لداخ

لداخ ལ་དྭགས་
علاقہ
لداخ وچ تانگلانگ لا پہاڑی درہ
مقبوضہ کشمیر دے نقشے وچ لداخ (گلابی رنگ)
صوبا	لداخ
رقبہ
• کل	۸۶,۹۰۴ مربع کلومیٹر (۳۴,۰۰۰ مربع میل)
آبادی (2001)
• کل	۲۷۰,۱۲۶
• کثافت	۳.۱/مربع  کلومیٹر (۸/مربع میل)
بولیاں
• سرکاری	اردو، لداخی، بلتی
وڈے شہر	لہ ، کارگل
راجگڑھ	لہ
نیاݨے مرن شرح	19٪ (1981)
ویب سائٹ	leh.nic.in

لداخ بھارت دے زیر قبضا اک ہمالیائی علاقا اے جیہڑا دو پہاڑی سلسلیاں دے وچکار، قراقرم دے تھللے تے ہمالیا دے اُتلے پاسے واقع آ ۔ ایہدے چڑھدے پاسے چین، تھللے پاسے ہماچل پردیش، لہندے پاسے جموں اتے کشمیر اَتے اُتلے پاسے بلتستان نیں ۔ لداخ چوں سندھ شیوک یاپولہ تے زنسکر دریا وگدے نیں۔ ایس ویلے لداخ بھارت دے مَل ہیٹھ اک یونین ٹیریٹری اے ۔ لہ اَتے کارگل لداخ دے دو ضلعے نیں۔

لداخ تے بدھ رہتل دا گوڑھا رنگ چڑھیا ہویا اے ۔ ایتھے مسلماناں توں بعد دوجے نمبر تے بدھ مت دے مننٌ والے نیں ۔

ناں

لداخ لداخ دا مطلب "اچے دریاں دی دھرتی" اے ۔ ایہدے اُتلے پاسے کونلون پہاڑاں تے لمے ول ہمالہ پہاڑاں دا سلسلا اے اتے جتھوں دے لوک ہند-آریا اَتے تبتی نسل چوں نیں۔ ایہہ جموں اتے کشمیر دے سبھ توں گھٹّ ابادی گھنتا والے علاقےآں وچوں اک اے۔

"لداخ، تبتی لا-دواگس (La-dvags) دا فارسی لپی انترن، دا پرمان بہت سارے تبتی ضلعیاں وچ اس شبد دے اچارن توں ملدا اے۔ اے۔"

تریخی طور تے ایس کھیتر وچ اتر ول بلتستان (بالتییول) دیاں گھاٹیاں، سندھ دریا دیاں گھاٹیاں، دراڈا زانسکر، دکھن ول ضلع لاہول اتے سپیتی ، چڑھدے ولّ اکسائی چن اتے نگاری، رودوک اتے گوگے سمیت اتے اتر ولّ نبرا گھاٹیاں شامل نیں۔

اج دے لداخ دِیاں حداں چڑھدے ول تبت، دکھن ولّ ہماچل پردیش دے ضلع لاہول اتے سپیتی ، لہندے ول کشمیر گھاٹی، جموں اتے اتر ول بالتییول(بلتستان) اتے دور اتر ولّ کنلن پار چڑھدا ترکستان نال لگدیاں نیں۔ ایہہ اپنی دورورتی پہاڑی سندرتا اتے سبھیتا کرکے پرسدھ اے۔ ایہنوں "چھوٹا تبت" وی آکھیا جاندا اے کیونکہ ایہہ تبتی سبھیاچار توں بہت پربھاوت ہویا اے۔

ماضی وچ لداخ دی اہمیت پرمکھ وپار راہاں دے لانگھیاں تے نیتیگت ستھتی کرکے ودھی پر چین دے 1960 دے دہاکیاں وچّ تبت اتے وشکارلے ایشیا نال لگدیاں سرحداں بند کر دین کرکے سیر سپاٹے توں بغیر قومانتری وپار مٹھا پے گیا۔ 1974 توں بھارت سرکار نے اتھوں دے سیر-سپاٹا ادیوگ نوں کافی اتشاہت کیتا اے۔ کیونکہ لداخ فوجی طور تے اہم تھاں جموں اتے کشمیر وچّ ستھتّ(واقع) اے، اس کرکے بھارتی فوج اتھے اپنی مضبوط موجودگی رکھدی اے۔

