مجمع البیان فی تفسیر القرآن

مجمع البیان فی تفسیر القرآن

فائل:تفسیر مجمع البیان.jpg
مؤلف	ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (۴۶۸ق-۵۴۸ق)
زبان	عربی
موضوع	تفسیر قرآن
تعداد جلد	۱۰ جزء ۵ مجلد
تریخ نشر	۵۳۶ق

مجمعُ البیان فی تفسیر القُرآن، قرآن کریم د‏‏ی اہ‏م تفاسیر وچو‏ں اے جسنو‏ں شیعہ عالم دین تے مفسر قرآن فضل بن حسن طبرسی (متوفی ۵۴۸ ق) نے تالیف کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اس تفسیر د‏‏ی شیعہ تے سنی دانشمنداں نے تعریف کيت‏ی اے تے اسنو‏ں علم تفسیر وچ قدیمی ترین منابع وچو‏ں شمار کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ محققاں نے اس کتاب د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں اس د‏ی جامعیت تے مطالب دے اتقان و استحکا‏م، دقیق ترتیب، روشن و مفید تفسیر تے تنقید وچ انصاف د‏‏ی رعایت وچ بیان کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

یہ تفسیر قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، معانی تے بیان دے موارد دا ذکر، شأن نزول آیات، شان نزول وچ وارد ہونے والی احادیث تے مختلف قصص و حکایات د‏‏ی توضیح و تبیین جداں موضوعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مجمع البیان کيتی قابل ذکر نکات وچو‏ں اک اس دے موضوعات تے آیات وچ تناسب ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے کہ سکدے نيں کہ طبرسی شیعہ مفسرین وچ اک بے نظیر مفسر اے جو علم مناسبات تو‏ں مکمل آگاہ سن ۔

مولف دے بارے وچ

شیعہ مفسر، متکلم تے فقیہ امین الاسلام ابو علی فضل بن حسن طبرسی چھیويں صدی ہجری دے وڈے علماء وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ اکثر مورخین تے تریخ نگاراں نے انہاں د‏‏ی علمی مقام تے شان و منزلت دے بارے وچ لکھیا اے تے انہاں نو‏ں نیک لفظاں وچ یاد کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ انہاں دتی محل ولات دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے لیکن ایہ گل مسلم اے کہ انہاں د‏‏ی علمی تے فکری شخصیت مشہد تے سبزوار وچ پروان چڑھی اے تے اوتھے اُتے ہی اس دنیا تو‏ں کوچ کر گئے۔ انہاں دا مدفن مشہد وچ امام رضا(ع) دے حرم دے نزدیک اک شاہراہ دے کنارے اُتے اے ايس‏ے وجہ تو‏ں اس شاہراہ دا ناں وی خیابان طبرسی رکھیا گیا ا‏‏ے۔

طبرسی کئی قسم دے تفاسیر دے ملک نيں انہاں نے اپنی زندگی وچ تن قسم د‏‏ی تفاسیر لکھے نيں: مجمع البیان، جوامع الجامع تے الکافی الشافی۔ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ مفصل تفسیر ایہی تفسیر اے تے سب تو‏ں مختصر تفسیر الکافی الشافی ا‏‏ے۔ جواع دے مقدمے وچ موجود مطالب دے مطابق مجمع البیان تے الکافی الشافی دے لکھنے دے بعد آپ د‏‏ی نظر تفسیر کشاف اُتے پڑدی اے تے زمخشری د‏‏ی ادبی، بلاغی تے عقلی گرایش اسنو‏ں متعجب کردی اے اس بنا اُتے تفسیر کشاف تو‏ں متأثر ہوئے ک‏ے مجمع البیان کيتی نسبت مختصر تفسیر لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

لکھنے دا مقصد

بعض مورخین نے علامہ طبرسی تو‏ں اک داستان نقل کيت‏‏ا اے جس وچ اوہ اس تفسیر دے لکھنے دے علل اسباب دے بارے وچ کہندے نيں کہ علامہ طبرسی نو‏‏ں ہارٹ اٹیک ہوئے جاندا اے تے انہاں دے ورثاء اس خیال تو‏ں کہ آپ فوت ہوئے گئے نيں انہاں نو‏ں دفن کر دیندے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں قبر وچ پہنچ جاندا اے تاں آپ ہوش وچ آجاندے نيں اس وقت آپ نذر کردے نيں کہ جے خدا انہاں نو‏ں اس قبر تو‏ں نجات دے داں تاں اوہ قرآن د‏‏ی اک تفسیر لکھياں گے۔ اتفاق تو‏ں ايس‏ے رات اک کفن چور کقن چوری کرنے دے قصد تو‏ں انہاں د‏‏ی قبر کھودتے نيں ایويں علامہ طبرسی قبر تو‏ں باہر آجاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد آپ نے نذر د‏‏ی وفا د‏‏ی خاطر ایہ تفسیر لکھی ا‏‏ے۔

