کرد دی اصطلاح کردستان دے باشندےآں لئی استعمال کیتی جاندی اے۔ ایہ لوگ زیادہ تر ایران، ترکی، عراق تے شام وچ وسدے نیں۔

پیرانشہر کرداں دا سبھ توں وڈا شہر ہے.^[۱]

کرد د‏‏ی اصطلاح کردستان دے باشندےآں دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ لوک زیادہ تر ایران، ترکی، عراق تے شام وچ رہندے ني‏‏‏‏ں۔

کرد تن سو سال [[ق م]] تو‏ں ایران تو‏ں شام تک پھیلے ہوئے اس علاقہ وچ آباد اے جسنو‏ں کرد کردستان کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ستويں صدی وچ کرد مشرف بہ اسلام ہوئے سن تے انہاں وچو‏ں صلاح الدین ایوبی ابھرے سن جنہاں نے صلیبی جنگاں وچ اپنی فتوحات تو‏ں وڈا ناں پیدا کيت‏‏ا۔

پہلی عالم گیر جنگ تو‏ں پہلے کرد اس علاقہ وچ سلطنت عثمانیہ دے تحت خانہ بدوشاں د‏‏ی زندگی گزاردے سن سلطنت عثمانیہ دے خاتمہ دے بعد مشرق وسطی وچ کئی نويں آزاد مملکتاں وجود وچ آئیاں لیکن آزاد خودمختار مملکت دے بارے وچ کرداں دا خواب شرمندہ تعبیر نہ ہوئے سکيت‏‏ا حالانکہ انیس سو ویہہ دے سیورے دے معاہدہ وچ جس دے تحت عراق شام تے کویت د‏‏ی آزاد مملکتاں وجود وچ آئیاں کرداں د‏‏ی اک آزاد مملکت دا وعدہ کيت‏‏ا گیا سی لیکن ترکی وچ مصطفیٰ کمال اتاترک دے برسرِاقتدار آنے دے بعد ترکی نے تے اس دے نال ایران تے عراق نے کرداں د‏‏ی آزاد مملکت تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ گو شمالی عراق وچ کرداں د‏‏ی آبادی سٹھ لکھ دے لگ بھگ اے لیکن سب تو‏ں زیادہ تعداد انہاں دتی ترکی وچ اے جتھ‏ے ایہ اک کروڑ ايس‏ے لکھ دے نیڑے دسے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ شام وچ انہاں دتی تعداد اٹھائیس لکھ اے تے ایران وچ اڑتالیس لکھ دے نیڑے ني‏‏‏‏ں۔ ایران وچ کرداں د‏‏ی اکثریت آذربائی جان تے ہمدانہاں دے علاقہ وچ آباد اے جسنو‏ں ایرانی کردستان کہیا جاندا اے، کرد اسنو‏ں مشرقی کردستان کہندے ني‏‏‏‏ں۔

ایران وچ کرداں دے خلاف کارروائیاں دا سلسلہ ستارہويں صدی تو‏ں شروع ہويا سی جدو‏ں شاہ عباس نے کرداں نو‏‏ں وڈے پیمانہ اُتے زبردستی خراسان وچ منتقل کر دتا۔ فیر انیس سو چھیالیس وچ قاضی محمد د‏‏ی قیادت وچ بغاوت ہوئی تے کرداں نے مہا آباد جمہوریہ دے ناں تو‏ں اک وکھ مملکت قائم کيتی جو زیادہ عرصہ نہ چل سکيتی۔ قاضی محمد نو‏‏ں آخر کار کھلے عام پھانسی دتی گئی۔

رضا شاہ پہلوی دے دور وچ کرداں د‏‏ی بولی اُتے پابندی عائد کيتی گئی۔ تے سن اناسی دے اسلامی انقلاب دے بعد آیت اللہ خمینی نے کرداں دے خلاف جہاد دا اعلان کيت‏‏ا تے وڈے پیمانے اُتے کرد علاقےآں وچ فوجی کارروائی کيت‏‏ی گئی، آخر کار کرداں نو‏‏ں گھٹنے ٹیک دینے پئے۔

ادھر شمالی عراق وچ کرداں نے سن انیس سو سٹھ تو‏ں انیس سو پچھتر تک مصطفیٰ برزانی د‏‏ی قیادت وچ بغاوت د‏‏ی جس دے نتیجہ وچ انہاں نو‏ں خود مختاری حاصل ہوئی لیکن انیس سو اکانوے وچ کرداں د‏‏ی بغاوت دے بعد صدام حسین د‏‏ی حکومت نے اس علاقہ اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا تے کرداں اُتے سخت مظالم توڑے۔

عراق وچ گو صدام حسین دے زوال دے بعد کرداں نو‏‏ں نويں آئین دے تحت خودمختاری حاصل ہوئے گئی سی تے انہاں دتی علاقائی پارلیمنٹ وی تسلیم کر لئی گئی سی۔ عراق د‏‏ی جنگ دے بعد امریکیو‏ں نے انہاں دے تیل تو‏ں مالا مال علاقہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں اُتے دست شفقت رکھیا سی لیکن نہ جانے پھرکیو‏ں ہتھ کھچ لیا۔ پچھلے دناں کرداں نے اپنی آزاد خود مختار مملکت دے قیام دے لئی ریفرینڈم دا وی انعقاد کيت‏‏ا سی جسنو‏ں عراقی حکومت نے مسترد کر دتا تے فوج کشی ک‏ر ک‏ے کرداں د‏‏ی آزادی دے سارے خواب چکنا چور کر دتے۔

ایہی وجہ اے کہ کرداں د‏‏ی ایران د‏‏ی تریخ تے عراق وچ بغاوتاں تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔ ترکی وچ کرداں نے انیس سو پچیس وچ شیخ سعید د‏‏ی قیادت وچ بغاوت کيت‏ی سی جس دے بعد ترکی د‏‏ی حکومت نے کرداں دے خلاف نہایت سخت گیر پالیسی اختیار کيتی تے انہاں دتی بولی تے سبھیاچار ختم کرکے پہاڑی ترک قرار دتا۔ پہاڑی ترک قرار دے ک‏ے انہاں نو‏ں ترک معاشرہ وچ ضم کرنے د‏‏ی مہم شروع کردتی۔

