خانان قازان

خانان قازان
1438ء توں 1552ء
خانان قازان دا جھنڈا
خانان قازان 1500ء (ہرے رنگ چ )
راجگڑھ	قازان
بولیاں	تاتاری ، چواش ، ماری
مذہب	اسلام
طرز حکومت	موروثی بادشاہت
خان
پہلا	اولگ محمد
آخری	یادگار محمد
تریخ
قیام	1438ء
ماسکوی روس دا مل	1552ء

خانان قازان (تاتاری بولی تے ترکی بولی چ: قازان خانلیغی ؛ روسی بولی چ : کازانسکوئے خانستوا) گھبلے زمانےآں دی اک تاتاری ریاست سی جہڑی ایتھے واقع پرانی ریاست وولگا بلغاریہ دے علاقےآں تے 1438ء توں 1552ء تک موجود رہی ۔ اس خانان دے علاقے اج دے روس دیاں ریاستاں تاتارستان ، ماری ایل ، چوواشیا ، موردوویا دے سارے تے ادمرتیا تے باشکیرستان (باشکوتوستان) دے کجھ حصےآں تے مشتمل سن ۔ اسدا راجگھر قازان شہر سی ۔

خانیت دی اساری

غیاث الدین خان نے طلائی اردو دیاں مشکلاں تے مسئلےآں توں فیدہ چکدے ہوئے 1420ء دے دہاکے چ خود نوں قازان اُلس آزاد حکمران بنا ليا ۔ نتیجے چ طلائی اردو دے سابق خان الغ محمد نے قازان اتے مل مار لیا تے طلائی اردو سلطنت نوں توڑدے ہوئےآں ، اپنی خود دی وکھری قازان خانیت قائم کر لئی ۔

خانیت دا جغرافیہ تے آبادی

خانان قازان دے علاقے ، مسلمان بلغاراں دی آبادی دے علاقے بلغار ، چوکاتاو ، قازان تے قاشان راجواڑا تے دوجے علاقے جہڑے وولگا بلغاریہ نال تعلق رکھدے سن تے مشتمل سن ۔ دریائے وولگا ، دریائے کاما تے دریائے وئیاتکا خانان دے تن وڈے دریا تے آبی تجارتی رستے سن ۔ آبادی اکثریت قازان تاتار (مسلمان بلغار جنہاں نے تاتاری بولی اپنا لئی سی) سی ۔ اینہاں دی شناخت تاتاراں تک محدود نئیں سی ، بوہت سارے اپنے آپ نوں صرف مسلمان یاں "قازان دے لوک " دی شناخت دیندے سن ۔ خانان دا ریاستی مذہت اسلام سی ۔

خانان قازان دا نقشہ

خانان دی مقامی اشرافیہ بلغاراں تے مشتمل سی ، پر قازان دا خان ، درباری تے محافظ دستے گیاہستان (سٹیپ) دے تاتاراں (قپچاق تے بعد چ نگوئےآں) نال تعلق رکھدے سن جہڑے قازان چ رہندے سن ۔ چنگیز خانی ٹبر دیاں روایات مطابق ، گیاہستان دی اشرافیہ مقامی ترک قبیلےآں نوں وی تاتاری آکھدی سی ، بعد چ روسی اشرافیہ وی ایہو ناں ورتن لگ گئی ۔ اعلی اشرافیہ دا اک حصہ سلطنت طلائی اردو نال تعلق رکھدا سی ۔ اینہاں چ اشرافیہ دے چار وڈے ٹبر آرغن ، بارن ، قپچاق تے شیرن شامل سن ۔

خانان دی رعایا چ چواش ، ماری ایل ، موردوو ، تاتاری مشار ، ادمرت تے باشکیر شامل سن ۔ پرمی تے کجھ کومی قبیلے وی خانان قازان چ رہندے سن ۔ مشار طلائی اردو سلطنت دے دور چ آئے سن تے ہولی ہولی فن لوکاں موردوا تے برتا چ رل مل گئے ۔ اینہاں دے علاقےآں تے سابق گیاہستانی تاتار حکومت کردے سن ۔ کجھ مشار راجواڑے( جداں مشار یورت) کدے وی قازان دے اقتدار چ نئیں آئے بلکہ اسدے بجائے خانان قاسم تے ماسکوی روس ول رہے ۔

