ریاست پٹیالا

پٹیالا ریاست پٹیالا
ریاست
1627–1948
Flag Coat of arms
1911 دے پنجاب دے نقشے وچّ پٹیالا ریاست
دار الحکومت	پٹیالا
آبادی
• 1931	1625000
تاریخ
تاریخ
• قیام	1627
• بھارت دی آزادی	1948
مابعد India

پٹیالا ریاست بھارت وچ برطانوی سامراج دوران اک ریاست سی ۔

تریخ

پٹیالا ریاست : ہندوستان دی سبھ توں وڈی سکھ ریاست جس دی بنیاد بابا اعلیٰ نے رکھی ۔ بابا اعلیٰ سنگھ ، بابا پھول دا پوترا ، چودھری رامے ( رام سنگھ ) دا پتر سی ، جو مائی صابی دی ککھوں سن 1694 ( دوجے مت مطابق 1691 ) وچ پیدا ہویا سی ۔ اٹھارھویں صدی وچ جدوں دل خالصہ نے ملاں مارنیاں شروع کیتیاں تاں مالوا کھیتر وچ بابا اعلیٰ سنگھ نے اپنی دھاک جماؤنی شروع کیتی ۔ دوش-مکت کردار والا بابا اعلیٰ سنگھ تیغ دا دھنی اتے سنت جاں فقیر دے بانے وچ رہن والا اک درویش سردار سی ، پر راج-پربندھ وچ بڑا نپن اتے سیاسی گنڈھ-ترپ کرن وچ بڑا چتر سی ۔ ستلج توں جمنا تک اس دی ٹکر دا کوئی چودھری نہیں سی ۔ اس نوں ورثے وچ صرف دو درجن پنڈاں دی چودھر ملی سی ، پر سن 1761 ء تک اس ماتحت 726 پنڈ سن ۔ ایہی کارن اے کہ احمد شاہ درانی نے اس نوں سرہند دی صوبیداری دی ادھینگی توں آزاد کر دتا سی ۔ اس نے سن 1722 وچ برنالے نوں اپنی ریاست دا صدر مقام بنایا اتے سن 1727 ء وچ لونگووال وسایا ۔ اس دی چڑھت نوں مالوے دے کئی مسلمان چودھریاں توں جریا ن گیا ۔ فلسروپ ، رائیکوٹ ، تلونڈی ، ہلوارا ، میلسیاں ، ملیرکوٹلا دے چودھریاں اتے جالندھر دے فوجدار نے رل کے برنالے نوں گھیر لیا ۔ بابا اعلیٰ نے خالصے نوں مدد لئی نمنترت کیتا ۔ خالصے نے مل کے مسلماناں نوں کھدیڑ دتا ۔ بابا اعلیٰ نے بابا دیپ سنگھ شہید توں امرت پان کیتا اتے اعلیٰ سنگھ بنیا ۔ اس توں بعد ایہہ اپنی طاقت ودھاؤن لئی سرگرم رہا ۔ دل خالصے دی مدد نال اس نے بھوانیگڑھ ، سنور ، بڈلاڈھا ، سمانا اتے سنام اتے اپنا قبضہ کر لیا ۔

بابا اعلیٰ سنگھ دیاں سرگرمیاں نوں ویکھ کے احمد شاہ درانی نے اس نوں سیاسی سرپرستی حاصل کرنی چاہی ۔ پر اس گلوں دل خالصہ ناراض ہو گیا ۔ س۔ جسا سنگھ آہلووالیا نے وچ پے کے اعلیٰ سنگھ ولوں دل خالصہ متعلق اپنی گستاخی دی معافی منگوائی ۔ بابا اعلیٰ سنگھ نے اپنے پوترے کنور امر سنگھ نوں سردار آہلووالیا توں امرت پان کروایا ۔ سن 1763 وچ پٹیالے دے قلعے دی بنیاد رکھی ۔ سن 1764 وچ زین خان دے قتل توں بعد دل خالصہ نے سرہند نگر س۔ بڈھا سنگھ نوں دتا ، جس توں 25 ہزار روپئے دے کے بابا اعلیٰ سنگھ نے خرید لیا ۔ احمد شاہ درانی نے سن 1764 وچ اپنے ستویں حملے ویلے اعلیٰ سنگھ نوں دھونسا اتے جھنڈا بخشیا اتے سرہند دی صوبیداری دتی ۔ 7 اگست 1765 نوں بابا اعلیٰ سنگھ دا انتقال ہو گیا ۔