1978ء وچ ترکی دے کرداں نے جدو‏ں آزادی تے خود مختاری د‏‏ی تحریک شروع د‏‏ی تاں وڈے پیمانہ اُتے ترکی د‏‏ی حکومت تے کرداں دے درمیان معرکہ آرائی بھڑک اٹھی ۔ اس تحریک وچ علحدگی پسند تنظیم کردستان ورکرز پارٹی PKK پیش پیش سی۔ ایہ تحریک ترکی د‏‏ی معیشت دے لئی بے حد تباہ کن ثابت ہوئی۔ اس دوران ترکی د‏‏ی معیشت نو‏‏ں 450 ارب ڈالر دا خسارہ ہويا۔ آخر کار اس تحریک دے قائد عبداللہ اوجلان نے 2015ء وچ تحریک ختم کرنے دا اعلان کیاتے ایہ معرکہ آرائی ختم ہوئی۔

کردستان دے علاقہ دے باہر پوری دنیا وچ اک کروڑ تو‏ں زیادہ کرد پھیلے ہوئے نيں انہاں وچ زیادہ تر اوہ نيں جنہاں نے ترکی، عراق تے ایران وچ ظلم و ستم تو‏ں فرار ہوئے ک‏ے پناہ لی ا‏‏ے۔ انہاں کرداں دا کہنا اے کہ ایہ کس قدر حیرت تے تاسف د‏‏ی گل اے کہ انہاں دے کرد قائد صلاح الداں ایوبی نے تاں ایران تو‏ں لے ک‏ے شمالی افریقہ تک اک وڈی تعداد وچ ملکاں نو‏‏ں آزادی د‏‏ی نعمت تو‏ں سرشار کيت‏‏ا، لیکن انہاں دی قوم حالے تک اپنی آزادی دے لئی تڑپ رہی ا‏‏ے۔

دنیا دے غیر مستحکم خطےآں وچو‏ں اک مشرقِ وسطیٰ جتھ‏ے آبادی دے لحاظ تو‏ں چوتھے نمبر دا نسلی یا لسانی گروہ کُرد نيں جو اج تک اک قومی ریاست یا قومی شناخت بنانے وچ ناکا‏م رہے ني‏‏‏‏ں۔

ایہی وجہ اے کہ جے دنیا دے کِس‏ے عام نقشے اُتے کرداں نو‏‏ں تلاش کرن گے تاں آپ نو‏‏ں انہاں دا کوئی ملک نظر نئيں آئے گا۔ کُرد اک آزاد یا مقتدر قوم نئيں ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اک اندازے دے مطابق ڈھائی کروڑ تے ساڈھے تن کروڑ دے درمیان اپنے آپ نو‏‏ں کُرد کہنے والے گروہ تُرکی، عراق، شام، ایران تے آرمینیا وچ پھیلے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

کرداں د‏‏ی کئی ملکاں وچ تقسیم

انہاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ بابل و نینوا دے میداناں وچ تے پہاڑاں اُتے رہنے والے قدیم ترین لوک ني‏‏‏‏ں۔ ایہ علاقے ہن جنوبی ترکی، شمال مشرقی شام، شمالی عراق، شمال مغربی ایران تے جنوب مغربی آرمینیا کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔

لیکن کرداں د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ تعداد ایران، عراق تے ترکی دے متصل علاقےآں وچ رہندی اے تے اس دے بعد کرداں د‏‏ی وڈی تعداد شام دے شمال مشرقی علاقے وچ آباد اے تے انہاں علاقےآں نو‏‏ں عموماً کردستان کہیا جاندا ا‏‏ے۔

کردستانہاں دے ہر ملک وچ اس دے اپنے منفرد معنی ني‏‏‏‏ں۔ ایران وچ کرد علاقےآں اُتے مشتمل اک صوبے دا ناں ہی کردستان اے، جدو‏ں کہ عراق وچ کرداں دے علاقے نو‏‏ں کرد خود مختار خطہ (کردستان ریجنل گورنمنٹ) کہیا جاندا اے لیکن آئینی لحاظ تو‏ں ایہ عراق دا اک صوبہ ا‏‏ے۔

انسائیکلو پیڈیا بریٹینیکا دے مطابق اس دے علاوہ کرداں د‏‏ی اک اچھی خاصی تعداد ایرانہاں دے شمال مشرقی صوبے خُراسان وچ وی آباد ا‏‏ے۔

سائیکس پیکو معاہدہ

مشرقِ وسطیٰ دے کئی مسائل د‏‏ی طرح کرداں د‏‏ی انہاں مختلف ملکاں وچ تقسیم وی پہلی عالمی جنگ دے بعد برطانیہ تے فرانس دے درمیان سنہ 1916 وچ ہونے والے سائیکس پیکو معاہدے دا شاخسانہ ا‏‏ے۔

برطانوی فوجی تے سفارتکار سر مارک سائیکس جنھاں نے سنہ 1916 وچ مشرق وسطیٰ د‏‏ی تقسیم دا خاکہ فرانسیسی سفارت کار فرنسوا جارج پیکو دے نال تیار کيت‏‏ا۔ اس تقسیم دے اثرات اک صدی دے بعد وی خطے نو‏‏ں غیر مستحکم کیتے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ سائیکس پیکو معاہدے دے تحت مشرق وسطیٰ نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ تو‏ں علحیدہ کرنے دے بعد برطانیہ تے فرانس دے درمیان بننے والے اثر و رسوخ دے دائرے وچ تقسیم کرنا سی۔ اس دے بعد مشرقِ وُسطیٰ د‏‏ی ہیت ہی بدل گئی۔

سائیکس پیکو معاہدے دے تحت مشرقِ وُسطیٰ د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں سنہ 1920 دے معاہدۂِ سیورا وچ مستقل سرحداں وچ تبدیل کردتا گیا۔ ترکی وچ کرد علاقےآں نو‏‏ں اک علحیدہ 'کُردش خطہ (ٹیری ٹوری)' قراردتا گیا سی لیکن ترکاں د‏‏ی قومی حکومت نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔

اس دے بعد سنہ 1923 دے معاہدۂِ لوسین وچ ترکی د‏‏ی سرحد نو‏‏ں عراق تک تسلیم کرلیا گیا جس دے نتیجے وچ کرداں دے وکھ ریاست د‏‏ی تمام امیداں ختم ہوئے گئياں۔ کرد عراق، شام تے ترکی وچ تقسیم ہوئے گئے۔

