Jump to content

طلائی اردو دے بازو

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
اردوئے زريں
Ulus of Jochi
Зүчийн улс
Golden Horde

1240–1502
Flag of اردوئے زريں
پرچم
دار الحکومتسرائے باتو
عام زباناںمنگولیائی زبان, کپچک زبان کپچاک زبان
مذہب
سماواتیت, شامانیت(شمن پرستی), اسلام, مسیحیت, یہودیت, تبتی بدھ مت
(1240–1313)
اسلام
(1313–1502)
حکومتنیم اختیاری بادشاہت, بعد وچ موروثی بادشاہت
خان 
• 1226–1280
اردو خان (سفید اردو)
• 1242–1255
باتو خان (ازرق اردو)
• 1379–1395
تختامش خان
• 1435–1459
کوچک محمد (عظیم اردو)
• 1481–1498, 1499–1502
شیخ احمد
مقننہقورولتای
تاریخی دوراواخر قرون وسطی
• رس دے منگول حملے دے بعد قائم
1240
1379
• عظیم اردو وچ تقسیم
1466
• بقایا خانیت کریمیا
1502
رقبہ
1310۶٬۰۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۲٬۳۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل
مابعد
مغول سلطنت
دشت قپ چاک
وولگیا بلغاریہ
خانیت کریمیا
خانیت قاسم
خانیت قازان
خانیت قازاق
خانیت بخارا
خانیت استراخان
خانیت سیبیر
خانیت خیوہ
تیموری سلطنت

اردوئے زريں (تاتاری: Алтын Урда؛ منگولیائی: Зүчийн улс؛ روسی: Золотая Орда؛ ترکی: Zolotaya Orda) اک منگول تے بعد وچ ترکی خانیت سی جو تیرہويں صدی وچ قائم ہوئی۔ ایہ مغول سلطنت دے شمال مغربی حصے اُتے مشتمل سی۔[۱] اسنو‏ں خانیت کپچک(خانیت کپچاک)بھی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

رشید الدین ہمدانی (1247–1318) دے مطابق ، چنگیز خان دے وڈے بیٹے جوچی دے نیڑے 40 بیٹے سن ، جنہاں وچو‏ں اس نے ناں 14 لکھے ني‏‏‏‏ں۔ حوالےدی لوڑ؟ جدو‏ں جوجی د‏‏ی وفات ہوئی تاں ، انھاں نے اپنے والد د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا تے اپنے بھائیاں ، باتو خان ، بطور خان اردوئے زريں تے اوردا خان ، جو ، حالانکہ انہاں دونے وچ وڈا سی، دے ماتحت حکومت کیت‏‏ی تے سب دے اتفاق تو‏ں باتو خان کوگولڈن ہارڈ ( جوجی اولس )کے خان د‏‏ی حیثیت حاصل سی ۔

اردہ نے اپنے کچھ چھوٹے بھائیاں دے نال مل ک‏ے گولڈن ہارڈ دے مشرقی (سجے) ونگ اُتے حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں کہ باتو تے ہور نے اس دے مغربی (کبھے) بازو اُتے حکمرانی کيتی۔ سلاو تے فارسی تریخ نگاری وچ ایہ ہارڈز "وائٹ" ، "بلیو" تے " گرے " (شیبانی) ہارڈز دے ناں تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ دو اہ‏م ڈویژناں نو‏‏ں باتو اولس (ضلع) تے اوردا اولس دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

طلائی اردو سلطنت اپنے عروج دے وقت

نوٹ: مختلف مصنفاں مخالف تعریفاں دے نال 'بلیو ہارڈ' تے 'وائٹ ہارڈ' استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں وی اسيں انہاں شرائط نو‏‏ں دیکھدے نيں سانو‏ں ہمیشہ ایہ جانچنا چاہیدا کہ مصنف کون سا کنونشن استعمال کررہیا ا‏‏ے۔ [۲]

منگول فوج د‏‏ی سوزدل د‏‏ی تباہی

ذرائع دے درمیان ذیلی تقسیم تے تنازعات

[سودھو]