بابا اعلیٰ سنگھ توں بعد اس دا پوترا امر سنگھ گدی اتے بیٹھا ۔ ایہہ چنگا یدھویر اتے نیتیوان پرحکمران سی ۔ اس نے اپنی ریاست نوں ہور وسترت کیتا ۔ س۔ جسا سنگھ آہلووالیا دی اس نوں سرپرستی حاصل سی ۔ اس نے کئی پرکار دیاں لڑائیاں لڑیاں اتے یمنا تے ستلج دریاواں دے وچالے دے ملکھ دا وڈا راجا بنن دا مان حاصل کیتا ۔ احمدشاہ درانی نے اس نوں ‘ راجا-اے-راجگان’ دا خطاب دتا ۔ اس نے متھرا اتے سہارنپور دیاں سینکڑے لڑکیاں نوں غیرملکی حملہ آوراں توں دو لکھ روپئے تار کے آزاد کروایا ۔ اس نے اپنے پتر صاحب سنگھ نوں س۔ بگھیل سنگھ توں امرت پان کروایا ۔ فروری 1781 ء وچ اس دے انتقال توں بعد اس دا ستّ سالاں دا پتر صاحب سنگھ گدی اتے بیٹھا ۔

صاحب سنگھ دے نابالغ ہون کرکے ریاست دا پربندھ پہلاں اس دی دادی حکما دیوان نانوملّ دی مدد نال چلاؤندی رہی ۔ دادی دے انتقال توں بعد اس دی بھوآ بیبی راجندر کور نے کم سمبھالیا ۔ بعد وچ اس دی بھین بیبی صاحب کور نے راج-پربندھ چلایا ۔ اس نے مراٹھیاں توں ریاست نوں بچایا اتے دیوان نانوملّ نوں اس دیاں کار- ستانیا دی سزا دتی ۔ ہور وی کئی سنکٹاں توں ریاست نوں سورکھیت رکھدے ہویاں سن 1799 ء وچ اپنے پران تیاگے ۔ اس توں بعد رانی آس کور نے ریاست دا پربندھ چلایا ۔ اس دے راج- دور وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا پرتاپ ودھیا ۔ اس دی طاقت توں ڈردیاں ستلج پار دیاں ساریاں ریاستاں نے مل کے سن 1808 ء وچ انگریزاں دی سرپرستی وچ جان دا فیصلہ کیتا اتے 25 اپریل 1809 ء دے عہدنامے مطابق ستلج پار دے علاقے ول مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سرگرمی رک گئی ۔ سن 1810 ء وچ کرنل اکٹر لونی دی سفارش’ تے مغل بادشاہ اکبر ثانی نے صاحب سنگھ نوں ‘ مہاراجہ’ دا خطاب دتا ۔ اس دا انتقال سن 1813 ء وچ ہویا ۔

صاحب سنگھ توں بعد اس دا پتر کرم سنگھ مہاراجہ بنیا ۔ ایہہ اک یوگ پرحکمران سی ۔ اس نے گورکھیاں نال لڑائی وچ انگریزاں دی مدد کیتی اتے ہمالی کھیتر وچ بہت جاگیر حاصل کیتی ۔ اس نے ساریاں پھولکیاں ریاستاں دا مئی 1834 ء نوں بھوانیگڑھ وچ اکٹھ کرکے پرسپر تالمیل ودھاؤن دا ادم کیتا ۔ گورو-دھاماں دی اساری کروائی اتے گزارے لئی اوہناں نال جاگیراں لگوائیاں ۔ اس نے انگریز سرکار نال بنائی رکھی اتے انگریز-سکھیز لڑائی وچ انگریزاں دی مدد کیتی ۔ 23 دسمبر 1845 ء نوں اس دے انتقال توں بعد اس دا پتر نرندر سنگھ مہاراجہ بنیا ۔

