کلا دا پدھر جہڑا کہ جہانگیر دے ویلے سکھر تے پجّ گیا سی، اسدے پتر شاہ جہان دے ویلے کجھ ڈھہندیاں کلا ول چلا گیا سی۔ پرستاون، رچڑنا تے رنگاں وچ ایمربی آ گئی سی پر ایہہ زیادہ تر سجاوٹی بن گئے اتے ایہناں وچ قدرتی سادگی نہ رہی۔ شاہ جہان دی چتر کلا نالوں شلپ کلا وچ ودھیرے رچی سی۔ اورنگزیب دی کلا وچ کوئی خاص رچی نہیں سی، جس کارن کلا دا پتن ہونا شروع ہو گیا۔ درباری کلاکار اپنی روزی لئی ہور تھاواں تے چلے گئے۔ اوہناں روزی خاطر بازاری چتر بناؤنے شروع کر دتے اتے ہولی—ہولی مغل کلا دا انت ہی ہو گیا۔ مغلاں توں بعد ہندستان وچ انگریزی راج آ گیا۔ انگریز مسلماناں وانگ آپ اتھوں دے واسی نہیں بنے۔ اوہ باہروں آئے سن، باہرلے ہی رہے اتے باہروں ہی راج کردے رہے۔ مسلمان راجیاں نے بھارت نوں اپنا گھر ہی نہیں سی بنایا سگوں آپ وی بھارتی بن گئے سن۔ انگریزی رہتل دا سبھ توں ودھ اثر کلا اتے پیا۔ بھارت وچ پانی دے رنگ والے مختصر چتراں اتے دیواری چتراں دی تھاں تیل والے رنگاں راہیں تیار کیتیاں تصویراں نے لے لئی۔ چتر کلا ادھیاتمک ہون دی تھاں رمانٹک ہو گئی۔ 1947 عیسوی وچ بھارت آزاد ہو گیا۔ آزاد بھارت دے جیون دیاں قیمتاں وچ پرورتن آؤنا شروع ہو گیا اے اتے اس بھاونا دا اثر کلا دے کھیتر وچ بہت محسوس کیتا گیا۔
پنجاب وچ مصوری
[سودھو]پنجاب دی لوک کلا ودھیرے کانگڑے نال متعلق اے۔ اورنگزیب دی جدوں کلا ول ارچی ہو گئی تاں بہتے کلاکار کانگڑے دیاں پہاڑیاں ول چل گئے۔ اتھے اوہناں نے اپنے شونق نوں جاری رکھیا۔ جدوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس خطے تے حق کر لیا تاں اتھوں دے کلاکاراں نے پنجاب دے لوک جیون وچ ودھیرے دلچسپی لینی شروع کر دتی۔ کانگڑے دی کلا سٹائل دے نمونے مہاراجہ رنجیت سنگھ جی دی سمادھ، سری ادور تخت اتے سری ہرمندر صاحب وچ انکت کلا چتراں وچ ملدے ہن۔ پنجاب دی مصوری نوں دو حصےآں وچ ونڈیا جا سکدا اے:—
1. عامَ مصوری
2. ہنری مصوری
عام مصوری
[سودھو]ایہہ مصوری گھریلو عورتاں ولوں اپنے کچے
گھراں نوں سجاؤن لئی کیتی جاندی اے۔ سادھارن پینڈو عورتاں کچیاں کندھاں اپر پینڈو پھیردیاں ہن اتے پھر کلی/چونے، گیرو، کالے وغیرہ رنگاں نال ایہناں اپر مصوری کردیاں ہن۔ ایہناں کندھاں اپر چنڈی مائی، سانجھی مائی، کتے، بلیاں، خرگوش، مور، ہرن، چڑیاں، شیر، ہاتھی، مرگ وغیرہ دے چتر بناؤندیاں ہن۔ ایہہ چتر اوہ گھر وچ دانیاں والی کوٹھی وغیرہ اپر وی بناؤندیا ہن۔ ایہہ مصوری متعلق اوہ کوئی ٹریننگ حاصل نہیں کردیاں ہن۔ سگوں ایہہ کم اوہ محض سبھا جاں دوجے گھراں دیاں عورتاں ولوں چترے چتر توں ویکھ کے کر لیندیاں ہن۔ بھاویں ایہہ کسے خاص ترتیب وچ نہیں بنے ہندے پر پھر وی چنگے لگدے ہن۔ پر ہن ایہہ مصوری دے پرانے نمونے ہو رہے ہن کیونکہ لوکاں دے پکے مکان بن گئے ہن۔ دانے وغیرہ رکھن لئی وی پکیاں کوٹھیاں جاں لواے دے ڈھولاں وغیرہ دی ورتوں ہون لگ پئی اے۔ نویاں پڑھیاں لکھیاں کڑیاں نوں اجیہی مصوری وچ کوئی دلچسپی نہیں اے۔
ہنری مصوری
[سودھو]ایہہ مصوری ہنرمند کلاکار ولوں کیتی جاندی اے۔ اوہ اس متعلق کسے چنگے کلاکار پاسوں ٹریننگ حاصل کردے ہن۔ ایہناں وچ ورتے رنگاں نوں اک خاص ترتیب دتی ہندی اے۔ ایہناں چتراں وچ انسان دی نفسیات حالت دا چترن وی ہندا اے۔ ایہناں وچ فلاسفیکل چتر ہندا اے۔ اوہ انسان دی کسے خاص دماغی حالت نوں پرتیکاں راہیں چترت کردے ہن۔ اس ولوں لوک پرمپرا دا چترن وی کیتا جاندا اے۔ مہابھارت اتے رامائن وچوں جھاکیاں چتریاں جاندیاں ہن۔ پٹیالے دے شیش محل آرٹ گیلری وچ کرشن دیاں گوپیاں دی حالت درساؤن لئی وکھرے—وکھرے پرتیک ورتے گئے ہن۔ اتھے کجھ راجپوری سٹائل دے چتر وی لگے ہوئے ہن ظو پنجابی سٹائل توں وکھ ہن۔ اتھے سکھ گروآں دے چتراں وچ مسلمان اتے کانگڑا سٹائل دا اثر ڈریکٹ دکھائی دے رہا اے۔ اس طرحاں دی مصوری دے نمونے پنجاب دے پنڈاں وچ وڈیاں حویلیاں، مندراں، گوردواریاں وچ ملدے ہن۔ پنجاب دی چترکلا اتے مسلم سٹائل دا ڈریکٹ اثر وکھائی دندا اے جویں کہ اسیں پہلے بیان کر چکے ہاں۔ ایہو بنے چتر جم ساکھیاں اتے ہتھ—لکھتاں وچ ملدے ہن۔ پرانے جم ساکھی وچ اجیاے چتراں دی بہتات اے۔ اتھے گرو نانک، بالا، مردانہ، گورکھ ناتھ وغیرہ دے چتر ملدے ہن۔
سکھ راج ویلے دی مصوری وچ کانگڑا کلا تے بسولی، چمبا، نورپور تے کلو وادی دیاں پہاڑی پراپاٹیاں دی مصوری دے بچے—کھچے انش ہن۔ ایہناں سبھ دے دراں دیاں سٹائلاں وکھوں—وکھریاں سن تے سبھ نوں ملا کے اسنوں ہمالیاں دی کلا آکھیا جاندا سی۔ اس کلا دی پرمکھ ولکھنتا چیتن سنگیتکتا اے۔ اس طرحاں لگدا اے کہ مندراں تے مہانکاوِ پلستر—مصوری دے کاغذ اتے آؤن تک درباری مصوری والے اگھڑھویں لے بسّ ریکھا دے چترکاراں نے درباری ماحول دی کوملتا تے سگھڑتا نوں اپنی کلا وچ رچا کے اک نواں مرکب جیہا بنا لیا ہویا اے۔ اس کلا دا روپ اپنے آپ وچ تاں عامَ طور تے رعایتی ہی سی پر مولک جذبیاں نال بھرپور سی اتے ایہہ جذبے چترکاراں دی انفرادی صلاحیت دیاں اپجاں سن۔
