احمدشاہ ابدالی دے ہندستان اُتے حملے

ایرانی بادشاہ نادر شاہ دے درانی فوجیاں نوں فوج ولوں باہر کڈھیا ہویا کرن اتے نادرشاہ دے خلاف فوجی بغاوت بھڑک اٹھی، جس وچ نادر شاہ ماریا گیا۔ اس انقلاب وچ احمد شاہ ابدالی دی قسمت چمک اٹھی۔ اوہ نادر شاہ دا جانشین بن بیٹھا۔ بھلے ہی اسنوں بہت جدوجہد کرنا پیا پر اوہ آزاد افغانستانی بادشاہ بنن وچ کامیاب ہو گیا۔ اسنے گروہ افغان قبیلیاں نوں متحد کیتا اتے راج پھلار دی نیت نال ہندستان اتے حملہ کرن دی سکیم بنائی۔

احمدشاہ ابدالی دا پہلا حملہ

حملے دا مقصد

اصل وچ اسدا مقصد ایہہ سی کہ مغل بادشاہ نوں ہار کرکے افغان قوم نوں نویں ساکھ حاصل کیتی جاوے اتے بھارت دے سبتوں زیادہ زرخیز علاقے پنجاب اتے اپنا اختیار قائم کرکے افغانستان دی وقعت نوں درڑ کیتا جاوے۔ اک طرف تاں احمدشاہ ابدالی اپنی سکیم نوں کامیاب بناؤن لئی فوج اکٹھی کر رہا سی تاں دوجے پاسے شاہ نواز خان مغل بادشاہ محمدشاہ ولوں اسدے گورنر دی تعیناتی دی موزونیت دی منظوری دے کارن احمدشاہ دے خلاف لڑن نوں تیار ہو گیا۔ جنوری، 1748 عیسوی وچ احمد شاہ ابدالی نے بھارت اتے پہلا حملہ کر دتا۔

جت تے لٹ مار

شاہ نواز نے وی اپنی فوج اسدا سامنا کرن لئی بھیجی پر تن دن دی گھمسان دی لڑائی دے بعد ابدالی جیتو رہا اتے اسنے لاہور اتے قبضہ کر لیا۔ اس وچ شاہ نواز بچیا ہویا خزانہ لے کے دلی بھج گیا۔ ابدالی نے لاہور وچ لٹ–کھسٹ اتے قتل عام شروع کر دتا۔ اک ہی دن وچ نگر دا نقشہ بدل گیا۔

لہو روچ ابدالی دے ناں دا سکہ تے خطبہ

اس اتے نگر دے کجھ دھناڑئے لوک اکٹھے ہوئے، جنہاں وچ میر مومن شان، جمیل الدین، امیر نیامت خان بخاری، دیوان لکھپت رائے، دیوان صورت سنگھ، دیوان کوڑا مل احمدشاہ دے کول حاضر ہوئے اتے 30 لکھ روپئے نذرانہ پیش کیتا۔ اس پرکار لاہور وچ قتل عام بند ہویا۔ لاہور اتے قبضے دی خوشی وچ ابدالی نے اپنے نام دا سکہ جاری کیتا اتے مسجداں وچ ابدالی دے نام اتے خطبہ پڑھیا گیا۔ فتح دے بعد احمدشاہ سوا مہینہ لاہور وچ پربندھکی انتظام لئی ٹھہریا رہا۔

لہور دا پربندھ

اسنے جنہیں خان قصوری پٹھان نوں لاہور دا گورنر تعینات کیتا اتے میر مومن خان نوں نائب حاکم اتے لکھپت رائے نوں اسدا دیوان بنایا گیا۔ اس مگروں ابدالی 17 فروری، 1748 نوں دلی دے ول کوچ کر گیا۔

سرہند دی لڑائی وچ ہار

اس وچ سرہند دے سپہ سالار نواب علی محمد خان روہیلا نے سرہند نوں خالی کر دتا جسدے نال بناں لڑائی دے سرہند درانی فوج دے قبضے وچ چلا گیا۔ پر مغل بادشاہ دے ولوں وزیر قمرالدین دی سالاری وچ ستر ہزار فوج دے نال سرہند ولوں لگبھگ پانچ میل دی دوری اتے منپور نامی تھاں اتے احمد شاہ نوں چیلنج دتا۔