قازان اپنے عروج ویلے

خانان دے بوہتے علاقے درختاں تے جنگلاں چ گھرے ہوئے سن تے صرف دکھنی حصہ گیاہستان نال لگدا سی ۔ گیاہستاناں (سٹیپ) دی غالب آبادی خانہ بدوش مانغیتاں ، جنہاں نوں نگوئے وی آکھئیا جاندا سی ، تے مشتمل سی ۔ جنہاں نوں کدی کدی قازان دے حکمران وی سمجھئیا جاندا اے ، پر ایہہ زیادہ تر زراعت پیشہ تاتاراں تے چواشاں دے خلاف چھاپے مار (لٹ مار لئی) کاروائیاں کردے ، جداں کہ ایہہ پہلے طلائی اردو دے دور چ کردے سن ۔ نگوئےآں نوں ایتھوں کڈ کے دوجی تھاں تے بسائیا گئیا تے اینہاں دی تھاں تے کلمیک بسائے گئے ۔ کجھ پہلے ای ایہہ اس علاقے چ تاتاری ، چواش تے روسی آباد کیتے گئے سن ، جنہاں نے دکھنی سرحد دی حفاظت لئی کندھاں اسارئیاں ۔ جدوں توں خانان قائم ہوئی ، تاتار کاسک دستےآں نے خانان دا نگوئےآں توں دفاع کیتا ۔

بولیاں

روسی زریعے نشاندہی کردے نیں کہ خانان چ پنج بولیاں ، بولیاں جاندیاں سن ۔ پہلی تے سبتوں نمایاں تاتاری بولی سی ، اس دے دو لہجے قازان تاتاراں( بلغار مسلمان) دا وسطی لہجہ تے مشاراں (سابق قپچاق بولی بولن آلے گیاہستانی تاتاری) دا لہندا لہجہ سی ۔ اسدا تحریری شکل (پرانی تاتاری بولی) ریاست دی ورتی جان الی بولی سی ۔ بے دین چواش لوک ، بلغار بولی دی نسل دی بولی چواش بولی بولدے سن ۔ بلغاری بولی دا تاتاری بولی دے وسطی لہجے تے بوہت گہرا اثر اے ۔ دوجیاں تن بولیاں ، ماری بولی ، موردوی بولی تے باشکیری بولی سن جہڑیاں وی بلغار تے قپچاق بولیاں توں بنئیاں نیں ۔

اقتصادیات

خانان دی شہری آبادی برتن سازی ، لکڑی تے دھات دیاں آرائشی شیواں تے دستکاریاں ، چمڑا ، اسلحہ تے زیورات وغیرہ بناندے سن ۔ خانان د ےاہم شہر قازان ،آرچا ، چکاتاو ، قاشان ، چالی ، الات تے جوری سن ۔ شہری ابادی وسطی ایشیا ، قفقاز تے روس نال تجارت وی کردی سی ۔ 16ویں صدی عیسوی چ روسی سلطنت قازان دی وڈی تجارتی شراکت دار سی تے خانان ماسکو دا اقتصادی نظام اپنائے ہوئے سی ۔ وڈے تجارتی مرکز قازان چ تاشایاق بازار تے دریائے وولگا دے کنارے مرکز ایسل دا میلہ سی ۔ زرعی جاگیرداری سویورغل تے موروثی جاگیر دی بنیاد تے سی ۔

معاشرہ

ریاست دی حکمرانی خان دے کول سی ۔ اسدے فیصلے ، کابینہ کونسل یاں دیوان دے مشورے تے گل بات دی بنیاد تے ہندے ۔ اشرافیہ دے عہدے بیک (بیگ) ، امیر تے مرزا سن ۔ فوجی عہدے اوغلان (اولان) ، بہادر تے اچکی سن ۔ مسلمان علماء دا وی اہم کردار سی ۔ اینہاں دے سییت(سید ) ، شیخ ، قاضی تے امام دے درجے سن ۔ علماء عدالت تے عدل تے انصاف دے کم کردے تے مدرسے تے مکتب (سکول) چلاندے ۔