سن 1845–46 دی اینگلو سکھ لڑائی وچ کیتی مدد دے بدلے اس نوں نابھے دے ضبط کیتے علاقیاں وچوں کجھ کو علاقہ ملیا اتے لاڈوے والی کوٹھی وی ملی ۔ سن 1857 ء وچ غدر دوران اس نے انگریزاں دی بہت مدد کیتی اتے بدلے وچ نارنول دا علاقہ اتے کجھ ہور جائداد حاصل کیتی ۔ اس نے ودواناں نوں سرپرستی دتی ۔ سن 1861 ء وچ نابھہ اتے جیند دیاں ریاستاں توں مائک مدد لے کے پٹیالا وچ نرملیاں دا دھرم-دھجا پنچائتی اکھاڑا قائم کیتا ۔ سن 1862 وچ وائسرائے دی کونسل دا میمبر بنیا ۔ 13 نومبر 1862 ء وچ اس دی موت توں بعد اس دا نابالغ پتر مہیندر سنگھ گدی اتے بیٹھا ۔ اس نے روپڑ توں سرہند نہر کڈھن لئی کروڑاں روپئے خرچ کیتے ۔ پنجاب یونیورسٹی دی قیام اتے بنگال دے کال- پیڑت لوکاں دی کھل کے مدد کیتی ۔ 29 مارچ 1875 ء نوں اس نے مہندرا کالج دی قیام کیتی جس وچ پڑھن والیاں دی فیس معاف سی ۔ اس توں بعد اس دا لڑکا راجندر سنگھ گدی اتے بیٹھا ۔ اس نے پنجاب یونیورسٹی نوں مدد دین توں علاوہ ، لاہور وچ ایچسن چیف کالج دی قیام ویلے تکڑی مائک مدد دتی ۔ اس دے راج-دور وچ راجپرا-بٹھنڈہ ریلوے لائن وچھائی گئی ۔ ایہہ 28 ورھیاں دی عمر وچ ہی نومبر 1900 ء وچ مر گیا ۔

اپنے پیؤ دی موت توں بعد بھوپندر سنگھ 9 ورھیاں دی عمر وچ مہاراجہ بنیا ۔ اس دے بالغ ہون تک کونسل ہی کم چلاؤندی رہی ۔ اس نے ایچسن کالج لاہور وچ تعلیم حاصل کیتی ۔ سن 1909 ء وچ اس نے راج-پربندھ اپنے ہتھ وچ لیا ۔ اس دا شوق کرکٹ اتے پولو دیاں کھیڈاں وچ سی ۔ اس نے بھارت وچ کرکٹ دی ٹیم دا انعقاد کیتا اتے بھارتی کرکٹ ٹیم دا کپتان اتے کرکٹ قلب دا پردھان بنیا ۔ سن 1926 ء توں جیون انت تک ایہہ چیمبر آف پرنسز ( نریندر منڈل ) دا چانسلر رہا اتے 1930 ء وچ پرنسز دے پرتندھ وجوں لنڈن جا کے گول میز کانفرنس وچ حصہ لیا ۔ اس نے خالصہ کالج امرتسر دی قیام وچ ہورناں پھولکیاں ریاستاں نال رل کے پنج لکھ روپئے دی مدد کیتی ۔ سن 1923 ء وچ ہرمندر صاحب امرتسر دی کار-سیوا وچ حصہ لیا ۔ پنجابی نوں راج-پربندھ دی بولی بنایا ۔ بھائی کانھ سنگھ رچت ‘ مہانکوش’ نوں چھاپن لئی سارا خرچہ کیتا ۔ اس طرحاں اس نے ہر کھیتر وچ ترقی کارجاں لئی مائک مدد دتی ۔

