تفسیر قرآن
مضامین بسلسلہ |
تفسیر قرآن |
---|
زیادہ مشہور |
|
|
سنی تفاسیر |
شیعہ تفاسیر |
|
معتزلی تفاسیر |
ہور تفاسیر |
اصطلاحات |
اسباب نزول |
لفظ تفسیر عربی زبان دا لفظ اے جس دا مادہ فسر اے۔ ایہ باب تفعیل دا مصدر اے اس دے معنی نيں واضح کرنا، کھول کر بیان کرنا، وضاحت کرنا، مراد دسنیا تے بے حجاب کرنا دے نيں۔ اسلامی اصطلاح وچ مسلمان قرآن دی تشریح و وضاحت دے علم نوں تفسیر کہندے نيں تے تفسیر کرنے والے نوں مفسر۔[۱] اک عربی آن لائن لغت وچ [ لفظ فسر] دا اندراج۔۔[۲] ايسے عربی لفظ فسر توں، اردو بولی وچ ، تفسیر دے نال نال ديگر متعلقہ لفظاں وی بنائے جاندے نيں جداں؛ مُفسَر، مُفَسِّر تے مُفَسّر وغیرہ [۳] اک اردو لغت وچ [ مُفسَر]، [ مُفَسِّر][۴] تے [ مُفَسّــَر] دا اندراج۔[۵] تفسیر دی جمع تفاسیر کيتی جاندی اے تے مفسر دی جمع مفسرین آندی اے۔
لغوی معنی
[سودھو]تفسیر دا مادہ ف-س-ر=فسر اے تے اس مادہ توں جو لفظاں بندے نيں۔ انہاں توں بالعموم شرح و ایضاح دے معنی شامل ہُندے نيں۔ چنانچہ فَسّرَ (ماضی) دے مصدری معنی نيں: واضح کرنا، تشریح کرنا، مراد دسنیا، پردا ہٹانا۔ جدوں کہ ايسے توں تفسیر اے کیونجے اس وچ وی عبارت کھول کر معانی دی وضاحت کيتی جاندی اے۔
تعریف
[سودھو]وہ علم جس توں قرآن نوں سمجھیا جاندا اے۔ اس علم توں قرآن دے معانی دا بیان، اس دے استخراج دا بیان، اس دے احکام دا استخراج معلوم کيتا جاندا اے۔ تے اس سلسلے وچ لغت، نحو، صرف، معانی و بیان وغیرہ توں مدد لی جاندی اے۔ اس وچ اسباب نزول، ناسخ و منسوخ توں وی مدد لی جاندی اے۔ علامہ امبہانی کہندے نيں: تفسیر اصطلاح علما وچ قرآن کریم دے معانی تے اس دی مراد نوں واضح کرنے تے بیان کرنے نوں کہندے نيں، خواہ باعتبار حل لفظاں مشکل ہوئے یا باعتبار معنی ظاہر ہوئے یا خفی تے تاویل کلام تام تے جملےآں دا مفہوم متعین کرنے نوں کہندے نيں۔ امام ماتریدی دے نزدیک: تفسیر اس یقین دا ناں اے کہ لفظ توں ایہی مراد تے اس قدر یقین ہوئے کہ خدا نوں شاہد ٹھہرا کر کہیا جائے دا خدا نے ایہی مراد لیا اے۔ تے تاویل ایہ اے کہ چند احتمالات وچوں کِسے اک نوں یقین تے شہادت الہی دے بغیر ترجیح دتی جائے۔ امام ابو نصر القشیری کہندے نيں کہ تفسیر موقوف اے سماع تے اتباع نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پر۔ علامہ ابو طالب شعلبی کہندے نيں: تفسیر دے معنی لفظ دی وضع دا بیان کر دينا اے، خواہ اوہ حقیقت ہویا مجاز، مثلا صراط دے معنی راستہ، صیب دے معنی بارش تے کفر دے معنی انکار۔
قرآن وچ جو بیان کيتا گيا اے تے صحیح سنت وچ اس دی تعین کيتا گیا اے اسنوں ظاہر کرنا تفسیر اے۔ جو بیان ظاہر دے مطابق ہوئے اوہ تفسیر اے۔
علامة شیخ عثیمین کہندے اے کہ تفسیر توں مراد قرآن پاک دا معانی نوں بیان کر نا اے “بيان معانى القرآن الكريم" أصول في التفسير ،المؤلف: محمد بن صالح العثيمين ،ص٢٣. سانچہ:ویکی لغت
تاویل
[سودھو]تاویل دا مادہ ا-و-ل=اول اے۔ اس دے لغوی معنی تعبیر دسنیا، کل بٹھانا۔ بیان حقیقت، اپنی اصل دی صرف لُٹنا دے نيں۔ مرجع تے جائے بازگشت نوں موؤل کہندے نيں۔ کِسے شے نوں فعل ہوئے علم اس دی اصل دی طرف لوٹانے دا ناں تاویل اے۔ قرآن تے کلام عرب وچ ایہ لفظ بیان حقیقت، تفسیر، توضیح معانی، تبیین دے مترادف استعمال ہويا اے۔ یعنی قرآن وچ تاویل و تفسیر اسيں معنی استعمال ہويا اے۔ چوتھی صدی ہجری توں پہلے تک تاویل و تفسیر دا اک ہی معنی لیا جاندا رہیا اے۔ تے ايسے (تفسیر) دے مترادف دے طور اُتے تاویل دا لفظ مستعمل رہیا۔ فیر اس وچ شروع شروع وچ تھوڑا فرق پایا جاندا سی، عام طور اُتے علما انہاں دونے لفظماں دے مفہوم وچ ایہ فرق کيتا کردے سن کہ: تاویل دا استعمال جملےآں تے معانی دی توضیح دے لئی استعمال کردے تے تفسیر دا لفظ مشکل لفظاں تے مفردات دی تشریح دے لئی، مگر ایہ تمام علما دے نزدیک مسلم نئيں سی۔
فیر جدوں بعد وچ علوم اسلامیہ دی باقاعدہ ترتیب و تدوین عام ہوئے گئی۔ تاں تفسیر و تاویل دے اصطلاحی معانی وی مقرر ہوئے تے دونے وچ واضح فرق کيتا جانے لگیا۔ تے فنی و اصطلاحی حیثیت توں تفسیر و تاویل وکھ وکھ چیزاں ہوئے گیئں۔
قرآن مقدس |
---|
متعلقہ مضامین |
اصطلاحی تعریف
[سودھو]علامہ زرکشی نے اس دی مختصر تعریف ایويں نقل کيتی اے: "ھُوَعِلْمٌ یُعْرَفُ بِہٖ فَھْمُ کِتَابِ اللہِ الْمُنَزَّلِ عَلیٰ نَبِیِّہَ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَبَیَانُ مَعَانِیْہِ وَاسْتَخْرَاج أَحْکَامِہٖ وَحِکَمِہٖ"۔[۶] وہ ایسا علم اے جس توں قرآن کریم دی سمجھ حاصل ہوئے تے اس دے معانی دی وضاحت تے اس دے احکام تے حکمتاں نوں کڈیا جاسکے۔ علامہ آلوسی تعریف وچ ہور عموم پیدا کردے ہوئے لکھدے نيں: "ھُوَعِلْمٌ يُبْحَثُ فِيْهِ عَنْ كَيْفِيَّةِ النُّطْقِ بِأَلْفَاظِ الْقُرْآنِ، وَمَدْلُوْلَاتِهَا، وَأَحْكَامِهَا الْإِفْرَادِيَّةِ وَالتَّرْكِيْبِيَّةِ، وَمَعَانِيْهَا الَّتِيْ تُحْمَلُ عَلَيْهَا حَالَۃِ التَّرْكِيْبِ، وَتَتِمَّاتُ لِذَلِك"۔[۷] وہ علم اے کہ جس وچ قرآن کریم دے لفظاں دی ادائیگی دے طریقے تے انہاں دے مفہوم تے انہاں دے افرادی تے ترکیبی احکام تے اُنہاں معانی توں بحث کيتی جاندی ہوئے جو انہاں لفظاں توں جوڑنے دی حالت وچ مراد لئی جاندے نيں تے انہاں معانی دا تکملہ جو ناسخ و منسوخ تے شان نزول تے غیرواضح مضمون دی وضاحت وچ بیان کيتا جائے۔
اس تعریف کيتی روشنی وچ علمِ تفسیر مندرجہ ذیل اجزاء اُتے مشتمل اے :
- "الفاظِ قرآن دی ادائیگی دے طریقے" یعنی لفظاں قرآن نوں کس کس طرح پڑھیا جاسکدا اے ؟ اس دی توضیح دے لئی قدیم عربی مفسرین اپنی تفسیراں وچ ہر آیت دے نال اس دی قرأتاں وی تفصیل توں واضح کردے سن تے اس مقصد دے لئی اک مستقل علم" علم قرأت" دے ناں توں وی موجود اے۔
- "لفظاں قرآنی دے مفہوم" یعنی انہاں دی لغوی معنی، اس کم دے لئی علم لغت توں پوری طرح باخبر ہونا ضروری اے تے ايسے بنا اُتے تفسیر دیاں کتاباں وچ علما لغت دے حوالے عربی ادب دے شواہد بکثرت ملدے نيں۔
- "لفظاں دے انفرادی احکام" یعنی ہر لفظ دے بارے وچ ایہ معلوم ہونا کہ اس دا مادہ کيتا اے، ایہ موجودہ صورت وچ کس طرح آیا اے، اس دا وزن کيتا اے تے اس وزن دے معانی و خواص کیہ نيں؟ انہاں گلاں دے لئی علم صرف دی ضرورت پڑدی اے۔
- "لفظاں دے ترکیبی احکام" یعنی ہر لفظ دے بارے وچ ایہ معلوم ہونا کہ اوہ دوسرے لفظاں دے نال مل کے کيتا معنی دے رہیا اے ؟ اس دی نحوی ترکیب (Grammatical Analysis) کیہ نيں؟ اس اُتے موجودہ حرکات کیوں آئیاں نيں تے کن معانی اُتے دلالت کر رہیاں نيں؟ اس کم دے لئی علم نحو تے علم معانی توں مدد لی جاندی اے ۔
- "ترکیبی حالت وچ لفظاں دے مجموعی معنی" یعنی پوری آیت اپنے سیاق و سباق وچ کیہ معنی دے رہی اے ؟ اس مقصد دے لئی آیت دے مضامین دے لحاظ توں مختلف علوم توں مدد لی جاندی اے، مذکورہ علوم دے علاوہ بعض اوقات علم ادب تے علم بلاغت توں کم لیا جاندا اے، بعض اوقات علم حدیث تے بعض اوقات علم اصول ِ فقہ توں ۔
- "معانی دے تکملے"یعنی آیات قرآنی دا پس منظر تے جوبات قرآن کریم وچ مجمل اے اس دی تفصیل، اس غرض دے لئی زیادہ تر علمِ حدیث توں کم لیا جاندا اے، لیکن اس دے علاوہ وی ایہ میدان اِنّا وسیع اے کہ اس دنیا دے ہر علم و فن دی معلومات کھپ سکدیاں نيں کیونجے بسا اوقات قرآن کریم اک مختصر سا جملہ فرماندا اے مگر اس دی وچ حقائق و اسرار دی اک غیر متناہی کائنات پوشیدہ ہُندی اے مثلاً قرآن کریم دا ارشاد اے :
وَفِیْ اَنْفُسِکُمْ اَفَلَا تُبْصِرُوْنَ (الذاریات:21)
تے تسيں اپنی جاناں وچ غور کرو کیہ تسيں نئيں دیکھدے۔
غور فرمائیے اس مختصر توں جملے دی تشریح و تفصیل وچ پورا علم الابدان (Physiology) تے پورا علمِ نفسیات (Psychology) سماجاندا اے اس دے باوجود ایہ نئيں کہیا جاسکدا کہ اللہ تعالیٰ نے اس آیت وچ اپنی تخلیقی حکمت بالغہ دے جنہاں اسرار دی طرف اشارہ فرمایا اے اوہ سب پورے ہوئے گئے نيں؛ چنانچہ تفسیر دے اس ذیلی جز وچ عقل و تدبر، تجربات و مشاہدات دے ذریعے انتہائی متنوع مضامین شامل نيں ۔[۸]
تفسیرالقرآن دے اصول
[سودھو]چونکہ ہرکم دی اک اصل ہُندی اے تے اصول دے نال ہونے والے کم نوں کم کہیا جاندا اے ،بے اصولی تاں کِسے وی شعبہ وچ اچھی نئيں سمجھی جاندی؛ ايسے اصول اُتے تفسیر دے اصول وی نيں؛ تاکہ اس وچ دلچسپی پیدا ہوئے ہن اک گل ضروری طور اُتے ایہ رہ جاندی اے کہ اوہ کیہ ذرائع تے طریقے نيں جنہاں دی بنیاد اُتے قرآن کریم دی تفسیر دی جاسکے، یقیناً سانوں اس دے لئی حق سبحانہ وتعالیٰ دی طرف توں رہبری کيتی گئی اے ؛ چنانچہ فرمایا: "ھُوَالَّذِیْٓ اَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتٰبَ مِنْہُ اٰیٰتٌ مُّحْکَمٰتٌ ھُنَّ اُمُّ الْکِتٰبِ وَاُخَرُ مُتَشٰبِہٰتٌ"۔(آل عمران:7)
اے رسول!اوہی اللہ اے جس نے تسيں اُتے کتاب نازل دی اے جس دی کچھ آیتاں تاں محکم نيں جنہاں اُتے کتاب دی اصل بنیاد اے اورکچھ دوسری آیتاں متشابہ نيں۔ گویا اس آیت دی رو توں آیات دی اولین تقسیم دوطرح اُتے کيتی گئی اے۔
(1)
[سودھو]آیات محکمات
(2)
[سودھو]آیات متشابہات؛ پھرمتشابہات دوقسم اُتے نيں:
(1)
[سودھو]جو لفظ وی سمیرے توں باہر ہوئے جداں حروف مقطعات
(2)
[سودھو]لفظ تاں سمجھ وچ آندے ہاں؛ لیکن مفہوم انہاں دا قابل فہم نہ ہوئے۔ پھرآیاتِ محکمات نوں مفسرین نے دوطرح اُتے تقسیم کيتا اے:
- (1)وہ آیتاں جنہاں دے سمجھنے وچ کِسے قسم دی دشواری نہ ہوئے جو بالکل واضح ہاں یعنی جس بولی وچ وی انہاں دا ترجمہ کيتا جائے سمجھنے والے نوں مشکل معلوم نہ ہاں تے بظاہر مفسرین دے پاس کوئی اختلاف رائے نہ ہوئے جداں پچھلی قوماں توں متعلق واقعات تے جنت وجہنم توں متعلق آیات۔
- (2)دوسری اوہ آیتاں نيں جنہاں دے سمجھنے وچ کوئی ابہام یااجمال یا تے کوئی دشواری پائی جائے یا اُنہاں آیتاں نوں سمجھنے دے لئی انہاں دے منظر وپس منظر نوں سمجھنا ضروری ہوئے جداں اوہ آیتاں جنہاں توں دقیق مسائل تے احکام نکلدے ہاں یااسرار ومعارف اُنہاں توں نکلدے ہون، ایسی آیات نوں سمجھنے دے لئی انسان نوں صرف بولی تے اس دی باریکیوں نوں جاننا کافی نئيں ہُندا؛ بلکہ تے وی بہت ساریاں معلومات دی ضرورت پڑدی اے، انہاں نوں معلومات وچوں اک "ماخذِ" تفسیر کہلاندا اے۔
تفسیری مآخذ
[سودھو]یعنی اوہ ذارئع جنہاں توں قرآن کریم دی تفسیر معلوم ہوسکدی اے، ایہ تقریباً چھ قسم دی بتلائی گئیاں نيں:
- (1)تفسیر القرآن بالقرآن۔(قرآن کریم دی کِسے آیت یا لفظ دی تشریح قرآن ہی دی کِسے دوسری آیت یا لفظ توں کيتی جائے)
- (2)تفسیر القرآن بالاحادیث النبویہ صلی اللہ علیہ وسلم۔(قرآن مجید دے کِسے آیت دی وضاحت آنحضرت ﷺ دے کِسے قول یا فعل توں کيتی جائے)
- (3)تفسیر القرآن باقوال الصحابۃ رضی اللہ عنہم اجمعین۔(قرآن پاک دے کِسے آیت دی تشریح حضرات صحابہ کرام وچوں کِسے صحابی دے قول توں کيتی جائے،تفسیری شرائط دے نال)