خانان دی آبادی دی اکثریت قرہ خلق (سیاہ لوک) یعنی آزاد مسلمان سی ۔ جاگیرداری علاقے زیادہ تر چورا (غلاماں) نے آباد کیتے ۔ جنگی قیدی اکثر وسطی ایشیا یاں ترکی (سلطنت عثمانیہ) نوں ویچ دتے جاندے ۔ کدی کدی ایہہ خانان دے وچ وی غلاماں (کول) دے طور تے وی ویج دتے جاندے تے کدی جاگیرداری علاقےآں چ چورا (غلام یاں کمی) بنا کے رکھے جاندے ۔ خانان دی غیر مسلم آبادی یاساق (جزیہ) ادا کردی سی ۔

انتظامیہ تے فوج

تاتار سپاہی

خانان پنج دروغا : الات ، آرچا ، گاریچ ، چوری تے نوغاۓ چ ونڈی ہوئی سی ۔ دروغا دا مطلب "پاسا" یعنی "طرف" سی (اج کل روسی بولی چ "سڑک" نوں آکھئیا جاندا اے ) ۔ اینہاں نے خانان دے شروع دے راجواڑےآں دی تھاں لئی ۔ کجھ نواباں (جاگیرداراں) نے خانان توں آزاد ہون دی کوشش کیتی پر ایہو جہیاں کوششاں نوں سختی نال دبا دتا گئیا ۔

خانان دی فوج دروغا تے اسدے ماتحت علاقے توں فوجی ساز و سامان ، خان دے محافظ دستے تے اشرافیہ دے فوجی دستےآں تے مشتمل سی ۔ فوج دے سپاہیاں دی گنتی کدے وی اکو جہی نئیں رہی ایہہ 20 ہزار توں 60 ہزار دے وچکار رہندی رہی ۔ قازان دے خان دی فوج چ اکثر نگوئے اردو ، قریم یورتی (کریمیا) تے روسی سلطنت دے علاقےآں دے سپاہی وی خدمات دیندے رہے ۔

ثقافت

قازان دا سویمبیکا مینار

خانان قازان دی ثقافت وولگا بلغاریہ دی ثقافت توں ای اے ۔ اشرافیہ دے حلقےآں چ سلطنت طلائی اردو دے تہذیبی عناصر وی موجود سن ۔

شہری آبادی دا وڈا حصہ تعلیم یافتہ سی ۔ مسیتاں تے مدرسےآں چ وڈے وڈے کتب خانے موجود سن ۔ قازان سائنس تے مذہبی تعلیم دا مرکز بن گئیا سی ۔

اگرچہ اسلامی اثر زیادہ سی پر ادب وی پروان چڑھئیا ۔ پرانی تاتاری بولی دے مشہور شاعراں چ محمد یار ، اومی کمال ، محمد امین ، غارف بیک(عارف بیگ) تے قل شریف سن ۔ محمد یار نے قازان دی شعری روایات نوں بدلئیا تے اسدی شاعری بوہت مشہور ہوئی ۔

بلغار شہر نے مقدس تھاں دی حیثیت حاصل کر لئی سی اسدی ہن ایہو اہمیت سی کیونجے 1430ء دی دہائی چ قازان وڈے سیاسی تے اقتصادی مرکز دی حیثیت نال ابھرئیا ۔

خانان دا فن تعمیر سفید پتھر تے لکڑی دے کم وی وجہ توں اپنا جدا مقام رکھدا سی ۔

تریخ

وولگا بلغاریہ دے سابق علاقےآں ، قازان الس یاں قازان راجواڑے نے بکھردی ہوئی سلطنت طلائی اردو چ 15ویں صدی دے شروع چ کسے حد تک آزاد حیثیت حاصل کر لی سی ۔ ایس راجواڑے دی اپنی حکومت سی تے بلغار ٹبر دے حکمراناں کول اسدا اقتدار سی ۔ ابتدائی ریاست دی جہڑی وی حیثیت سی پر اس خانان دا بانی الغ محمد سی ۔ اسنے 1437ء یاں 1438ء چ خان دا لقب اختیار کیتا تے کجھ مقامی اشرافیہ دے تعاون نال قازان دے تخت تے قبضہ کر لئیا ۔ ایہہ فیصلہ کیتا گئیا کہ مقامی بلغار ٹبر توں الغ محمد توں مکمل اختیارات دی منتقلی 1445ء چ اسدے پتر محمود نوں کیتی جائے گی ۔