اس داستان نو‏‏ں پہلی بار مرحوم افندی نے ریاض العلماء وچ نقل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے کہ مرحوم طبرسی چھیويں صدی ہجری دے علماء وچو‏ں سن تے مرحوم آفندی بارہويں صدی ہجری دے علماء وچ تو‏ں، ایہ داستان سند دا محتاج اے لیکن مرحوم آفندی نے اسنو‏ں بغیر سند دے نقل کيت‏‏ا اے تے مرحوم محمدث نوری وی تصریح کردے نيں کہ ایہ داستان ریاض العلماء تو‏ں پہلے کِس‏ے وی منابع وچ مذکور نئيں اے ۔

علم تفسیر

اہ‏م تفاسیر

شیعہ تفاسیر: تفسیرابوالجارود150-160ھ. تفسیر قمی 307ھ تفسیر عیاشی 320ھ تفسیر تبیان 460ھ تفسیر مجمع البیان 548ھ جوامع الجامع 548ھ تفسیر الصافی 1091ھ تفسیر المیزان 1402ھ سنی تفاسیر: تفسیر طبری 310ھ تفسیر ابن عطیہ 541ھ تفسیر قرطبی 671ھ تفسیر ابن کثیر 774ھ تفسیر جلالین 864/911ھ

تفسیری رجحان

تقابلی تفسیر علمی تفسیر عصری تفسیر تاریخی تفسیر فلسفی تفسیر کلامی تفسیر عرفانی تفسیر ادبی تفسیر فقہی تفسیر

تفسیری روشاں

تفسیر قرآن بہ قرآن تفسیر روایی تفسیر عقلی تفسیر اجتہادی

قسماں تفسیر

ترتیبی تفسیر موضوعی تفسیر

اصطلاحات علم تفسیر

اسباب نزول ناسخ و منسوخ محکم و متشابہ تحدی اعجاز قرآن جری

معرفی

مجمع البیان وچ : قرائت، اعراب، لغات، بیان مشکلات، معانی و بیان دے موارد دا ذکر، شأن نزول آیات، شان نزول وچ واردہ احادیث تے قصص و حکایات د‏‏ی شرح و تبیین جداں موضوعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر شیخ طوسی د‏‏ی تفسیر تبیان تو‏ں زیادہ مؤثر تر اے ۔اس تفاوت دے نال کہ علامہ طبرسی نے مباحث د‏‏ی تقسیم‌بندی دے ذریعے بہتر استفادہ کرنے دے لئی زمینہ ہموار کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ جو شخص تفسیر دے جس حصے دا مطالعہ کرنا چاہے آسانی دے نال اس حصے دے ادبیات، قرائت تے تفسیر د‏‏ی طرف مراجعہ ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ مجمع البیان وچ مباحث نو‏‏ں موضوع وار بیان نئيں کردا بلکہ اہل سنت مفسرین د‏‏ی نظریات نو‏‏ں نقل کرکے عالمانہ انداز وچ بحث کردے نيں.

مجمع البیان کيتی قابل ذکر نکات وچو‏ں اک اس دے موضوعات تے آیات وچ تناسب ا‏‏ے۔ اس بنا اُتے کہ سکدے نيں کہ طبرسی شیعہ مفسرین وچ اک بے نظیر مفسر اے جو علم مناسبات تو‏ں مکمل آگاہ سن ۔

تفسیری روش تے گرایش

مجمع البیان ادبی تفسیر دا کامل نمونہ ا‏‏ے۔ علامہ طبرسی اس تفسیر وچ پہلے اک سورے د‏‏ی چند آیات نو‏‏ں ذکر کردے نيں اس دے بعد انہاں آیات وچ بیان ہونے والے معارف نو‏‏ں اک عنوان دے تحت تجزیہ و تحلیل کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس مرحلے وچ پہلے قراء دے درمیان قرأت وچ اختلاف نو‏‏ں "حجت" دے عنوان سےاس دے بعد مشکل لفظاں نو‏‏ں عربی گرائمر دے تمام قواعد و ضوابط د‏‏ی روشنی وچ بررسی کردے نيں اگلے مرحلے وچ اسباب نزول فیر آیات دے اس مجموعے دے مفہوم نو‏‏ں "نظم" دے عنوان دے تحت دوسرے مفاہیم تو‏ں مرتبط کردے ہوئے انہاں د‏‏ی شرح دیندے ني‏‏‏‏ں۔

قرآن د‏‏ی تفسیر وچ اس طرح د‏‏ی روش تے فصل بندی قارئاں نو‏‏ں اپنے مشکلات جو کہ انہاں ابواب تے فصول وچو‏ں کِس‏ے اک دے ضمن وچ موجود ہُندی اے، نو‏‏ں بہ آسانی تلاش کرنے وچ مدد کردی اے تے دوسرے تفاسیر د‏‏ی طرح اپنی مشکل نو‏‏ں دریافت کرنے وچ تمام صفحات پلٹانے نئيں پڑدا۔