1550 د‏‏ی دہائی وچ خیوہ وچ اوتیمیش حاجی کیلکھی گئی تریخ دوست سلطان کے مطابق ، بتو دے اولوس نو‏‏ں سرکاری طور اُتے "وائٹ ہارڈ(اردوئے ایبض)" ، اوردا دے اولوس کو"بلیو ہارڈ(ازرق اردو)" تے شیبان دے اولوس نو‏‏ں "گرے ہارڈ (خاکستری اردو)" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

1382ء چ توختامش دا روسی سلطنت اُتے حملہ

ایسٹرن ونگ دے ذرائع

[سودھو]

روسی تریخ وچ ، بلیو ہورڈ نو‏‏ں گولڈن ہارڈ دا مشرقی ونگ دسیا جاندا ا‏‏ے۔ اس ونگ د‏‏ی بنیاد مغربی ونگ د‏‏ی بیعت اُتے رکھی گئی سی ، جس اُتے اوردا خان دی اولاد دا راج سی۔ [۳] 1360 د‏‏ی دہائی وچ بتو د‏‏ی لکیر د‏‏ی جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں "وڈی پریشانیاں" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے پراں دا اختیار مشرقی جوکڈس نو‏‏ں چلا گیا۔

1360 د‏‏ی دہائی وچ باتو خان د‏‏ی نسل وچ جانشینی جدوجہد دے بعد ، جسنو‏ں "عظیم پریشانیاں" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، گولڈن ہارڈ دے دونے بازواں دا اقتدار مشرقی قوم جوجی اردو نو‏‏ں منتقل ہوگیا۔

روسی تریخ دے مطابق ، بلیو ہارڈ دریائے وولگا دے مشرق وچ واقع سی تے اس دا ذکر دو بار کیتا گیا ا‏‏ے۔ پہلی مرتبہ وڈی پریشانیاں دے سلسلے وچ ، جو توختمیش ("بلیو ہارڈ دا زار") دے الحاق تو‏ں مکمل ہويا سی ، تے دوسرا ذکر- 1395 وچ تیمور دے حملے دے سلسلے وچ ہويا۔

اردوئے زريں 1389 وچ
اوردو وچ : طاقتور خان ، تیمور اکسک ، مشرق تو‏ں ، سمرقیاسکیا د‏‏ی سرزمین ، ازرق اردو تو‏ں ، تے اس دے اوردا (لشکر) تے روس وچ آمد تو‏ں آواز اٹھانے دے لئی کافی الجھن تے بغاوت ا‏‏ے۔ … نہ ہی بادشاہ ، نہ ہی بادشاہ دا بیٹا تے نہ ہی اس دا قبیلہ اس دے نویاناں(نویان اک قوجی عہدہ) دے نال موجود سن ، لیکن ایداں دے عام غریب لوکاں تو‏ں ، بلیو ہارڈ تو‏ں لے ک‏ے عام تاتار تک ، لوہے دے دروازے تک۔[۴]

ویسٹرن ونگ دے ذرائع

[سودھو]

اس دے برعکس ، کچھ ذرائع نے بلیو ہارڈ نو‏‏ں گولڈن ہارڈ دے مغربی ونگ دے طور اُتے درج کیتا ا‏‏ے۔ [۵] 15 واں صدی د‏‏ی اک فارسی کتاب، "منتخب التواریخ نامہ" از معین الدین نتنزی (عصری ادب وچ ایہ حالے وی موجود اے "گمناں مصنف فسکاندیرا دے ناں سے)۔ حوالےدی لوڑ؟ اس کتاب وچ اردوئے زريں دے خان توختہ (r.1291-1312) د‏‏ی انتظامیہ دے بارے وچ کہانی دے بعد کہیا اے:

اس دے بعد ، جوجی دا الوس دو حصےآں وچ تقسیم ہوگیا۔ اوہ ، جو کبھے بازو نال تعلق رکھدے نيں ، یعنی ، الغ طاؤ ، سیکز یاگچا تے کراتلا د‏‏ی حد تک ، جیند تے برچیندا دے نواحی علاقے ، تیئسنیا د‏‏ی حدود تک ، [نوئائی] د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دتے گئے ، تے انہاں نو‏ں آق اوردا(اردوئے ایبض یا سفید اردو) دے سلطاناں ناں تو‏ں پکاریا گیا۔ اُتے ، دائیاں بازو ، جس وچ ابیر سبیر(سائبیریا) ، روسی ، لیبکا(لیپکا) ، اوکیک ، مژار ، بلغار ، باشگیر ، تے سرائے-برکے شامل نيں ، نو‏‏ں [توختا] د‏‏ی اولاد دتا گیا سی ، تے اس دا ناں بلیو ہارڈ سلطان رکھیا گیا سی۔[۶]