- (4)تفسیر القرآن باقوال التابعین رحمہم اللہ۔(قرآن مجید دے کِسے آیت دی وضاحت حضرات تابعین وچوں کِسے تابعی دے قول توں کيتی جائے،تفسیری شرائط دے نال)
- (5)تفسیر القرآن بلغۃ العرب۔(قرآن مجید دے کِسے آیت یا کِسے لفظ دی تشریح اہل عرب دے اشعار تے عربی محاورات دے مطابق کيتی جائے،تفسیری شرائط دے نال)
- (6)تفسیرالقرآن بعقل السلیم۔(قرآن مجید دی تشریح وتوضیح اپنی صحیح سمجھ بجھ تے منشائے خدا وندی نوں ملحوظ رکھ کرعلوم اسلامیہ دی روشنی وچ ،حالات وواقعات،مواقع ومسائل اُتے اس دا صحیح انطباق کرنا تے اس دے اسرار ورموز نوں کھولنا تے بیان کرنا تفسیرالقرآن بعقل سلیم کہلاندا اے )
ہراک دی تھوڑی جہی تفصیل ضروری مثالاں توں ذیل وچ ذکر کيتی جاندی اے:
پہلا ماخذ، تفسیرالقرآن بالقرآن
[سودھو]اختصار دی غرض توں اس دی صرف تن مثالاں پیش دی جاندیاں نيں:
پہلی مثال
[سودھو]سورۃ الفاتحہ نوں ہی لیجئے، اِس دی دونے آیتاں اس طرح نيں: "اهْدِنَاالصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ، صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِالْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَاالضَّالِّينَ"۔(الفاتحۃ:6،7)
سانوں سِدھے راستے دی ہدایت فرما، انہاں لوکاں دے راستے دی جنہاں اُتے تاں نے انعام کيتا اے۔ جن اُتے انعام کيتا گیا اے اس دی تفسیر"سورۃالنساء" دی درجِ ذیل آیت وچ کيتی گئی اے: "وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا"۔ (النساء:96)
تے جو لوک اللہ تے اس دے رسول دی اطاعت کرن گے تاں اوہ انہاں دے نال ہون گے جنہاں اُتے اللہ نے انعام فرمایا اے ،یعنی انبیا،صدیقین،شہداءتے صالحین تے اوہ کِنے اچھے ساتھی نيں۔
دوسری مثال
[سودھو]"فَتَلَـقّٰٓی اٰدَمُ مِنْ رَّبِّہٖ کَلِمٰتٍ فَتَابَ عَلَیْہِoاِنَّہٗ ھُوَالتَّوَّابُ الرَّحِیْمُ"۔ (البقرۃ:37)
فیر آدمؑ نے اپنے پروردگار توں (توبہ دے )کچھ لفظاں سیکھ لئی(جن دے ذریعہ انہاں نے توبہ منگی)چنانچہ اللہ نے انہاں دی توبہ قبول کرلئی،بے شک اوہ بہت معاف کرنے والا،وڈا مہربان اے۔ اس آیت وچ کلمات دا تذکرہ اے مگر اوہ کلمات کيتا سن ؟ دوسری آیت وچ اس دی تفسیرموجود اے: "قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَآ اَنْفُسَـنَا،وَاِنْ لَّمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُوْنَنَّ مِنَ الْخٰسِرِیْنَ"۔(الاعراف:23)
دونے بول اٹھے کہ:اے ساڈے پروردگار!ہم اپنی جاناں اُتے ظلم کر گزرے نيں تے اگرآپ نے سانوں معاف نہ فرمایاتے اسيں اُتے رحم نہ کيتا تاں یقیناً اسيں نامراد لوکاں وچ شامل ہوجان گے۔
تیسری مثال
[سودھو]"سورۃ الانعام" دی آیت نازل ہوئی: "الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ اُولِٰئکَ لَہُمُ الْاَمْنُ وَہُمْ مُّہْتَدُوْنَ"۔(الانعام:82)
جو لوک ایمان لے آئے نيں تے انہاں نے اپنے ایمان دے نال کِسے ظلم دا شائبہ وی آنے نہ دتا،امن وچین تاں بس انہاں ہی دا حق اے تے اوہی نيں جو صحیح راستے اُتے پہنچ چکے نيں۔ توصحابہ کرام نے عرض کيتا کہ اسيں وچوں کون ایسا اے کہ جس توں ( کِسے نہ کِسے طرح کا) ظلم صادر نہ ہويا ہو،تو اللہ نے ظلم دی تفسیر ومراد نوں واضح کرنے دے لئی ایہ آیت نازل فرمائی: " إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ"۔(لقمان:13)
کہ شرک ظلم عظیم اے۔ یعنی آیت بالا وچ ایمان دے نال جس ظلم دا تذکرہ آیا اے اوتھے ظلم توں مراد شرک اے۔[۹]
تفسیر القرآن بالقرآن دے موضوع پراک گرانقدر کتاب مدینہ منورہ دے اک عالم شیخ محمد امین بن محمد مختار دی تالیف اے جو "اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن" دے ناں توں شائع ہوچکی اے۔
دوسرا ماخذ، تفسیرالقرآن بالحدیث والسیرۃ
[سودھو]قرآن پاک دی تفسیررسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم دے اقوال وافعال دی روشنی وچ کرنا تفسیر القرآن بالحدیث والسیرۃ کہلاندا اے، خود قرآن کریم دی متعدد آیات وچ ایہ واضح کيتا گیا اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دے دنیا وچ بھیجے جانے دا مقصد ہی ایہ اے کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم اپنے اقوال وافعال تے عملی زندگی توں آیات قرآنیہ دی تفسیر وتشریح فرمائاں۔ (النحل:44)
تو جس طرح اللہ تعالی نے انسانی زندگی نوں بندگی بنانے دے لئی اپنے احکامات نوں قرآن حکیم دی شکل وچ نازل فرمایا ،اسی طرح انہاں احکامات اُتے عمل آوری دے لئی آپ ﷺکے پوری عملی زندگی نوں در حقیقت قرآن پاک دی عملی تفسیر بناکر مبعوث فرمایا، جو کچھ احکامات قرآن کریم دی شکل وچ نازل کیتے گئے انہاں اُتے سب توں پہلے آپ ہی نے عمل کرکے دکھلایا تے انہاں احکامات خدا وندی نوں عملی جامہ پہناکر دنیا دے سامنے پیش کرنا ایہ آپ دی خصوصیات وچوں اک نمایا خصوصیت اے ،خواہ اوہ حکم ایمان ،توحید، نماز، روزہ ،زکوۃ ،حج، صدقہ وخیرات ،جنگ وجدال، ایثار وقربانی، عزم واستقلال، صبر و شکر نال تعلق رکھدا ہوئے یا حسن معاشرت وحسن اخلاق توں ، انہاں سب وچ قرآن مجید دی سب توں پہلی وعمدہ عملی تفسیر نمونہ وآئیڈیل دے طور اُتے آنحضرت ﷺ ہی دی ذات اقدس وچ ملے گی، اس وچ وی دو قسم دی تفسیر اے اک تفسیرتو اوہ قرآن پاک دے مجمل لفظاں وآیات دی تفسیر وتوضیح اے جنہاں دی مراد خدا وندی واضح نئيں تاں انہاں دی مراد واجمال دی تفصیل نوں بولی رسالت مآب ﷺ نے واضح فرمادتا تے دوسری قسم عملی تفسیر دی اے ،یعنی قرآن حکیم دی اوہ آیات جنہاں وچ واضح احکامات دتے گئے نيں جنہاں دا تعلق عملی زندگی دے پورے شعبۂ حیات توں اے ،خواہ اوہ عقائد، عبادات، معاملات دی رو توں ہاں یا حسن معاشرت وحسن اخلاق دی رو توں اس وچ وی آپ نہ اوہ کمال درجہ دی عبد یت تے اطاعت وفرمانبرداری دی ایسی بے مثال وبے نظیر عملی تفسیر وتصویر امت دے سامنے پیش فرمائی کہ جس طرح کلام اللہ تمام انسانی کلاماں اُتے اعجاز وفوقیت رکھدا اے ايسے طرح آپ دی عملی زندگی دا ہر قول وفعل وی تمام انسانی زندگیاں اُتے اعجاز وفوقیت رکھدا اے ،دوسری قسم دیاں مثالاں کتاباں سیر، کتاباں مغازی، کتاباں تریخ، کتاباں دلائل تے کتاباں شمائل وچ بکثرت ملیاں گے؛ بلکہ ایہ کتاباں تاں آپ ہی دی عملی تفسیر پیش کرنے دے لئی لکھی گئیاں نيں جنہاں دیاں مثالاں نوں ایتھے ذکر نئيں کيتا جا رہیا اے جے دیکھنا چاہن تاں ساڈے ہوم پیج دے عنوان"سیرت طیبہ" وچ ملاحظہ فرماسکدے نيں تے پہلی قسم دیاں مثالاں کتاباں احادیث وتفسیر وچ بکثرت ملیاں گی انہاں وچوں بغرض اختصار صرف تن مثالاں پیش دی جا رہیاں نيں:
پہلی مثال
[سودھو]سورۂ بقرہ دی آیت شریفہ: "وَکُلُوْا وَاشْرَبُوْا حَتّٰى یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْاَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْاَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ"۔(البقرۃ:187) تے اس وقت تک کھاؤ پیو جدوں تک صبح دی سفید دھاری سیاہ دھاری توں ممتاز ہوکرتم اُتے واضح (نہ) ہوئے جائے۔ آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے خیط ابیض تے خیط اسود دی مراد نوں اپنے ارشاد مبارک توں واضح فرمایا : " إِنَّمَا ذَلِكَ سَوَادُ اللَّيْلِ وَبَيَاضُ النَّهَار"۔[۱۰] کہ خیط ابیض توں مراد صبح صادق تے خیط اسود توں مراد صبح کاذب اے۔
دوسری مثال
[سودھو]سورہ نور دی آیت: "اَلزَّانِیَۃُ وَالزَّانِیْ فَاجْلِدُوْا کُلَّ وَاحِدٍ مِّنْہُمَا مِائَۃَ جَلْدَۃٍ، وَّلَا تَاْخُذْکُمْ بِہِمَا رَاْفَۃٌ فِیْ دِیْنِ اللہِ اِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُوْنَ بِاللہِ وَالْیَوْمِ الْاٰخِرِ،وَلْیَشْہَدْ عَذَابَہُمَا طَائِفَۃٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِیْنَ"۔ (النور:2)
زنا کرنے والی عورت تے زنا کرنے والے مرددوناں نوں سوسو کوڑے لگاؤتے جے تسيں اللہ اوراس دے رسول اُتے ایمان رکھدے ہوئے تاں اللہ دے دین دے معاملہ وچ انہاں اُتے ترس کھانے دا کوئی جذبہ تسيں پرغالب نہ آئے تے ایہ وی چاہیے کہ مؤمناں دا اک مجمع انہاں دی سزا نوں کھلی اکھاں دیکھے۔
ظاہر اے کہ اس آیت توں زانیہ تے زانی دی سزاماں سو کوڑے مارنے کاذکر اے، اس وچ شادی شدہ تے غیر شادی شدہ دا کوئی فرق نئيں کيتا گیا؛اس دی تفسیر احادیثِ پاک توں واضح ہُندی اے کہ غیر شادی شدہ نوں کوڑاں دی سزا دتی جائے گی جداں دے بخاری شریف وچ اے: "عَنْ زَيْدِ بْنِ خَالِدٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَنَّهُ أَمَرَ فِيمَنْ زَنَى وَلَمْ يُحْصَنْ بِجَلْدِ مِائَةٍ وَتَغْرِيبِ عَامٍ"۔[۱۱]
زید بن خالد توں مروی اے کہ رسول اللہ ﷺنے غیر شادی شدہ زنا کرنے والےآں نوں سو کوڑے مارنے دا تے اک سال دے لئی وطن توں نکالنے کاحکم دتا۔
تے شادی شدہ مرد وعورت نوں سنگسار کيتا جائے گا: "الشَّيْخُ وَالشَّيْخَةُ إِذَازَنَيَا فَارُجُمُوهُمَا أَلْبَتَّةَ، رَجَمَ رَسُوْلُ اللهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَرَجَمْنَا بَعْدَهٗ"۔[۱۲] شادی شدہ مرد وعورت جدوں زنا دے مرتکب ہاں تاں انہاں نوں رجم کرو، یعنی سنگسار کردو ،راوی کہندے نيں کہ خود حضور ﷺ نے اپنی زندگی وچ ایسی سزادی اے تے بعد وچ اساں وی ایسی سزا دتی اے۔
تیسری مثال
[سودھو]قرآن دی تفسیر حدیث توں کرنے دی مثال وچ ایہ آیت پیش کيتی جاسکدی اے: "غَیْرِ الْمَغْضُوْبِ عَلَیْہِمْ وَلَاالضَّالِّیْنَ"۔ (الفاتحۃ:7)
نہ کہ انہاں لوکاں دے راستے اُتے جنہاں اُتے غضب نازل ہويا اے تے نہ انہاں دے راستے دی جو بھٹکے ہوئے نيں۔ قرآن پاک وچ المغضوب تے الضال دا مصداق متعین نئيں کيتا گیا اے ؛لیکن انہاں دونے دا مصداق متعین کردے ہوئے حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا: "إِنَّ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ أَلْيَهُوْدُ وَإِنَّ الضَّالِّيْنَ النَّصَارَىٰ"۔[۱۳] جن اُتے غضب نازل ہويا اس توں مراد یہود نيں تے جو راستے توں بھٹکے ہوئے نيں اس توں مراد نصاری نيں۔ اس طرح دی بے شمار مثالاں کتاباں احادیث وچ بکثرت موجود نيں تے اس نقطۂ نظر توں وی کئی تفاسیر لکھی گئیاں نيں ،اُنہاں وچوں چند تفاسیر ایہ نيں ۔
- 1۔ قاضی بیضاوی دی انوار التنزیل والتاویل۔
- 2۔ علامہ خازن دی لباب التاویل فی معانی التنزیل۔
- 3۔ علامہ ابن کثیر دی تفسیر ابن کثیر۔
- 4۔ اردو بولی وچ تفسیر حقانی(فتح المنان)مولانا عبد الحق حقانی دہلوی دی اے۔
تیسرا ماخذ، تفسیرالقرآن باقوال الصحابہ