گھمسان لڑائی ہوئی۔ جس وچ گولی لگن نال وزیر قمرالدین ماریا گیا۔ جسدے نال وزیر قمرالدین دی فوج دا حوصلہ پست ہو گیا پر اسدے بیٹے میر منو نے فوج دی کمان آپ سنبھال لئی اتے درانی فوج اتے پھیر حملہ کر دتا۔ پھلت: ابدالی دی فوج دے پیر اکھڑ گئے۔ اس دوران ابدالی دے بارود خانے نوں وی اگ لگا دتی گئی۔ جسدے نال بہت سارے فوجی بیموت مارے گئے۔ اجیہی حالت وچ ابدالی دی فوج وچ بھاجڑ مچ گئی۔ اس پرکار احمدشاہ نے واپس جانا ہی بہتر سمجھیا، 17 مارچ 1748 نوں احمد شاہ ہار ہوکے سرہند ولوں لاہور چلا گیا اتے اتھے تھوڑھی دیر آرام کرکے قندھار پہنچ کے سکھ دی ساہ لئی۔

سکھاں دی پالیسی

مغلاں اتے افغاناں دی لڑائی وچ سکھاں نے غیر جانبدار رہن دی پالیسی اپنائی۔ اوہ افغاناں نوں وی بھلے آدمی نہیں سمجھدے سن کیونکہ اوہناں دے دل وچ پنجاب اتے مکمل قابض ہون دا وچار پیدا ہو رہا سی۔ ات: اوہ احمدشاہ نوں خالصہ راج دے قیام وچ اک نویں وڈی اڑچن منندے سن۔ اس حوالہ وچ سکھاں دی دلی خواہش ایہہ سی کہ مغل اتے افغان طاقتاں آپس وچ لڑ کے کمزور ہو جان، جسدے نال انھاننوں موقع مل سکے۔

سکھاں دے ابدالی دی فوج تے حملے

بھلے ہی مغلاں اتے افغاناں دی آپسی لڑائی وچ سکھ غیر جانبدار سن پر پرتدے ہوئے احمدشاہ ابدالی اتے کجھ چھاپامار لڑائیاں کیتی، جس وچ اوہ ویری ولوں کجھ جنگی سامان حاصل کر سکن۔ اس کم وچ سردار چڑھت سنگھ سکرچکیا نے سبھتوں ودھکے یوگدان کیتا۔

احمدشاہ ابدالی درانی دا دوجا حملہ

دسمبر، 1748 عیسوی، حالے میر منوں (میرمعین الملک) پنجاب دی حالت وغیرہ درست وچ ہی مصروف سی کہ احمد شاہ ابدالی دے دوجے حملے دی اطلاع اسنوں ملی۔ ادوں میر منو نے مرکزی سرکار دلی نوں مدد لئی لکھیا پر اتھے ولوں کوئی مدد نہیں آئی۔ اس اتے میر منو اپنے بلبوتے کافی فوج لے کے احمد شاہ ابدالی دا سامنا کرن لئی اگے ودھیا۔ اسدی مدد لئی ادنیہ بیگ سپہ سالار جالندھر اتے محمد علی خان سپہ سالار سیالکوٹ وی آ گئے۔ پر ایہہ فوج ابدالی دی فوج دے برابر نہیں سی، ات: دو مہینے چھوٹی–چھوٹی جھڑپاں ہندی رہیاں۔ اخیر وچ میر منو نے ہار قبول کر لئی۔ اس اتے دوناں طاقتاں دے وچ تھلے لکھیاں دفعات نوں مدنظر رکھکے صلح کر لئی گئی–

1. . چار محل یعنی سیالکوٹ، پسرور، گجرات اتے اورنگ آباد ہن ابدالی دا علاقہ منیا جاویگا پر حکمرانی انتظام میر منو کریگا، جسدے بدلے چوداں لکھ روپئے سالانہ لگان دے روپ وچ ابدالی نوں دین دا وعدہ دتا۔
2. . سندھ دریا دے پار دے علاقےآں نوں افغانستان دے راج دا حصہ منیا جاویگا۔