لداخ دا سبھ توں وڈا شہر لہہ اے۔ ایہہ دکھنی ایشیا وچّ چٹاگانگ پہاڑی کھنڈاں، بھوٹان اتے سری لنکا سمیت بدھ مت دے باقی بچے تھوڑھے جہے ٹکانیاں وچوں اک اے؛ زیادہ تر لداخی تبتی بودھی نیں اتے باقی بہتا کرکے شیعہ مسلمان نیں۔ حال وچّ ہی کجھ لداخی سرگرم کارج-کرتاواں نے بہومت مسلمان والے کشمیر توں اسدی دھرمی اتے سبھیاچاری ولکھنتا کارن لداخ نوں بھارت دا اک مرکز ہیٹھ علاقہ بناؤن دی منگ کیتی اے۔

تریخ

پھیانگ گونپا، لداخ

1870 دہاکے وچ ہیمس مٹھ

لداخ دے بہت سارے حصیاں وچوں ملیاں چٹانی تراشاں توں پتہ لگدا اے کہ ایہہ کھیتر نویں پتھر دور توں ای آباد سی۔ ایہدے سبھ توں پرانے واسیاں وچ مون تے درد دیاں ہند آریائی آبادیاں دا ملاپ سی جہناں دا ذکر ہیرودوتس، نئرچس، میگاستھینز، پلینی، اتے ٹولیمی دیاں رچناواں اتے پراناں دیاں بھوگولک سوچیاں وچّ آؤندا اے۔ پہلی صدی دے آلے-دوآلے لداخ کشن سامراج دا حصہ سی۔ اتھے بدھ دھرم دوجی صدی وچّ کشمیر توں آ کے پھیلیاں جدوں چڑھدے لداخ اتے لہندے تبت دے بہتے حصے وچّ بون دھرم دا بول بالا سی۔ ستویں صدی دے بودھی پاندھی چھوانجانگ نے وی اپنے چٹھیاں وچّ اس کھیتر دا ورنن(ذکر) کیتا اے۔

1949 وچ چین نے نبرا اتے زنجیانگ وچلی سرحد بند کر دتی جس کرکے پرانے وپار راہ بند ہو گئے۔ 1955 وچ چین اس کھیتر وچوں زنجیانگ اتے تبت نوں جوڑدیاں سڑکاں بناؤن لگّ پیا۔ اسنے پاکستان نال سانجھے طور 'تے کراکورم شاہراہ وی بنایا۔ اس چر چ بھارت نے سرینگر لیہینگر شاہراہ دا نرمان کیتا جس نال سرینگر اتے لہہ وچلی سفر دا ویلہ16 دناں توں گھٹ کے دو دن ہو گیا۔ پر ایہہ راہ سردیاں وچّ بھاری برفباری کرکے بند رہندا اے۔ سڑک نوں سال بھر چلدا رکھن لئی زوجیلا درے دے آر پار ساڈھے چھے کلومیٹر لمبی سرنگ بناؤن دا کم جاری اے۔ جموں اتے کشمیر دا علاقہ اجے تکّ وی بھارت، پاکستان اتے چین وچکار چلدے راجکھیتری تکراراں دا نشانہ اے۔ کارگل 1947، 1965 اتے 1971 دیاں جنگاں ویلے ٹاکرے دا کھیتر سی اتے 1999 دی کارگل لڑائی ویلے ممکنہ ایٹمی ٹکر دی مرکزی وجہ سی۔

1999 دی کارگل لڑائی، جسنوں بھارتی فوج ولوں "آپریشن وجے" آکھیا گیا، دوران پاکستانی فوجی ٹولیاں لہندے لداخ دے کجھ حصیاں ارتھات سرینگر لیہینگر شاہ راہ اتے نگرانی رکھدے علاقے کارگل، دراس، مشکوہ، بتلیک اتے چورباتلا وچّ وڑ گئیاں۔ بھارتی فوج ولوں ودھیاں فوجی کاروائیاں جاری کیتیاں گئیاں۔ پاکستانی منڈلیاں نوں بھارتی پاسے دی کنٹرول لین توں باہر کڈھیا گیا جسدی بھارتی سرکار لحاظ رکھدی سی اتے جس نوں بھارتی فوجاں ولوں نہیں پار کیتا گیا۔ بھارتی دی جنتا ولوں بھارت سرکار دی آلوچنا کیتی گئی سی کیونکہ بھارت جغرافیائی سرحداں دا لحاظ اپنے مخالفاں، پاکستان اتے چین نالوں زیادہ رکھدا سی۔