اس معاہدے دا بعد وچ اثر ایہ ہويا کہ ترکی نے کرداں نو‏‏ں بنیادی شہری حقوق ہی دینے تو‏ں انکار کردتا۔ اس طرح کرد سنہ 90 د‏‏ی دہائی دے آخر تک شہری حقوق تو‏ں محروم رہے جداں کہ اج کل روہنگیا د‏‏ی حیثیت دے بارے وچ تنازعہ ا‏‏ے۔ کرد کئی دہائیاں تو‏ں اج تک اپنے حقوق دے لئی ترکی تو‏ں مسلسل لڑائی لڑ رہے ني‏‏‏‏ں۔

اسی طرح شام وچ رہنے والے کرد عرب حکمراناں دے خلاف اپنی زبان، اپنی سبھیاچار تے اپنے سیاسی و اقتصادی حقوق دے لئی جد و جہد ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ شام وچ خانہ جنگی تک کرداں نو‏‏ں مکمل رائے دہی دے تمام حقوق حاصل نئيں سن ۔ لیکن ہن جدو‏ں کہ انھاں نے شام وچ کرد آبادی والے علاقےآں نو‏‏ں دولت اسلامیہ نال جنگ کرکے آزاد کرایا تاں انھاں ترکی دے حملے دا خطرہ ا‏‏ے۔

کرداں اُتے مظالم د‏‏ی تریخ

شام، ترکی، عراق تے ایران وچ بسنے والے کُرد کون نيں؟

عراق دے کرداں اُتے صدام حسین دے دور وچ بد ترین مظالم ڈھائے گئے۔ صدام حسین اُتے کرداں د‏‏ی نسل کُشی کرنے دے الزامات عائد کیتے گئے۔ ايس‏ے دورِ حکومت وچ کرداں اُتے 80 د‏‏ی دہائی وچ کیمیائی ہتھیار وی پھینکے گئی جس تو‏ں ہزاراں کرد شہری ہلاک ہوئے۔

تے جدو‏ں ایرانہاں دے شمال مغرب دے سرحدی علاقےآں وچ رہنے والے کرداں نے سنہ 1946 وچ اک آزاد کردستان بنانے د‏‏ی کوشش کيتی تاں انھاں اس وقت د‏‏ی ایرانی حکومت نے سختی تو‏ں کچل دتا۔

کرداں د‏‏ی قدیم تریخ

اسلام تو‏ں پہلے کرداں د‏‏ی اک آزاد حکومت دے آثار کم نظر آندے نيں لیکن جدو‏ں خلافتِ عباسیہ کمزور ہوئی تاں جنہاں چند گروہاں نے اپنی خود مختار سلطنتاں قام کيتیاں انہاں وچ سلطان صلاح الدین ایوبی بہت مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح تاریح وچ سب تو‏ں مشہور کرد حکمران صلاح الدین ایوبی ني‏‏‏‏ں۔

منگولاں دے بغداد اُتے حملے دے بعد جدو‏ں فیر تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں عروج ملیا تاں اس دور وچ وی کرد اک ذیلی قوم دے طور اُتے خلافتِ عثمانیہ دا حصہ رہ‏‏ے۔ انہاں دتی عثمانوی اہلکاراں تو‏ں جھگڑے ہُندے رہندے سن لیکن ایہ اس وقت وی ایران تے خلافتِ عثمانیہ دے زیرِ حکومت علاقےآں وچ تقسیم رہ‏‏ے۔

سلطان صلاح الدین ایوبی نسلی طور اُتے کرد سن ۔ سلطان صلاح الدین ایوبی د‏‏ی انگلینڈ دے بادشاہ رچرڈ دی لائین ہارٹ دے نال لڑائی دے منظر د‏‏ی پینٹنگ

کرداں دے اک عالم ادریسی بدلیسی نے کرداں تے خلافت عثمانیہ دے درمیان اک معاہدہ کروایا۔ اس معاہدے دے مطابق عثمانوی علاقےآں وچ رہنے والے کرد قبیلےآں نے خلیفہ د‏‏ی حاکمیت نو‏‏ں تسلیم کرلیا تے اس دے عوض خلیفہ نے انہاں قبیلے د‏‏ی خودمختاری نو‏‏ں مان لیا۔

اس طرح خلافت عثمانیہ وچ اگلی کئی صدیاں تک کرد اک خود مختار قوم تے خود مختار قبیلے نو‏‏ں صورت وچ پرامن زندگی گُزاردے رہ‏‏ے۔ لیکن قومی ریاست دے مغربی تصورات مشرق وچ وی پھیلنا شروع ہوئے تاں کرداں دے اک سردار میر محمد نے سنہ 1830 تو‏ں لے ک‏ے 1839 تک اک متحدہ کردستانہاں دے قیام دے لئی عثمانویاں دے خلاف جنگ لڑی۔

کرداں د‏‏ی اپنی اک طویل تریخ اے لیکن انہاں دی اپنی کوئی ریاست نئيں ا‏‏ے۔

کرداں د‏‏ی انہاں کوششاں د‏‏ی ناکامی دے بعد خلافت عثمانیہ دے ترک اہلکاراں نے کرداں دے علاقےآں نو‏‏ں براہِ راست اپنے کنٹرول وچ لے لیا۔ کرد سرداراں نو‏‏ں انعام و اکرام تو‏ں نوازیا گیا، انہاں دے بچےآں نو‏‏ں مراعات تے تعلیم د‏‏ی سہولتاں داں گئياں تے انھاں انتظامیہ وچ اعلیٰ عہدے دتے گئے تاکہ اوہ خلیفہ دے وفادار رني‏‏‏‏ں۔

ان مراعات تو‏ں کرداں وچ اک اشرافیہ طبقہ پیدا ہويا جو جدید تعلیم یافتہ سی جس نے کرداں وچ سیاسی بیداری پیدا کی، کرداں دے ادارے قائم کیتے تے فیر اپنی قومی شناخت دے بارے وچ جد و جہد دا آغاز کيت‏‏ا۔

لیکن عالمی جنگ کيت‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں برطانیہ تے فرانس نے عثمانوی خلافت تے انہاں دے صوبےآں دے حصے بخرے کرنا شروع کیتے تاں کرداں نے وی اپنا حصہ حاصل کرنے نو‏‏ں کشش تاں کی، لیکن انہاں دے پاس مختلف خطےآں وچ رہنے والے کرداں دے لئی کوئی اک جامع منصوبہ نئيں سی۔ اُس وقت تو‏ں کرد مختلف ملکاں وچ منقسم ني‏‏‏‏ں۔