اپنی پوری تریح دے دوران خانان تخت تے مل مارن دیاں جدوجہداں تے خانگی ہنگامےآں لئی سازگار رہی ۔ 115 سالہ تریخ چ 19 وار خاناں نوں تبدیل کیتا گئیا ۔ کل 15 خاناں نے خانان تے حکومت کیتی جنہاں چوں کجھ نے کئی کئی وار حکومت کیتی ۔ خان اکثر چنگیر خان دے ٹبر توں مقامی اشرافیہ تے ایتھے تک کہ شہری خود وی چن دے سن ۔ -ستان

شروع دی تریخ

ہور ویکھو : روس قازان جنگاں

الغ محمد تے اسدے پتر محمود دے ویلے چ قازاں دیاں فوجاں نے ماسکوی روس تے اسدے ماتحت علاقےآں تے کئی وار حملے کیتے ۔ ماسکو دے بادشاہ وسیلی II ، اپنے چاچا زاداں دے خلاف وڈی جاگیراد جنگ چ ملوث ہو گئیا پر سوزدال دے نیڑے جنگ چ کھا گئیا تے قازان دے خان نوں تاوان دین تے مجبور کیتا گئیا ۔

جولائی 1487ء ماسکو دے شہزادہ اعظم ایوان سوم نے قازان تے قبضہ کر لئیا تے اک کٹھ پتلی خان محمد امین توں قازان دے تخت تے بٹھا دتا ۔ اس دے بعد ماسکو دی زیر تحفظ ریاست بن گئی تے روسی تاجراں نوں اسدے علاقےآں چ آزادانہ تجارت دی اجازت مل گئی ۔ سلطنت عثمانیہ تے قریم یورتی نال اتحاد دے حامیاں نے عوامی شکایات نوں ابھار کے بغاوت (1496ء ، 1500ء تے 1505ء چ ) کروان دی کوشش کیتی ، پر اسدے کجھ نتیجے نا نکلے ۔

1521ء چ خانان قازان ماسکو دے غلبے توں نکل گئی تے خانان استرا خان تے قریم یورتی (خانان کریمیا) تے نگوئے اردو نال باہمی امدار دا معاہدہ کیتا ۔ خان محمد گیرائے تےاسدے کریمیائی اتحادیاں نے فیر ماسکوی روس تے حملہ کر دتا تے 15ہزار توں ودھ غلام پھڑ لئے ۔ روسی دستاویزاں چ 16ویں صدی عیسوی دے پہلےادھ دے دوران خانان قازان دے روسی علاقےآں تے 40 حملے (ایہہ زیادہ تر نیجنی نووگورد ، موروم ، ویائتکا ، ولادیمیر ، کاستراما تے گالچ دے علاقےآں تے سن ) درج نیں ۔

آخری دہائی

خانان قازان تے کریمیا دے اثر تے رسوخ پاروں ماسکو نواز عناصر ناخوش سن ، انہاں چوں کجھ لوکاں نے 1545ء چ اک بغاوت کروائی ۔ جسدے نتیجے چ سافا غرائی نوں تخت توں لاہ دتا گئیا تے اک ماسکو دے حمایتی شاہ غلی(شاہ علی) نے تخت تے قبضہ کر لئیا ۔ اس سال چ ماسکو نے قازان تے اپنااقتدار مسلط کرن لئی کئی جنگی مہماں ترتیب دتیاں پر کامیاب نا ہوئیا ۔

زیلنت ، قازان دا جھنڈا ؛ آیا کہ خانان دا اپناجھنڈا سی ایہہ حالے تک واضع نئیں پر اک ڈچ کارل الارڈ دے مطابق تاتاریہ دے دو جھنڈے سن تے زیلنت اینہاں چوں اک سی