[سودھو]حضرات صحابہ چونکہ بجا طور اُتے خیر امت کہلانے دے مستحق نيں جنہاں نے رسول اکرم صلی اللہ علیہ وسلم توں براہ راست قرآن کریم دی تعلیم وتربیت حاصل کيتی ،انہاں وچوں بعض اوہ نيں جو اپنی پوری زندگی اس کم دے لئی وقف کر دیؤ کہ قرآن کریم اوراس دی تفسیر وتاویل نوں بلاواسطہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں حاصل کرن ،اہل بولی ہونے دے باوجود انہاں نوں صرف زبان دانی اُتے بھروسا نہ تھا؛ چنانچہ بعضے صحابہ نے آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں سبقاً سبقاً قرآن کریم نوں پڑھیا، مشہور تابعی ابوعبدالرحمن سلمی فرماندے نيں: "حَدَّثَنَا الَّذِيْنَ كَانُوْا يَقْرَؤَوْنَ الْقُرَآنَ كَعُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَعَبْدِ اللّٰهِ بْنِ مَسْعُوْدٍ وَغَيْرِهِمَا أَنَّهُمْ كَانُوْا إِذَا تَعَلَّمُوْا مِنَ النَّبِيِّﷺ عَشَرَ آيَاتِ لَمْ يَتَجَاوَزُوْهَا حَتَّى يَعْلَمُوْا مَافِيْهَا مِنَ الْعِلْمِ وَالْعَمَلِ"۔[۱۴]
صحابہ وچوں جو قرآن دی تعلیم آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں حاصل کيتا کردے سن ،مثلاًعثمان بن عفان، عبد اللہ بن مسعود وغیرہ انہاں نے سانوں ایہ دسیا کہ اوہ لوک جدوں آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں دس آیتاں سیکھدے تاں انہاں آیتاں توں اگے نہ بڑھدے جدوں تک انہاں آیتاں دی تمام علمی وعملی گلاں نوں نہ جان لیندے۔
یہ اے حضرات صحابہ دا براہ راست آپ صلی اللہ علیہ وسلم توں تعلیم وتربیت دا سیکھنا کہ جِنّا سیکھدے اِنّا عمل دا وی اہتمام فرماندے شاید ايسے وجہ توں مسند احمد وچ انس دا ایہ اثرمنقول اے: "كَانَ الرَّجُلُ إِذَاقَرَأ الْبَقَرَةَ وَآلَ عِمْرَانَ جَدَّ فِيْنَا"۔[۱۵] یعنی جدوں کوئی شخص سورۃ بقرہ وآل عمران نوں پڑھ لیندا تووہ ساڈی نظراں وچ بہت ہی عزت والا سمجھیا جاندا تے موطا مالک دی روایت وچ اے: "أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عُمَرَ مَكَثَ عَلَى سُورَةِ الْبَقَرَةِ ثَمَانِيَ سِنِينَ يَتَعَلَّمُهَا"۔[۱۶] عبد اللہ ابنِ عمر نوں سورۂ بقرہ یاد کرنے وچ اٹھ سال لگے۔ ایتھے سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ کیہ ابن عمر اِنّے کمزور ذہن والے سن کہ سورۂ بقرہ یاد کرنے وچ اٹھ سال لگے،جدوں کہ موجودہ دور وچ کمزور توں کمزور طالب علم اِنّے عرصہ توں کم وچ پورا قرآن کریم حفظ کرلیندا اے ،دراصل گل ایہ سی کہ اٹھ سال دی مدت ابن عمر نوں سورۂ بقرہ دے لفظاں تے اس دی تفسیر وتاویل تے اس دے متعلقات دے نال حاصل کرنے وچ لگی،اس دی تائید ابن مسعود دے اس اثر نال ہُندی اے جس نوں ابن کثیر نے نقل کيتا اے: "والذي لا إله غيره، ما نزلت آية من، كتاب الله إلا وأنا أعلم فيمن نزلت؟ وأين نزلت؟ ولو أعلم أحد اأعلم بکتاب اللہ منی تنالہ المطایا لاتیتہ"۔[۱۷]
قسم اے اس ذات دی جس دے علاوہ کوئی معبود نئيں کہ قرآن کریم دی کوئی آیت ایسی نازل نئيں ہوئی جس دے بارے وچ مینوں ایہ معلوم نہ ہوئے کہ اوہ کس بارے وچ تے کتھے نازل ہوئی تے جے مینوں معلوم ہُندا کہ کوئی شخص ایسی معلومات میرے توں زیادہ رکھدا اے تے سواریاں اس شخص تک پہونچاسکدیاں نيں تاں وچ اس دے پاس ضرور جاواں گا۔
یہ چند نمونے نيں حضرات صحابہ دی جانفشانی تے انہاں دی محنت دے جو تفسیر قرآن دے سلسلہ وچ پیش کیتے گئے ،یاں تاں بہت ساریاں آیات دی تفسیر حضرات صحابہ دے اقوال توں ثابت نيں انہاں وچوں کچھ برائے نمونہ پیش نيں۔
پہلی مثال
[سودھو]اک دفعہ ابن عمرؓ دی خدمت وچ اک شخص حاضر ہويا تے درج ذیل آیت دی تفسیر دریافت کيتی: "أَوَلَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا"۔(الانبیاء:30) کيتا کفار نے دیکھیا نئيں کہ آسمان وزمین بند سن فیر اساں انہاں نوں کھول دتا۔ ابن عمرنے اس توں فرمایا کہ تسيں ابن عباس دے پاس جاؤ تے انہاں توں اس دی تفسیر معلوم کرو تے اوہ جو تفسیر بتائاں اوہ مینوں وی دسدے جانا،وہ شخص ابن عباس توں پاس پہنچاتے درج بالا آیت دی تفسیر پوچھی تاں آپ ﷺ نے فرمایا کہ: آسمان خشک سن انہاں توں بارش نئيں ہُندی سی تے زمین بانجھ سی اس توں کچھ اُگتا نئيں تھا،بارش دے طفیل ایہ پودے اگانے لگی؛گویا آسمان دا فتق(پھٹنا)بارش دے نال اے تے زمین دا پھل پودے اگانے تاں۔ اس شخص نے ابن عمر نوں جدوں ایہ تفسیر دسی تاں انہاں نے فرمایا کہ اللہ تعالی دی جانب توں انہاں نوں خصوصی علم عطا ہويا اے۔[۱۸]
دوسری مثال
[سودھو]" وَاَنْفِقُوْا فِیْ سَبِیْلِ اللہِ وَلَا تُلْقُوْا بِاَیْدِیْکُمْ اِلَى التَّہْلُکَۃِ،وَاَحْسِنُوْا،اِنَّ اللہَ یُحِبُّ الْمُحْسِـنِیْنَ"۔(البقرۃ:195) تے خرچ کرو اللہ دی راہ وچ تے نہ ڈالو اپنی جان نوں ہلاکت وچ تے نیکی کرو،بیشک اللہ تعالی دوست رکھدا اے نیکی کرنے والےآں نوں۔ اس آیت دی تشریح وچ مفسرین نے ابوایوب انصاری دا ارشاد نقل کيتا اے کہ: "التھلکۃ الاقامۃ فی الاھل والمال وترک الجھاد"۔(تفسیر ابن کثیر،تحت قولہ وَلَا تُلْقُوْا بِاَیْدِیْکُمْ اِلَى التَّہْلُکَۃِ)
"التھلکۃ "سے مراد گھر تے مال دی مصروفیات وچ لگیا رہنا تے جہاد نوں چھڈ بیٹھنا اے۔ عام مفسرین نے اپنی اپنی تفاسیر وچ اس تفسیر نوں خاص طور توں نقل کيتا اے۔
تیسری مثال
[سودھو]علامہ طبری روایت کردے نيں کہ عمرنے صحابہ توں درج ذیل آیت دے متعلق دریافت کيتا : "أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ"۔(البقرۃ:266)
کیہ تسيں وچوں کوئی ایہ پسند کريں گا کہ اس دا کھجوراں تے انگوراں دا اک باغ ہوئے جس دے تھلے نہراں بہندی ہاں (تے)اسنوں اس باغ وچ تے وی ہر طرح دے پھل حاصل ہون تے بڑھاپے نے اسنوں آپھڑیا ہوتے اس دے بچے حالے کمزور ہون، اِنّے وچ اک اگ توں بھریا بگولا آکے اسنوں اپنی زد وچ لے لے تے پورا باغ جل کے رہ جائے۔
کوئی وی اس دا شافی جواب نہ دے سکے، ابن عباس نے عرض کيتا کہ میرے دل وچ اک گل آ رہی اے، عمر نے فرمایا کہ آپ بلا جھجک برملا بیان کیجیے،ابن عباس نے فرمایا: "اللہ تعالی نے اس آیت وچ اک مثال بیان کيتی اے فرمایا :کیہ تسيں وچوں کوئی شخص اس گل نوں پسند کردا اے کہ عمر بھر نیکی دا کم کردا رہے تے جدوں اس دا آخری وقت آئے جدوں دے نیکیوں دی اسنوں زیادہ ضرورت ہوتو بُرا کم کرکے سب نیکیوں نوں برباد کر دے"۔[۱۹] اک اہم گل اس بارے وچ اہل اصول نے بتلائی اے کہ جنہاں صحابہ دے تفسیری اقوال وچ صحیح وسقیم ہر طرح دی روایتاں ملدی نيں تاں انہاں اقوال دی بنیاد اُتے کوئی فیصلہ کیتے جانے توں پہلے اصول ِحدیث دے اعتبار توں انہاں دتی جانچ ضروری اے۔ 2۔ ہور دوسرے ایہ کہ حضرات صحابہ دے اقوال تفسیر ايسے وقت حجت ،دلیل سمجھے جان گے جدوں کہ آپﷺ توں آیت شریفہ دی کوئی صریح تفسیر مستند طورپر ثابت نہ ہو؛چنانچہ جے آپ ﷺ توں تفسیر منقول ہوئے تاں فیر صحابہ توں اقوال محض اس تفسیر دی تائید شمار کیتے جائنگے تے جے آپ ﷺ دے معارض کوئی قول صحابی ہوتو اسنوں قبول نہ کيتا جائےگا۔ 3۔ تیسرے ایہ کہ صحابہ دے اقوال تفسیر وچ جے تعارض تے ٹکراؤ ہوئے تاں جتھے تک ہوئے سکے انہاں دے اقوال وچ مطابقت پیداکی جائیگی جے مطابقت نہ ہوئے سکے تاں فیر مجتہد نوں اس گل دا اختیار ہوئے گا کہ دلائل دی روشنی وچ جس صحابی رضی اللہ عنہ دا قول مضبوط اے اسنوں اختیار کرلے۔[۲۰] اس موضوع اُتے مستقل کتاب، تنویرالمقباس فی [۲۱] / تفسیر ابن عباس]"ہے تے اس دے علاوہ ہور کتاباں تفاسیر وچ صحابہ دی تفسیری روایات مذکور نيں۔
چوتھا ماخذ:تفسیر القرآن باقوال التابعین
[سودھو]واضح ہونا چاہیے کہ تابعین توں مراد تمام ہی تابعین نئيں نيں؛ بلکہ اوہ حضرات تابعین جنہاں نے حضرات صحابہ دی صحبت اٹھائی ہوتے انہاں دتی صحبت توں علمی استفادہ کیندا ہوئے اہل علم وچ اس گل پربھی اختلاف اے کہ تفسیر قرآن دے بارے وچ اقوال تابعین حجت نيں یا نئيں،اس معاملہ وچ علامہ ابن کثیر نے بہت ہی معتدل گل لکھی اے کہ جے کوئی تابعی کِسے صحابی توں تفسیر نقل کر رہے ہاں تاں اس دا حکم صحابی دی تفسیر جداں ہوئے گا تے جے خود تابعی اپنا قول بیان کرن تاں دیکھیا جائےگا کہ دوسرے کِسے تابعی دا قول انہاں دے خلاف تاں نئيں جے خلاف وچ کوئی قول ہوئے تاں فیر اس تابعی دے قول نوں حجت نئيں قرار دتا جائےگا؛ بلکہ ایسی آیات دی تفسیر دے لئی قرآن دی دوسری آیتاں احادیث نبویہ آثارصحابہ اورلغت عرب جداں دوسرے دلائل اُتے غور کرکے فیصلہ کيتا جائےگا،ہاں جے تابعین دے درمیان کوئی اختلاف نہ ہوتو انہاں دے تفسیری اقوال نوں بلاشبہ حجت اورواجب الاتباع قراردتا جائے گا۔[۲۲]
جب تابعین دے اقوال اُتے تفسیر کيتی جاسکدی اے تاں اس دے کچھ نمونے وی ذیل وچ پیش کیتے جاندے نيں :
پہلی مثال
[سودھو]ارشاد باری تعالی اے: "وَالسّٰبِقُوْنَ الْاَوَّلُوْنَ مِنَ الْمُہٰجِرِیْنَ وَالْاَنْصَارِ وَالَّذِیْنَ اتَّبَعُوْھُمْ بِـاِحْسَانٍ، رَّضِیَ اللہُ عَنْھُمْ وَرَضُوْا عَنْہُ وَاَعَدَّ لَھُمْ جَنّٰتٍ تَجْرِیْ تَحْتَہَا الْاَنْہٰرُ خٰلِدِیْنَ فِیْہَآ اَبَدًا، ذٰلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیْمُ"۔(التوبہ:100)
تے جولوک قدیم نيں سب توں پہلے ہجرت کرنے والے تے مددکرنے والے تے جو انہاں دے پیروہوئے نیکی دے نال اللہ تعالی راضی ہويا انہاں توں تے اوہ راضی ہوئے اس توں تے اللہ نے تیار کررکھیا اے انہاں دے واسطے ایداں دے باغات کہ بہندی نيں انہاں دے تھلے نہراں رہیا کرن انہاں وچ اوہ ہمیشہ ایہی اے وڈی کامیابی۔ اس آیت شریفہ وچ حضرات صحابہ دے مختلف درجاتِ فضیلت بیان کیتے گئے نيں اک سابقین اولین کا،دوسرے انہاں دے بعد والےآں دا ،اب سابقین اولین کون نيں ،اس وچ مفسرین دے مختلف اقوال نقل کیتے جاندے نيں،کبار تابعین سعید بن المسیب ،ابن سیرین تے قتادہ دا ایہ قول اے کہ اس توں مراد اوہ صحابہ نيں جنہاں نے دونے قبلاں دی طرف منہ کرکے نماز پڑھی تے عطاء بن ابی رباح دا ایہ قول اے کہ سابقین اولین توں مرادبدرماں شریک ہونے والے صحابہ نيں اورشعبی نے فرمایا کہ اوہ جو حدیبیہ دے موقع اُتے بیعت رضوان وچ شامل رہے۔[۲۳]
اس آیت وچ تابعین دے مختلف اقوال سامنے آئے ،مفسرین نے کِسے قول نوں رد نئيں کیاتے انہاں دے درمیان تطبیق دینے دی کوشش کيتی اے۔
دوسری مثال
[سودھو]ارشاد باری تعالی اے: " اَلتَّائِبُوْنَ الْعٰبِدُوْنَ الْحٰمِدُوْنَ السَّائِحُوْنَ الرّٰکِعُوْنَ السّٰجِدُوْنَ الْاٰمِرُوْنَ بِالْمَعْرُوْفِ وَالنَّاہُوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَالْحٰفِظُوْنَ لِحُدُوْدِ اللہِ، وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِیْنََ"۔ (التوبہ:112)
توبہ کرنے والے،اللہ دی بندگی کرنے والے،اس دی حمد کرنے والے ،روزے رکھنے والے،رکوع وچ جھکنے والے،سجدہ گزارنے والے،نیکی دی تلقین کرنے والے، برائی توں روکنے والے اوراللہ دی قائم کيتی ہوئی حداں دی حفاظت کرنے والے(اے پیغمبر )ایداں دے مؤمناں نوں خوشخبری دے دو۔
آیت وچ اک لفظ "أَلسَّائِحُوْنَ" آیا اے، جس دا مطلب جمہور مفسرین دے ہاں"صَائِمُوْنَ"یعنی روزہ دار مراد نيں تے عبد اللہ بن عباس نے فرمایا کہ قرآن وچ جتھے کدرے وی سائحین دا لفظ آیا اے اوتھے صائمین مراد نيں، عکرمہ جو کبارِ تابعین وچوں نيں انہاں نے کہیا سیاحت کرنے والےآں توں مرادطالب علم نيں جو علم دی طلب وچ ملکاں وچ پھردے نيں۔[۲۴]