1894 توں لَے کے لداخ دے اتر-چڑھدے کونے وچّ پیندا سیاچن گلیشیئر پاکستان اتے بھارت وچکار چلدے نرنتر فوجی اڑکیاں دا ٹکانا بن گیا اے اتے ایہہ دنیا دا سبھ توں اچا جنگ-میدان اے۔ 1972 دے شملہ سمجھوتے وچّ NJ 9842 پوائنٹ توں پرھاں سرحد دی نشاندیہی نہیں کیتی گئی سی۔ سیاچن گلیشیئر دے دوآلے پیندے سکتورو رجّ دے سکھراں اُتے قبضہ کرن لئی مقابلہ چل رہیا اے۔ اس ویلے توں لے کے گلیشیئر دے فوجی اہمیت دے تھاں دوہاں پاسیاں نے گھیرے ہوئے نیں جہناں وچّ بھارتیاں کول فوجی اہمیت دیاں اہم تھانواں نیں۔

1979 وچّ لداخ کھیتر نوں کارگل اتے لہہ ضلعیاں وچّ ونڈیا گیا سی۔ 1989 وچّ اتھے بودھیاں اتے مسلماناں وچکار پرتشدد دنگے ہوئے سن۔ کشمیری لوکاں دی بہومت والی راج سرکار توں آزادی لین لئی ہوئیاں منگاں نوں مدنظر رکھدے ہوئے 1990 دے دہاکیاں وچّ لداخ سوراجی پہاڑی ترقی کونسل دی ستھاپنا کیتی گئی۔ ہن لیہ اتے کارگل ضلعیاں دے اپنے-اپنے ستھانی طور تے چنے ہوئے پہاڑی کونسل نیں جہناں دا ستھانک نیتی اتے ترقیاتی فنڈ(وکاس پونجیاں) اتے کجھ اختیار اے۔

جغرافیہ

لداخ علاقے دی اچائی بہت زیادہ اے۔

مرکزی لداخ علاقے دا نقشہ۔

لداخ وچّ قدرتی نظارے

لداخ ایس خطے دا سبھ توں اچا پٹھار(سطح مرتفع) اے جیہدا بہتا حصا 3،000 میٹر (9،800 فٹّ) توں ودھ اچائی والا اے۔ ایہہ ہمالہ تے قراقرم پہاڑاں تے سندھ دریا گھاٹی دے آر پار پھیلیا اے۔

تریخی طور تے ایس کھیتر وچ اُبھے ول بلتستان (بالتییول) دیاں گھاٹیاں، سندھ دریا دیاں گھاٹیاں، دراڈا زانسکر، دکھن ول ہماچل پردیش دا ضلع لاہول تے سپیتی، چڑھدے ول اکسائی چن تے نگاری، رودوک اتے گوگے سمیت اتے اتر ولّ نبرا گھاٹیاں شامل نیں ۔اج دے لداخ دیاں حداں چڑھدے ولّ تبت، دکھن ولّ ہماچل پردیش دے ضلع لاہول اتے سپیتی ، لہندے ولّ کشمیر گھاٹی، جموں اتے بالتییول(بلتستان) اتے دور اتر ولّ کنلن پار زنجیانگ نال لگدیاں نیں۔۔ دکھن-لہندے توں اتر-چڑھدے ولّ جاندے ہوئے آلتن تاغ پہاڑ کشمیر وچّ کنلن پہاڑاں، جو دکھن-چڑھدے توں اتر-لہندے ولّ جاندے نیں، نال مل جاندے ہن جس کرکے پلو، نیپال وکھے میل کرکے اک "V" شکل بن جاندا اے۔ کشمیری پہاڑاں وچّ لداخ اتے تبتی پٹھار دی جغرافیائی ونڈ پلو کولوں ہی شروع ہندی اے۔ اگوں ایہہ ونڈ دکھن ولّ رودوک دے چڑھدے ولّ پیندے ابھریاں ریکھاواں دے گنجھل دار جنجال ولّ نوں چلی جاندی اے جتھے النگ کانگڑی اتے موانگ کانگڑی ستھتّ نیں اتے میوم لا درے کول سبھ توں سکھر تے پجّ جاندی اے۔

پہلاں بلتستان لداخ دا اک ضلع سی ۔ سکردو ایہا سیال رُتی راجگڑھ سی جدکہ لہہ گرمیاں دا ۔

ایس کھیتر دیاں پہاڑی لڑیاں 4.5 کروڑ سالاں دے سمیں دوران بھارتی پلیٹ دے یوریشیائی پلیٹ وچّ کھسکن نال بنیاں سن ۔ ایہہ کھسکاء اجے وی جاری اے جس کرکے ہمالہ کھیتر وچ اکثر بھچال آؤندے نیں۔ لداخ لڑی دیاں چوٹیاں زوجی-لاجی کول درمیانی اچائی (5،000-5،500 میٹر) والیاں نیں اتے دکھن-چڑھدے ولّ ودھدیاں جاندیاں نیں اتے سبھ توں اچیاں نن-کن دیاں جوڑیاں چوٹیاں (7000 میٹر) کول ہندیاں نیں۔