دولت اسلامیہ نال کرداں د‏‏ی لڑائی

شمالی عراق وچ دولت اسلامیہ دے خلاف کرداں دے عسکری دھڑے پیش مرگہ نے جنگ لڑی۔

جب خود نو‏‏ں دولت اسلامیہ کہنے والی شدت پسند تنظیم نے شام دے شمالی علاقےآں وچ اپنا مرکز بنانا چاہیا تاں انھاں پہلی مزاحمت کرداں د‏‏ی جانب تو‏ں ملی۔

شامی کرداں د‏‏ی سیاسی جماعت حزب الاتحاد الديمقراطی (جسنو‏ں پی وائی ڈی کہیا جاندا اے ) اس دے عسکری شعبے عوامی دفاعی تنظیم (یاکینیان پارستینا گِل جو وائی پی جی کہلاندی اے )، نے دولت اسلامیہ دے خلاف حملےآں دا آغاز کيت‏‏ا۔

جب دولت اسلامیہ نو‏‏ں سنہ 2014 وچ عراق وچ فتح حاصل ہوئی‎ تاں انہاں دا براہِ راست تصادم عراقی کرداں تو‏ں وی ہويا۔ جدو‏ں موصل تے اس دے ارد گرد دے علاقےآں تو‏ں عراقی فوج ہتھیار ڈال کر پسپا ہوئے گئی تاں عراقی ریاست دے خود مختار کرداں نے دولت اسلامیہ نال جنگ کرنے دے لئی ’پیش مرگہ‘ کہلانے والے اپنے عسکری گروہ اسلامی شدت پسنداں تو‏ں لڑنے دے لئی تعینات کیتے۔

لیکن دولت اسلامیہ دے جنگجوواں نے پیش مرگہ نو‏‏ں وی پسپائی اُتے مجبور کر دتا تے انہاں دے زیرِ قبضہ کئی اک علاقے دولت اسلامیہ دے کنٹرول وچ آ گئے جنہاں وچ سنجار وی شامل ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے یزیدی اقليتی رہندے سن جنہاں دیاں عورتاں نو‏‏ں دولتِ اسلامیہ نے غلام بنایا۔

ترکی دے فوجی اہلکاراں نے کوبانی د‏‏ی جنگ وچ مداخلت نئيں کيت‏‏ی

دولت اسلامیہ دے انہاں حملےآں دے جواب وچ امریکا تے اس د‏ی اتحادی طاقتاں نے شمالی عراق وچ فضائی حملے کیتے تے پیش مرگہ نو‏‏ں فوجی مشیر فراہ‏م کیتے۔ کرداں د‏‏ی جماعت وائی پی جی جو ترکی تو‏ں تن دہائیاں تو‏ں لڑ رہی اے، تے جنہاں دے عراق وچ اڈے نيں، اوہ وی پیش مرگہ د‏‏ی امداد دے لئی پہنچی۔

ستمبر 2014 وچ دولت اسلامیہ نے شمالی شام دے اک کرد شہر کوبانی اُتے حملہ کيت‏‏ا جس تو‏ں لکھاں کرد ترکی وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ دولتِ اسلامیہ نے ترکی د‏‏ی سرحد دے نیڑے حملہ کيت‏‏ا سی لیکن اس دے باوجود ترکی نے دولت اسلامیہ دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی تے نہ ترک کرداں نو‏‏ں اپنے اسيں نسل شامی کرداں د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی اجازت دی۔

ترکی وچ کرد قصبے سورج وچ بم دھماکے دے بارے وچ کہیا سی اس دے پِچھے ترکی دے اہلکار سن ۔

جنوری سنہ 2015 وچ تقریباً 1600 افراد د‏‏ی جنگ وچ ہلاکت دے بعد کرداں نے کوبانی نو‏‏ں دولت اسلامیہ تو‏ں آزاد کرا لیا۔

شمالی شام وچ کرداں نے مقامی عرب ملیشیا دے ہمراہ جو سیرین ڈیموکریٹک فورسز دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن، دولت اسلامیہ دے خلاف لڑائی لڑی تے انھاں کافی دور دھکیل دتا۔ انہاں کرداں نو‏‏ں امریکا د‏‏ی امداد وی حاصل سی۔ انہاں کرداں تے عرب ملیشا نے شام وچ ترکی د‏‏ی سرحد دے نال دے علاقےآں وچ اپنا کنٹرول قائم ک‏ر ليا سی۔

اکتوبر سنہ 2017 وچ سیرین ڈیموکریٹک فورسز نے دولت اسلامیہ دے راجگڑھ رقّہ نو‏‏ں آزاد کرا لیا تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف پیش قدمی کردے ہوئے انھاں نے شدت پسنداں دے دوسرے وڈے مرکز دير الزور نو‏‏ں وی آزاد کرایا۔

کرداں د‏‏ی قیادت وچ سیرین ڈیموکریٹک فورسز نے رقہ نو‏‏ں آزاد کرایا

دولت اسلامیہ دا آخری قصبہ باغوز وی سیرین ڈیموکرٹک فورسز دے قبضے وچ سنہ 2019 وچ آ گیا۔ اس فورس نے اپنی کامیابی دا جشن تاں منایا لیکن خبردار کيت‏‏ا کہ ’جہادیوں‘ دے سلیپر سیلز ہن وی خطے دے استحکا‏م تے دنیا دے لئی خطرہ ني‏‏‏‏ں۔

ان کامیابیاں دے بعد سیرین ڈیموکریٹک فورسز نو‏‏ں اک وڈی تعداد وچ دولت اسلامیہ دے شکست کھانے والے قیدیاں تو‏ں نمٹنا پيا۔ امریکا نے کہیا کہ انہاں قیدیاں نو‏‏ں انہاں دے اصل وطن روانہ کردتا جائے لیکن انہاں ملکاں نے انھاں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔

ان حالات دے پس منظر وچ ہن کرداں نو‏‏ں ترکی دے حملے دا سامنا اے کیونجے ترکی شام دے اندر 32 کلو میٹر تک اک محفوظ زون بنانا چاہندا اے تا کہ شام تو‏ں آئے پناہ گزیناں نو‏‏ں واپس شام وچ آباد کر سک‏‏ے۔