دلی راج دا یعقین میر منو اتوں ہٹ گیا کیونکہ اوہ احمد شاہ ابدالی نال مل گیا سی۔ دلی دے وزیر صفدرجنگ دے خلاف دے کارن میر منو نوں ویلے تے مدد نہیں ملی سی اتے ایہی کارن اسدی ہار دا وی سی۔

میر منو اتے اسدی فوج دی لاہور نگر ولوں بے دھیانی دا منافع چکدے ہوئے سکھاں نے نواب کپور سنگھ دے نیترتو وچ امرتسر دے پرانے ووبھو نوں واپس لوٹان لئی کئی نو اساری دے کم کیتے اتے اوہ ہن ہولی، دیوالی اتے وساکھی دے پرباں(مذہبی میلےآں) نوں اتھے اکٹھ روپ وچ منان لگے۔ اس وچ انھاننے سکھی پرچار اتے بہت زور دتا اتے بہت سارے جواناں نوں امرت دھارن کروا کے سنگھ سجایا جسدے نال ‘دل خالصہ’ دی گنتی وچ انقلابی وادھا ہویا۔

احمدشاہ ابدالی دا اتے تیجا حملہ

احمد شاہ ابدالی دے دوجے حملے دے نتیجے وچ ہوئی صلح دیاں شرطاں دے مطابق میر منو نے ‘چار محل’ دا چوداں لکھ روپا سالانہ لگان دے روپ وچ احمدشاہ ابدالی نوں دین دا وعدہ دتا سی، جو پوری طرحاں نہیں کیتا گیا۔ سن 1750 وچ تقاضہ کرن اتے وی میر منو نے وعدہ پورا نہیں کیتا۔ کوڑا مل دی ملتان فتح دے بعد تاں اوہ باقی دی رقم چکتا کرن لئی پوری طرحاں مکر گیا کیونکہ اسنوں اپنی طاقت اتے بھروسہ ودھ گیا سی۔

اس تے ابدالی نے تیجا حملہ کر دتا۔ 6 مارچ سن 1752 وچ محمود بوٹی نامی پنڈ دے میدان وچ گھمسان لڑائی شروع ہو گئی۔ جنگ وچ ستر ہزار فوج میر منو دے ولوں لڑ رہی سی۔ اس وچ کوڑا مل نے سکھاں نوں وی شامل کر لیا سی۔ کوڑامل ہاتھی اتے سوار ہوکے اپنی فوج دی آگوائی کر رہا سی کہ اسدے ہاتھی دا پیر اک بنکے وچ گہرا دھنس گیا، جسدے نال ہاتھی توازن کھوہ بیٹھا اتے پلٹ کے ڈگّ گیا۔ ویری فوج نے اس موقعے دا منافع چککے کوڑا مل دا سر کٹ لیا۔ بس پھر کی سی، مغلاں دا حوصلہ ٹٹ گیا، اوہ پچھے ہٹن لگے۔

اخیر وچ لاہور دے قلعے وچ آکے پناہ لئی۔ جدوں سکھاں نے کوڑامل دی ویر گتِی ویکھی تاں انھاننے پچھے ہٹدے ہوئے مغلاں دا ساتھ چھڈ دین دا فیصلہ لیا پر اس وچ سردار سکھا سنگھ ماڑی کمبوں ابدالی دی کھوج کردا ہویا رنکشیتر وچ ویرگتی پا گیا۔ اس اتے سکھاں نے جنگ دے میدان وجوں جنگ دا سامان اکٹھا کیتا اتے اپنے رستے ہو لئے۔ افغان فوج نے لاہور نگر نوں لٹنا اتے برباد کرنا شروع کر دتا۔ اجیہا ہندا ویکھکے میر منو نے سفید جھنڈا لہرا دتا۔

لڑائی رک گئی۔ اس اتے احمدشاہ نے میر منو نوں اپنے کیمپ وچ سدیا ۔

میر منو نوں ابدالی نے پچھیا: دسو تہاڈے نال کویں سبھاء کیتا جاوے ؟

جواب وچ میر منو نے بہت صبر نال کیہا: جویں اک جیتو بادشاہ اک ہارے ہوئے انسان ولوں کردا اے۔