سرو تے زنسکر گھاٹیاں ہمالہ اتے زنسکر لڑی نال گھریا ہویا اک وشال اؤلو بناؤندیاں نیں۔ رانگدوم، سرو گھاٹی دی سبھ توں اچی آباد تھاں اے جیس توں بعد ایہہ گھاٹی پینسی-لانسی، زنسکر دوار، کول4،400 میٹر دی اچائی 'تے چلی جاندی اے۔ کارگل، سرو گھاٹی دا اکو-اک نگر، لداخ دا دوجا سبھ توں اہم نگر اے۔ ایہہ 1947 توں پہلاں وپار قافلیاں دے راہاں اتے اک پرمکھ پڑاؤ سی جو سرینگر، لہہ، سکردو اتے پادوم توں لگبھگ اکو جہے 230 کلومیٹر دی وتھّ 'تے ستھتّ اے۔ زنسکر گھاٹی ستود اتے لنگناک دریاواں دے حوض وچّ پیندی اے۔ اس کھیتر وچّ بھاری برفباری ہندی اے؛ پینسی صرف جون توں ادھ-اکتوبر تکّ کھلا رہندا اے۔ دراس اتے مشکوہ گھاٹی لداخ دے لہندے سرے نیں۔

سندھ دریا لداخ دا مکھ-سہارا اے۔ زیادہ تر پرمکھ اتہاسی اتے اج دے نگر — شے، لہہ، بسگو اتے تنگموسگنگ (پر کارگل نہیں)، سندھ دریا کول ستھتّ نیں۔ 1947 دی ہند پاکستان جنگ مگروں ہندواں ولوں پوتر(پاک) منے جاندے اس دریا دا لداخ وچّ وہن والا حصہ ہی بھارت وچّ رہِ گیا۔

سیاچین یکھ-ندی(گلیشئیر) تکراری ہند-پاکستان سرحد دے نال-نال ہمالہ پہاڑاں دی چڑھدی قراقرم لڑی وچّ ستھتّ اے۔ قراقرم لڑی اک وڈا واٹرشیڈ اے جو چین نوں برصغیر (انڈین سب کانٹینینٹ) توں وکھ کردی اے اتے کئی وار اسنوں "تیجا قطب" کیہا جاندا اے۔ ایہہ گلیشیئر لہندے ولّ سلتورو پہاڑ اتے چڑھدے ولّ مکھ قراقرم لڑی وچکار پیندا اے۔ 70 کلومیٹر دی لمبائی نال ایہہ قراقرم دا سبھ توں لما اتے دنیا دے غیر-قطبی علاقےآں وچّ دوجا سبھ توں لما گلیشیئر اے۔ ایہہ چین سرحد اتے اسدے سروت اندرا کول وکھے سمندر پدھر توں 5،743 میٹر دی اچائی توں اپنی تھتھنی وکھے 3،620 میٹر ولّ ڈگدی اے۔ سلتورو رجّ اتلے درے اتے چوٹیاں، جہناں دی اچائی 5،450توں 25،330 میٹر تکّ اے، اتے دوہاں پاسیاں دیاں جنڈلیاں دا قبضہ اے۔

قراقرم لڑی دی سبھ توں چڑھدی لڑی سسیر مزتاغ دی سبھ توں اچی چوٹی سسیر کانگڑی اے تے سسیر کانگڑی دی اچائی 7،652 میٹر (25،171 فٹ) اے۔

لہہ دا اوسط مہیناوار تاپمان(درجہ حرارت)

لداخ لڑی وچ کوئی پرمکھ چوٹیاں نہیں نیں؛ ایہدی اوسط اچائی 6،000 میٹر توں تھوڑی گھٹ اے اتے اتھوں دے کچھ درے 5،000 میٹر توں تھوڑھے جہے ہیٹھاں نیں۔ پانگونگ لڑی لداخ لڑی دے متوازی(اکھشانش) (چشول توں 100 کلومیٹر اتر-لہندے توں لے کے پانگونگ جھیل دے دکھنی تٹ دے نال-نال) چلدی اے۔ اتھوں دی سبھ توں اچی چوٹی 6،700 میٹر اچی اے اتے اتری ڈھلاناں بہت ہی برفانی نیں۔ شیوک اتے نبرا دریاواں دیاں گھاٹیاں والے کھیتر نوں نبرا کیہا جاندا اے۔ لداخ وچّ قراقرم لڑی انی زوراور نہیں اے جنی بلتستان وچّ۔ نبرا-سیاچین ریکھا دے اتر اتے چرھدے ولّ پیندے پہاڑی سلسلے وچّ اپسارسس گروپ (سبھ توں اچا تھاں 7،245 میٹر)، ریمو گروپ(سبھ توں اچا بندو 7،385 میٹر) اتے ماموستونگ کانگڑی (7،526 میٹر) اتے سنگھی کانگڑی (7،751میٹر) سمیت تیرم کانگڑی گروپ (سبھ توں اچا پوائنٹ 7،464 میٹر) شامل نیں۔ قراقرمدے اتر ولّ کنلن پیندی اے۔ سو، لہہ اتے چرھدے وشکارلے ایشیا وچکار تیہرے روکے پیندے نیں؛— لداخ لڑی، قراقرم لڑی اتے کنلن۔ پر پھیر وی لہہ اتے یارقند وچکار اک پرمکھ وپار رستہ ستھاپت کیتا گیا سی۔