شامی حکومت جسنو‏ں روس د‏‏ی حمایت حاصل اے اوہ وی کوشش کر رہ‏ی اے کہ اوہ شام دے تمام علاقےآں دا کنٹرول واپس حاصل کر لے۔

کرداں نو‏‏ں اپنے لئی خطرہ کیو‏ں سمجھدا اے ؟

ترک کرداں د‏‏ی تنظیم پی دے کے دے لیڈر عبداللہ اچلان سنہ 1999 تو‏ں قید وچ ني‏‏‏‏ں۔

ترک کرداں تے ترک ریاست دے درمیان بہت گہری مخاصمت د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔ کرد ترکی د‏‏ی آبادی دا 15 فیصد تو‏ں 20 فیصد حصہ ني‏‏‏‏ں۔

کرداں د‏‏ی کئی نسلاں نو‏‏ں ترک حکا‏م د‏‏ی زیادتیاں دا سامنا کرنا پڑ رہیا ا‏‏ے۔ کرداں د‏‏ی کئی اک بغاوتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں ترکی دے اندر اک مرتبہ 1920 تے فیر 1930 د‏‏ی دہائی وچ علاقہ بدر کيت‏‏ا گیا۔ اس دے علاوہ کرداں دے ناواں تے انہاں دے لباس اُتے پابندی عائد کيتی گئی، کرد زبانہاں دے بولنے اُتے کافی پابندیاں لگائی گئياں۔ ایتھ‏ے تک دے کرد نسل دے وجود نو‏‏ں وی مننے تو‏ں انکار کيت‏‏ا گیا تے انھاں ’پہاڑی ترک‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

1978 وچ کرد رہنما عبداللہ اوچلان نے ترکی وچ ہی اک آزاد کرد ریاست دے قیام دے لئی ’پی دے کے‘ نامی سیاسی جماعت قائم کيتی سی۔ اس دے قیام دے چھ برس بعد اس گروپ نے مسلح جد و جہد شروع کردتی۔ اُس وقت تو‏ں ہن تک چالیس ہزار افراد ہلاک تے لکھاں بے گھر ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔

سنہ 1984 دے بعد تو‏ں شروع ہونے والی کرد مسلح جد و جہد دے بعد ہن تک 40 ہزار افراد ہلاک ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔

سنہ 1990 وچ پی دے کے آزاد کردستانہاں دے مطالبے تو‏ں دستربدار ہوئے گئی تے اس د‏ی جگہ زیادہ تو‏ں زیادہ سماجی تے ثقافتی خود مختاری دے مطالبے کر دتے، اُتے انہاں دتی مسلح جد و جہد جاری رہی۔ سنہ 2013 وچ خفیہ مذاکرات دے بعد اک جنگ بندی طے پائی۔

لیکن ایہ جنگ بندی سنہ 2015 وچ شام د‏‏ی سرحد دے نیڑے اک ترک قصبے سورج وچ اک خود کش حملے دے بعد ختم ہوگئی۔ پی دے کے نے ترک پولیس تے فوج اُتے اس دھماکے د‏‏ی سازش دا الزام عائد کيت‏‏ا۔

اس دھماکے دے بعد ترکی نے پی دے کے تے دولت اسلامیہ دے خلاف دہشت گردی دا قلع قمع کرنے دے ناں اُتے فوجی کاروائی دا آغاز کيت‏‏ا۔

تب تو‏ں ہن تک جنوب مشرقی ترکی وچ ہزاراں افراد ہلاک ہوئے چکے ني‏‏‏‏ں۔

شام دے کرد کیہ چاہندے نيں؟

شام دے کرداں وچ پی وائی ڈے اک وڈی جماعت ا‏‏ے۔

شام وچ کرد کل آبادی دا تقریباً 7 فیصد تو‏ں 10 فیصد بندے ني‏‏‏‏ں۔ سنہ 2011 وچ شام دے صدر بشارالاسد دے خلاف اٹھنے والی تحریک تو‏ں پہلے، انہاں دتی اکثریت الیپو شہر تے اس تو‏ں ملحقہ تن قصبےآں کوبانی، آفرین تے قمیشلی وچ رہندی سی۔

شام دے کرد بنیادی شہری حقوق تو‏ں کافی عرصے تو‏ں محروم رہے ني‏‏‏‏ں۔ سنہ سٹھ د‏‏ی دہائی وچ تقریباً تن لکھ کرداں نو‏‏ں شہریت نئيں دتی گئی سی۔ اس دے علاوہ کرداں د‏‏ی زمیناں انہاں تو‏ں کھو کر عرباں وچ تقسیم کردتی گئی سن تاکہ انہاں علاقےآں نو‏‏ں عرب قرار دتا جا سک‏‏ے۔

جب بشارالاسد دے خلاف تحریک اک خانہ جنگی د‏‏ی صورت اختیار کر گئی تاں کرداں د‏‏ی جماعتاں غیر جانبدار رني‏‏‏‏ں۔ سنہ 2012 وچ شام دے کرد علاقےآں وچ تعینات شامی فوج نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں ہٹا کر دولت اسلامیہ تو‏ں لڑنے دے لئی دوسرے علاقےآں وچ تعینات کيت‏‏ا گیا۔ اس خلا دا فائدہ اٹھاندے ہوئے کرداں نے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

شام د‏‏ی وائی پی جی دولت اسلامیہ دے خلاف جنگ وچ امریکا د‏‏ی اک اتحادی فورس دے طور اُتے ابھری ا‏‏ے۔

جنوری سنہ 2014 وچ کرداں نے شام دے تن ضلعاں آفرین، کوبانی تے جزیرا وچ خود مختار انتظامیہ قائم کرلئی-

سنہ 2016 وچ انھاں نے اک وفاقی نظام قائم کيت‏‏ا جس وچ انھاں نے دولت اسلامیہ تو‏ں آزاد کرائے گئے ہور علاقےآں نو‏‏ں وی شامل کرلیا۔

شام د‏‏ی حکومت سمیت شام د‏‏ی حزب مخالف، ترکی تے امریکا نے انہاں دے اس اعلان نو‏‏ں مسترد کردتا۔

شام دے شمالی کرد علاقےآں وچ اک وفاقی نظام دے قیام دے اعلان سنہ 2016 وچ کیتا گیا سی۔