نوغائیاں دی مدد نال سافا غرائی نے تخت واپس حاصل کر لئیا ۔ اس نے 75 اشرافاں نوں پھانسی دے دتی تے باقی اسدے مخالف روس نس گئے ۔ ایہہ 1549ء چ مر گئیا تے اسدے 3 سالہ پتر اوتامش گیرائے خان بنا دتا گئیا ۔ اسدی قائم مقام تے خانان دی حکمران اسدی ماں سویم بیکا بن کئی ۔ اولان قوشچاق دی انتظامیہ نے اسدی حکمرانی دوران کجھ آزادی حاصل کر لئی سی ۔

سافا غرائی دے کریمیا چ رشتے داراں (جنہاں چ دولت I گیرائے وی شامل سی) دے ویلے چ ۔ اینہاں دی قازان دے تحت دی پیشکش مقامی اشرافیہ دے وڈے حصے نے بگاڑ دتی ۔ قوشچاق دی حکومت دے روسی حکومت نال تعلقات خراب توں خراب تر ہندے گئے ۔ اشرافیہ دے اک مخالف گروہ نے 1551ء دے شروع چ زار روس ایوان گروزنی دے اک حمایتی شاہ علی نوں دوجی وار حکومت دی دعوت دتی ۔

اوس ای ویلے خانان دے دریائے وولگا دے چڑھدے چ علاقے روسی سلطنت چ ضم کر لئے گئے ۔ اوتامش گیرائے اپنی ماں سمیت ماسکو دی جیل ج بھیج دتا گئیا ۔ شاہ غلی نے 1552ء تک تخت سمبھالئیا ۔ خانان قازان دے حکومت دے ماسکو مخالف عناصر نے شاہ غلی نوں جلاوطن کر دتا تے خانان استراخان دے شہزادے یادگار محمد نوں نگوئےآں نال مدد لئی بلائیا ۔

سقوط

تد قازان محاصرے چ لے لئیا گئیا ۔ زار روس ایوان گروزنی (یعنی ایوان خوفناک یاں ایوان چہارم) دیاں فوجاں سویژاسک دے قلعے توں کاروائی کر رہئیاں سن ۔ اگست 1552ء چ روسیاں نے تاتاراں دے زمینی دستےآں نوں شکست دتی تے آرچا تے کجھ دوجے قلعےآں نوں اگ لاہ دتی ۔ دومہینے دے محاصرے تے قلعے دیاں کندھاں توڑ کے روسی 3 اکتوبر نوں قازان شہر داخل ہو گئے ۔ کجھ دفاعی دستے فرار ہون چ کامیاب ہو گئے پر زیادہ تر نوں قتل کر دتا گئیا ۔ یادگار محمد نوں قید کر لئیا گئیا تے آبادی دی اکثریت نوں ذبحہ کر دتا گئیا ۔ قازان دیاں دستاویزاں چ دسئیا گئیا اے کہ 1 لکھ 10 ہزار شہریاں تے فوجیاں نوں قتل کر دتا گئیا تے 60 ہزار توں 1 لکھ روسیاں نوں جہڑے خانان خ قید سن آزاد کروا لئیا گئیا (روسی پریپیگنڈا)۔ خانان دے سقوط دے بعد ادمرتیا ، باشکیرستان (باشکوتوستان)دے علاقے تے کسے وی مسئلے دے بغیر روس نال مل گئے ۔ خانان دی انتظامیہ مکا دتی گئی تے ماسکو نواز تے غیر جانبدار سرداراں نوں اپنیاں جاگیراں رکھن سی اجازت مل گئی تے دوجے پھانسی لاہ دتے گئے ۔ اسدے بعد تاتاراں نوں دریاواں ، سڑکاں تے قازان توں دور آباد کیتا گئیا ۔ خالی علاقےآں چ روسی آباد کیتے گئے ۔ آرتھوڈکس پرادیاں جداں گیرموگن وغیرہ نے بوہت سارے تاتاریاں نوں جبری عیسائی بنائیا ۔

مزاحمت

1556ء تک آبادی دا اک حصہ روسی قبضے دے خلاف مزاحمت کردا رہئیا ۔

قازان خانیت دے خان

• قازان خانیت دے حکمراناں دے ناں تے اینہاں دا راج ویلہ ایداں اے:

لقب	ناں	راج ویلہ
خان	الغ محمد	1438 - 1446
خان	محمود ابن الغ محمد	1445 – 1466
خان	خلیل ابن محمود	1466 – 1467
خان	ابراہیم ابن محمود	1467 – 1479
خان	الہام علی ابن ابراہیم	1479 – 1484 (پہلی وار)
خان	محمد امین ابن ابراہیم	1484 – 1485 پہلی وار)
خان	الہام علی ابن ابراہیم	1485 – 1487 '(دوجی وار)
خان	محمد امین ابن ابراہیم	1487 – 1495 (دوجی وار)
خان	ماموک	1495 – 1496
خان	عبد اللطیف ابن ابراہیم	1496 – 1502
خان	محمد امین ابن ابراہیم	1502 - 1518 (تیجی وار)
خان	شاہ علی ابن شیخ اللہ یار	1518 - 1521 (پہلی وار)
خان	صاحب اول غرائی	1521 - 1525
خان	صفا غرائی	1525 - 1532 (پہلی وار)
خان	جان علی ابن شیخ اللہ یار	1532 – 1535
خان	صفا غرائی	1535 – 1546 (دوجی وار)
خان	شاہ علی ابن شیخ اللہ یار	1546 (دوجی وار)
خان	صفا غرائی	1546 - 1549 (تیجی وار)
خان	عتمش غرائی عتمش دے بچپن پاروں اصل حکمران اسدی ماں سوئم بیکا ،جہڑی نائب سلطنت سی۔	1549 – 1551
خان	شاہ علی ابن شیخ اللہ یار	1551 – 1552 (تیجی وار)
خان	یاد گار محمد	1552
روس دے زار ایوان گروزنی نے 1552ء قازان خانیت اتے مل مار لیا۔

• نیلا رنگ ماسکوی روس دا اقتدار دسدا اے۔
  • ہرا رنگ سیبیر خانیت دے خان دا کجھ چر دا مل ظاہر کردااے۔
    • گلابی رنگ قاسم خانیت دا اقتدار دسدا اے۔
      • پیلا رنگ کریمیا خانیت دے غرائی ٹبر دا اقتدار ۔
        • بھورا رنگ استراخان خانیت دے شہزادےآں دا اقتدار دسدا اے ۔

ہور ویکھو

• خانان قاسم
• مشار یورت
• طلائی اردو

حوالے

• قازان خانلیغی (خانان قازان) ۔ تاتار انسائیلوپیڈیا ۔ قازان ، جمہوریہ تاتارستان ؛ اکیڈمی آف سائنسز ۔ تاتار انسائکلوپیڈیا انسٹیٹیوشن 2002 ۔
• خانان دی مختصر تریخ
• شروع دے تاتار جھنڈے
• وولگا تاتاراں دی ابتدا
• خانان قازان اوز ترکلر ویب سائیٹ تے

خاناناں دی تریخ

بخارا · خیوا · قوقند · چغتائی · کاراخانی · کاراخیتان · کریمیا · قازان · سائبیریا · قاسم

تاتاری ریاستاں

وولگا بلغاریہ · خانان قازان · خانان سائبیریا · خانان قاسم · مشار یورت · ریاست ادیل یورال

ترک ریاستاں

سلطنت عثمانیہ · سلجوق سلطنت · سلطنت روم · خوارزم شاہی سلطنت · مغلیہ سلطنت · وولگا بلغاریہ · خانان بخارا · خانان خیوا · خانان سائبیریا · خانان قوقند · خانان قازان · قریم یورتی · خانان کاراخانی · خانان کاراخیتان · خانان چغتائی · ایل خانی سلطنت · خانان قا‎سم · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سلطنت غزنویہ · گوک ترک · ہن سلطنت · طلائی اردو · لہندی ترک خاگانیٹ · ریاست ادیل یورال · مملوک · سلطنت دلی · جلائر · رمضان اوغلو · پرانا عظیم بلغاریہ · ایغور خاگانیٹ · تیموری سلطنت