لداخ اک اچا ماروتھل اے کیونکہ ہمالہ اک برساتی پرچھاواں بنا دندا اے جس کرکے مانسونی بدل اتھے نہیں آ سکدے۔ پانی دا مکھ سروت سردیاں وچّ پہاڑاں اتے پین والی برف اے۔ کھیتر وچّ آئے حالیہ ہڑھاں دا کارن کسوتیاں برساتاں اتے پچھانہہ ہٹدیاں یخ ندیاں(گلیشیئر) دسیاں جاندا اے جہناں دا کارن سنساری پات چتاونی ہو سکدا اے۔ چیوانگ نورفیل، جسنوں 'گلیشیئر مین' وی کیہا جاندا اے، دی اگوائی ہیٹھ لہہ پوشن پریوجنا پچھانہہ کھسکدے گلیشیئراں دی سمسیا نال نجٹھن لئی ہن بناوٹی گلیشیئر بناؤندی اے۔

ہمالہ دے اتری پاسے دے کھیتراں؛— دراس، سرو گھاٹی اتے زنسکر ؛— وچّ بھاری برفباری ہندی اے اتے سال دے کئی مہینیاں لئی ایہہ باقی دے کھیتر توں کٹے جاندے نیں اتے ایہہ پورا کھیتر سڑک راہیں باقی دیس توں کٹیا جاندا اے۔ گرمیاں بہت چھوٹیاں ہندیاں نیں پر فصلاں اگاؤن لئی کافی ہندیاں نیں۔ گرمیاں دا موسم سکا اتے سہاونا ہندا اے۔ گرمیاں وچّ تاپمان(درجہ حرارت) 3 توں 35&nbsp؛C ہندا اے اتے سردیاں دا گھٹو-گھٹو تاپمان -20 توں -35&nbsp؛C تکّ چلا جاندا اے۔

جنگلی جیون

لداخ وچّ یاک (تبتی گاں)

اس کھیتر دے جنگلی جیون دی پہلی گھوکھ فردیناند ستولکسزکا، اک آسٹریائی-چیکیائی پراپرانی شاستری ولوں کیتی گئی سی جسنے 1870 دہاکیاں وچ اک بھاری مہم شروع کیتی سی۔ اتھوں دا جڑھ جیون (بنسپتی)، ندی-نالیاں دے تل تے سیم والی دھرتی، اچیاں ڈھلاناں تے سنجیاں تھانواں توں چھٹّ بہت ہی ورلا اے۔

اتھوں دے جیو-جنتو عامَ طور 'تے وشکارلے ایشیا تے خاص طور تے تبتی پٹھار ورگے نیں ۔ ایہدا اپواد ہن پنچھی جیہناں چوں بہتے بھارت دے نگھے حصیاں چوں لداخ وچ گرمیاں بتاؤن آؤندے نیں ۔ انی مارو دھرتی ہون باو جود لداخ وچ پنچھیاں دی بہت زیادہ وبھنتا اے ؛— کلّ 225 ذاتیاں فرد کیتیاں گئیاں نیں۔ گرمیاں وچّ فنچاں (چھوٹی چڑی)، روبناں اتے ریڈسٹارٹاں اتے چکیراہے دیاں بہت ساریاں ذاتیاں عامَ ویکھیاں جاندیاں نیں۔ بھورے سر والیاں جل مرغیاں گرمیاں وچّ سندھ دریا اتے چانگتھانگ دیاں کجھ جھیلاں وچّ ملدیاں نیں۔ وسنیک جل-پنچھیاں وچّ باہمنی بطخ (رڈی شیلڈریک) اتے چھڑ-سری ہنس شامل نیں۔ کالی-دھونا سارس، تبتی پٹھار وچ پائی جاندی اک درلبھ(نایاب) قسم، لداخ دے کجھ حصیاں وچ ملدا اے۔ اتھے پائے جان والے ہور پنچھیاں وچ پہاڑی کاں، لال-چنجھی چوگھ، تبتی برف-مرغا اتے چکور شامل نیں۔ داڑھیدار گرجھ اتے سنہری عقاب اتھوں دے عامَ شکاری پنچھی نیں۔