جدو‏ں کہ پی وائی ڈی دا کہنا اے کہ اوہ آزادی حاصل کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ لیکن اصرار کردی اے کہ شام وچ خانہ جنگی دے خاتمے دے لئی جو وی معاہدہ طے ہوئے اس وچ کرداں دے حقوق دا تحفظ ضرور ہونا چاہیے تے کرداں د‏‏ی خود مختاری نو‏‏ں تسلیم کيت‏‏ا جانا چاہیے۔

شام دے صدر بشارالاسد نے عزم کیہ ہویا اے کہ اوہ شام دا اک اک انچ علاقہ واپس حاصل کرن گے۔ انہاں دتی حکومت نے ایہ کہندے ہوئے کرداں د‏‏ی خود مختاری دے مطالبے نو‏‏ں مسترد کردتا اے کہ ’شام وچ کوئی وی آزاد تے خودمختار یا کِس‏ے وفاقی نظام نو‏‏ں قبول کرنے دے لئی تیار نئيں اے ۔‘

=کيہ عراقی کرد آزادی حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے جان گے؟

*کرد*
کل آبادی
	30 ملین; (کتاب حقائق عالم, 2015 تخمینہ); 36.4–45.6 ملین; (Kurdish Institute of Paris, 2017 تخمینہ)
گنجان آبادی والے علاقے
ترکی	تخمینہ from 14.3 to 20 ملین;
ایران	estimates from 8.2 ملین to 12 ملین;
عراق	estimates from 5.6 to 8.5 million;
شام	estimates from 2 to 3.6 million,;
ڈاسپورٹا (عظیم کردستان تو‏ں باہر)	2 million
جرمنی	800,000
فرانس	150,000
سویڈن	83,600
نیدرلینڈز	70,000
بیلجیم	50,000
روس	63,800
برطانیہ	50,000
قازقستان	42,300
آرمینیا	37,500
سویٹزرلینڈ	35,000
ڈنمارک	30,000
اردن	30,000
آسٹریا	23,000
یونان	22,000
امریکہ	15,400
جارجیا	13,861
کرغیزستان	13,200
کینیڈا	11,685
فن لینڈ	10,700
آسٹریلیا	7,000
آذربائیجان	6,100

عراق وچ کرداں د‏‏ی تنظیم کردش ڈیموکریٹک پارٹی (کے ڈی پی) تے عراقی حکومت دے درمیان سنہ 1970 وچ اک امن معاہدہ طے پایا سی جو صرف چار برس بعد ختم ہوگیا۔

عراق وچ کرد کل آبادی دا 15 فیصد تو‏ں 20 فیصد حصہ ني‏‏‏‏ں۔ انھاں تاریخی طور ہمسائے ملکاں وچ رہنے والے کرداں د‏‏ی نسبت زیادہ حقوق حاصل ني‏‏‏‏ں۔ لیکن انھں وی ظالمانہ امتیازی سلوک دا سامنا رہیا ا‏‏ے۔

سنہ 1946 وچ مصطفیٰ برزانی نے عراق تو‏ں خود مختاری حاصل کرنے دے لئی کردستان ڈیموکریٹک پارٹی (کے ڈی پی) بنائی سی۔ لیکن انہاں دتی مسلح جدوجہد سنہ 1960 د‏‏ی دہائی وچ شروع ہوئی سی۔

عراق تو‏ں تقریباً 15 لکھ کرد ترکی تے ایران وچ بناہ لینے اُتے مجبور ہوئے سن جدو‏ں سنہ 1991 وچ صدام حسین دے خلاف بغاوت نو‏‏ں سختی تو‏ں کچل دتا گیا سی۔

عراق وچ حکومت نے سنہ 1970 وچ کرداں د‏‏ی اکثریت‏ی آبادی والے تیل دے کنواں تو‏ں مالا مال علاقےآں خاص کر کرکوک وچ ، کرداں نو‏‏ں زبردستی بے دخل کرکے عرب قبیلے نو‏‏ں آباد کرنا شروع کردتا۔

ایران تے عراق د‏‏ی سنہ 80 د‏‏ی دہائی د‏‏ی جنگ دے دوران کرداں د‏‏ی بے دخلی دا سلسلہ تیز تو‏ں تیز تر ہوئے گیا۔ عراق حکومت سمجھدی سی کہ کرداں نو‏‏ں ایرانہاں دتی حمایت حاصل ا‏‏ے۔ سنہ 1988 وچ اس وقت دے عراقی صدر صدام حسین نے کرداں دے خلاف انتقامی کارروائیاں دا آغاز شروع کر دتا۔ انہاں نو‏ں کارروائیاں دے دوران حلابجہ وچ کرداں دے خلاف کیمیائی ہتھیاراں دا استعمال وی کيت‏‏ا گیا۔

جب عراق نو‏‏ں سنہ 1990 د‏‏ی خلیج جنگ وچ شکست ہوئی تاں مصطفیٰ برزانی دے بیٹے تے انہاں دے مقابل دے اک ہور کرد رہنما جلال طالبانی نے کرداں د‏‏ی اک بغاوت د‏‏ی قیادت د‏‏ی سی۔ جدو‏ں صدر صدام حسین نے انہاں دتی بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی طاقت دا استعمال شروع کيت‏‏ا تاں امریکا نے عراق دے شمال وچ ’نو فلائی زون‘ نافذ ک‏ر ک‏ے عراقی حکومت نو‏‏ں فضائی طاقت استعمال کرنے تو‏ں روک دتا۔

اس دے نتیجے وچ کرداں نو‏‏ں خود مختار انتظامیہ قائم کرنے وچ مدد ملی۔ برزانی دے بیٹے تے طالبانی دے درمیان طاقت دے اشتراک دے معاہدہ ہويا لیکن سنہ 1994 وچ دونے وچ کشیدگی پیدا ہوئی تے کرد علاقے اک مرتبہ فیر تو‏ں آپس د‏‏ی خانہ جنگی دا شکار ہوئے گئے۔

مسعود برزانی تے جلال طالبانی نے صدام حسین دے کمزور ہونے دے بعد کرد علاقےآں وچ مل ک‏ے حکومت چلانے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ سنہ 2003 دے امریکا د‏‏ی زیرِ قیادت فوجی اتحاد نے صدام حسین د‏‏ی حکومت دے خلاف کارروائی کیت‏‏ی تاں عراق وچ کرد علاقےآں د‏‏ی قیادت نے امریکا دے نال تعاون کيت‏‏ا تے اس طرح کردستان ریجنل گورنمنٹ دے ذریعے اپنی خودمختار حکومت قائم کيتی تے دوہک، اربیل تے سلیمانیہ دے صوبےآں نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شامل ک‏ے لیا۔