سن 1938 ء وچ اپنے پیؤ مہاراجہ بھوپندر سنگھ دے انتقال توں بعد یادوندر سنگھ مہاراجہ بنیا ۔ ایچسن کالج ، لاہور توں پڑھیا ایہہ پربدھّ اتے سچیت حکمران سی ۔ اس نے لوک ہتاں لئی بڑے کم کیتے ۔ سن 1943 ء وچ ایہہ چیمبر آف پرنسز دا چانسلر بنیا ۔ آزادی ملن توں پہلاں مارچ 1947 ء وچ پوٹھوہار وچ ہوئی ہندواں-سکھاں دی قتل وغارت ویلے اس نے دنگا- پیڑتاں نوں اپنی ریاست وچ وسایا ۔ ہندوستانی راجیاں نوں بھارتی سنگھ وچ شامل ہون لئی راغب کیتا ۔ 30 اگست 1948 نوں پیپسو دا راج پرمکھ بنایا گیا اتے سن 1956 ء وچ پیپسو نوں پنجاب وچ شامل کرن لئی اس نے ہنگارا بھریا ۔ اس طرحاں 5812 مربع میل دی سبھ توں وڈی سکھ ریاست دا انت ہو گیا ۔ 17 جون 1974 ء نوں اس دی ندرلینڈز وچ موت ہو گئی ، جتھے ایہہ بھارتی سفیر وجوں ذمہ واری نبھا رہا سی ۔ اتھوں اس دی دیہہ نوں لیا کے 21 جون نوں پٹیالا وچ سسکار کیتا گیا ۔

مڈھلی تریخ

پٹیالا ریاست دی شروعات پٹیالا ریاست دے موڈھی موہن سنگھ نال ہندی اے۔ موہن سنگھ نوں بھلر اتے دھالیوال اتھے آباد ہون نہیں دے رہے سن۔ موہن سنگھ گورو ہرگوبند جی دا سردھالو سی اتے گورو جی دے کہن اتے وی موہن سنگھ دے ویری نہ منے۔ انت وچّ اک یدھ ہویا جس وچّ دھالیوالاں اتے بھلراں نوں گورو جی دیاں فوجاں نے ہرایا۔ اس طرحاں 1627 وچّ میہراج ناں دے پنڈ دی ستھاپنا کیتی گئی۔

ریاست دی اساری

پٹیالا ریاست: ہندوستان دی سبھ توں وڈی سکھ ریاست جس دی بنیاد بابا اعلیٰ نے رکھی۔ بابا اعلیٰ، بابا پھول (ویکھو) دا پوترا ، چودھری رامے (رام سنگھ) دا پتر سی ، جو مائی صابی دی ککھوں سنّ 1694ء (دوجے مت انوسار 1691ء) وچ پیدا ہویا سی۔ اٹھارھویں صدی وچ جدوں دل خالصہ نے ملاں مارنیاں شروع کیتیاں تاں مالوہ کھیتر وچ بابا اعلیٰ سنگھ نے اپنی دھاک جماؤنی شروع کیتی۔ دوش-مکت چرتر والا بابا اعلیٰ سنگھ تیغ دا دھنی اتے سنت جاں فقیر دے بانے وچ رہن والا اک درویش سردار سی، پر راج-پربندھ وچ بڑا نپن اتے راجنیتک گنڈھ-ترپ کرن وچ بڑا چتر سی۔ ستلج توں جمنا تک اس دی ٹکر دا کوئی چودھری نہیں سی۔ اس نوں ورثے وچ صرف دو درجن پنڈاں دی چودھر ملی سی، پر سنّ 1761ء تک اس ادھین(کنٹرول) 726 پنڈ سن۔ ایہی کارن اے کہ احمد شاہ درانی نے اس نوں سرہند دی صوبیداری دی ادھینگی توں ستنتر(فارغ) کر دتا سی۔ اس نے سنّ 1722ء وچ برنالے نوں اپنی ریاست دا صدر مقام بنایا اتے سنّ 1727ء وچ لونگووال وسایا۔ اس دی چڑھت نوں مالوے دے کئی مسلمان چودھریاں توں جریا نا گیا۔ فلسروپ، رائیکوٹ ، تلونڈی، ہلوارا، میلسیاں، ملیرکوٹلا دے چودھریاں اتے جالندھر دے فوجدار نے رل کے برنالے نوں گھیر لیا۔ بابا اعلیٰ نے خالصے نوں مدد لئی آمادہ کیتا۔ خالصے نے مل کے مسلماناں نوں کھدیڑ دتا۔ بابا اعلیٰ نے بابا دیپ سنگھ شہید توں امرت پان کیتا اتے اعلیٰ سنگھ بنیا۔ اس توں بعد ایہہ اپنی طاقت ودھاؤن لئی سرگرم رہا۔ دل خالصے دی مدد نال اس نے بھوانیگڑھ ، سنور ، بڈلاڈھا، سمانا اتے سنام اتے اپنا قبضہ کر لیا۔