اس تفسیر نوں مفسرین نے رد نئيں کيتا اے اگرچہ عکرمہ اس تفسیر وچ منفرد نيں۔
تیسری مثال
[سودھو]ارشاد باری تعالی اے: "اِنَّمَا الصَّدَقٰتُ لِلْفُقَرَاءِ(التوبہ:60)
صدقات تاں صرف غریباں دے لئی نيں۔.الخ۔ اس آیت دی تفسیر وچ مفسرین نے غنی تے فقیر دے درمیان فرق نوں واضح کيتا اے ،غنی توں متعلق امام ابو حنیفہ نے فرمایا کہ غنی اوہ شخص اے جس دے پاس اصلی ضرورتاں نوں پورا کرنے دے بعد بقدر نصاب زکوۃ مال باقی رہے۔[۲۵] عام مفسرین نے امام ابو حنیفہ دے ذکر کردہ تعریف غنی نوں اپنی تفاسیر وچ بلا کِسے نکیر دے ذکر فرمایا اے۔
اس موضوع اُتے وی بہت ساریاں تفاسیرلکھی گئیاں نيں؛ چنانچہ علامہ نیشاپوری دی تفسیر"غرائب القرآن تے رغائب الفرقان" قابل ذکر اے تے علامہ نسفی دی مدارک التزیل وی قابل ذکر اے تے علامہ آلوسی دی روح المعانی وی اک وقیع تفسیر اے۔ ہور اردو تفاسیر وچ مفتی محمد شفیع صاحب دی تفسیر معارف القرآن Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین وی اہم تفاسیر وچوں اک اے۔
پنجواں ماخذ: تفسیر القرآن بلغۃ العرب
[سودھو]لغت عرب نوں تفسیر دا ماخذ مننے وچ اگرچہ اہل علم دے ایتھے اختلاف اے، جداں کہ امام محمد نے لغۃ عرب توں قرآن دی تفسیر نوں مکروہ قراردتا اے [۲۶] کیونجے؛ عربی بولی اک وسیع بولی اے تے بعض اوقات اک لفظ کئی معانی اُتے مشتمل ہُندا اے تے اک جملے دے وی متعدد تے کئی مفہوم ہوسکدے نيں تاں ایداں دے مواقع اُتے صرف لغت عرب نوں بنیاد بناکر انہاں وچوں کوئی اک مفہوم متعین کرنا تفسیر وچ مغالطہ دا سبب بن سکدا اے تے ايسے وجہ توں اسنوں مکروہ وی کہیا گیا اے مگر محققاں دا کہنا اے کہ مغالطہ ايسے وقت ہُندا اے جدوں کہ لغت دے کثیر الاستعمال معانی نوں چھوڑکر انتہائی قلیل الاستعمال معنی مراد لئی جان اس لئی ایسی جگہ جتھے قرآن وسنت وآثار صحابہ وتابعین وچوں کوئی صراحت نہ ملے تاں آیت دی تفسیر لغت عرب دے عام محاورات(جنہاں دا چل چلاؤہو) دے مطابق دی جائیگی۔
پہلی مثال
[سودھو]اک مرتبہ خلیفہ ثانی عمر فاروق نے صحابہ کرام توں درج ذیل آیت دے معنی دریافت کیتے: "أَوْ يَأْخُذَهُمْ عَلَى تَخَوُّفٍ"۔(النحل:47)
یا انہاں نوں اس طرح گرفت وچ لے کہ اوہ دھیرے دھیرے گھٹتے چلے جان۔ یہ سن کر قبیلہ بنو ھذیل دا اک شخص کھڑا ہوکے کہنے لگاکہ ساڈی بولی وچ "تخوف"کمی تے نقصان نوں کہندے نيں،امیر المؤمنین عمر نے پُچھیا عربی اشعار وچ ایہ لفظ اس معنی وچ استعمال ہويا اے ؟اس نے کہیا جی ہاں تے فوراً ایہ شعر پڑھ دتا:
- تَخَوَّفَ الرَّحُلُ منها تامِكاً قَرِداً * كما تَخَوَّفَ عُودَ النبعةِ السَّفِنُ*
ترجمہ:کجاوہ دی رسی اونٹنی دے کوہان دے بال نوں کم کردی رہندی اے، جداں کہ لوہا کشتی دی لکڑی نوں کم کردا رہندا اے۔
یہ سن کر عمرنے حاضرین نوں مخاطب کرکے فرمایا اپنے دیوان نوں تھامے رکھو،صحابہ نے عرض کيتا دیوان توں کيتا مراد اے تاں آپ ﷺ نے فرمایا جاہلی شاعری،اس وچ قرآن دی تفسیر تے تواڈی بولی دے معانی موجود نيں۔[۲۷]
دوسری مثال
[سودھو]علامہ سیوطی لکھدے نيں کہ ابن عباس صحن کعبہ وچ تشریف فرما سن سوال کرنے والےآں دا اک ہجوم تھادو آدمی آپ دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ اسيں آپ توں تفسیر قرآن دے متعلق کچھ سوالات کرنا چاہندے نيں، ابن عباس نے فرمایا دل کھول کر پوچھیے،انہاں نے پُچھیا کہ آپ اس آیت باری تعالی دی تفسیر بتائیے: "عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِينَ"۔ (المعارج:37)
سجے کبھے حلقے باندھے ہون گے۔ ابن عباس نے فرمایا عزین دے معنی نيں ساتھیاں دے حلقے،انہاں نے فیر سوال کيتا کہ کیہ اہل عرب اس معنی توں واقف نيں؟ ابن عباس نے فرمایا :جی ہاں فیر آپ نے عبید بن الابرص دا شعر پڑھیا فَجَاؤُا يُهْرَعُوْنَ إِلَيْهِ حَتً يَكُوْنُوْا حَوْلَ مِنْبَرِهِ عِزِيْنًاوہ لوک اس دی طرف بھجدے ہوئے آندے نيں اس دے منبر دے گرد حلقہ بنھ لیندے نيں[۲۸] ویکھو ایتھے ابن عباس نے آیت بالا دی تفسیر لغت عرب دی مدد توں دی اے۔
تیسری مثال
[سودھو]اُسی صاحب نے آپ توں درج ذیل آیت دی تفسیردریافت کيتی: "وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ"۔ (المائدۃ:35)
تے اس تک پہنچنے دے لئی وسیلہ تلاش کرو۔ ابن عباس نے فرمایا کہ وسیلہ حاجت تے ضرورت نوں کہندے نيں اس نے پُچھیا کہ اہل عرب اس معنی توں واقف نيں:آپ ﷺ نے فرمایا کیہ تسيں نے عنترۃ نامی شاعر دا شعر نئيں سناہے؟فیر شعر پڑھیا: إنَّ الرِّجَالَ لَهُمْ إِلَيْكِ وَسِيلَةٌ إِنْ يَأْخُذُوكِ، تكَحَّلِي وتَخَضَّبي[۲۹]
اس شعر وچ وسیلہ دا لفظ حاجت وضرورت دے معنی وچ استعمال ہويا اے تے ظاہر اے کہ ابن عباسؓ نے آیت بالا دی تفسیر لغت عرب توں دی اے۔ اس نقطۂ نظر توں بہت ساریاں تفاسیر لکھی گئیاں نيں، انہاں وچ تفسیر خازن جس دا اصل ناں "لباب التاویل فی معانی التنزیل(2)السراج المنیر فی الاعانۃ علی معرفۃ بعض معانی کلام ربنا الحکیم الخبیر ،للخطیب شربینی"قابل ذکر نيں۔
چھٹا ماخذ، تفسیر القرآن بعقل سلیم
[سودھو]عقل سلیم جس دی اہمیت وضرورت توں کِسے نوں انکار نئيں ،دنیا دے ہر کم وچ اس دی اہمیت ہُندی اے تے پچھلے مآخذ توں فائدہ اٹھانا بغیر عقل سلیم دے معتبر نئيں اس ماخذ نوں علاحدہ لکھنے دی ضرورت محض اس لئی پڑدی اے کہ قرآن کریم دے معارف ومسائل، اسرارورموز یقینا ًاک بحر بیکراں نيں تے پچھلے مآخذ توں انہاں نوں اک حد تک سمجھیا جاسکدا اے ؛لیکن کِسے نے وی ایہ کہنے دی جرأت نئيں کيتی کہ قرآن کریم دے اسرار ومعارف دی انتہا ہوئے گئی تے ہور کچھ کہنے دی گنجائش نئيں رہی، ایہ گل خود قرآن کریم دی صریح آیتاں دے خلاف ہوئے گی، فرمان خدا وندی اے: "قُلْ لَّوْکَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِّکَلِمٰتِ رَبِّیْ لَنَفِدَ الْبَحْرُ،الخ"۔ (الکہف:109)
کہہ دو کہ جے میرے رب دیاں گلاں لکھنے دے لئی سمندر روشنائی بن جائے،تو میرے رب دیاں گلاں ختم نئيں ہاں گی کہ اس توں پہلے سمندر ختم ہوچکيا ہوئے گا،چاہے اس سمندر دی کمی پوری کرنے دے لئی اسيں ویسا ہی اک سمندر کیوں نہ لے آئیاں ۔
گویا اس آیت وچ وضاحت اے کہ ساری مخلوق مل کے وی کلمات الہی دا احاطہ کرنا چاہے تاں ممکن نئيں سارا سامان تسوید ختم ہوجائیگا تے لامتناہی کِسے طرح وی متناہیاں دی گرفت وچ نہ آسکے گا ،متناہی صفات والے لا متنا ہی صفات والی ہستی نوں کِداں اپنی گرفت وچ لاسکدے نيں تے یقیناً قرآن کریم وی صفات باری وچوں اک اے لہذا عقل سلیم دے ذریعہ انہاں حقائق تے اسرار اُتے غور و فکر دا دروازہ قیامت تک کھلاہويا رہے گا تے جس شخص نوں وی اللہ تعالی نے علم و عقل تے خشیت و تقوی تے رجوع الی اللہ دی صفات توں مالا مال کیہ اوہ تدبیرکے ذریعہ نويں نويں حقائق تک رسائی حاصل کر سکدا اے ؛چنانچہ ہر دور دے مفسرین دی تفسراں اس گل کيتی واضح دلیل نيں۔ تے نبی اکرمﷺ دی دعاجو ابن عباس دے لئی تھی:
"اَللّٰھُمَّ عِلْمُہٗ الْکِتَابَ وَفقہُ فِی الدِّیْنِ"۔[۳۰]
ترجمہ: اے اللہ انہاں نوں تاویل یعنی تفسیر قرآن تے دین دی سمجھ عطا فرما۔ یہ دعا وی اشارہ کردی اے کہ اس باب وچ راہاں کھلی نيں البتہ اہل علم نے اس معاملہ وچ ایہ اصول ضرور بتلایا اے کہ عقل سلیم دے ذریعہ مستنبط ہونے والے اوہی مسائل تے معارف معتبر ہون گے جو سابق مآخذ توں متصادم نہ ہون، یعنی انہاں توں نہ ٹکراندے ہون، اصول شرعیہ دے خلاف کوئی نکتہ آفرینی کيتی جائے تاں اس دی کوئی قدر وقیمت نہ ہوئے گی۔ سانوں ایمان رکھنا چاہیے کہ کل کائنات خدا دی بنائی ہوئی تے اس دے قبضۂ قدرت وچ اے ،لہذاقرآن کریم دی بعض آیتاں توں اگرکوئی ڈاکٹریا سائنس داں معلومات نوں اخذ کردا اے تے اوہ معلومات مذکورہ اصولاں توں متصادم نہ ہاں توایسی تفسیر وی قابل اعتبار ہوئے گی ۔
پہلی مثال
[سودھو]"لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَخْلُقُ مَايَشَاءُ يَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ إِنَاثاً وَيَهَبُ لِمَنْ يَشَاءُ الذُّكُورَo أَوْيُزَوِّجُهُمْ ذُكْرَاناً وَإِنَاثاً وَيَجْعَلُ مَنْ يَشَاءُ عَقِيماً إِنَّهُ عَلِيمٌ قَدِيرٌ" (الشوری:49،50)
سارے آسماناں تے زمین دی سلطنت اللہ ہی دی اے ،وہ جو چاہندا اے پیدا کردا اے ،وہ جس کوچاہندا اے لڑکیاں دیندا اے تے جس نوں چاہندا اے لڑکے دیندا اے یا فیر انہاں نوں ملیا کے لڑکے وی دیندا اے اورلڑکیاں وی تے جس نوں چاہندا اے بانجھ بنادیندا اے ،یقیناً اوہ علم دا وی مالک اے قدرت دا وی مالک۔ بعض لوکاں دا کہنا اے کہ اس آیت وچ خنثیٰ(ایسا شخص جو نہ مرد ہوئے نہ عورت) دا تذکرہ نئيں کيتا اے تے اس توں ایہ نتیجہ کڈیا کہ انہاں دا کوئی وجود ہی نئيں اے ؛لیکن ابن العربیؒ نے اس دا جواب دتا اے کہ ایسا کہنا عقل دے خلاف گل اے اس لئی کہ اللہ نے آیت دے ابتدا ہی وچ فرمادتا"يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ"وہ جو چاہندا اے پیدا کردا اے ،لہذااس وچ خنثیٰ وی شامل اے۔[۳۱]
دوسری مثال
[سودھو]موسی جدوں کوہ طور اُتے تیس دن دے لئی تشریف لے گئے سن تے انہاں نوں چالیس یوم تک اوتھے رہنا پيا تھاتو انہاں دے غائبانہ انہاں دی قوم نے بچھڑے دی پرستش شروع کردتی سی اس واقعہ توں متعلق اک حصہ نوں قرآن پاک نے ایويں بیان کيتا اے : "وَاتَّخَذَ قَوْمُ مُوسَى مِنْ بَعْدِهِ مِنْ حُلِيِّهِمْ عِجْلًا"۔ (الاعراف:148)
موسیٰ علیہ السلام دی قوم نے انہاں دے بعد زیورات توں اک بچھڑا بنالیا۔ اس آیت دی تفسیر وچ علامہ تستری لکھدے نيں کہ بچھڑے توں مراد ہر اوہ چیز اے جس دی محبت وچ گرفتار ہوکے انسان اللہ توں منہ موڑلے ؛مثلاً اہل واولاد تے مال وغیرہ انسان تمام خواہشات نوں ختم کر دے جس طرح بچھڑے دے پجاری اس توں ايسے حالت وچ چھٹکارا پاسکدے نيں جدوں اوہ اپنی جاناں نوں تلف کر دتیاں۔[۳۲]
یہ تفسیر وی عقل سلیم دی روشنی وچ دی جانے والی تفسیر دے قبیل توں اے تے ایہ اصول شرعیہ دے مخالف وی نئيں اے۔
تیسری مثال
[سودھو]قرآن پاک نے ابراہیم علیہ السلام دا واقعہ ذکر کيتا اے جس وچ اللہ تعالی نے انہاں نوں اپنے لخت جگر حضرت اسماعیل علیہ السلام نوں ذبح کرنے دا حکم دتا سی قرآن پاک وچ ایويں اے: "وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ "۔(الصافات:107)
تے اس دے عوض اساں اک وڈا جانور دے دتا۔ اس دی تفسیر وچ علامہ تستری لکھدے نيں کہ حضرت ابراہیم علیہ السلام چونکہ بتقاضائے بشریت اپنے بیٹے نال محبت کردے سن اس لئی اللہ تعالی نے آزمائش دے طور اُتے اسنوں ذبح کرنے دا حکم دتا، منشأ خدا وندی دراصل ایہ نہ سی کہ ابراھیمؑ بیٹے نوں ذبح کرڈالاں؛ بلکہ مقصود ایہ سی کہ غیر اللہ دی محبت نوں دل توں کڈ دتا جائے ،جب ایہ گل پوری ہوئے گئی تے حضرت ابراہیم علیہ السلام اپنی عادت توں باز آ گئے تاں اسماعیل دے عوض ذبح عظیم عطا ہوئی۔[۳۳] یہ تفسیر وی ايسے قبیل توں اے تے اصول شرعیہ دے معارض وی نئيں اے اس لئی اسنوں قبول کرنے وچ کوئی حرج نئيں اے۔ اس عنوان اُتے تفسیر اں وی لکھی گئیاں نيں، علامہ ابوالسعودکی"ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم" تے" تفسیر التستری"قابل ذکر نيں۔