فارسی روایت وچ ،ترک اورمنگولین دے مقابلے وچ ، نیلے تے سفید رنگ روشنی د‏‏ی مخالف سمتاں نو‏‏ں ظاہر کردے نيں ۔ حوالےدی لوڑ؟ [ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]

گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو دے دو حصے

[سودھو]

قازقستان وچ حوالےدی لوڑ؟ ، سفید تے نیلے رنگ دے گروہاں وچ تقسیم دا تعلق صرف گولڈن ہارڈ دے مشرقی حصے تو‏ں ا‏‏ے۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں ، ازرق اردو(بلیو ہارڈ) جوجی خان دے اک ہور بیٹے ، شیبان د‏‏ی اولاد د‏‏ی ملکیت دے طور اُتے سمجھیا جاندا اے ، جو گولڈن ہارڈ دے سجے بازو تے اوردا خان اولس(جدید مغربی قازقستان دے علاقے وچ ) دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ [۷]

تریخ

[سودھو]

دائیاں بازو

[سودھو]

1242 وچ یورپ تو‏ں انخلا دے بعد باتو خان نے مؤثر طریقے تو‏ں وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ ) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ 1245 تک ، ہارڈ(اردو) دا راجگڑھ سرائے ، نچلے [[دریائے وولگا|وولگیا]] اُتے قائم ہويا سی۔ ايس‏ے دوران ، گولڈن ہارڈ (اردوئے زريں)کی مشرقی زمیناں دا انتظام باتو خان دے وڈے بھائی اوردا خان نے کیتا تھا ، تے انھاں کبھے بازو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ 1238 وچ ولادیمیر تے کیف دے شہراں اُتے 1240 وچ قبضہ کرنے دے بعد ، باتو خان نے روسی راجواڑاں اُتے اپنا کنٹرول قائم کیتا ، تے انہاں نو‏ں مجبور کیتا کہ اوہ سالانہ خراج ادا کرن تے اس دے نامزد افراد نو‏‏ں شہزادے دے طور اُتے قبول کرن۔

باتو خان دا اولس دریائے یورال تو‏ں لے ک‏ے ڈینیوب دے منہ تے کارپیتھین پہاڑاں تک پھیلا ہويا سی۔ اس نے بیشتر روسی راجواڑاں تو‏ں خراج وصول کیتا تے معرب وچ پولینڈ تے جنوب وچ ایران تے بلغاریہ تک چھاپے مارے۔

برکے خان دے اسلام قبول کرنے دے نال ہی ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) نے اپنے مشترکہ حریف ، ال خاناں دے خلاف مصر دے مملوکاں دے نال روايتی اتحاد کیتا۔

1280 د‏‏ی دہائی تو‏ں لے ک‏ے 1299 تک ، وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) دو خاناں ، موروثی قانونی خاناں تے نوغائی خان ، جو اک جنگجو تے بادشاہ گر سی، دے زیر اثر رہیا ، جس نے بازنطینی سلطنت دے نال اتحاد کیتا تے بلیو ہارڈ(نیلا اردو یا ازرق اردو) تو‏ں ملحقہ ملکاں اُتے حملہ کیتا۔ خاص طور اُتے بلقان پر۔ نوغائی خان د‏‏ی اہمیت جائز قانونی خان توختہ دے تخت نشین ہونے تو‏ں ختم ہوئی ، تے نیلا اردو 14 واں صدی دے وسط وچ ازبک خان (اوز بیگ) تے اس دے بیٹے جانی بیگ دے دور وچ اپنی طاقت تے خوشحالی دے عروج نو‏‏ں پہنچیا ۔ جدو‏ں اس نے بگڑ جانے والے ایل خاناں دے امور وچ مداخلت کيتی۔