قلعا مبارک

اس شہر دے بانی بابا اعلیٰ سنگھ نے 12 فروری 1763 نوں قلعہ مبارک دی نیہہ رکھی سی۔ 12 فروری 1763 نوں قلعہ مبارک دی نیہہ رکھی۔ پٹی دے آلے دی ‘الّ’ مگروں ایہہ شہر پٹیالا دے ناں تے پرسدھ ہویا۔ پہلاں بابا اعلیٰ سنگھ نے اپنا راجگڑھ کجھ چر برنالے وی رکھیا، پر بعد ’چ ایہہ پٹیالا لے آندا گئیا۔ اندرونی قلعے اندر وڈّ آکاری عمارتاں، جہڑیاں بھون اساری دا کمال سن۔ قلعہ اندرون ’چ وکھ-وکھ چترکاراں (مصوراں)دے چتر نیں ۔ قلعہ مبارک: پٹیالا دے بانی بابا اعلیٰ سنگھ دوارا 1763ء وچ قلعہ مبارک دا نیہہ پتھر رکھیا گیا۔ اس دے آلے دوآلے ہی پورا شہر وسیا ہویا اے۔ ریاستاں ٹٹن توں پہلاں تکّ شاہی پروار اس قلعے وچ ای رہندا سی ۔

موتی باغ محل

موتی باغ پیلیس نوں مہاراجا نرندر سنگھ نے سن 1847 وچ بنوایا ۔ ایہہ لہور دے شالیمار باغ دی طرز تے بنایا گیا سی ۔

پٹیالا دے راجے

1. راجا اعلیٰ سنگھ (1743-1765)
2. راجا امر سنگھ (1765-1781)
3. راجا صاحب سنگھ (1781-1813)
4. مہاراجہ کرم سنگھ (1813-1845)
5. مہاراجہ نرندر سنگھ (1845-1862)
6. مہاراجہ مہیندر سنگھ (1862-1876)
7. مہاراجہ رجندر سنگھ (1876-1900)
8. مہاراجہ بھوپندر سنگھ (1900-1938)
9. مہاراجہ یادوندر سنگھ (1938-1974)
10. امریندر سنگھ (جم 1942) پنجاب دا سابقہ مکھ منتری(وزیر اعلی) اے۔

باہرلے جوڑ

• A History of Sikh Misals (Punjab University، Patiala)- Dr Bhagat Singh
• Official Website of Patiala Heritage Festival Archived 2007-03-14 at the وے بیک مشین
• Genealogy of the ruling chiefs of Patiala
• Erstwhile rulers of Patiala
• Early History of Patiala City Founding
• Punjab State Archives Archived 2007-01-29 at the وے بیک مشین

حوالے