تفسیر دے لئی ضروری علوم
[سودھو]قرآن کریم دی آیات دو قسم کيتیاں ناں ،اک تاں اوہ آیتاں نيں جنہاں وچ عام نصیحت دیاں گلاں،جنت ودوزخ دا تذکرہ تے فکر آخرت پیدا کرنے والی گلاں وغیرہ جس نوں ہر عربی داں شخص سمجھ سکدا اے ؛بلکہ مستند ترجمہ دی مدد توں اپنی مادری زبان وچ وی انہاں آیات نوں سمجھ سکدا اے، انہاں آیات دے متعلق اللہ تعالی دا ارشاد اے: "وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِر"۔ٍ (القمر:17)
تے حقیقت ایہ اے کہ اساں قرآن نوں نصیحت حاصل کرنے دے لئی آسان بنادتا اے ؛ ہن کیہ کوئی اے جو نصیحت حاصل کرے؟۔ دوسری قسم دی آیتاں اوہ نيں جو احکام وقوانین،عقائد تے علمی مضامین اُتے مشتمل نيں ،اس قسم دی آیتاں نوں پوری طرح سمجھنے اوران توں احکام ومسائل مستنبط کرنے دے لئی علم تفسیرکاجانناضروری اے ،صرف عربی بولی دا سمجھنااس دے لئی کافی نئيں اے، صحابہ کرامؓ اہل عرب ہونے دے باوجودایسی آیتاں دی تفسیر اللہ دے رسولﷺسے معلوم کيتا کردے سن ،اس دی تفصیلی مثالاں اس مقالہ وچ آچکيتیاں ناں؛ایتھے سمجھنے دے لئی اک مثال اُتے اکتفا کيتا جا رہیا اے ،روزاں توں متعلق جدوں ایہ آیت کریمہ نازل ہوئی: "وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ"۔(البقرۃ:187)
اورکھاندے پیندے رہو ایتھے تک کہ سفید تے سیاہ دھاگے وچ توانوں فرق معلوم ہونے لگے۔ اس آیت نوں سننے دے بعدعدی بن حاتم رضی اللہ عنہ(67ھ) نے سفید اورسیاہ دھاگے اپنے تکيتے دے تھلے رکھ لئی؛ تاکہ جدوں دونے اک دوسرے توں ممتاز ہونے لگاں تاں اس توں اوہ اپنے روزے دی ابتدا کر ليا کرن؛اسی طرح تے اک روایت وچ سہل بن سعد(951ھ) کہندے نيں:کچھ لوک جنہاں نے روزے دی نیت دی ہُندی اوہ اپنے دونے پیر توں سفید اورسیاہ دھاگے بنھ رہندے تے برابر سحری کھاندے رہندے؛ایتھے تک کہ اوہ دونے دھاگے آپس وچ ممتاز نہ ہوجان،آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے صحابہ کرام نوں سمجھیا یا کہ ایتھے سفید اورسیاہ دھاگے توں مراد دن دی سفیدی اورشب دی سیاہی اے۔[۳۴] الغرض!قرآن کریم دی تفسیر کرنے دے لئی علم تفسیر دا جاننا ضروری اے ،کِسے وی آیت دی تفسیر اپنی رائے توں کرنے والا غلطی اُتے اے ،خود وی گمراہ ہوئے گا تے دوسرےآں نوں وی گمراہ کريں گا،قرآن کریم دی تفسیرسمجھنے دے لئی مستند تفاسیر دا مطالعہ کرنا چاہیے تے علما توں استفادہ کرنا چاہیے،اس مضمون دے آخر وچ مستنداردو تفاسیر دے ناں ذکر کیتے گئے نيں ،درج ذیل احادیث وچ تفسیر قرآن دی باریکی دا اندازہ ہُندا اے :
تفسیر بالرائے دا حکم
[سودھو]"مَنْ قَالَ فِي الْقُرْآنِ بِغَيْرِ عِلْمٍ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنْ النَّارِ"۔ جو شخص قرآن وچ بغیر علم دے گفتگو کرے اوہ اپنا ٹھکانا جہنم وچ بنالے۔ "مَنْ قَالَ فِي كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ بِرَأْيِهِ فَأَصَابَ فَقَدْ أَخْطَأ"۔ جو شخص قرآن دے معاملے وچ (محض) اپنی رائے توں گفتگو کرے تے اس وچ کوئی صحیح گل وی کہہ دے تب وی اس نے غلطی کيتی۔[۳۵]
علامہ ماوردی فرماندے نيں کہ بعض غلو پسند لوکاں نے اس حدیث توں ایہ مطلب سمجھیا کہ قرآن کریم دے بارے وچ کوئی گل فکر ورائے دی بنیا دپر کہنا جائز نئيں؛ ایتھے تک کہ اجتہاد دے ذریعے قرآن کریم توں ایداں دے معانی وی مستنبط نئيں کیتے جاسکدے جو اصول شرعیہ دے مطابق ہاں؛ لیکن ایہ خیال درست نئيں؛ کیونجے خود قرآن کریم نے تدبر تے استنباط نوں تھاں تھاں مستحسن قرار دتا اے تے جے فکر وتدبر اُتے بالکل پابندی لگادی جائے توقرآن وسنت توں شرعی احکام وقونین مستنبط کرنے دا دروازہ ہی بند ہوئے جائے گا ؛لہٰذا اس حدیث دا مطلب ہر قسم دی رائے اُتے پابندی لگانا نئيں اے۔[۳۶]
چنانچہ اس گل اُتے جمہور علما متفق نيں کہ خود قرآن وسنت دے دوسرے دلائل دی روشنی وچ اس حدیث دا منشا ایہ ہر گز نئيں اے کہ معاملہ وچ غور و فکر تے عقل ورائے نوں بالکل استعمال نئيں کيتا جاسکدا ؛بلکہ اس دا اصل منشا ایہ اے کہ قرآن کریم دی تفسیر دے لئی جو اصول اجماعی طور اُتے مسلم تے طے شدہ نيں انہاں نوں نظر انداز کرکے جو تفسیر محض رائے دی بنیاد اُتے کيتی جائے اوہ ناجائز ہوئے گی تے جے اس طرح تفسیر دے معاملہ وچ دخل دے کے کوئی شخص اتفاقاً کِسے صحیح نتیجہ اُتے پہنچ جائے تاں اوہ خطا کار اے، ہن اصول تفسیر نوں نظر انداز کرنے دی بہت ساریاں صورتاں ہوسکدیاں نيں مثلاً: 1۔ جو شخص تفسیر قرآن دے بارے وچ گفتگو کرنے دی اہلیت نئيں رکھدا اوہ محض اپنی رائے دے بل بوتے اُتے تفسیر شروع کر دے۔ 2۔ کِسے آیت دی کوئی تفسیر آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم یا صحابہ وتابعین توں ثابت ہوئے تے اوہ اسنوں نظر انداز کرکے محض اپنی عقل توں کوئی معنی بیان کرنے لگے۔ 3۔ جنہاں آیات وچ صحابہ کرام وتابعین توں کوئی صر یح تفسیر منقول نئيں انہاں وچ لغت تے بولی وادب دے اصولاں نوں پامال کرکے کوئی تشریح بیان کرے۔ 4۔ قرآن وسنت توں براہ راست احکام وقوانین مستنبط کرنے دے لئی اجتہاد دی اہلیت نہ رکھدا ہوئے تے فیر وی اجتہاد شروع کر دے 5۔ قرآن کریم دے متشابہ آیات (جن دے بارے وچ قرآن نے خود کہے دتا اے کہ انہاں دی سو فیصد صحیح مراد سوائے اللہ دے کوئی نئيں جاندا) انہاں دی جزم ووثوق دے نال کوئی تفسیر بیان کرے تے اس اُتے مصر ہوئے۔ 6۔ قرآن کریم دی ایسی تفسیر بیان کرے جس توں اسلام دے دوسرے اجماعی طور اُتے مسلم تے طے شدہ عقائد یا احکام مجروح ہُندے ہاں 7۔ تفسیر دے معاملہ وچ جتھے عقل وفکر دا استعمال جائز اے اوتھے کِسے قطعی دلیل دے بغیر اپنی ذاتی رائے نوں یقینی طور اُتے درست تے دوسرے مجتہدین دی آراء نوں یقینی طور توں باطل قرار دے۔ یہ تمام صورتاں اس تفسیر بالرائے کيتیاں ناں جنہاں توں مذکورہ بالا حدیث وچ منع کيتا گیا اے ؛ چنانچہ اک دوسری حدیث وچ انہاں تمام صورتاں نوں اس مختصر جملے وچ سمیٹ دتا گیا اے : من قال فی القرآن بغیر علم فلیتبوأ مقعدہ من لنار (ترمذی،باب ماجاء یفسر القرآن،حدیث نمبر:2874)
جو شخص قرآن کریم دے معاملے وچ علم دے بغیر کوئی گل کہے تاں اپنا ٹھکانا جہنم وچ بنالے۔ البتہ تفسیر دے اصولاں تے اسلام دے اجماعی طور اُتے طے شدہ ضوابط دی پابندی کردے ہوئے جے تفسیر وچ کِسے ایسی رائے دا اظہار کيتا جائے جو قرآن وسنت دے خلاف نہ ہوئے تاں اوہ حدیث دی وعید وچ داخل نئيں اے ؛ البتہ اس قسم دا اظہار رائے وی قرآن وسنت دے وسیع وعمیق علم تے اسلامی علوم وچ مہارت دے بغیر ممکن نئيں تے علما نے اس دے لئی وی کچھ کار آمد اصول مقرر فرمائے نيں جو اصول فقہ تے اصول تفسیر وچ تفصیل توں بیان ہوئے نيں تے انہاں دا اک نہایت مفید خلاصہ علامہ بدرالدین زرکشی رحمہ اللہ نے اپنی کتاب "الب رہان فی علوم القرآن دی نوع 41 وچ بالخصوص قسماں التفسیر دے زیر عنوان (صفحہ:164۔170)بیان فرمایا اے، ایہ پوری بحث نہایت قابل قدر اے ؛لیکن چونکہ عربی بولی وعلوم دی مہارت دے بغیر اس توں فائدہ نئيں اٹھایا جاسکدا ،اس لئی اس دا ترجمہ ایتھے نقل کرنا بے فائدہ اے جو عربی داں حضرات چاہن اوتھے ملاحظہ فرماسکدے نيں۔
سابقہ تمام تفصیل توں ایہ ثابت ہواکہ تفسیر قرآن مجید دے لئی کچھ ضروری علوم ہُندے نيں جنہاں دے بغیر تفسیر کرنا ایسا اے جداں بغیر آلات دے صناعی کرنا، کہ جداں کوئی وی فن بغیر آلاتِ ضروریہ دے نئيں آندا ایداں دے ہی ہر علم دا وی ایہی مسئلہ اے ؛ چنانچہ مفسرین اوراہل علم نے ضروری علوم دی تفصیل ایويں بتلائی اے :علم لغت،صرف ونحو، معانی ،بیان، بدیع ،عربی ادب، علم کلام،منطق ،حکمت وفلسفہ،علم عقائد،علم تفسیر،فیر اس وچ درجات اہل علم دے ہاں منے گئے نيں،چنانچہ ابتدائی لغت وصرف نحو ادب ایہ عربی بولی سیکھنے تے اس دی باریکیوں نوں جاننے دے لئی نيں؛ کیونجے قرآن مجید عربی بولی وچ نازل کيتا گیا ہور معانی بیان وبدیع وغیرہ اس دی رعنایاں نوں سمجھنے ک لئی اورمنطق حکمت وفلسفہ کلام،دوسری زباناں توں مستعا رعلوم دے ذریعہ جو گمراہیاں آ سکدیاں نيں اس دے دفع دے لئی، فیر علم تفسیر دے اندر وی کئی تفصیلات بتلائی گئی اے ؛ مثلا وحی اوراس دی ضرورت نوں سمجھنا فیر وحی دی قسماں مثلاً، وحی قلبی، وحی ملکی، فیر وحی دی مختلف شکلاں جداں صلصلۃ الجرس اورفرشتے کاانسانی شکل وچ آنا،رویائے صادقہ ،نفث فی الروع، فیر وحی متلو وغیر متلو، فیر قرآن کریم دے نزول دے متعلق تفصیلات اورسورتاں دی تدوین مکی ومدنی ہونے دے اعتبار توں ہور بعض مدنی سورتاں وچ مکی آیتاں اوربعض مکی سورتاں وچ مدنی آیتاں کیہڑی نيں اس دا استقصاء فیر قرآن کریم ست حروف اُتے نازل ہونے دا کیہ مطلب اے ؛ فیر ناسخ و منسوخ آیتاں دی تفصیلات ،سبعہ احرف توں کيتا مراد اے اورحفاظت قرآن اورجمع قرآن دی تفصیلات فیر اس دے اندر دتے ہوئے علامات وقف دی تفصیلات اوراسی وچ پارےآں دی تقسیم اوراس دے اعراب وحرکات توں متعلق تفصیلات فیر قرآن کریم وچ جو مضامین ذکرکيتے گئے نيں،مثلا عقائد،واقعات اورایام اللہ وانعم اللہ،فیر آیات مقطعات و متشابھات ومحکمات وغیرہ دی تفصیلات،بہرحال ایہ تاں چندضروری علوم دی طرف اشارہ کيتا گیا اے، انہاں دی تفصیل وچ جان تاں بہت وقت لگ جائے ۔
اہم مفسرین دے ناں مع موت تریخ
[سودھو]جب اہم مفسرین دا ذکر آندا اے تاں سب توں پہلے قرن اول یعنی صحابہ وتابعین دا ذکر ضروری ہُندا اے۔ لہٰذا سب توں پہلے صحابہ رضی اللہ عنہم وچوں اہم مفسرین دے ناں آندے نيں اورانہاں وچوں وی پہلے عبد اللہ بن عباسؓ نيں جو مفسر اول دے ناں توں جانے جاندے نيں تے عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دے ناں توں جو تفسیر فی زمانہ منظر عام پرآئی اے تنویر المقباس فی تفسیر ابن عباس Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین حتی کہ اس دا اردو ترجمہ وی شائع ہوئے گیا؛ لیکن ابن عبا س رضی اللہ عنہ دی طرف اس دی نسبت درست نئيں منی گئی اے ؛کیونجے ایہ کتاب "محمد بن مروان السّدّی عن محمد بن السائب الکلبی عن ابی صالح عن ابن عباسؓ"کی سند توں مروی اے اوراس سلسلہ سند نوں محدثین نے سلسلۃ الکذب قراردیااے۔ (ویکھو الاتقان:188/2)
بہرحال قرن اول دے مفسرین وچ پہلاناں عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دا اے موت تریخ سنہ68ھ۔
دوسرا ناں علی بن ابی طالب وفات سنہ40ھ۔
پہلے تن خلفاء دی نسبت علی توں تفسیری روایات زیادہ مروی نيں ؛چنانچہ علامہ ابوالطفیل رحمہ اللہ کہندے نيں کہ علیؓ اپنے خطبے وچ ایويں فرمایا کہ لوگو!میرے توں کتاب اللہ دے بارے وچ سوالات کيتا کرو؛ کیونجے قسم خدا دی قرآن کریم دی کوئی آیت ایسی نئيں اے جس دے بارے وچ مینوں معلو نہ ہوکہ ایہ آیت رات نوں نازل ہوئی یا دن وچ میدان وچ اتری یا پہاڑ پر۔ ( الاتقان:187/2)