سائنس

خلائی سائنس

بہت اچائی اتے صاف اسماناں کرکے لداخ خلائی سائنس دے مرکز وجوں موہری بن کے ابھر رہا اے۔ بھارتی سرکار دے سائنس اتے ٹکنالوجی وزارت ولوں اتھے دنیا دی قومی وڈی سورجی دوربین (National Large Solar Telescope، NLST) پینگاگ تسو جھیل علاقے وچّ ستھاپت کیتی جا رہی اے۔

میڈیا

سرکاری ریڈیو "آل انڈیا ریڈیو" اتے سرکاری ٹیلیوژن سٹیشن "دوردرشن" دوہاں دے ہی لہہ وکھے سٹیشن نیں جو دن دے کجھ گھنٹیاں ویلے مقامی نشریات دا نشر کردے نین ۔ اس توں بغیر لداخی خود وی فلماں بناؤندے نیں جو جلسہ گھراں اتے برادری دیوانخانیاں وچّ وکھائیاں جاندیاں نیں۔ ایہہ کافی حد تکّ عام بجٹ اتے بنائیاں جاندیاں نیں۔

اتھے کچھ نجی خبری زریعے وی نیں ۔ ٭ رنگیول جاں کارگل نمبر اک اخبار اے جو کشمیر وچ چھپدا اے تے لداخ وچ انگریزی تے اردو بولیاں وچ آؤندا اے ۔ ٭ reachladakh.com کول لداخی پترکار نیں جو سمیں-سمیں 'تے خبراں پہنچاؤندے نیں۔ ٭ لداخ دیاں روزانہ تازیاں خبراں visitladakh.com. اتھے پڑھیاں جا سکدیاں نیں۔

کجھ اشاعتاں، جو سارے جموں اتے کشمیر نوں سامبھدیاں نیں، لداخ دیاں کجھ خبراں طے کردے نیں۔ ٭ دا ڈیلی ایکسیلسیئر، "جموں اتے کشمیر دا سبھ توں ودھ وکدے اخبار" دا دعوہ کردا اے۔ ٭ایپیلوگ، جموں اتے کشمیر دا اک مہیناوار رسالہ۔ ٭کشمیر ٹائیمز، جموں اتے کشمیر دا اک روزانہ اخبار۔

ڈیموگرافی

اک لداخی زنانی روایتی لباس تے ہیٹ چ

لداخ دی لوک گنتی2،60،000 اے ، جہڑی کئی نسلی گروہاں نال ملی جلی اے ۔جنہان چ بوہتے تبتی ، مونپا لوک تے دردی لوک نیں ۔ دوجے لداخیاں وانگ ، بلتستان ، کارگل نبرا تے سورو وادیاں دے بلتی اپنی بولی تے اپنے نین نقشے چ تبتیاں نال گوڑا جوڑ رکھدے نیں ،تے کجھ ک سو سال پہلے تک بودھی سن ۔

ضلع لہہ تے زنگسکر چ بوہتے لداخی تبتی بدھ مت ، تے ضلع کارگل ج بوہتے شیعہ مسلمان نیں ۔ پر چنگیاں بھلیاں گھٹ گنتیاں بودھیاں دیاں ضلع کارگل تے مسلماناں دیاں ضلع لہہ چ نیں ۔ کارگل ، لہہ تے زنگسکر وچ پدوم چ کچھ کشمیری نسل دے سنی مسلمان وی نیں ۔

ضلع لہہ دے بلتی پڈاں چ کئی ہزار نوربخشی صوفی سلسلے دے مسلمان وی نیں ، جہڑے مسلمان صوفی شاہ سید محمد نوربخش قہستانی دے پیروکار نیں ۔ ایتھے لداخی سعائیاں دے 40 ٹبر وی نیں جنہاں نے 19ویں صدی چ مذہب بدلیا ۔اینہاں دا تعلق بوہت نکے سعائی چرچاں نال اے ،ایہہ 19ویں صدی چ سیکسونی ، جرمنی دے موراوی چرچ دے مشنریاں راہیں سعا‏ئی ہوئے

علاقے دے غیر لداخیاں چ ہندو تے سکھ وی نیں ۔

لداخ دے مذہب
مذہب			فیصد
ہندو			6.22%
مسلمان			47.39%
بدھ مت			45.86%
ہور†			0.52%
مذہباں دی ونڈ †Includes سکھs (0.2%), سعائی (<0.2%).