اس اتے اسنے پھیر پچھیا کہ: جیکر تسی جیتو ہندے میں ہاریا تاں تسی میرے نال کویں سبھاء کردے ؟

جواب وچ میر منو نے کیہا کہ: میں تہاڈا سر اپنے بادشاہ نوں دلی بھیج دندا۔ احمد شاہ میر منو دا حوصلہ ویکھکے حیرانی وچ پے گیا۔

پھر اسنے بڑی گمبھیر مدرا وچ کیہا: جیکر میں تینوں معاف کر دیوا تاں توں کیہ کرینگا ؟

جواب وچ میر منو نے کیہا: جنوں میں اپنا بادشاہ سمجھدا سی، اسنے میری اوکھے سماں وچ مدد نہیں کیتی جیکر تسی مینوں معاف کر دیوو تاں میں ہمیشاں لئی تہھاننوں اپنا بادشاہ سمجھانگا۔

اس جواب ولوں مطمعن ہوکر احمد شاہ ابدالی نے کیہا: کہ ٹھیک اے، میں تہاڈی وفاداری ولوں بہت متاثر ہویا ہاں۔ جیکر تسی میرے وفادار بنن جاؤ تاں میں تہانوں منہ بولیا پتر من کے لاہور دا پھیر گورنر تعینات کردا ہاں۔ ہن تسی افغانستان راج دے صوبیدار ہوئے۔

احمد شاہ ابدالی دا چوتھا حملہ

معین الملک یا میر منو دی موت 2 نومبر، 1753 عیسوی نوں ہو گئی۔ اسدی موت ولوں پنجاب وچ بہت انتشار پھیل گئی۔ اگلے پنج سالاں تک تاں پنجاب وچ کوئی وی سدرڑ راج قائم نہ ہو سکیا، اسلئی اوہ دور بغاوت اتے گھریلو لڑائیاں دا دور سمجھیا جاندا اے۔ جدوں دلی دے شہنشاہ نے میر منو دی موت دا خبراں سنیا تاں اسنے اپنے ہی بے عقل بیٹے محمود نوں پنجاب دا گورنر تعینات کر دتا اتے میر منو دے بے عقل بیٹے محمد امین نوں اسدا معاون تعینات کر دتا۔

اوہ بچیاں دا پربندھ دا کھیل کجھ دن ہی چلیا کیونکہ ہن پنجاب دا حقیقی سوامی احمد شاہ ابدالی سی، نہ کہ دلی دا شہنشاہ۔ مئی، 1754 عیسوی نوں بالک امین دی موت ہو گئی۔ تد دلی دے نویں بادشاہ عالم گیر نے مومن خان نوں پنجاب دا گورنر تعینات کر دتا۔ پر مغلانی بیگم نے اسدی اک نہیں چلن دتی اتے جلدی ہی گورنر دے عہدے اتے اپنی تعیناتی کروا لئی۔ اوہ بدچلن عورت سی اتے اسدے بھوگ ولاس دی چرچہ گھر–گھر وچ ہون لگی۔ اسدے وبھچار دیاں گاتھاواں سنکے کئی اک سردار ناراض اتے غصہ ور ہو گئے۔

اس من مانی حکمرانی دے خلاف لوکاں دے دل وچ بغاوت پیدا ہون لگی۔ اس پرکار جنتا وچ بے چینی پھیل گیا۔ ات: اسنوں دلی دے منتری نے بندی بنا لیا۔ اسدے تھاں اتے ادنیہ بیگ نوں پنجاب تے ملتان دا گورنر تعینات کر دتا۔ جدوں ادنیہ بیگ نے اپنے معاون جمیل الدین نوں لاہور بھیجیا تاں مغلانی بیگم نے چارج دین ولوں ‍ مناہی کر دتا۔ اسنے اپنی درد بھری کہانی احمد شاہ ابدالی نوں لکھی اتے نال ہی ایہہ وی کیہا کہ جیکر اوہ ہندستان اتے حملہ کرے تاں دلی دی مکمل جائداد، جسدا اسنوں علم اے، اسنوں دس دیویگی۔