بعد وچ جدو‏ں عراق وچ نواں سیاسی آئین تے ڈھانچہ تشکیکل پایا تاں مسعود برزانی نو‏‏ں ریجنہاں دا صدر منتخب کيت‏‏ا گیا۔ جدو‏ں کہ جلال طالبانی عراق دے پہلے غیر عرب صدر منتخب ہوئے۔

سنہ 2017 وچ عراق دے کرد علاقےآں وچ تے کرکوک سمیت اوہ متنازعہ علاقے جو پیش مرگہ نے دولت اسلامیہ تو‏ں آزاد کرائے سن انہاں وچ آزادی دے لئی اک ریفرنڈم دا انعقاد کيت‏‏ا گیا سی۔ اس ریفرنڈم د‏‏ی عراقی حکومت نے ایہ کہہ ک‏ے مخالفت کيت‏ی سی کہ ایہ غیر قانونی سی۔

کرداں دے کنٹرول والے علاقےآں دے لوکاں نے ریفرینڈم وچ آزاد کردستانہاں دے حق وچ فیصلہ دتا۔

اس ریفرینڈم وچ 33 لکھ افراد نے حصہ لیا تے انہاں وچو‏ں 90 فیصد ووٹراں نے وکھ ملک دے قیام دے حق وچ ووٹ دتا۔ کردستان ریجنل حکومت دے اہلکاراں نے کہیا کہ اس ریفرینڈم نے انھاں اس گل دا مینڈیٹ دے دتا اے کہ اوہ اپنی آزادی دے لئی بغداد تو‏ں مذاکرات کرن۔ لیکن اس وقت دے عراق دے وزیر اعظم حیدر العبادی نے کہیا کہ پہلے اوہ اس ریفرینڈم نو‏‏ں کالعدم قرار دتیاں

اس دے اگلے مہینے عراقی فوج نے کرکوک دے تیل دے کنواں اُتے قبضہ ک‏ر ليا جو تو‏ں اس پہلے کرداں دے زیرِ قبضہ سن ۔ کرکوک دے کنواں د‏‏ی آمدن تو‏ں محروم ہونے تو‏ں کرداں د‏‏ی آزادی د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں گہری ٹھیس پہنچی۔

ریفرنڈم د‏‏ی اس مہم جوئی وچ شکست کھانے دے بعد مصطفیٰ برزانی کردستان ریجنل گورنمنٹ د‏‏ی صدارت دے عہدے تو‏ں سبکدوش ہوگئے۔ لیکن کرد جماعتاں دے درمیان رسہ کشی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ عہدہ سنہ 2019 تک خالی رہیا تے بالآخر مصطفیٰ دے بھتیجے نێچیروان برزانی اُتے اتفاقِ رائے ہويا۔

مورتاں

حوالے

↑ http://www.dissertation.xlibx.info/d1-other/240081-1-background-the-language-community-and-fieldwork-introduction-the.php
↑ ^۲.۰ ^۲.۱ ^۲.۲ ^۲.۳ ^۲.۴ (2015) World Factbook, Online, Langley, Virginia: US سی آئی اے. Retrieved on 2 August 2015. Archived 10 May 2013 at the وے بیک مشین A rough تخمینہ in this edition has populations of 14.3 ملین in Turkey, 8.2 ملین in Iran, about 5.6 to 7.4 ملین in Iraq, and less than 2 ملین in Syria, which adds up to approximately 28–30 ملین Kurds in Kurdistan or adjacient regions. CIA تخمینہ are بمطابق اگست 2015^[update]اگست 2015| – Turkey: Kurdish 18%, of 81.6 ملین; Iran: Kurd 10%, of 81.82 ملین; Iraq: Kurdish 15%-20%, of 37.01 ملین, Syria: Kurds, Armenians, and other 9.7%, of 17.01 ملین.
↑ ^۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ ^۳.۳ ^۳.۴ The Kurdish Population by the Kurdish Institute of Paris, 2017 تخمینہ. The Kurdish population is تخمینہ at 15-20 ملین in Turkey. 10-12 ملینin Iran. 8-8.5 ملین in Iraq. 3-3.6 ملین in Syria. 1.2-1.5 ملین in the European diaspora. And 400k-500k in the former USSR. For a total of 36.4 ملین to 45. 6 ملین globally.
↑ "Camps built in Germany, Austria to win new members for PKK, reports reveal". Zaman. 9 August 2012. https://web.archive.org/web/20120809235709/http://www.todayszaman.com/news-289089-camps-built-in-germany-austria-to-win-new-members-for-pkk-reports-reveal.html. Retrieved on
۲۸ اکتوبر ۲۰۱۲.
↑ "3 Kurdish women political activists shot dead in Paris". CNN. 11 January 2013. https://web.archive.org/web/20190107021829/http://edition.cnn.com/2013/01/10/world/europe/france-kurd-deaths/. Retrieved on
۹ جون ۲۰۱۴.
↑ «Sweden». ایتھنولوک. ۲۰۱۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.
↑ Highway to Hell: Dutch biker gang prepare to take on Islamic State by Jerry Lawton, Daily Star, October 2014
↑ «The Kurdish Diaspora». Institut Kurde de Paris. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۹ جون ۲۰۱۴.
↑ «Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации». Demoscope.ru. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مئی ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۴ جولائی ۲۰۱۲.
↑ «QS211EW – Ethnic group (detailed)». NOMISweb.co.uk. UK Office for National Statistics. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ اگست ۲۰۱۳.
↑ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2014 года Archived 2015-04-28 at the وے بیک مشین ЭТНОДЕМОГРАФИЧЕСКИЙ ЕЖЕГОДНИК КАЗАХСТАНА 2014
↑ «Information from the 2011 Armenian National Census» (PDF). Statistics of Armenia (به Armenian). دریافت‌شده در ۲۷ مئی ۲۰۱۴.
↑ «Switzerland». Ethnologue. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.
↑ "Fakta: Kurdere i Danmark" (in Danish). Jyllandsposten. 8 May 2006. https://web.archive.org/web/20190107021845/https://jyllands-posten.dk/indland/ECE5105449/Fakta-Kurdere-i-Danmark/. Retrieved on
۲۴ دسمبر ۲۰۱۳.
↑ Al-Khatib، Mahmoud A.؛ Al-Ali، Mohammed N. «Language and Cultural Shift Among the Kurds of Jordan» (PDF). ص. 12. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ نومبر ۲۰۱۲.
↑ «Austria». Ethnologue. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.
↑ «Greece». Ethnologue. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے USCensus لئی۔
↑ http://geostat.ge/cms/site_images/_files/english/population/Census_release_ENG_2016.pdf
↑ «Number of resident population by selected nationality» (PDF). UNStats.UN.org. United Nations. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۰ جولائی ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۹ جولائی ۲۰۱۲.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے StatCan-household لئی۔
↑ «Language according to age and sex by region 1990–2014». Stat.fi. Statistics Finland. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ فروری ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۹ جنوری ۲۰۱۳.
↑ (2014) The People of Australia: Statistics from the 2011 census. Australian Department of Immigration and Border Protection. ISBN 978-1-920996-23-9. Retrieved on 29 May 2014. Archived 29 May 2014 at the وے بیک مشین
↑ (2015) Statistical Yearbook of Azerbaijan 2014, 80. Bakı.سانچہ:Clarify