چانگپا خانہ بدوش ، جہڑے روپشو پٹھار (سطح مرتفع) چ رہندے نیں ، تبتیاں نال بوہتے نیڑے نیں ۔ 1960ء توں چانگتھانگ خانہ بدوشاں دے چینی تبت توں لداخ چ فرار پاروں خانہ بدوشاں دی گنتی ودھ رہی اے ۔ پر 2000ء توں کجھ خانہ بدوشاں نے ، خاص کر کھرناک کمیونٹی نے خانہ بدوش جیون تیاگ کے لہہ شہر چ وسوں کر لئی اے ۔ ضلع لہہ چ سارے تبت توں 3،500 پناہ گیر نیں ۔

دراس تے دھاہانو علاقےآں چ دارد نسل دے لوک دی اکثریت اے ۔دھاہانو دے واسی ، جنہاں نوں بروکپا کہندے نیں ، تبتی بدھ مت نوں منن آلے نیں تے اینہاں نے اپنیاں کافی ساریاں اصل داردی رسماں تے رواجاں نوں محفوظ رکھیا ہویا اے ۔پر دراس دے داردی اپنے کشمیری گوانڈھیاں دے اثر ہیٹھ مسلمان ہوگئے ۔

علاقے دی لوک گنتی ضلع کارگل تے ضلع لہہ وشکار تقریبا ادھی ادھی اے ۔لہہ 77٪ بدھ مت تے کارگل 80٪ مسلمان اے ۔

اک مقامی زنانی , لداخ

لداخ دی وڈی بولی لداخی اے جہڑی اک تبتی بولی اے ۔پڑھے لکھے لداخی ہندی ، اردو تے انگریزی جاندے نیں ۔ لداخ چ لداخی بولی دے مختلف لہجےآں دی بھرمار اے ۔تجارتی رستےآں اتے اپنی اہم پوزیشن وجوں لہہ دی بولی چ بوہت سارے بدیسی لفظ رل گئے نیں ۔تریخی طور اتے لداخی دی کلاسیکل تبتی توں علاوہ کوئی لکھی شکل نہیں ، پر ہن کئی لداخی لکھاریاں نے تبتی لپی ورتنی شروع کر دتی اے ۔انتظامی تے تعلیمی کم انگریزی چ ہندا اے ، پر ماضی چ اردو وڈے پیمانے اتے ورتی جاندی سی ، پر ہن لینڈ ریکارڈ تے کجھ پولیس ریکارڈ ای اردو چ رکھے جاندے نیں ۔

لہہ تے کارگل ضلعےآں دی آبادی

سال	ضلع لہہ			ضلع کارگل
	لوک گنتی	تبدیلی فیصد	1000 مرداں اُتے زنیانیاں	لوک گنتی	تبدیلی فیصد	1000 مرداں اُتے زنیانیاں
1951	40,484	—	1011	41,856	—	970
1961	43,587	0.74	1010	45,064	0.74	935
1971	51,891	1.76	1002	53,400	1.71	949
1981	68,380	2.80	886	65,992	2.14	853
2001	117,637	2.75	805	115,287	2.83	901

وڈی مورت

لیہ کول سندھ گھاٹی

Nubra Valley lit by the full moon

لداخ دے لوک

• لداخ دے لوک
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Portrait of a Hanu woman
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