اس فائدہ مند نمنترن دے پہنچن اتے، احمدشاہ ابدالی چوتھے حملے لئی تیار ہو گیا۔ دوجا کارن ایہہ سی کہ پنجاب وچ دلی دے منتری دا ہستککھیپ اوہ صحن نہیں کر سکدا سی، کیونکہ پنجاب اسدی جائداد سی نہ کہ دلی دے منتری دی۔ ایہناں کارناں ولوں احمدشاہ ابدالی نے چوتھی وار حملہ کر دتا۔ احمدشاہ جو سٹّ لگائے بیٹھا سی، اسدا ہدف بھارت دی دولت لٹّ کے افغانستان نوں امیر بناؤن دا سی۔

صرف اس ویلے سکھ ہی سن جو پنجاب نوں اپنا دیس منندے سن۔ اتھے اوہناں دے پوروجاں دا جم، لعلن–پالن اتے پرلوکواس ہویا سی۔ اتھے دے پنڈ وچ اوہناں دے گھر–گھاٹ سن، جتھے اوہناں دی ماتاواں، بھیناں، بیٹیاں، بھرا اتے کٹمبی وسے ہوئے سن۔ اوہناں دی سارا پیسہ سمپدا، لہلہاندے اتے زرخیز کھیت سن، جنھاندی رکھیا کرن ولوں ہی اوہ سکھی رہِ سکدے سن۔ اتھے اتے اوہناں دے پیارے گروواں نے دھرم اتے پران نچھاور کرن دا آدیس دتا سی اتے اس ہدف دی تکمیل لئی انھاننے بھیشن یاتناواں جھیلیاں سن۔

اس دھرتی دا اک–اک کن سکھ گروجناں دی چرندھولِ ولوں پوتر ہو چکیا سی۔ سکھاں دا اک–اک ہاو–مطلب، معاشی حالت اتے جیون دی موجودگی پنجاب دی دھرتی ولوں پوری طرحاں جڑی ہوئی سی۔ کوئی وی دوجا انسان بھلے ہی اوہ مراٹھا ہووے جاں مغل اتے ایرانی، اوہ اوہناں ساریاں ولوں اپنے جان–مال، پیسہ–دولت، گھربار اتے اعزاز دی رکھیا لئی وچنبدھّ سن۔ اوہناں دناں سادھارن جنتا تاں ہرروج دی آپادھاپی ولوں ویاکل سی۔

اوہ اس گل دا تجربہ کرن لگی سی کہ جیکر شانتمئی اتے نربھیک جیون بتیت کرنا اے تاں انھاننوں سکھاں دا ساتھ دینا ہووےگا۔ اوہ سمجھن لگے سن کہ سکھ ہی اوہناں دے مہربان ہن اتے اوہناں دے سدھانتاں اتے ٹکی سرکار ہی ورگبھید نوں مٹا کے ساریاں دا کلیان کر سکیگی۔ سکھ جتھیدار مسلاں وی جنتا دی ایہناں بھاوناواں ولوں واقف سن، اسلئی انھاننے اس حوالہ وچ ‘راکھ پرنالی’ رکھیا انتظام دا سوتراپات کیتا۔

دوجے پاسے احمدشاہ ابدالی، ادنیہ بیگ دیاں سرگرمیاں ولوں سچیت رہندا سی۔ اوہ اس گل ولوں واقف سی کہ جیکر ادنیہ بیگ نوں تھوڑھا جیہا وی موقع مل گیا تاں اوہ پنجاب اتے اختیار جمان وچ سنکوچ نہیں کریگا۔ اسدے علاوہ اسنے اپنے پنجاب دے سارے فوجداراں نوں نردیس دے رکھے سن کہ اوہ سکھاں اتے کڑی نظر رکھن۔ نادرشاہ دے ویلے ولوں اوہناں دا سکھاں ولوں واسطہ پے چکیا سی۔