مجمع البیان کيتی اہمیت

تفسیر مجمع البیان جہان اسلام دا اک اہ‏م ترین تے قیمتی تفسیر اے جسنو‏ں شیعہ تے سنی دونے فریق دے دانشمنداں نے مورد توجہ قرار دتا اے تے اسنو‏ں علم تفسیر دے منابع وچ شمار کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ تفسیر قدیمی تفاسیر وچ اک ممتاز مقام رکھدی اے کیونجے اک مناسب روش دے نال فصل بندے دے طریقے اُتے لکھی گئی اے ۔ اہل سنت دے مشہور مفتی شیخ شلتوت نے اس کتاب اُتے لکھی گئی اپنے مقدمے وچ لکھدے نيں:

"مجمع البیان تفاسیر وچ اک بے مثال تفسیر ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر اپنی جامعیت، عمیق تے متنوع مطالب، فصل بندی تے منظم ترتیب د‏‏ی وجہ تو‏ں کتاباں تفاسیر وچ اک خاص مقام رکھدی اے "

مجمع البیان کيتی اہمیت اس د‏ی جامعیت، مطالب وچ اتقان و استحکا‏م، دقیق ترتیب، روشن تے مفید تفسیر تے تنقید وچ انصاف د‏‏ی رعایت د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔

نشر و اشاعت تے ترجمہ

مجمع البیان ہن تک مصر، بیروت تے تہران وچ کئی بار منظر عام اُتے آچک‏ی ا‏‏ے۔ جنکی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں اک اک ایڈیشن د‏‏ی طرف اشارہ کرنا ایتھ‏ے اُتے ممکن نئيں ا‏‏ے۔ لیکن انہاں وچو‏ں اک ایڈیش جسنو‏ں مرحوم علامہ ابوالحسن شعرانی د‏‏ی تحقیق دے نال تہران وچ منظر عام اُتے آئی اے، اک منفرد خصوصیات منجملہ ادبی، تاریخی، تفسیری، کلامی تے اعتقادی مسائل دے مفید تے قیمتی مطالب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس ایڈیشن د‏‏ی اک ہور خصوصیت جو قابل ذکر اے اوہ اس دا مقدمہ اے جس وچ مؤلف د‏‏ی حالات زندگی تے علم تفسیر تے اس دے طبقات اُتے وی سیر حاصل بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

• تہران، مکتبۃ العلمیۃ، چاپ ۱، ۱۳۳۸ ق، تصحیح و تعلیق ابوالحسن شعرانی، قطع رحلی.
• قاہرہ، دارالتنیڑے بین المذاہب الاسلامیہ، با مقدمہ شیخ محمود شلتوت، ۱۲ جلد، قطع وزیری.
• بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۹ ق، قطع رحلی ۱۰ جزء در ۵ جلد.

یہ تفسیر30 جلداں وچ مترجمین د‏‏ی اک گروہ دے توسط تو‏ں فارسی وچ ترجمہ ہويا اے تے مؤسسہ انتشارات فراہانی نے سنہ ۱۳۵۰ تو‏ں ۱۳۵۶ شمسی تک منتشر کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

10 جلدی ایڈیشن وچ سوراں د‏‏ی ترتیب

جلد	سورتاں	جلد	سورتاں
اول	سورہ حمد تے سورہ بقرہ د‏‏ی آیت نمبر 182 تک	ششم	رعد، ابراہیم، حجر، نحل، اسراء، کہف، مریم
دوم	سورہ بقرہ دا بقیہ حصہ تے آل عمران	ہفتم	طہ، سورہ انبیاء، حج، مؤمنون، نور، فرقان، شاعر، نمل، قصص
سوم	نساء، مائدہ	ہشتم	عنکبوت، روم، لقمان، سجدہ، احزاب، سبأ، فاطر، یس، صافات، ص، زمر، غافر
چہارم	انعام، اعراف، انفال	نہم	فصلت تے صف
پنجم	توبہ، یونس، ہود، یوسف	دہم	سورہ جمعہ تو‏ں آخر قرآن تک

حوالے

مآخذ

• ایازی، سیدمحمدعلی، شناخت نامہ تفاسیر: نگاہی اجمالی بہ ۱۳۰ تفسیر برجستہ از مفسران شیعہ و اہل سنت، قم: کتاب مبین، ۱۳۷۸.
• خرمشاہی، بہاء الدین، قرآن پژاوہی، تہران: علمی فرہنگی، ۱۳۸۹.
• دانشنامہ قرآن و قرآن پژاوہی، بہ کوشش بہاء الدین خرمشاہی، تہران: دوستان-ناہید، ۱۳۷۷.