ہور پڑھو

• Allan, Nigel J. R. 1995 Karakorum Himalaya: Sourcebook for a Protected Area. IUCN Archived 2006-11-10 at the وے بیک مشینسانچہ:Dead link. ISBN 969-8141-13-8
• Cunningham, Alexander. 1854. Ladak: Physical, Statistical, and Historical; with notices of the surrounding countries. Reprint: Sagar Publications, New Delhi. 1977.
• Desideri, Ippolito (1932). An Account of Tibet: The Travels of Ippolito Desideri 1712–1727. Ippolito Desideri. Edited by Filippo De Filippi. Introduction by C. Wessels. Reproduced by Rupa & Co, New Delhi. 2005
• Drew, Federic. 1877. The Northern Barrier of India: a popular account of the Jammoo and Kashmir Territories with Illustrations. 1st edition: Edward Stanford, London. Reprint: Light & Life Publishers, Jammu. 1971.
• Francke, A. H. (1914), 1920, 1926. Antiquities of Indian Tibet. Vol. 1: Personal Narrative; Vol. 2: The Chronicles of Ladak and Minor Chronicles, texts and translations, with Notes and Maps. Reprint: 1972. S. Chand & Co., New Delhi. (Google Books)
• Gielen, U. P. 1998. "Gender roles in traditional Tibetan cultures". In L. L. Adler (Ed.), International handbook on gender roles (pp. 413-437). Westport, CT: Greenwood.
• Gillespie, A. (2007). Time, Self and the Other: The striving tourist in Ladakh, north India. In Livia Simao and Jaan Valsiner (eds) Otherness in question: Development of the self. Greenwich, CT: Information Age Publishing, Inc.
• Gillespie, A. (2007). In the other we trust: Buying souvenirs in Ladakh, north India. In Ivana Marková and Alex Gillespie (Eds.), Trust and distrust: Sociocultural perspectives. Greenwich, CT: Information Age Publishing, Inc.
• Gordon, T. E. 1876. The Roof of the World: Being the Narrative of a Journey over the high plateau of Tibet to the Russian Frontier and the Oxus sources on Pamir. Edinburgh. Edmonston and Douglas. Reprint: Ch'eng Wen Publishing Company. Tapei. 1971.
• Harvey, Andrew. 1983. A Journey in Ladakh. Houghton Mifflin Company, New York.
• Knight, E. F. 1893. Where Three Empires Meet: A Narrative of Recent Travel in: Kashmir, Western Tibet, Gilgit, and the adjoining countries. Longmans, Green, and Co., London. Reprint: Ch'eng Wen Publishing Company, Taipei. 1971.
• Knight, William, Henry. 1863. Diary of a Pedestrian in Cashmere and Thibet. Richard Bentley, London. Reprint 1998: Asian Educational Services, New Delhi.
• Moorcroft, William and Trebeck, George. 1841. Travels in the Himalayan Provinces of Hindustan and the Panjab; in Ladakh and Kashmir, in Peshawar, Kabul, Kunduz, and Bokhara ... from 1819 to 1825, Vol. II. Reprint: New Delhi, Sagar Publications, 1971.
• Norberg-Hodge, Helena. 2000. Ancient Futures: Learning from Ladakh. Rider Books, London.
• Peissel, Michel. 1984. The Ants' Gold: The Discovery of the Greek El Dorado in the Himalayas. Harvill Press, London.
• Rizvi, Janet. 1998. Ladakh, Crossroads of High Asia. Oxford University Press. 1st edition 1963. 2nd revised edition 1996. 3rd impression 2001. ISBN 0-19-564546-4.
• Trekking in Zanskar & Ladakh: Nubra Valley, Tso Moriri & Pangong Lake, Step By step Details of Every Trek: a Most Authentic & Colourful Trekkers' guide with maps 2001–2002 Abebooks.co.uk

• Zeisler, Bettina. (2010). "East of the Moon and West of the Sun? Approaches to a Land with Many Names, North of Ancient India and South of Khotan." In: The Tibet Journal, Special issue. Autumn 2009 vol XXXIV n. 3-Summer 2010 vol XXXV n. 2. "The Earth Ox Papers", edited by Roberto Vitali, pp. 371–463.
• The Road to Lamaland - by Martin Louis Alan Gompertz
• Magic Ladakh - by Martin Louis Alan Gompertz

حوالا

• Francke, A. H. (1914, 1926). Antiquities of Indian Tibet. Two Volumes. Calcutta. 1972 reprint: S. Chand, New Delhi.

باہرلے جوڑ

Ladakh سفری راہنما منجانب ویکی سفر

• «Ladakh District». Leh-Ladakh.
• «Srinagar to Leh driving directions».
• «Photo Galleries of Ladakh». Sights and people of Ladakh. دریافت‌شده در ۷ جنوری ۲۰۰۷.
• «Experience Ladakh». td-photoscout. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۴-۰۳-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۸-۰۵.
• «Many useful resources including a number of full text historical works». Silk Road Seattle - University of Washington. دریافت‌شده در ۶ جون ۲۰۰۶.
• «Sustainable development and appropriate technology issues». The Ladakh Project. بایگانی‌شده از اصلی در ۶ نومبر ۲۰۱۰. دریافت‌شده در ۲۵ فروری ۲۰۰۷.
• «Official site of the Autonomous Hill Development Council, Leh». بایگانی‌شده از اصلی در ۱ جون ۲۰۰۶. دریافت‌شده در ۶ جون ۲۰۰۶.
• «Improvement of rural people livelihood in cold desert areas of the Western Himalayas». International NGO Network & 20 years experience of GERES in Ladakh. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۵ نومبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۴ جون ۲۰۰۷.
• «10 REASONS WHY TRAVELERS (NOT TOURISTS) SHOULD VISIT LADAKH IN WINTERS». دریافت‌شده در ۵ فروری ۲۰۱۵.

لداخ دے کھاݨے

• فوٹو گیلری لداخ 2010 Archived 2014-03-01 at the وے بیک مشین

حوالے