اسنوں ایہہ معلوم ہو گیا کہ اوہناں وچ اوہ سارے گن موجود ہن جو کہ انسان اتے سمدائے نوں پربھستا دا سوامی بناؤن لئی اپیکت ہندے ہن۔ اسنوں اوہ شبد وی یاد سن کہ نادرشاہ نے جکریا خان نوں سکھاں دے فی کاے سن کہ کچھے دھارن کرن والے، وڈی وڈی لکڑیاں نوں داتن دے روپ وچ چبن والے، گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں نوں گھر منن والے، ایہہ سادھارن فقیر نہیں ہن، ایہہ تاں نشچت آدرشاں دے دھنی، ادوتی گرما نوں اپنے ہردے وچ لکائے ‘مرجیوڑیں سر دھڑ دی باجی لگاؤن والے ہن، جنہاں نے خالصہ راج قائم کرن دی پرتگیا کر رکھی اے، اسلئی ایہناں نوں کٹھورتا ولوں دبانا ہی یکتیسنگت ہووےگا۔

دوجے پاسے جسا سنگھ آہلووالیا اتے اسدے ساتھی سردار وی جدوجہد نوں جاری بنائے رکھن دے تھاں اتے اک نرنے مطابق اخیر دے پکھ وچ سن۔ انھاننے ہن تک گرلا لڑائی وچ نپنتا حاصل کر لئی سی اتے اپنے سدووہار ولوں جنمانس دا ہردا وی جت لیا سی۔ کسان اتے مزدور، غریب اتے مظلوم، انھاننوں اپنا رکھئک منن لگے سن۔ کی ہندو اتے کی مسلمان، (صرف سانپردائک وچاراں دے ادھیکاری طبقہ نوں چھڈکے) سارے انھاننوں اعزاز دندے سن اتے لوڑ پین اتے اپنی جان اتے کھیل کے وی اوہناں دی مدد کردے سن۔

سچے نوں نشان دی لوڑ نہیں ہندی۔ حکمراناں ولوں سکھاں اتے کیتے گئے ظلم اتے انھاننوں وڈی یاتناواں دیکے مارن دے باو جود وی اوہناں دی جاری ودھ رہی طاقت اس گل دا سچا نشان سی۔ احمدشاہ ابدالی نے دعوت نامہ حاصل کردے ہی قندھار ولوں پیش قدمی کیتی، 15 نومبر، 1756 نوں اسنے اٹک پار کیتا۔ 20 نومبر، 1756 عیسوی نوں اوہ لاہور وچ داخل ہویا اتے 17 جنوری، 1757 نوں اسنے ستلج ندی پار کر لئی۔ منشا ایہہ اے کہ اوہ بناں کسے خلاف دے لاہور اتے دلی دا مالک بنن گیا۔ دلی نواسیاں نے تاں اسنوں مہمان وانگ سمجھیا، پر دلی وچ 28 جنوری، 1757 نوں داخل ہندے ہی اسنے اتھے ولوں اتل پیسہ جائداد حاصل کرنا شروع کیتا۔

مگلانی بیگم نے سارے چھپے کوشاں دا بھید دسّ دتا سی۔ اس پرکار دلی دے سارے امیراں–وزیراں دی جائداد لٹی گئی۔ سورگی شہنشاہ مہمدشاہ دی 16 سال دی کنیا ولوں اسنے ہٹھ نال ویاہ کر لیا اتے عالم گیر دوسرا دی کڑی دا ویاہ اسنے شہزادہ تیمورشاہ نال کر دتا۔ دلی دے بعد متھرا، ورنداون اتے آگرہ نوں لوٹیا گیا اتے دیوی–دیوتاواں دیاں مورتیاں نوں غصے وچ چور–چور کرکے گلیاں اتے بازاراں وچ روندیا۔ اس پرکار سہستراں بے گناہاں دے قتل کیتے گئے۔ اخیر وچ جدوں دلی سرکار نے لوکاں نوں بچاؤن لئی کوئی پربندھ نہیں کیتا تاں قدرت نے نسہاریاں دی مدد کیتی۔

اوہ ایہہ کہ احمدشاہ ابدالی دی فوج نوں جمنا دریا دا اوہ پانی پینا پیا، جس وچ سینکڑیاں انساناں دیاں لاشاں پئے ہوئے سڑ رہیاں سن اتے جنہاں دے کارن سارا پانی آلودہ ہو گیا سی۔ اس پرکار اسدی فوج وچ ہیضے دا روگ پھیل گیا، جسدے کارن نت لگبھگ ڈیڈھ سو فوجی مرن لگے۔ اخیر وچ احمدشاہ ابدالی نوں دلی ولوں پرط جانا پیا۔ لٹی ہوئی دولت نوں 28,000 گدھیں، خچراں اتے اونٹاں اتے گھوڑیاں وغیرہ اتے لادیا گیا۔