وائٹ ہارڈ (یا بلیو ہارڈ) 1350 د‏‏ی دہائی تک اپنی بنیاد (تقریبا 1240) تو‏ں مضبوط رہیا۔ اردوئے زريں دے مغرب وچ مسائل دے نتیجے وچ ولاچیا ، دوبروجا ، مالدوواتے مغربی یوکرین تے کیف دے مغرب وچ باجگزار راجواڑاں تو‏ں ہتھ دھونا پيا ، 1362 وچ بلیو واٹرز د‏‏ی لڑائی وچ اپنی فوج د‏‏ی لتھوانیا دے ہتھو‏ں شکست کھانے دے بعد لتھوانیا تے پولینڈ نے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جانی بیگ د‏‏ی موت دے بعد بلیو ہارڈ اک طویل خانہ جنگی وچ داخل ہويا ، اس دے نال نال مختلف ہمعصر خان اک دوسرے تو‏ں لڑ رہے سن تے انہاں وچو‏ں کوئی ہھی حقیقی طاقت نئيں رکھدا سی۔ ايس‏ے وقت مامائی بلیو ہارڈ وچ بادشاہ گر ہوگیا۔ اس وقت ، ماسکووی روس منگول دے اقتدار (گھٹ تو‏ں گھٹ 15 واں صدی دے اوائل تک) تو‏ں نکل گیا۔ توختامش دے آنے اُتے باہ‏م جھگڑدے خاناں نو‏‏ں ختم کردتا گیا سی۔ انہاں نے 1380 وچ بلیو ہارڈ نو‏‏ں وائٹ ہارڈ دے نال قلیل مدت دے لئی جوڑ دتا۔

بائیاں بازو

[سودھو]

اوردا دا الوس یا اس تو‏ں زیادہ مناسب طور اُتے اردوئے زريں دا بائیاں بازو، منگول سلطنت دے اولساں وچو‏ں اک اولس سی ،جو سنہ 1225 دے لگ بھگ تشکیل دتا گیا سی جوچی کی وفات دے بعد جدو‏ں اس دے بیٹے ، اوردا-ایچن نے دریائے سیحاں دے پاس اپنے باپ دے علاقےآں نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کیتا۔ ایہ گولڈن ہارڈ (اردوئے زريں) دا مشرقی حصہ سی۔ [۸][۹]

چونکہ اوردا تے اس د‏ی اولاداں نے گولڈن ہارڈ دے کبھے حصے اُتے حکمرانی کيت‏ی ، انہاں نو‏ں کبھے بازو دے شہزادے کہیا جاندا سی۔ [۱۰] ابتدائی طور اُتے اس وچ قوم جوجی اردو دے زیر اقتدار علاقے دے مغربی حصے دا احاطہ کیتا گیا سی تے اس وچ مغربی وسطی ایشیاء تے جنوب مغربی سائبیریا شامل سن ۔ وائٹ ہارڈ دا راجگڑھ اصل وچ جھیل بالخش اُتے سی ، لیکن بعد وچ اوہ سر دریا پر واقع قازقستان دے شہر سگناق وچ چلا گیا۔

جب باتو خان نے مشرق وسطی وچ ہلاکو خان د‏‏ی مہم دے لئی اک وڈے جوجی خانی وفد نو‏‏ں بھیجیا تاں اس وچ اوردا خان دے بیٹے کولی دے زیرقیادت اک مضبوط دستہ وی شامل سی۔ اُتے ، مؤخر الذکر تے ہور جوجی خانی شہزادےآں د‏‏ی مشتبہ اموات (c.1259) نے گولڈن ہارڈ دے حکمراناں نو‏‏ں ناراض کردتا۔ 1260 ء تو‏ں 1264 ء تکتولوئی خانی خانہ جنگی وچ ، جو قبلائی خان تے عارق بوکے دے وچکار اقتدار د‏‏ی جنگ سی ، وائٹ ہارڈ اشرافیہ نے عارق بوکے د‏‏ی حمایت کيتی۔ انہاں نے اوگدائی شہزادے کائیدو د‏‏ی وی حمایت کرنے لگے کیونجے اس د‏ی برکے تے مونگکے-تیمورجداں خان د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت کيتی گئی سی۔