تیسرا ناں عبد اللہ بن مسعود متوفی سنہ32ھ۔
ان دی وی کئی روایات تفسیر وچ منقول نيں؛ بلکہ علی رضی اللہ عنہ دے مقابلہ وچ زیادہ منقول نيں۔
چوتھا ناں ابی بن کعب رضی اللہ عنہ متوفی سنہ39ھ۔ ابی بن کعب اُنہاں صحابہ وچوں نيں جو تفسیر اورعلم قرأت وچ مشہور نيں، چنانچہ رسول اللہ ﷺ نے انہاں دے بارے وچ ارشاد فرمایا، اَقْرَأُ کُمْ اُبَیْ ابْنُ کَعْبٍ، تسيں وچ سب توں وڈے قاری ابی بن کعب نيں۔ (تذکرۃ الحفاظ للذھبی:38/2) ابی بن کعب دی علمی وقعت دا اندازہ اس توں وی کيتا جاسکدا اے کہ معمر رحمہ اللہ نے فرمایا کہ: "عَامَّۃُ عِلْمِ ابنِ عَبَّاسٍ مِنْ ثَلٰثَہٍ،عُمَر وَعَلِی وَاُبَیْ بنُ کَعبٍ رَضِیَ اللہُ عَنْہُمْ"۔(تذکرۃ الحفاظ للذھبی:38/2)
عبد اللہ بن عباس دے بیشتر علوم تن حضرات توں ماخوذ نيں، عمر وعلی وابی بن کعب
ان حضرات صحابہ دے علاوہ اوربھی کچھ ناں تفسیر دے سلسلہ وچ منقول نيں مثلا زید بن ثابتؓ، معاذ بن جبل، عبد اللہ بن عمرو، عبد اللہ بن عمر، عائشہ، جابر، ابو موسیٰ اشعری ،انس تے ابوھریرہ۔ تابعین
حضرات صحابہ رضی اللہ عناساں چونکہ مختلف علاقےآں اور تھاںواں وچ پھیل کر قرآن کریم دی خدمت دا سلسلہ شروع کيتا ،جس دی وجہ توں تابعین دی اک وڈی جماعت اس کم دے لئی تیار ہوئی، جس نے علم تفسیر نوں محفوظ رکھنے وچ نمایاں خدمات انجام دتیاں، انہاں وچوں کچھ برائے تعارف پیش کیتے جاندے نيں:# مجاہدؒ ایہ عبد اللہ بن عباس رضی اللہ عنہ دے شاگرد نيں پوراناں اے ابوالحجاج مجاہد بن جبر المخزومی، ولادت سنہ21 ھ اوروفات سنہ103ھ۔# سعید بن جبیرؒ،وفات94ھ# عکرمہؒ# طاؤسؒ ،وفات105ھ# عطاء بن ابی رباح،وفات114ھ# سعید بن المسیبؒ،وفات91ھ یا 105ھ#محمد بن سیرینؒ،وفات110ھ# زید بن اسلمؒ،وغیرہ۔ (منقول از علوم القرآن:461)
تفاسیر دی اہم کتاباں
[سودھو]مفسرین نے اپنے اپنے ذوق دے لحاظ توں کئی نقطۂ نظر توں تفسیراں لکھایاں نيں؛ مثلاًادبی، عقلی تے کلامی وغیرہ، بعض نے تفسیر بالماثور وی لکھی، بعض نے تفسیر اشاری یعنی صوفیانہ انداز اُتے تفسیرلکھی، غرض مختلف نقاط نظر توں قرآن دی خدمت کيتی گئی اے۔
- تفسیر بالماثور وچ اہم تفاسیر
تفسیر طبری،تفسیر بحرالعلوم ازسمر قندی،الکشف والبیان عن تفسیر القرآن از ثعالبی، معالم التنزیل ازبغوی، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب لابن عطیہ،تفسیر ابن کثیر، الدر المنثور فی تفسیر الماثور ازسیوطی، الجواہر الحسان فی تفسیر القرآن ازثعالبی- خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔
- تفسیر بالرائے دے نقطۂ نظر توں لکھی جانے والی کتاباں وچ
مفاتیح الغیب ازرازی،انوارالتنزیل واسرار التاویل ازبیضاوی، مدارک التنزیل Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین وحقائق التاویل فی معانی التنزیل از خازن، غرائب القرآن ورغائب الفرقان از نیسا پوری، تفسیر جلالین Archived 2020-02-25 at the وے بیک مشین، السراج المنیراز خطیب شربینی،روح المعانی از آلوسی۔ وغیرہ قابل ذکر نيں۔ صوفیانہ نقطۂ نظر توں لکھی جانے والی تفاسیر وچ تفسیر ابن عربی، تفسیر فیضی،تفسیر القرآن العظیم از تستری، حقائق التفسیر ازسلمی، عرائس البیان فی حقائق القرآن وغیرہ نيں۔
- فقہی نقطہ نظر توں لکھی جانے والی کتاباں وچ
احکام القرآن ازکیاہراسی، احکام القرآن ازابن العربی،الجامع لاحکام القرآن از قرطبی،کنزا لعرفان فی فقہ القرآن، احکام القرآن للجصاص،احکام القرآن للتھانوی تے اردو وچ اک مختصر سی کتاب مولانا عبد المالک صاحب کاندھلوی دی فقہ القرآن دے ناں توں آئی اے۔
اسرائیلیات دی حیثیت
[سودھو]قرآن مجید دے نزول توں پہلے ہور آسمانی کتاباں مثلاًتورات وانجیل وغیرہ نازل ہوچکيتی سی تے نزولِ قرآن دے زمانہ وچ اہل کتاب دی اک وڈی تعداد موجود سی جو قرآن وچ بیان کردہ انبیا کرام دے واقعات نوں اپنی کتاباں دے حوالہ توں وی پیش کردے سن اوربعض اوقات من گھڑت حکایات وی نقل کردیندے ؛لیکن اس سلسلہ وچ نبی کریمﷺ نہایت قیمتی اصول بیان فرمائے جو اگے پیش کیتے جان گے تاں آؤ قرآن کریم وچ اسرائیلیات دی حیثیت اوران دا مقام و مرتبہ کيتا اے ،اسنوں فرامین رسول دی روشنی وچ تے علمائے امت دیاں تحریراں دے آئینہ وچ ملاحظہ کردے نيں:
اسرائیلی روایات دی تعریف اس طرح کيتی گئی اے:
"الاسرائیلیات: الاخبار المنقولۃ عن بنی اسرائیل من الیھود وھو الاکثر اومن النصاری"۔ (قسم التفسیر واصولہ:1/47[۳۷])
اسرائیلیات اوہ گلاں جو بنی اسرائیل یعنی یہودیاں توں بکثرت منقول نيں یا نصاریٰ تاں۔ شیخ الاسلام مفتی محمد تقی عثمانی مدظلہ نے رقم فرمایا کہ:
"اسرائیلیات یا اسرائیلی روایات انہاں روایات نوں کہندے نيں جو یہودیاں یا مسیحیاں توں اسيں تک پہنچی نيں انہاں وچوں بعض براہِ راست بائبل یا تالمود توں لی گئیاں نيں بعض منشاءاوران دی شروح توں اوربعض اوہ زبانی روایات نيں جو اہل کتاب وچ سینہ بسینہ نقل ہُندی چلی آئیاں نيں تے عرب دے یہود ونصاری وچ معروف ومشہور سن"۔ (علوم القرآن:345)
اسرائیلیات دی ابتدا
[سودھو]جب قرآن مجید نازل ہونے لگیا اوراس وچ حضرات انبیا کرام دے واقعات اوران دی قوماں دے احوال بیان کیتے جانے لگے تاں اہل کتاب یہود ونصاری اپنی عبرانی زبان وچ موجود کتاباں توں جو تحریف شدہ سن اس توں واقعات عربی وچ حضرات صحابہ کرام ؓسے بیان کردے سن جدوں اس واقعہ دی اطلاع نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم نوں ہوئی تاں آپ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ تسيں انہاں اہل کتاب دے بیان کردہ واقعات دی نہ ہی تصدیق کرو اورنہ تکذیب ؛بلکہ کہو کہ جو کچھ اللہ تعالی نے نازل کيتا اے ہماریا اس اُتے ایمان اے ؛چنانچہ ابو ہریرہ ؓ توں مروی اے کہ: "كَانَ أَهْلُ الْكِتَابِ يَقْرَءُونَ التَّوْرَاةَ بِالْعِبْرَانِيَّةِ وَيُفَسِّرُونَهَا بِالْعَرَبِيَّةِ لِأَهْلِ الْإِسْلَامِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِﷺ لَا تُصَدِّقُوا أَهْلَ الْكِتَابِ وَلَا تُكَذِّبُوهُمْ وَقُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا"۔ (بخاری، بَاب:قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا،حدیث نمبر:4125)
اہل کتاب تورات عبرانی بولی وچ پڑھدے سن تے اہل اسلام دے لئی اس دی تفسیر عربی بولی وچ کردے سن ،رسول اللہﷺ نے ارشاد فرمایا: اہل کتاب دی نہ تصدیق کرو تے نہ تکذیب کرو تے کہو کہ اسيں اللہ اُتے تے جو اس نے نازل کيتا اے اس اُتے ایمان لاندے نيں۔ علامہ ابن حجر عسقلانی ؒ (المتوفی:853 ھ) حدیث دی تشریح کردے ہوئے فرماندے نيں کہ آپ صلی اللہ علیہ وسلم دا ایہ ارشاد فرمنیا کہ نہ تسيں انہاں دی تصدیق کرو نہ تکذیب ایہ اس وجہ توں اے کہ جنہاں گلاں دی اوہ خبر دے رہے نيں اوہ سچ اورجھوٹھ دونے دا احتمال رکھدی نيں،جے فی الواقع اوہ سچ ہاں تے تسيں انہاں دی تکذیب کردویا جے اوہ جھوٹھ ہاں تے تسيں اس دی تصدیق کردو تاں دونے اعتبار توں حرج تے تنگی وچ پڑجانے دا اندیشہ اے اس لئی انہاں دی بیان کردہ گلاں نوں سن کر نہ تصدیق کيتی جائے نہ تکذیب؛ تاکہ فتنہ وچ نہ پڑو۔ (فتح الباری،حدیث نمبر:4125،شاملہ)
دومتعارض حدیثاں دا جواب: اسرائیلیات دے عنوان وچ دوحدیثاں نيں اک جو حالے اُتے مذکور ہوئی دوسری حدیث اے کہ: "حَدِّثُوا عَنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَلَا حَرَجَ"۔ (ابو داؤد،بَاب الْحَدِيثِ عَنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ،حدیث نمبر:3177)
اس حدیث توں ایہ معلوم ہوئے رہیا اے کہ بنی اسرائیل دے بیان کردہ واقعات وغیرہ دے ذکر کرنے وچ کوئی حرج نئيں جدوں کہ پہلی روایت توں معلوم ہوئے رہیا اے کہ بنی اسرائیل دے بیان کردہ واقعات اُتے اعتماد نئيں کرنا چاہیے چہ جائیکہ انہاں نوں بیان کيتا جائے بظاہر دوحدیثاں وچ باہم تعارض دکھادی دے رہیا اے، اس دا جواب دیندے ہوئے علامہ محمد حسین الذہبی رحمۃ اللہ علیہ فرماندے نيں کہ اس حدیث وچ جو بنی اسرائیل توں بیان کرنے دی اجازت نظر آندی اے اوہ وہ واقعات تے عبرت ونصیحت اُتے مشتمل حکایات نيں جنہاں دے بارے وچ معلوم وی ہوئے کہ اوہ سچ نيں توان نوں بیان کيتا جاسکدا اے اورپہلی حدیث وچ توقف اے کہ انہاں دے بیان کرنے وچ احتیاط کيتی جائے تاکہ سچ تے جھوٹھ وچ اختلاط نہ ہوئے جائے اوراس خلط ملط دے نتیجہ وچ حرج وچ نہ پڑ جائے، خلاصہ ایہ اے کہ دوسری حدیث عبرت ونصیحت اُتے مشتمل حکایات دی اباحت پردلالت کردی اے اورپہلی حدیث انہاں مضامین دے بارے وچ توقف پردلالت کردی اے جنہاں وچ عبرت ونصیحت توں ہٹ کر ہور مضامین ہاں؛اس طرح کوئی وی حدیث متعارض ننيں۔
اسرائیلیات دا حکم
[سودھو]اس سلسلہ وچ تقریباً علمائے امت نے اک ہی جواب دتا ،لفظاں وتعبیرات اگرچہ مختلف نيں؛ لیکن حکم اک ہی اے، اگے اسيں مختلف علما کرام دیاں تحریراں پیش کرن گے، سب توں پہلے شیخ الاسلام مفتی محمد تقی عثمانی مدظلہ دے دلنشین اورصاف وشفاف تحریر نوں نقل کردے نيں جو انہاں نے علامہ ابن کثیرؒ دے حوالہ توں پیش دی اے ؛ چنانچہ رقمطراز نيں کہ:#پہلی قسم اوہ اسرائیلیات نيں جنہاں دی تصدیق دوسرے خارجی دلائل توں ہوچکی اے مثلا: فرعون دا غرق ہونا وغیرہ، ایسی روایات ايسے لئی قابلِ اعتبار نيں کہ قرآن کریم یا صحیح احادیث نے انہاں دی تصدیق کردتی اے۔#دوسری قسم اوہ اسرائیلیات نيں جنہاں دا جھوٹھ ہونا خارجی دلائل توں ثابت ہوچکيا اے ،مثلا: ایہ کہانی کہ حضرت سلیمان علیہ السلام آخر عمر وچ (معاذ اللہ) بت پرستی وچ مبتلا ہوئے گئے سن ایہ روایت اس لئی قطعا باطل اے کہ قرآن کریم نے صراحۃ ًاس دی تردید فرمائی اے۔#تیسری قسم انہاں اسرائیلیات دی اے جنہاں دے بارے وچ خارجی دلائل اے نہ ایہ ثابت ہوئے تا اے کہ اوہ سچی نيں اورنہ ایہ ثابت ہُندا اے کہ جھوٹھ نيں، مثلا تورات دے احکام وغیرہ ایسی اسرائیلیات دے بارے وچ نبی کریم صلی اللہ علیہ وسلم دا ارشاد اے: "لا تصدقوھا ولاتکذبوھا"۔ اس قسم دی روایات نوں بیان کرنا تاں جائز اے ؛ لیکن انہاں پرنہ کِسے دینی مسئلہ دی بنیاد رکھی جاسکدی اے نہ انہاں دی تصدیق یا تکذیب کيتی جاسکدی اے اوراس قسم دی روایات نوں بیان کرنے دا کوئی خاص فائدہ وی ننيں۔ (علوم القرآن:364)
ایہی گل علامہ محمد حسینی ذہبیؒ تے علامہ ابن تیمیہؒ وغیرہ نے وی کہی اے۔ (التفسیر و المفسرون للذھبی،باب ثانیا:الااسرائیلیات:4/14)
مسند الہند امام شاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ (المتوفی:1176) نے نہایت اختصار دے نال مگر جامع گل لکھی اے کہ تفسیر وچ اسرائیلی روایتاں نوں بیان کرنا دراصل ایہ وی اک سازش اے جدوں کہ ایہ قاعدہ مسلم اے کہ اہل کتاب دی نہ تصدیق کرو نہ انہاں دی تکذیب کرو؛ لہٰذا اس قاعدہ دی بنیاد اُتے دوگلاں نہایت ضروری نيں:#جب حدیث وچ قرآن کریم دے اشارہ دی تفصیل موجود ہوئے تاں اسرائیلی روایات نوں تفسیر وچ نقل نئيں کرنا چاہیے۔#قرآن کریم وچ جس واقعہ دی طرف اشارہ آیا ہوئے اس دی تفصیل ضرورت دے بقدر ہی بیان کرنی چاہیے تاکہ قرآن کریم دی گواہی توں اس دی تصدیق ہوئے کیونجے ایہ وی قاعدہ اے کہ ضروری گل بقدر ضرورت منی جاندی اے۔ (الفوزالکبیر مع شرح الخیر الکثیر:453)