اسدے علاوہ 80,000 گھڑسواراں اتے پیدل سپاہیاں وچوں ہریک دے کول جو خزانے سن، نال جا راے سن۔ ایہہ لٹّ دا مال سی۔ سکھ اس ساریاں واقعے نوں ویکھ راے سن۔ جتھے اوہ جنتا دے سنکٹاں ولوں پیڑت سن، اتھے ہی سوابھمانہین مغلاں دی چپی اتے حیران وی ہو راے سن۔ اوہ احمدشاہ ابدالی دے من دیاں بھاوناواں نوں جاندے سن، اسلئی انھاننے ایہہ نشچا کر لیا سی کہ اوہ ودیشی ویری دے پیر نہیں لگن دینگے۔

جس ویلے احمدشاہ دا پتر تیمور شاہ اگے دے دستیاں دے نال سرہند نگر دے نزدیک اپڑیا تاں پٹیالے دے سردار اعلیٰ سنگھ اتے ہور سرداراں نے حملہ کرکے اوہناں دا خزانہ لٹّ لیا۔ دوجا ہلاّ اورکوٹ دے نیڑے ہویا اتے تیمور ولوں بہت جیہا پیسہ کھوہ لیا گیا۔ سکھاں دے لگاتار ہملیاں دے کارن ابدالی دی فوج انی بھیبھیت ہوئی کہ اوہناں دے شوراں وچ اجیہی جھوٹھی افواہاں دا بازار گرم ہو گیا کہ سکھاں نے تیمور شاہ نوں بندی بنا کے اسدی قتل کر دتی اے۔

تیمور شاہ اتے جہانکھان نے آکروش وچ آکے جالندھر واسی ناصر علی خان ولوں مدد دی بینتی کیتی اتے کرتارپور نگر دے گرودوارے تھم صاحب نوں دھوست کر دتا اتے کئی گٔوآں دی قتل کرکے اوہناں دے رقت ولوں اسنوں اپوتر کر دتا۔ نگر نوں لوٹیا گیا اتے نرالزام لوکاں دی قتل کر دتی گئی۔ ایہہ کرتارپور نگر شری گرو ارجندیو جی دا وسایا ہویا اے، اتھے اوہناں دناں سوڈی بڈحصہ سنگھ جی نواس کردے سن، جنہاں دے کول آدی شری گرو گرنتھ صاحب دی مول فی سی، اوہ اسنوں سماں رہندے آدرپوروک شوالک دیاں پہاڑیاں وچ سرکھات لے جان وچ کامیاب ہو گئے۔

کرتارپور دا اجڑاپن اتے پاون گرودواریاں دی بے عزتی سکھاں لئی اسہینیئے سی۔ دل خالصے دے شرومنی لیڈر سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے سکھ سرداراں نوں ایہناں اتیاچاراں دے خلاف تیز کارواہی لئی راغب کیتا۔ جدوں احمدشاہ گوئندوال دے پنچم کشتی تھاں نوں پار کرکے پھتہاباد دے رستے ولوں لاہور دے ول مڑ رہا سی، ادوں سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے اسدا پچھا کیتا۔ جدوں وی اسدا دانو لگدا سی، اسدے فوجیاں نوں مار پاؤندا اتے مال–اسواب وی لٹّ لیندا۔ اس پرکار سردار جسا سنگھ جی نے احمدشاہ درانی دے چھکے چھڑا دتے۔