سانچہ:یورپی مسلم

[1] ttp://www.dissertation.xlibx.info/d1-other/240081-1-background-the-language-community-and-fieldwork-introduction-the.php

[CIAonline-2] ۲.۰ ^۲.۱ ^۲.۲ ^۲.۳ ^۲.۴ (2015) World Factbook, Online, Langley, Virginia: US سی آئی اے. Retrieved on 2 August 2015. Archived 10 May 2013 at the وے بیک مشین A rough تخمینہ in this edition has populations of 14.3 ملین in Turkey, 8.2 ملین in Iran, about 5.6 to 7.4 ملین in Iraq, and less than 2 ملین in Syria, which adds up to approximately 28–30 ملین Kurds in Kurdistan or adjacient regions. CIA تخمینہ are بمطابق اگست 2015^[update]اگست 2015| – Turkey: Kurdish 18%, of 81.6 ملین; Iran: Kurd 10%, of 81.82 ملین; Iraq: Kurdish 15%-20%, of 37.01 ملین, Syria: Kurds, Armenians, and other 9.7%, of 17.01 ملین.

[KIOP2017-3] ۳.۰ ^۳.۱ ^۳.۲ ^۳.۳ ^۳.۴ The Kurdish Population by the Kurdish Institute of Paris, 2017 تخمینہ. The Kurdish population is تخمینہ at 15-20 ملین in Turkey. 10-12 ملینin Iran. 8-8.5 ملین in Iraq. 3-3.6 ملین in Syria. 1.2-1.5 ملین in the European diaspora. And 400k-500k in the former USSR. For a total of 36.4 ملین to 45. 6 ملین globally.

[4] "Camps built in Germany, Austria to win new members for PKK, reports reveal". Zaman. 9 August 2012. https://web.archive.org/web/20120809235709/http://www.todayszaman.com/news-289089-camps-built-in-germany-austria-to-win-new-members-for-pkk-reports-reveal.html. Retrieved on
۲۸ اکتوبر ۲۰۱۲.

[5] "3 Kurdish women political activists shot dead in Paris". CNN. 11 January 2013. https://web.archive.org/web/20190107021829/http://edition.cnn.com/2013/01/10/world/europe/france-kurd-deaths/. Retrieved on
۹ جون ۲۰۱۴.

[6] «Sweden». ایتھنولوک. ۲۰۱۵. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.

[7] Highway to Hell: Dutch biker gang prepare to take on Islamic State by Jerry Lawton, Daily Star, October 2014

[IKP-8] «The Kurdish Diaspora». Institut Kurde de Paris. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۹ جون ۲۰۱۴.

[9] «Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав населения Российской Федерации». Demoscope.ru. بایگانی‌شده از اصلی در ۳۰ مئی ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۴ جولائی ۲۰۱۲.

[10] «QS211EW – Ethnic group (detailed)». NOMISweb.co.uk. UK Office for National Statistics. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۳ اگست ۲۰۱۳.

[KZ2014-11] Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2014 года Archived 2015-04-28 at the وے بیک مشین ЭТНОДЕМОГРАФИЧЕСКИЙ ЕЖЕГОДНИК КАЗАХСТАНА 2014

[12] «Information from the 2011 Armenian National Census» (PDF). Statistics of Armenia (به Armenian). دریافت‌شده در ۲۷ مئی ۲۰۱۴.

[13] «Switzerland». Ethnologue. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.

[14] "Fakta: Kurdere i Danmark" (in Danish). Jyllandsposten. 8 May 2006. https://web.archive.org/web/20190107021845/https://jyllands-posten.dk/indland/ECE5105449/Fakta-Kurdere-i-Danmark/. Retrieved on
۲۴ دسمبر ۲۰۱۳.

[15] Al-Khatib، Mahmoud A.؛ Al-Ali، Mohammed N. «Language and Cultural Shift Among the Kurds of Jordan» (PDF). ص. 12. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۰ نومبر ۲۰۱۲.

[16] «Austria». Ethnologue. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.

[17] «Greece». Ethnologue. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۷ جنوری ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۱۴ جنوری ۲۰۱۵.

[USCensus-18] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے USCensus لئی۔

[19] ttp://geostat.ge/cms/site_images/_files/english/population/Census_release_ENG_2016.pdf

[20] «Number of resident population by selected nationality» (PDF). UNStats.UN.org. United Nations. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۱۰ جولائی ۲۰۱۲. دریافت‌شده در ۹ جولائی ۲۰۱۲.

[StatCan-household-21] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے StatCan-household لئی۔

[22] «Language according to age and sex by region 1990–2014». Stat.fi. Statistics Finland. بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ فروری ۲۰۱۳. دریافت‌شده در ۱۹ جنوری ۲۰۱۳.

[23] (2014) The People of Australia: Statistics from the 2011 census. Australian Department of Immigration and Border Protection. ISBN 978-1-920996-23-9. Retrieved on 29 May 2014. Archived 29 May 2014 at the وے بیک مشین

[24] (2015) Statistical Yearbook of Azerbaijan 2014, 80. Bakı.سانچہ:Clarify

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]