اسرائیلی روایات دیاں مثالاں
[سودھو]"وَجَاءُوْ عَلٰی قَمِیْصِہٖ بِدَمٍ کَذِبٍ"۔ (یوسف:18)
اوریوسف دی قمیص اُتے جھوٹھ موٹ دا خون لگاکے لے آئے۔#اس روایت دا خلاصہ ایہ اے کہ یوسف علیہ السلام دے بھائیاں نے اپنے والد نوں اس گل دا یقین دلانے دے لئی کہ حضرت یوسف نوں اک بھیڑئے نے ہی کھالیا اے ،اک بھیڑئے نوں بنھ کرحضرت یوسف دے والد حضرت یعقوب دے پاس لے آئے تے کہیا کہ: ابا جان! ایہی اوہ بھیڑیا اے جو ساڈی بکریاں دے ریوڑ وچ آندا رہندا اے تے انہاں نوں چیردا پھاڑدا اے ،ہماریا خیال اے کہ ايسے نے ساڈے بھائی یوسف دا خون کيتا اے ،حضرت یعقوب نے بھیڑئے توں کہیا نیڑے آؤقریب آ ؤ،وہ نیڑے آ گیا ،اس توں کہیا تسيں نے میرے بیٹے نوں مار دے تکلیف پہنچائی تے مسلسل غم وچ مبتلیا کے دتا اے ،فیر حضرت یعقوب نے اللہ توں دعا کيتی کہیا اللہ!تو اسنوں گویائی دے،اللہ نے اسنوں بولنا سکھادتا، بھیڑئے نے کہیا ،اس ذات دی قسم جس نے آپ نوں نبی بنایا اے، نہ ميں نے اس دا گوشت کھایا نہ ميں نے اس دی کھل ادھیڑی اے، نہ ميں نے اس دا اک بال اکھیڑا اے ،قسم خدا دی آپ دے لڑکے توں میرا کوئی سروکار نئيں ،ماں اک پردیسی بھیڑیا ہاں وچ مصر دے اطراف توں اپنے اک بھائی دی تلاش وچ آیا ہويا ہاں،ماں اس دی جستجو وچ سی کہ آپ دے لڑکےآں نے میرا شکار کر ليا،ہم لوکاں اُتے انبیا اوررسولاں دا گوشت حرام کر دتا گیا اے۔.الخ۔ (تفسیر ثعلبی:4/21)
"فَاَلْقٰہَا فَاِذَا ہِىَ حَیَّۃٌ تَسْعٰی"۔ (طٰہٰ:20)
انہاں نے اسنوں سُٹ دتا،وہ اچانک اک دوڑدا ہويا سپ بن گئی۔#اس آیت دے سلسلہ وچ وہب بن منبہ دی اک روایت اے ،انہاں نے کہیا کہ حضرت موسی نے جدوں عصا نوں زمین اُتے ڈالیا تودیکھیا کہ اوہ اک عظیم الجثہ اژدہا بن گیا،لوک حیرت واستعجاب تے خوف زدہ نگاہاں توں دیکھ رہے سن ،اژدہا اِدھر اُدھر رینگ رہیا اے، جداں کچھ تلاش کر رہیا ہوئے اژدہا رینگتا ہويا پہاڑ دی چٹاناں دے پاس پہنچ گیا تاں بھوکے اونٹھ دی طرح بیتابی دے نال پوری چٹان نگل گیا،جب اوہ اپنا منھ وڈے توں وڈے تندے درخت دی جڑاں اُتے لگادیندا سی تاں اسنوں جڑ توں اکھاڑ سُٹ دیندا تھا،اس دی دونے اکھاں دھکتے ہوئے انگاراں دی طرح سن؛اس دے بال نیزےآں دی طرح سن ۔.الخ۔ (تفسیر ابن کثیر:5/279)
"أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْك"۔ (البقرۃ:258)
کیہ تسيں نے اس شخص (کے حال) اُتے غور کيتا جس نوں اللہ نے سلطنت کيتا دے دتی سی کہ اوہ اپنے پروردگار( دے وجود ہی) دے بارے وچ ابراہیمؑ توں بحث کرنے لگیا؟۔#اس آیت دی تفسیر وچ اک روایت وچ نمرود دے بارے وچ اس طرح لکھیا ہويا اے :اک مچھر نمرود دی ناک وچ گس گیا تے اس دی ناک وچ چار سو سال تک بھنبھناندا رہیا،اس مچھر دی اذیت دی وجہ توں نمرود انتہائی بے چین رہندا سی تے مستقل عذاب وچ مبتلا سی تے جدوں تکلیف دی شدت تے بے چینی ودھ جاندی سی تاں لوہے دی سلاخ توں یا ہتھوڑے جہے اس دے سر نوں ٹھونکا جاندا سی جس توں مچھر دی اذیت کچھ ہلکی پڑدی سی ،اسی عذاب وچ نمرود چار سو سال زندہ رہیا فیر ايسے اذیت دی وجہ توں مرگیا۔ (تفسیر ابن کثیر:1/313)
یہ تِناں روایتاں اسرائیلی خرافات وچوں نيں،جداں دے علما امت نے اس دی تصریح دی اے۔ (تفسیراں وچ اسرائیلی روایات:444)
قرآن کریم جو اللہ تبارک وتعالی دا عظیم ترین اورمقدس ترین کلام اے تے رسول کریمﷺ دا حیرت انگیز ابدی ودائمی معجزہ اے ،جو ساری انسانیت دے لئی نسخہ ہدایت اوردستور حیات بنا کے نازل کيتا گیا، جس توں مردہ دلاں دی مسیحائی ہوئی اورگم گشتہ راہ لوکاں کومنزلِ مقصود دا پتہ ملا، جس دی علمی ،ادبی حلاوتاں، روحانی راحتاں تے معانی و مفاہیم دے بے پناہ وسعتاں نے ہر زمانہ دے انساناں نوں متاثر کيتا اورقلب و نظر دی دنیا وچ انقلاب دا ذریعہ اے، سب توں وڈا اعجاز اس کلام مبارک دا ایہ وی اے کہ اس دی حفاظت کيتی ذمہ داری اللہ تعالی نے لی اے جو اس دنیا وچ ازل توں کِسے اورکتاب یا صحیفہ آسمانی نوں نصیب نئيں ہويا تے علوم و معارف دے اس گنجینۂ گراں مایہ دی حفاظت اورخدمت دے لئی انساناں ہی وچوں مختلف علوم دے مختلف افراد دا انتخاب فرمایا؛ چنانچہ لفظاں قرآنی دے لئی حفاظِ کرام کوسعادت حفظِ قرآن بخشی اورمرادِ ربانی منشائے نبوی دی صحیح تعیین و تشریح دے لئی حضرات مفسرین نوں منتخب کيتا؛ چنانچہ مفسرین کرام نے اپنی خدادا دذہانت اورتمام تر صلاحیت نوں اس کلام الہٰی دی غواصی وچ لگادتا؛ لیکن اج کِسے نے ایہ دعویٰ نئيں کيتا کہ تمام تر موتیاں اورعلم وحکمت دے جواہر پارےآں نوں اکٹھا کيتا جاسکيتا ،ایہ کلام اک بحر بیکراں اے جس دی مختلف زباناں وچ علمائے امت نے اپنی صبح و شام دی محنتاں دا محور بنایا،اج انہاں علما کرام اورمفسرین عظام دی کوششاں اورکاشاں دا ثمرہ اے کہ مختلف زباناں وچ قرآن دی تفسیر موجود اے، ذیل وچ اسيں صرف تفسیر قرآن دی مختلف کتاباں دے ناں مع اسمائے مصنفاں وسن وفات پیش کردے نيں، جو شروع توں لے کے اج تک امت وچ مقبول ومتداول نيں اورلا تعداد انسان انہاں کتاباں توں استفادہ کر رہے نيں پہلے عربی تفاسیر دے ناں بعد وچ اردو کتاباں تفاسیر رقم دی جا رہیاں نيں۔
اہل کتاب دی روایات نقل کرنے والے حضرات
[سودھو]عہد صحابہ اوراس دے بعد دے ادوار وچ وی تفسیر قرآن دے ماخذ دے طورپر یہودونصاریٰ رہے نيں؛ کیونجے قرآن کریم بعض مسائل وچ عموماً اورقصص انبیا تے اقوام سابقہ دے کوائف واحوال وچ خصوصاً تورات دے نال ہم آہنگ اے، ايسے طرح قرآن کریم دے بعض بیانات انجیل توں وی ملدے نيں؛ مثلاً حضرت عیسیٰ علیہ السلام دی ولادت دا واقعہ اوران دے معجزات وغیرہ۔ البتہ قرآن کریم نے جو طرز و منہاج اختیار کيتا اے اوہ تورات وانجیل دے اسلوب بیان توں وڈی حد تک مختلف اے ،قرآن کریم کِسے واقعہ دی جزئیات وتفصیلات بیان نئيں کردا، بلکہ واقعہ دے صرف ايسے جز اُتے اکتفاء کردا اے جو عبرت وموعظت دے نقطۂ نظر توں ضروری ہُندا اے، ایہ انسانی فطرت اے کہ تفصیلی واقعہ نوں پسندیدگی دی نگاہ توں دیکھیا جاندا اے، ايسے دا نتیجہ سی کہ صحابہ کرام اوربعد دے ادوار وچ تابعین تے تبع تابعین حضرات اہل کتاب دے انہاں اہل علم توں جو حلقہ بگوش اسلام ہوچکے سن قرآن وچ ذکر کردہ واقعات دی تفصیل دے واسطے رجوع کيتا کردے سن، اسرائیلی روایات دا مدار وانحصار زیادہ تر حسب ذیل چار راویاں اُتے اے: عبد اللہ بن سلامؓ، کعب احبار، وھب بن منبہ، عبد الملک بن عبد العزیزابن جریج، جتھے تک عبد اللہ بن سلام دی گل اے تاں آپ دے علم وفضل وچ کِسے شبہ دی گنجائش نئيں اے تے ثقاہت و عدالت وچ آپ اہل علم صحابہ وچ شمار ہُندے نيں، آپ ؓ دے بارے وچ قرآن کریم دی آیات نازل ہوئیاں، امام بخاری ؒ اورامام مسلمؒ اورہور محدثین نے آپ دی روایات اُتے اعتماد کيتا اے۔ کعب احبار وی ثقہ راویاں وچوں نيں،ا نہاں نے زمانہ جاہلیت دا زمانہ پایا اورخلافت صدیقی یا فاروقی وچ حلقہ بگوش اسلام ہوئے، حافظ ابن حجر فرماندے نيں کہ خلافت فاروقی وچ آپ دے اسلام لیانے دی گل مشہور تر اے۔[۳۸]
آپ دے ثقہ اورعادل ہونے دا واضح ثبوت ایہ اے کہ ابن عباس رضی اللہ عنہ ابوھریرہ رضی اللہ عنہ اپنی جلالت قدر اورعلمی عظمت دے باوجود آپ توں استفادہ کردے سن، امام مسلمؒ نے صحیح مسلم وچ کتاب الایمان دے آخر وچ کعب توں متعدد روایات نقل کيتیاں ناں، ايسے طرح ابوداؤد،ترمذی اورنسائی نے وی آپ توں روایت کيتیاں ناں؛ اس توں معلوم ہُندا اے کہ کعب احبار انہاں سب محدثین دے نزدیک ثقہ راوی نيں۔
اسی طرح وھب بن منبہ دی جمہور محدثین اورخصوصاً امام بخاری ؒ نے توثیق وتعدیل دی اے، انہاں دے زہد وتقوی دے بارے وچ وڈے بلند کلمات ذکر کیتے نيں، فی نفسہ ایہ وڈے مضبوط راوی نيں ؛البتہ بوہت سارے لوکاں نے انہاں دی علمی شہرت وعظمت توں غلط فائدہ اٹھایا کہ بہت ساریاں غلط گلاں نوں انہاں دی طرف منسوب کرکے اپنے قد نوں اُچا کيتا اورلوکاں نے انہاں نوں تنقید دا نشانہ بنایا۔
ابن جریج اصلاً رومی سن ،مکہ دے محدثین وچوں سن ،عہد تابعین وچ اسرائیلی روایات دے مرکز ومحور سن ،تفسیر طبری وچ نصاری توں متعلق آیات دی تفسیر دا مدار انہاں اُتے اے، انہاں دے بارے وچ علما دے خیالات مختلف نيں، بعض نے توثیق دی اے تاں بعض نے تضعیف وی دی اے ،بکثرت علما آپ نوں مدلس قرار دیندے نيں اورآپ دی مرویات اُتے اعتماد نئيں کردے، مگر بااں ہمہ امام احمد بن حنبلؒ انہاں کوعلم دا خزانہ قرار دیندے نيں؛ بہرحال ابن جریج توں منقول تفسیری روایات نوں حزم واحتیاط دی نگاہ توں دیکھنا چاہیے۔
اہل کتاب دی روایات اُتے مشتمل کتاباں تفاسیر
[سودھو]کوئی ایسی کتاب جس وچ خاص اسرائیلی(اہل کتاب کی) روایات دے جمع کرنے اُتے توجہ دتی گئی ہوایسی توکوئی تفسیر نئيں اے ؛ البتہ آیات دی تفسیر وچ عموماً کتاباں تفاسیر وچ اسرائیلی روایات وی ذکر کيتی گئیاں نيں، جس دا علم راوی نوں دیکھ کے یا فیر انہاں دی بیان کردہ گلاں نوں اصول شرعیہ دی روشنی وچ پرکھ دے معلوم کيتا جاسکدا اے، مولانا اسیر ادروی صاحب دی اک کتاب اردو وچ " تفسیراں وچ اسرائیلی روایات" دے ناں توں آچکی اے ،جس دے مقدمہ وچ اسرائیلی روایات توں متعلق عمدہ بحث اکٹھا کردتی اے اورفیر جو اسرائیلی روایات انہاں نوں معلوم ہوسکن انہاں اُتے وکھ وکھ کلام کيتا اے اورمعتبر تفاسیر توں انہاں دا اسرائیلی روایات دے قبیل توں ہونا وی ظاہر کیااے، تفصیل دے لئی ايسے کتاب دی طرف رجوع کيتا جائے۔ ایتھے اُتے چند عربی تے اردو تفاسیرکے ناں لکھے جا رہے نيں تے اردوماں صرف مستند تفاسیر دے ناں لکھے گئے نيں۔
ناسخ تے منسوخ
[سودھو]"نسخ" دے لغوی معنی نيں مٹانا،ازالہ کرنا،اوراصطلاح وچ اس دی تعریف ایہ اے : رَفْعُ الْحُکْمِ الشَّرَعِیِّ بِدَلِیْلٍ شَرَعِیٍّ(مناہل العرفان:ماھو النسخ2/176)"کِسے حکم شرعی نوں کِسے شرعی دلیل توں ختم کردینا" مطلب ایہ اے کہ بعض مرتبہ اللہ تعالی کِسے زمانے دے حالات دے مناسب اک شرعی حکم نافذ فرماندا اے فیر کِسے دوسرے زمانے وچ اپنی حکمت بالغہ دے پیش نظر اس حکم نوں ختم کرکے اس جگہ کوئی نواں حکم عطا فرمادیندا اے اس عمل نوں نسخ کہیا جاندا اے تے اس طرح جو پرانا حکم ختم کيتا جاندا اے اس کومنسوخ تے جو نواں حکم آندا اے اسنوں ناسخ کہندے نيں۔ نسخ دا مطلب رائے دی تبدیلی نئيں ہُندا بلکہ ہر زمانے وچ اس دور دے مناسب احکام دینا ہُندا اے ،ناسخ دا کم ایہ نئيں ہُندا کہ اوہ منسوخ نوں غلط قرار دے؛بلکہ اس دا کم ایہ ہُندا اے کہ اوہ پہلے حکم دی مدت نفاذ متعین کر دے تے ایہ بتادے کہ پہلا حکم جِنّے زمانے تک نافذ رہیا اس زمانے دے لحاظ تواوہی مناسب سی لیکن ہن حالات دی تبدیلی دی بنا اُتے اک نويں حکم دی ضرورت اے ،جو شخص وی سلامتِ فکر کے نال غور کريں گا اوہ اس نتیجے اُتے پہنچے بغیر نئيں رہ سکدا کہ ایہ تبدیلی حکمت الہٰیہ دے عین مطابق اے ،حکیم اوہ نئيں جو ہر قسم دے حالات وچ اک ہی نسخہ پلاندا رہے بلکہ حکیم اوہ اے جو مریض تے مرض دے بدلدے ہوئے حالات اُتے بالغ نظری دے نال غور کرکے نسخہ وچ انہاں دے مطابق تبدیلیاں کردا رہے۔
