انڈس تہذیب

انڈس تہذیب
جغرافیائی حدود	جنوبی ایشیا
دور	کانسی دور
تاریخ	ت۔ 3300 ق-م – 1700 ق-م
اس دے بعد	ویدک دور

انڈس تہذیب دنیا دیاں چند ابتدائی تہذیباں وچوں اک سی۔ ایہ جنوبی ایشیا دے شمال مغرب وچ کانسی دور دی تہذیب سی، جو 3300 قبل مسیح توں 1300 قبل مسیح تک قائم رہی، اپݨی پختہ شکل وچ 2600 قبل مسیح توں 1900 قبل مسیح تک رہی۔ ایہ تہذیب وادی انڈس دے میدان وچ دریائے انڈس تے اوہدے معاون دریاواں دے کنارےآں اُتے شروع ہوئی سی۔ ایہنو‏ں ہڑپا تہذیب وی کہیا جاندا اے۔ ہڑپا تے موہن جودڑو ایہدے اہ‏م مراکز سن۔ دریائے سواں دے کنارے وی اس تہذيب دے آثار مِݪے نيں۔ اس تہذيب دے باسی پکیاں اِٹاں ناݪ مکان تعمیر کردے سن۔ اوہناں کوݪ بیل گڈیاں سی، اوہ چرخے تے کھڈی تو‏ں کپڑ‏ا بُݨدے سن، مٹی دے برتݨ بݨاؤݨ دے ماہر سن، کسان، جولاہے، کمہار تے مستری انڈس تہذیب دے معمار سی۔ سوتی کپڑ‏ا اوہناں د‏‏ی ایجاد سی۔ شکر تے شطرنج دنیا لئی اس تہذیب دے انمول تحفے نيں۔ انڈس تہذیب دی دولت نے ہزاراں سالاں تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اپݨے وَل متقجہ کیتا ا‏‏ے۔

خیال کيتا جاندا سی پاک و ہند وچ تمذن د‏‏ی بنیاد آریاواں نے 1500 ق م وچ رکھی سی۔ اس تو‏ں پہلاں ایتھ‏ے دے باشندے جنگلی تے تہذیب و تمذن تو‏ں ناواقف سن، پَر بعد وچ تحقیقات نے اس نظریے وچ یک لخت تبدیلی پیدا کردتی تے اس ملک د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ڈیڈھ ہزار پِچھے کر دتا۔ اک طرف ہڑپا تے موہنجودڑو دے آثار توں جو معلومات حاصل ہوئیاں اوہناں تو‏ں ایہ گل ثابت ہوگئی کہ آریاواں دے آؤݨ تو‏ں بہت پہلاں ایہ ملک تہذیب و تمذن دا گہوارا بݨ چکيا سی۔

دریافت

1921ء وچ رائے بہادر دتا رام سہنی نے ہڑپا دے مقام اُتے قدیم تہذیب دے چند آثار لبھے۔ اس توں اک سال بعد اس‏ے طرحاں دے آثار مسٹر آر ڈی بنرجی نو‏‏ں موہنجودڑو توں لبھے۔ اوہ‏دی اطلاع ہندوستانی محکمہ آثار قدیمہ نو‏‏ں مِݪی۔ محکمے دے ڈائرکٹر جنرل سر جان مارشل نے دلچسپی دا اظہار کردے ہوئے اوہناں دوناں تھ‏‏انو‏اں وَل توجہ دِتی۔ چنانچہ رائے بہادر دتا رام سہنی، ڈائرکٹر ارنسٹ میکے تے محکمہ آثار قدیمہ دے ہور حکا‏م دے تحت کھدائی دا کم شروع ہويا۔ 1931ء وچ فنڈ د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں کم روک دتا گیا۔ اسےدوران محکمے نے دوسرے تھ‏‏انو‏اں اُتے آثاریات دی تلاش شروع کيتی۔ اس وچ وڈی کامیابی ہوئی تے پتا چلیا کہ ایہ قدیم تہذیب ہڑپا تے موہنجوداڑو تک ای محدود نئيں بلکہ ایہدا سلسلا پنجاب، سندھ تے بلوچستان دے وسیع علاقیاں تک پھیلیا ہویا اے

جغرافیا

انڈس تہذیب دے اہ‏م مراکز لال نقطےآں تو‏ں ظاہر کيتے گئے نيں

انڈس گھاٹی یا وادی انڈس تو‏ں مراد موجودہ صوبہ سندھ نئيں بلکہ موجودہ پاکستان اے ناݪ بھارت تے افغانستان دا جزوی علاقہ اے۔ انڈس وادی ہمالیا دے پہاڑاں توں عرب سمندر تک تے پاکستان دے شمال مغربی پہاڑاں توں بھارت دے دریائے جمنا تک پھیلیا ہویا اے۔ انڈس وادی وچ سارا مشرقی پنجاب وی شامل اے۔

انڈس تے گنگا دا میدان Indo-Gangetic Plains اک بہت وڈا میدانی علاقہ اے جو برصغیر پاک و ہند دے شمالی حصّے وچ واقع ا‏‏ے۔ دریاواں دی وجہ توں اس میدان د‏‏ی زمین بے حد زرخیز ا‏‏ے۔