1280 دے بعد تو‏ں، اوردا د‏‏ی دے جانشین کونچی یا کونچو نے یوآن خاندان تے ایلخانیاں دے نال اتحاد کرلیا ۔ رشید الدین ہمدانی دے بیان یا HH Howorth دے تجزیہ دے مطابق ، کونچی دے قبضے وچ غزنہ تے بامیان دے علاقےتھےجو چغتائی خانان یا ایلخانیت دے اقتدار اعلیٰ ماتحت سن .[۱۱] کونچی نے ایل خاناباقا نو‏‏ں باراق (چغتائی خان) دے 1268 وچ آئندہ حملے سےخبردار کیتا . اُتے ، جدو‏ں بورجین شہزادے ، جس نے وسطی ایشیاء وچ قبلائی خان د‏‏ی طرف تو‏ں انتظام کردا سی ، نے تے بعد وچ بغاوت د‏‏ی ، تے اک دوسرے دے خلاف لڑے ، تاں انہاں نے کنچی تو‏ں اپیل د‏‏ی جس دا جواب واضح نئيں سی۔

مارکو پولو نے ہارڈ(اردو) نو‏‏ں انتہائی سرد علاقہ قرار دیندے ہوئے کہیا:

" یہ بادشاہ (کوچو) دے پاس نہ ہی کوئی شہر اے تے نہ ہی قلعہ۔ اوہ تے اس دے لوک ہمیشہ وسیع میداناں وچ یا عظیم پہاڑاں تے وادیاں دے درمیان رہندے ني‏‏‏‏ں۔ وہ اپنے مویشیاں دا دُدھ تے گوشت کھاندے نيں تے اناج نئيں رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ بادشاہ دے پاس لوکاں د‏‏ی اک وڈی تعداد اے ، لیکن اوہ کِس‏ے نال جنگ نئيں کردا تے اس دے لوک بہت سکو‏ن تو‏ں رہندے ني‏‏‏‏ں۔ ان دے پاس بہت زیادہ تعداد وچ مویشی ، اونٹھ ، گھوڑے ، بیل ، بھیڑ تے ہور بہت سارے ني‏‏‏‏ں۔ " [۱۲]

1299 وچ ، کبھے بازو دے خان ، بیان ، نو‏‏ں اس دے کزن کوبیلک نے معزول کردتا ، جس نے کائیدو تے دووا تو‏ں مدد لئی۔ [۱۳] 1304 تک ، بیان نے اپنے آباؤ اجداد د‏‏ی بیشتر زمیناں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس دے گروہ(ہارڈ یعنی اردو) د‏‏ی جگہ، سر-دریا دے ارد گرد علاقےآں وچ سی تے انہاں شیبانیاں د‏‏ی جکہ لی . بیان کيتی فوج وچ روسی تے میگیار (ہنگری)کے فوجی شامل سن ۔

ان دے خان ، چمتائی ، نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں بلیو ہارڈ دے انتشار دے دور (1359–1380) دے دوران گولڈن ہارڈ کےتخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا سی۔ لیکن کِس‏ے کامیابی تک پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں سب نو‏‏ں قتل کردتا گیا سی۔ وائٹ ہارڈ (اردوئے ایبض) دے ارکان خضر ، تے اس دے بیٹے یا رشتہ دار، عرب شیخاں نے اپنی فوج نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے قلیل مدت دے لئی گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا سی۔ [۱۴]

سن 1375 وچ ، کبھے بازو دے اٹھويں خان ، عروس خان ، بلیو ہارڈ تے وائٹ ہارڈ دونے دا خان بن گیا۔ [۱۵] اس نے خضر دے خاندان تو‏ں اراکین نو‏‏ں خارج کردتا۔ [۱۶] عروس خان دا انتقال 1377 وچ ہويا ، تے جدو‏ں اس دے بھتیجے توختامش نے 1378 وچ عروس خان دے بیٹے تیمور ملک تو‏ں وائٹ ہارڈ دا کنٹرول حاصل کیتا ، [۱۷] اس نے بلیو ہارڈ اُتے وی دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا۔ چنانچہ ، توختامش نے دونے لشکراں(اردوئے ایبض تے ازرق اردو) نو‏‏ں مستحکم کیتا ، تے ایہ اردوئے زريں دا خان بن گیا۔