منسوخ آیات قرآنی
[سودھو]متقدمین دی اصطلاح وچ نسخ دا مفہوم بہت وسیع سی ،اسی لئی انھاں نے منسوخ آیات دی تعداد بہت زیادہ دسی اے لیکن علامہ جلال الدین سیوطی رحمہ اللہ نے متأخرین دی اصطلاح دے مطابق لکھیا اے کہ پورے قرآن وچ کل انیس آیتاں منسوخ نيں۔ (الاتقان ،علامہ سیوطی:2،22)
فیر آخری دور وچ شاہ ولی اللہ صاحب محدث دہلویؒ نے انہاں انیس آیتاں اُتے مفصل تبصرہ کرکے صرف پنج آیتاں وچ نسخ تسلیم کيتا اے تے باقی آیات وچ انہاں تفسیراں نوں ترجیح دتی اے جنہاں دے مطابق انھاں منسوخ مننا نئيں پڑدا انہاں وچوں اکثر آیتاں دے بارے وچ شاہ صاحب دی توجیہات نہایت معقول تے قابل قبول نيں لیکن بعض توجیہات توں اختلاف وی کيتا جاسکدا اے ،جن پنج آیات نوں انھاں نے منسوخ تسلیم کيتا اے اوہ ایہ نيں :#کُتِبَ عَلَیْْکُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ إِن تَرَکَ خَیْْراً الْوَصِیَّۃُ لِلْوَالِدَیْْنِ وَالأقْرَبِیْنَ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَی الْمُتَّقِیْن۔ (البقرۃ: 180)
جب تسيں وچوں کِسے دے سامنے موت حاضر ہوئے جائے جے اوہ مال چھڈ رہیا ہوئے تاں اس اُتے والدین تے اقرباء دے لئی وصیت بالمعروف کرنا فرض قرار دیدتا گیا اے ،ایہ حکم متقیاں اُتے لازم اے۔ ایہ آیت اس زمانے وچ لازم سی جدوں میراث دے احکام نئيں آئے سن تے اس وچ ہر شخص دے ذمے ایہ فرض قرار دتا گیا سی کہ اوہ مرنے توں پہلے اپنے ترکہ دے بارے وچ وصیت کرکے جائے کہ اس دے والدین یا دوسرے رشتہ دار نوں کتنا کتنا مال تقسیم کيتا جائے؟بعد وچ آیات میراث یعنی یوصیکم اللہ فی اولادکم، الخ (النساء:11) نے اسنوں منسوخ کر دتا تے اللہ تعالی نے تمام رشتہ داراں وچ ترکے دی تقسیم دا اک ضابطہ خود متعین کر دتا ہن کِسے شخص اُتے مرنے توں پہلے وصیت کرنا فرض نئيں رہیا۔ سورہ ٔ انفال وچ ارشاد اے : إِنْ یَکُن مِّنکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَۃٌ یَغْلِبُواْ أَلْفاً مِّنَ الَّذِیْنَ کَفَرُواْ بِأَنَّہُمْ قَوْمٌ لاَّ یَفْقَہُونَ۔ (الأنفال:65)
جے تسيں وچوں ویہہ آدمی استقامت رکھنے والے ہون گے تاں اوہ دوسو اُتے غالب آجان گے تے جے تسيں وچوں سو آدمی ہون گے تاں اک ہزار کافراں اُتے غالب آجان گے کیونجے ایہ کافر ایداں دے لوک نيں جو صحیح سمجھ نئيں رکھدے۔
یہ آیت اگرچہ بظاہر اک خبر اے لیکن معنی دے لحاظ توں اک حکم اے تے اوہ ایہ کہ مسلماناں نوں اپنے توں دس گنازائددشمن دے مقابلہ توں بھاگنیا جائز نئيں ایہ حکم اگلی آیت دے ذریعے منسوخ کر دتا گیا : اَلآنَ خَفَّفَ اللّہُ عَنکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیْکُمْ ضَعْفاً فَإِن یَکُن مِّنکُم مِّئَۃٌ صَابِرَۃٌ یَغْلِبُواْ مِئَتَیْْنِ وَإِن یَکُن مِّنکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُواْ أَلْفَیْْنِ بِإِذْنِ اللّہِ وَاللّہُ مَعَ الصَّابِرِیْنَ۔ (الأنفال:66)
اب اللہ نے تواڈے لئی آسانی پیدا کردتی اے تے اللہ نوں علمٹ اے کہ (اب)تم وچ کچھ کمزوری اے پس ہن جے تسيں وچوں اک ہزار افراد استقامت رکھنے والے ہون گے تاں اوہ دو سو اُتے غالب رہن گے تے جے تسيں وچوں اک ہزار ہون گے تاں دو ہزار اُتے اللہ دے حکم توں غالب ہون گے تے اللہ صبر کرنے والےآں دے نال اے۔ اس آیت نہ پہلی آیت دے حکم وچ تبدیلی پیدا کردتی تے دس گنے دشمن دی بجائے دوگنے دی حد مقرر کردتی کہ اس حد تک راہ فرار اختیار کرنا جائز ننيں۔ تیسری آیت جسنوں شاہ صاحب نے منسوخ قرار دتا اے سورۂ احزاب دی ایہ آیت اے : لَا یَحِلُّ لَکَ النِّسَاء مِن بَعْدُ وَلَا أَن تَبَدَّلَ بِہِنَّ مِنْ أَزْوَاجٍ وَلَوْ أَعْجَبَکَ حُسْنُہُن۔ (الاحزاب:52)
(اے نبی )آپ دے لئی اس دے بعد عورتاں حلال نئيں نيں تے نہ ایہ حلال اے کہ ان(موجودہ ازواج) نوں بدل کے دوسری عورتاں نال نکاح کرن خواہ انہاں دا آپ دا حسن پسند آئے۔
اس آیت وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نوں ہور نکاح کرنے توں منع فرمادتا گیا سی بعد وچ ایہ حکم منسوخ کر دتا گیا تے اس دی ناسخ آیت اوہ اے جو قرآن کریم دی موجودہ ترتیب وچ مذکور بالا آیت توں پہلے مذکور اے یعنی: "یَا أَیُّہَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ اللَّاتِیْ آتَیْتَ أُجُورَہُنَّ"۔ (الاحزاب:50)
(اے نبی) اساں آپ دے لئی آپ دی اوہ ازواج حلال کردتی نيں جنھاں آپ نے انہاں دا مہر دے دتا ہوئے۔
شاہ صاحب وغیرہ دا کہنا اے کہ اس دے ذریعہ سابقہ ممانعت منسوخ ہوئے گئی لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس آیت وچ نسخ یقینی نئيں اے ’ بلکہ اس دی اوہ تفسیر وی وڈی حد تک بے تکلف تے سادہ اے جو حافظ ابن جریر نے اختیار کيتی اے یعنی ایہ کہ ایہ دونے آیتاں اپنی موجودہ ترتیب دے مطابق ہی نازل ہوئیاں نيں: یَا أَیُّہَا النَّبِیُّ إِنَّا أَحْلَلْنَا لَکَ أَزْوَاجَکَ۔ (الاحزاب:50)
والی آیت وچ اللہ تعالی نے کچھ مخصوص عورتاں دا ذکر فرمایا اے کہ انہاں دے نال نکاح آپ دے لئی حلال اے فیر اگلی آیت لَا یَحِلُّ لَکَ النِّسَاء مِن بَعْد(احزاب:) وچ ارشاد فرمایا اے کہ انہاں دے علاوہ دوسری عورتاں آپ دے لئی حلال ننيں۔ (تفسیر ابن جریر)
- چوتھی آیت جو شاہ صاحب دے نزدیک منسوخ اے ،سورۂ مجادلہ دی ایہ آیت :
یَا أَیُّہَا الَّذِیْنَ آمَنُوا إِذَا نَاجَیْْتُمُ الرَّسُولَ فَقَدِّمُوا بَیْْنَ یَدَیْْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَۃً ذَلِکَ خَیْْرٌ لَّکُمْ وَأَطْہَرُ فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فَإِنَّ اللَّہَ غَفُورٌ رَّحِیْمٌ۔ (المجادلہ: 12)
اے ایمان والو جدوں تسيں نوں رسول توں سرگوشی کرنی ہوئے تاں سرگوشی توں پہلے کچھ صدقہ کر دتا کرو ایہ تواڈے لئی باعث خیر اوہ طہارت اے فیر جے تواڈے پاس (صدقہ کرنے دے لئی) کچھ نہ ہوتو اللہ تعالی بخشنے والا تے مہربان اے، ایہ آیت اگلی آیت توں منسوخ ہوئے گئی۔
أَأَشْفَقْتُمْ أَن تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیْْ نَجْوَاکُمْ صَدَقَاتٍ فَإِذْ لَمْ تَفْعَلُوا وَتَابَ اللہُ عَلَیْْکُمْ فَأَقِیْمُوا الصَّلَاۃَ وَآتُوا الزَّکَاۃَ وَأَطِیْعُوا اللہ وَرَسُولَہُ۔ (المجادلہ:13)
کیہ تسيں اس گل توں ڈر گئے کہ تسيں اپنی سرگوشی توں پہلے صدقات پیش کرو پس جدوں تسيں نے ایسا نئيں کيتا تے اللہ نے تواڈی توبہ قبول کرلئی (اب)نماز قائم رکھو تے زکوۃ ادا کردے رہو تے اللہ تے اس دے رسول دی اطاعت کرو"اس طرح سرگوشی توں پہلے صدقہ کرنے دا حکم منسوخ قرار دتا گیا۔ پنجويں آیت سورۂ مزمل دی مندرجہ ذیل آیات اے :# یَا أَیُّہَا الْمُزَّمِّلُ#قُمِ اللَّیْْلَ إِلَّا قَلِیْلاً#نِصْفَہُ أَوِ انقُصْ مِنْہُ قَلِیْلاً
اے مزمل(آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم مراد نيں)رات نوں (تہجد وچ ) کھڑے رہی ے مگر تھوڑا سا حصہ ادھی رات یا اس وچوں وی کچھ کم کردیجیے"اس آیت وچ رات دے گھٹ توں گھٹ ادھے حصہ وچ تہجد دی نماز دا حکم دتا گیا سی ،بعد وچ اگلی آیتاں نے اس وچ آسانی پیدا کرکے سابقہ حکم منسوخ کر دتا اوہ آیتاں ایہ نيں:
عَلِمَ أَن لَّن تُحْصُوہُ فَتَابَ عَلَیْْکُمْ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ :الخ (المزمل: 20)"
اللہ نوں معلوم اے کہ تسيں (آئند)ہے اس حکم دی پابندی نئيں کرسکوگے اس لئی اللہ نے توانوں معاف کر دتا پس تم( اب) قرآن دا اِنّا حصہ پڑھ لیا کرو جو تواڈے لئی آسا ن ہوئے۔
شاہ صاحب دی تحقیق ایہ اے کہ تہجد دا حکم واجب تاں پہلے وی نئيں تھا؛ لیکن پہلے اس وچ زیادہ تاکید وی تے اس وقت وی زیادہ وسیع سی بعد وچ تاکید وی کم ہوئے گئی تے وقت دی اِنّی پابندی وی نہ رہی۔
ایہ نيں اوہ پنج آیتاں جنہاں وچ شاہ صاحب دے قول دے مطابق نسخ ہويا اے لیکن ایہ واضح رہے کہ ایہ پنج مثالاں صرف اسصورت کيتیاں ناں جس وچ ناسخ تے منسوخ دونے قرآن کریم دے اندر موجود نيں اس دے علاوہ ایسی مثالاں قرآن کریم وچ باتفاق بہت ساریاں نيں جنہاں وچ ناسخ تاں قرآن کریم وچ موجود اے لیکن منسوخ موجود نئيں اے مثلاً تحویل قبلہ دی آیات وغیرہ۔ (علوم القرآن:172)
حوالے
[سودھو]- ↑ تفہیم القرآن، القرآن و علوم القرآن، پروفیسر جواد احمد خاکوانی صفحہ 107
- ↑ http://dictionary.sakhr.com/idrisidic_2MM.asp?Lang=E-A&Sub=%dd%d3%d1
- ↑ crulp.org – Resources and Information
- ↑ crulp.org – Resources and Information
- ↑ crulp.org – Resources and Information
- ↑ البرھان فی علوم القرآن:131
- ↑ روح المعانی:4/1
- ↑ علوم القرآن:323۔325
- ↑ بخاری،باب ظلم دون ظلم،حدیث نمبر:31
- ↑ بخاری، بَاب قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى، وَكُلُوا وَاشْرَبُوا،حدیث نمبر:1783،
- ↑ بخاری،بَاب شَهَادَةِ الْقَاذِفِ وَالسَّارِقِ وَالزَّانِي،حدیث نمبر:2455،
- ↑ ابن ماجہ، باب الجرم، حدیث نمبر:2543
- ↑ مسند احمد بن حنبل،بقیۃ حدیث بن حاتم،حدیث نمبر:9400
- ↑ الاتقان فی علوم لقرآن،الفصل فی شرف التفاسیر، النوع الثامن والسبعون:2/468،،المؤلف:عبد الرحمن بن الكمال جلال الدين السيوطي
- ↑ مسند احمد،مسند انس بن مالک،حدیث نمبر:11769
- ↑ مؤطا مالک، کِتَابُ النِّداءِ لِلصّلاةِ،بَاب مَاجَاءَ فِي الْقُرْآنِ ،حدیث نمبر:428
- ↑ ابن کثیر:1/3
- ↑ روح المعانی،12/369
- ↑ تفسیر طبری،5/454
- ↑ مقدمہ تفسیر ابن کثیر1/3
- ↑ Tafseer Ibn -e- Abbas [r.a] Urdu Translation By Shaykh Muhammad Saeed Ahmad Atif |
- ↑ تفسیر ابن کثیر،1-5،مطبوعہ المکتبہ التجاریۃ الکبری
- ↑ تفسیرروح المعانی، تفسیر سورۂ توبہ،آیت نمبر10
- ↑ تفسیر روح المعانی،تفسیر سورۂ توبہ،آیت نمبر:112
- ↑ تفسیر روح المعانی،سورۂ توبہ:آیت نمبر:60
- ↑ البرھان 2/160 نوع 41
- ↑ روح المعانی10/179
- ↑ الاتقان،2/68
- ↑ الاتقان:2/69
- ↑ کنزالعمال فی سنن الأقول والأفعال:13/458،المؤلف:علي بن حسام الدين المتقي الهندي۔ بخاری، كِتَاب الْوُضُوءِ،بَاب وَضْعِ الْمَاءِ عِنْدَ الْخَلَاءِ،حدیث نمبر:140
- ↑ الجامع لاحکام القرآن:16/52
- ↑ التفسیر التستری:1/169
- ↑ التفسیر التستری:1/439
- ↑ بخاری،بَاب قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى، وَكُلُوا وَاشْرَبُوا،حدیث نمبر:1783
- ↑ ترمذی،باب ماجاء فی یفسر القرآن ،حدیث نمبر:2874۔ ابو داؤد،الکلام فی کتاب اللہ بغیر علم،حدیث نمبر:3167
- ↑ الاتقان :2/18
- ↑ ڑ
- ↑ فتح الباری ،158/1 حدیث نمبر:95