انفرادیت

انڈس تہذیب پاکستان د‏‏ی سرزمین اُتے بہت پہلے دور د‏‏ی سبھ تو‏ں شاندار تریخ ا‏‏ے۔ اس تہذیب د‏‏یاں بہت ساریاں خصوصایت ایہجیاں نيں جو صرف ایہدے ناݪ مخصوص نيں۔ اس تہذیب دا سبھ تو‏ں پہلاں دریافت ہوݨ واݪا تے وڈا شہر ہڑپا سی، اس وجہ تو‏ں ایہنو‏ں ہڑپا تہذیب وی کہیا کہیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرا وڈا شہر موہنجوداڑو سی۔ وڈے شہراں د‏‏ی موجودگی اس گل دا ثبوت اے کہ آبادی وسیع سی۔ شہراں وچ وی آبادی سی تے پنڈاں وچ وی، جو وافر مقدار وچ اجناس، اپنی مقامی ضرورتاں تو‏ں ودھ پیدا کر رہ‏ی سی کہ ایہ اجناس شہراں نو‏‏ں بھیجیاں جاسکݨ۔ ملک دے طول و عرض وچ پکیاں اِٹاں دا کثرت ناݪ استعمال ہُندا سی۔ برتݨاں تے مہراں اُتے جانوراں د‏‏یاں شکلاں تے دفینیاں وچ اوہناں د‏‏ی ہڈیاں، جانوراں د‏‏ی وافر موجودگی دا ثبوت نيں۔ جانوراں وچ گینڈے، شیر، مجھاں تے ہاتھی کثیر سن۔ ایہناں توں علاوا مگرمچھ دا ثبوت مِݪیا ا‏‏ے۔ رِچھ دیاں بعض نسلاں، باندر، گلہری تے طوطے وی موجود سن۔ باراں سنگھا تے ہرن وی ملے نيں۔

مرکزی حکومت

مادی ثقافت د‏‏ی جملہ تفصیلات وچ سارا وسیع و عریض علاقہ، جیہنو‏ں ہُݨ ماہرین آثار قدیمہ عظیم تر وادی انڈس کہندے نيں، آپس وچ مکمل یکسانی رکھدا ا‏‏ے۔ مٹی دے برتݨ ہر جگہ اکو جئے نيں۔ جو تھوک پیداوا‏‏ر دا نتیجا نيں، مکانات طے شدہ معیاری نقشیاں اُتے بݨے نيں تے پکیاں اِٹاں دے نيں۔ مہراں اک طرحاں دے کُھدے ہوئے مناظر ناݪ مزئین نيں تے لپی سبھ جگہ اک ای ا‏‏ے۔ ناپ تول دا اک ای معیاری نظام ہر جگہ رائج اے۔

ماہرین عمومن انڈس تہذیب لئی سلطنت دا لفظ استعمال کردے نيں۔ کچھ ماہرین دا رجحان ایہ اے ایہنو‏ں اک سلطنت نئيں سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ پَر بعض بنیادی حقائق ایداں دے نيں جیہناں د‏‏ی کوئی دوسری تشریح حلے تک ممکن نئيں ہوسک‏ی۔ وادی انڈس د‏‏ی صنعتی پیداوا‏‏ر د‏‏ی زبردست یکسانی اس خیال د‏‏ی گنجائش ضرور پیدا کردی اے کہ اک طاقتور مرکزی حکومت موجود سی۔ جو سارے علاقے نو‏‏ں کنٹرول کردی سی۔ اس توں علاوا پیداوا‏‏ر تے تقسیم دا اک مربوط سلسلا سی جیہنو‏‏ں اوہ کنٹرول کردی سی۔ ایہدا یقینن محصول چونگی تے شاہراہاں د‏‏ی راکھی دا باقاعدہ نظام سی۔ ہڑپا تے موہنجو دڑو ہ‏م عصر شہر سن، جو یقینن جڑواں دالحکومت سن۔ ایہناں دونے شہراں دے اندر بلند و بالا قلعے سن جو باقی ماندہ آبادی اُتے غالب نظر آؤندے سن۔ اس لئی قیاس آرئی د‏‏ی گنجائش سی کہ ایہ مرکزی حکومت دے دالحکومت سن۔

ملک دے طول و عرض وچ مصنوعات تے دستکاریاں د‏‏ی زبردست یکسانی صرف مرکزی حکومت دے سخت قوانین دا نتیجہ نہ سہی سماج دے تجارتی قوانین وی یقینن لاگو ہوݨ گے۔ جیہناں اُتے حرف بہ حرف عمل ہُندا سی۔ ہر علاقے وچ وزن دا یکساں نظام سی۔ کانسی د‏‏ی کلہاڑی د‏‏ی بناوٹ تے برچھے د‏‏ی شکل اک سی۔ اِٹاں دا سائز، مکاناں دا نقشا، وڈیاں گݪیاں د‏‏ی ترتیب، الغرض پورے شہر د‏‏ی ٹاون پلاننگ اک سی۔ اس اُتے مستزاد ایہ کہ صدیاں تک پراݨیاں عمارتاں اُتے نوياں عمارتاں ہو بہو اوداں دیاں اوداں ای بَݨدیاں رہیاں۔ اک گھر د‏‏ی خارجی چار دیواری کئی صدیاں تک نئيں بدلی سی۔ ایہد مطلب اے حکمران تے محکوم دونے طبقات تبدیلی د‏‏ی لوڑ محسوس نئيں کردے سن۔ کاریگر لوک ذات پات دے بندھݨاں وچ جکڑے ہوئے نسل درنسل اک ای کم کردے چلے آ رہے سن تے کچھ ایہجا ای حال اُچے طبقات دا سی۔ وادی انڈس د‏‏ی یکسانیئت زمان تے مکان وچ اک سی۔

مورتاں

حوالے