1395–96 وچ توختامش د‏‏ی شکست دے بعد ، کروچک نو‏‏ں امیر تیمور نے وائٹ ہارڈ دا سربراہ مقرر کیتا۔ [۱۸] تب تو‏ں جوجی خان دے بیٹےآں ، توقہ - تیمور ، شیبان تے اردو خان دے خانداناں نے اک دوسرے دے نال ملنا شروع کر دتا ، تے ازبک تے قازق فوج نو‏‏ں قائم کیتا۔ انہاں وچ ، کوروچک د‏‏ی اولاد ، بوروگ نے مختصر طور اُتے سن 1421 وچ گولڈن ہارڈ دا تخت سنبھال لیا۔

باراق دے قتل دے بعد ، ہارڈ دو خانوں- محمد تے مصطفیٰ وچ بٹ گیا - ۔ مصطفیٰ نے اردوئے زريں اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا ، حالانکہ ، سائبیریا وچ ابوالخیر خان دا اک ہور خطرہ ظاہر ہويا۔ 1446 وچ مؤخر الذکر نے اوردا دے اولوس (گولڈن ہارڈ دے کبھے بازو) دے وجود نو‏‏ں ختم کردے ہوئے مصطفیٰ اُتے فتح حاصل کيتی۔

تصاویر

[سودھو]

ہور دیکھو

[سودھو]

نوٹ تے حوالے

[سودھو]
  1. Ed. Maureen Perrie The Cambridge history of Russia, p.130
  2. Vasary, who seems to know the most, prefers east=blue. East=blue is Russian or Turkic and east=white is Persian or Uzbek. Some authors have the Mongol usage of east=left, west=right. Golden Horde is a Russian usage which was probably not used by the Tatars. All authors place the division near the Volga-Ural area. The halves are also called Aq Orda (white) and Kök Orda (blue).
  3. В. Л. Егоров. Историческая география Золотой Орды. М.,1985.; А. П. Григорьев. Золотоордынские ханы 60-70-х гг. XIV века: Хронология правлений //«Историография и источниковедение стран Азии и Африки», вып VII. Л., 1983.; Белая Орда // БСЭ. Т.3. Данную точку зрения разделяют М.Г.Сафаргалиев, Г.А.Фёдоров-Давыдов, Т.И.Султанов.
  4. Никоновская летопись. Цит. по: Ускенбай К. "Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда" // Тюркологический сборник. 2005: Тюркские народы России и Великой степи.
  5. Вывод сформулирован в 1840 году австрийским ориенталистом Й. Хаммер-Пургшталем, написавшим (по заказу Российской Академии) первую в мире обобщающую работу по истории Золотой Орды. К этому выводу присоединились авторы первой советской монографии Греков Б. Д., Якубовский А. Ю. Золотая Орда и её падение. М.-Л., 1950.
  6. Тизенгаузен М. А. Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. М., 1941
  7. К. Ускенбай. Улусы первых Джучидов. Проблема терминов Ак-Орда и Кок-Орда // Тюркологический сборник. 2005: Тюркские народы России и Великой степи.; Зардыхан К. Взгляды Л. Н. Гумилева на вопросы образования государственности у кочевых народов // Доклад на конференции в г. Казани. 29. اکتوبر 2003 г
  8. Edward L. Keenan, Encyclopedia Americana article
  9. B.D. Grekov and A.Y. Yakubovski The Golden Horde and its Downfall
  10. Leo de Hartog Russia and the Mongol yoke, p.98
  11. Stanley Lane-Poole The Mohammedan Dynasties, p.227
  12. "Travels of Marco Polo". Shsu.edu. http://www.shsu.edu/~his_ncp/Polo.html. Retrieved on
    2014-03-07. 
  13. Sir Henry Hoyle Howorth History of the Mongols: from the 9th to the 19th century, Volume 2, p.220
  14. It is unclear that Arab was his son. Some claimed that they were relatives.
  15. Peter Quennell History Today, Volume 9, p.154
  16. Slovenská akadémia vied. Kabinet orientalistiky, Ústav orientalistiky Asian and African studies, Volume 24, p.139
  17. "The struggle against the Khan Toqtamish". https://web.archive.org/web/20050210114657/http://www.geocities.com/somasushma/toqtamish.html. Retrieved on
    2014-03-07. 
  18. H. H. Howorth History of the Mongols, v.II, p.287

ہور پڑھو

[سودھو]
  • بورس گریکوف تے الیگزینڈر یاکوبوسکی ، گولڈن ہارڈ تے اس دا زوال
  • جارج ورناڈسکی ، منگولز تے روس