سکھاں دے راج دے چھوٹے جاے ویلے وچ بنائے چتراں وچ ونّ—سونتا ضرور سی۔ اسدا کارن ایہہ سی کہ سرپرستی صرف مرکزی دربار تک ہی محدود نہیں سی۔ سگوں وکھوں—وکھ صوبےداراں نے وی کانگڑے تے لاہور دے کجھ کو کلاکاراں نوں اپنے کول رکھیا ہویا سی۔ تھوڑھی بہت مہانتا والے سرداراں نے وی چتر اکٹھے کرنے شروع کر دتے۔ اوہ اپنے اتے اپنے خاندان نال متعلق چتر وی اکٹھے کردے پر ایہہ چتر مغلیا دربار دے چتراں ورگے کومل نہیں سن۔ ایہو چیز کلھاں، مندراں تے سکھ حاکماں تے سرداراں دیاں سمادھیاں دیاں کندھاں اتے بنائے گلے پلستر اتلے چتراں تے وی لاگوُ ہندی اے۔ ایہہ مصوری پہاڑاں دی دیواری مصوری دے بنیاد تے کیتی گئی سی۔ اپنے مولک ماحول وچ اس نظام وچ اوہ جاتی—بھاونا مکمل دسدی اے جو ہندو پہاڑی سماج نوں، ویشنو مت دا عقیدت مند ہون کارن، آپس وچ اکٹھیاں رکھدی اے۔ جدوں اس تکنیک نوں اتھوں لیا کے پنجاب دے میداناں وچ اک ہور دھرم لئی ورتیا گیا تاں کانگڑے دے ہندو کلاکار اوہ جذبہ پیدا نہ کر سکے جسدی اوہناں نوں گھر وچ پریرنا ملی سی اتے نہ ہی اینا سماں سی کہ سکھدھرم دے مطابق سپیاچارک ونگیاں واسطے سکھ کلاکاراں نوں سکھلائی دتیجا سکدی۔
(پنجاب، اڈیٹر مہیندر سنگھ ر ندھاوا، پنے 84—85)
پنجاب دے اگھے چترکار
[سودھو]سردار سوبھا سنگھ پنجاب دے اوہناں چترکاراں وچوں اک ہن جہناں نے پنجابی سبھیاچار دے کئیاں پکھاں نوں اپنی چترکلا دا موضوع بنایا۔ پنجاب دیاں لوک کہانیاں، لوک—گیت اتے لوک یعقین اوہناں دے رنگاں نال چتراں دے روپ وچ عرم ہو گئے تے اوہ خود پنجابیت دا پرتیک بن چترکلا دے آکاش تے چھا گئے۔ سوبھا سنگھ نے کلا دی روائتی اتے نویاں سٹائلاں نوں چلا کے اک اجیہی سٹائل ونچ چتر الیکے جس وچ بھارت دی روح اتے اس دا اتہاس جھلکا ماردا اے۔ سردار سوبھا سنگھ دا جم گرداس پور ضلعے دے سری ہرگوبندپور نگر وچ سن 1901 وچ سردار دیوَ سنگھ دے گھر ہویا۔ 1923 وچ گرو دا باغ مورچے تے جاندے ہ وئے سنگھاں دے منہ تے روحانی روشنی ویکھ کے سوبھا سنگھ دے اندر دا کلاکار بہت متاثر ہویا۔ اس اثر ہیٹھ ہی اسن ے سکھ گروآں دے چتراں نوں الیکیا ہ ے۔ سوبھا سنگھ تاں زندگی پر پیار امن اتے بھائیچار ے دا سنیہا آپن ے چتراں راہیں دندا اے۔ 1934 وچ اسنے گرو نانک دا اک چتر بدایا۔ 1948 وچ لوک رابطہ ڈیپارٹمنٹ لئی ایہناں نے مہاتما گاندھی دا اک چتر بنایا۔ اوہناں نے ڈاکٹر۔ مہیندر سنگھ رندھاوا دا وی اک چتر بنایا۔ سوبھا سنگھ نے اپنے جیون وچ کئیاں چتر بنائے۔ سوبھا سنگھ پنجاب دے لوکاں دا کلاکار رہا ہ ے۔ پنجابیت اسدی نس—نس وچ وسدی اے۔ اسے لئی سن 1974 وچ پنجاب سرکار نے اوہناں نوں راج کلاکار دا اہ دا دے کے نوازیا گیا۔ 1982 وچ پنجاب آرٹشٹ کوشل نے اوہناں نوں اپنے سبھ توں وڈے اعزاز نال نوازیا گیا۔ بھارت سرکار نے 1983 وچ اوہناں نوں پدم س ری دے کے نوازیا۔ آؤن والیاں پیڑھیاں سدا ہی اس مہان کلاکار دیاں قرضائی رہنگیاں جہناں نوں سوبھا سنگھ دے چتر ہمیشہ راہ وکھاؤندے رہنگے۔
کلا دے کھیتر وچ کلاکار لئی روایتی لیہاں نوں چھڈّ کے نویں رستے بناؤنے بڑے ہ ونسلے اتے ہمت دا کم ہندا اے۔ ایہہ کم امرتا شیرگل نے کر وکھایا۔ جم: امرتا شیرگل دا جم سن 30 جنوری، 1913 نوں جمعہ والے دن امرتا دا جم ہویا۔ امرتا دے پیؤ سردار اسراو سنگھ ضلعے دے مشہور جٹّ پروار وچوں سن اتے ماں ا ینوٹونٹی شیرگل ہنگاری دی پرتبھاوان عورت سی۔ امرتا شیرگل نوں چترکلا دا بچپن توں ہی شونق سی اتے اسد ے ماتا—پیؤ نے اسدے شونق نوں دیکھدے ہوئے کلا دی سکھیا لین لئی اٹلی دے پھلوریس شہر وچ بھیجیا۔ اتھوں دی سکھیا ختم کرکے امرتا شیرگل بھارت آئی تے کجھ ویلے بعد پیرس پرط گئی سی۔ پیرس وچ 1931 وچ ایہناں دے چتراں دی اک نمائش لگی اتے ایہناں نے دو چتراں ‘دھڑ’ ات ے ‘مٹیاراں’ نے فرانس وچ ایہناں نوں مشہور کر دتا۔
1. کیلے ویچن والے
2. بالکا ودھ و
3. پینڈو مٹیار
4. اوٹھ
5. وہوٹی
6. برہمچاری
7. ہلدی کٹن والیاں
8. دکھنی بھارتی پینڈو
9. عورت دا دھڑ
10. پہاڑی آدمی۔
اس طرحاں امرتا شیرگل دی چترکلا بھارتی چترکلا دے اتہاس وچ اک اجیہا موڑ اے جتھے پرانی کلا دا انت اتے نویں کلا دا شروع ہندا اے۔ بھارت دی چترکلا نوں دنیا دی آدھ نک کلا نال جوڑن دا سہرا امرتا شیرگل نوں جاندا ہ ے۔ اس مہان کلاکاراں دا ادور چلانا سن 1991 ای۔ وچ ہ ویا۔
رابندر ناتھ ٹیگور بھارت دیاں اوہناں اگھیاں شخصیتاں وچوں اک ہن جہناں نے اپنے ساہت نال دنیا وچ بھائیچارے دا سندیش پہنچایا۔ ایہناں نوں اہناندی ساہتی رچنا گیتانجلی تے 1913ء وچ نوبل انعام ملیا۔ اس دے نال ہی رابندر ناتھ ٹیگور عالمی شاعر بن گئے۔ رابندر ناتھ ٹیگور دا جم کلکتہ وکھے 7 مئی 1861ء نوں ہویا۔ ٹیگور دا پروار ایہناں چوں پہلاں ہی پارت وچ مشہوری پا چکا سی۔ بنگال دے سارے اندولناں دا مرکز ٹیگور پروار ہی سی۔ اس طرحاں رابندر ناتھ ٹیگور نے ساہتی تے فنی رچیاں ورثے وچ ملیاں سن۔ 1924 ای۔ وچ جد رابندر ناتھ ٹیگور دنیا دے ساہتی آکاش تے سورج وانگ چمک رہے سن تاں اوہناں نے چترکلا نوں وی اپنا لیا۔ ایہناں نے چترکلا دے کھیتر وچ پلانگھا پٹیاں کہ ساہت دی طرحاں کلا کھیتر وچ وی چھاں گئے۔ 1924 ای۔ توں 1944 تک ٹیگور نے کوئی 254 دے قریب چتر اتے سکیچ بنائے۔ ایہہ چتر سبھ کاغذ تے نہیں سن۔ کھڑکیاں دے ٹٹے تاپ تے، مٹی دے برتن تے الماریاں دے اتے وی سن۔ کلا دے ترقی دے اخریلے دور وچ اوہناں نے کجھ نگن چتر وی بنائے ہن۔ کجھ لوکاں دا وچار اے کہ ساہت وچ جو کجھ ان کیتا رہِ گیا سی اوہ سبھ کجھ اوہناں نے چتراں راہیں کر دتا۔ ٹیگور توں متاثر ہو کے کجھ چترکار اوہناں نال جڑ گئے سن۔ ایہناں وچ کجھ مشہور چترکار ایہہ سن:—
1. راتھین مترا
2. این۔ مزمدار
3. گوپال گھوش
4. پردیش داس گپیؤ
ایہناں چترکاراں دے گروپ نو ں پرو۔ سوہراوردی، سدھ یندر دتّ تے وسنوں جاے کلا آلوچکاں دی سرپشتی ہاشل سی۔ چترکلا وِ چّ ٹیگور آپ ہی اپنے گرو سن۔ ایہناں نے اپنا رستہ آپ ہی چنیا اتے آپ ہی سجایا—سنواریا۔
عجائب چترکار
[سودھو]سوچ تے حقیقت دے سمیل راہیں ڈونگھیاں رمزاں ابھارن والے مصور اجائب چترکار دا جم 18 فروری، 1924 ای۔ نوں پنڈ گھبدی، ضلع لدھیانہ دے اک غیر—کاشتکار غریب گھرانے وچ ہویا۔
اوہ جتھے اک چنگا چتیرا اے اتھے اک ودھیا ساہتکار وی ہ ے بلکہ اسدی ودھ یرے مشہوری اک ساہتکار دے روپ وچ ہی اے۔ اسنے بہت سارے چتراں دا وی اساری کیتا اے، جہناں وچ کتاباں دے ٹائٹل تے وضاحت چتر شامل ہن۔ اسنے کئیاں پردرشنیاں وچ حصہ لیا اے جاتی شو وی کیتے ہن جہناں نوں ناظرین نے بڑا پسند کیتا اے۔
اس مطابق مصوری تے شعری رچنا دا گوڑہا سمیل اے۔ پاکستان دے مہان شاعر قتیل شفائی دے شبداں وچ عجائب چترکار اک اجیہا شاعر اے، جو برش چکے تاں کینوس تے خوبصورت نظم ہو جائے تے جے قلم پھڑے تاں حسین تصویر ابھر آئے۔ اجائب چترکار اک پرکھلوس دوست اتے نگھا تے مٹھا بولڑا انسان اے۔ اوہ جدوں گل کردا اے تاں ہلکی جہی مشکان اسدے چہرے تے بکھر جاندی اے۔ اوہ بھاویں دیکھن نوں گمبھیر لگدا اے پر اندروں ہاسے—مذاق نال بھرپور اے۔ اوہ عمر دے 76 سال ہنال ہنگال چکا ہ ے پر اجے وی سریر دا کافی نروآ اے اتے ساہت تے مصوری دے کھیتراں وچ پوری طرحاں رفتار شیل اے۔
حوالے
[سودھو]1. پنجابی سبھیاچار وکھ وکھ پرپیکھ، پرو۔ شیری سنگھ
2. آدھ نک مورتی کلا اتے چترکلا دا اتہاس، ڈاکٹر۔ سی۔ایل۔ شرما
3. پنجابی مصوری، عجائب چترکار
4. پنجاب دے اگھے چترکار، کیسر سنگھ عاجز
5. ریکھا تے رنگ، پرکاش نرولا
6. کلا دی پڑچول، پرو۔ امیر سنگھ