بکھری ہوئی فوج نوں لے کے احمدشاہ لاہور پہنچن وچ کامیاب ہو گیا۔ اسنے سکھاں ولوں بدلہ مگن لئی فوجی ٹکڑیاں بھیجیاں۔ جنہاں نے کجھ اک سکھاں نوں مار پایا اتے بہت ساریاں نوں بندی بنا لیا۔ سارے امرتسر نگر نوں ویری نے بری طرحاں لٹّ لیا۔ اتھے دے بہت سارے بھوناں نوں دھوست کر دتا گیا اتے رام داس سروور (پاون امرتتالاب) دی وی بے عزتی کیتی گئی۔ انھے وڈے نقصان دے باو جود وی سکھاں نے احمدشاہ ابدالی دا پچھا نہ چھڈیا۔ جدوں اوہ قابل پرط رہا سی تاں سردار چڑت سنگھ شکرچکیا نے اپنے ساتھیاں سمیت اس اتے کئی وار حملہ کیتا اتے بہت جیہا مال اسواب لے کے چمپت ہون وچ کامیاب ہو جاندے۔

جدوں اپھگانی سیناواں رات وچ آرام کرن دے لئی، شور لگا رہیاں سن تاں سردار چڑت سنگھ اپنے ساتھیاں سمیت اوہناں اتے ٹٹ پیا۔ اوہ رات دے ہنیرے وچ کجھ دیر تک لڑدے اتے جو کجھ وی ہتھ لگدا، اسنوں لے کے بھاجّ جاندے۔ احمدشاہ دی تیز اچھا سی کہ سکھ استوں ڈریکٹ آمنے ساہمنے دی لڑائی کرن، پر چڑت سنگھ نے اسنوں اجیہا موقع نہیں دتا اتے اسنوں تدّ تک جاری الو بناؤندا رہا، جدوں تک اوہ سندھ ندی نوں پار نہیں کر گیا۔

احمدشاہ نے قابل دے ول کوچ کرن ولوں سابق اپنے پتّ تیمور شاہ نوں لاہور دا حاکم اتے بخشی جہان خان نوں اسدا نائب تعینات کر گیا۔ اسنے جموں دے رنجیت دیوَ نوں سیالکوٹ ضلعے دے کجھ پرگنے وی اس وچار ولوں دتے کہ اوہ سماں–کویلا تیمور شاہ دی مدد کریگا۔ گیاراں سال دا شہزادہ تیمور اتے اسدے نواب جہان خان دے ساہمنے جو سبھتوں وڈا اتے اوکھا کم سی، اوہ پنجاب وچ شترقی قائم کرنا سی۔

پہلاں تاں انھاننوں مگلانی بیگم دا سامنا کرنا پیا۔ پنجاب وچ مگلانی بیگم دا راج سنتوشجنک سدھ نہیں ہویا سی۔ احمدشاہ ابدالی نے دلی وچ چھپے کھجانوں دا علم تاں مگلانی بیگم ولوں حصول کر لیا پر جہِ جئی کہ بیگم نوں آس سی، ابدالی نے بدلے وچ اسنوں پنجاب دا گورنر تعینات نہیں کیتا۔ اس گل ولوں اوہ روشٹ سی۔ دوجا ڈر تیمور نوں سکھاں ولوں سی، جنہاں نے میر منو دی موت دے بعد اپنی طاقت کافی متحد کر لئی سی اتے اپنی چھوٹی–چھوٹی ریاستاں وی قائم کر لئیاں سن۔

تیجا ڈر بھارت دی ہور ذاتیاں ولوں سی، جویں الاولپر دے افغان، قصور دے پٹھان، کپورتھلا اتے پھگواڑا دے راجپوت آدی۔ جنہاں نے مگلانی بیگم دے شاسندور وچ کافی طاقت ارجت کر لئی سی۔ کہن نوں تاں سارا پنجاب احمدشاہ نے افغان راج دا انگ بنا لیا سی پر اسدی اصلی ستا لاہور نگر اتے اسدے آسپاس دے پنڈ دے علاوہ ہور کتے نہیں چل رہی سی۔

باقی دے پنجاب وچ صرف سکھاں دا آدیس ہی چلدا سی۔ سن 1757 عیسوی وچ جدوں تیمورشاہ نے پنجاب دی ستا سمبھالدے ہی سکھاں ولوں ہون والے خطرے نوں ختم کرن لئی اوہناں دی ودھدی ہوئی لوکپراتا نوں روکن، اوہناں دے سوابھمان نوں ڈونگھی چوٹ پہنچان دے لئی، وساکھی پرو اتے شری دربار صاحب اتے وڈا پیمانے اتے حملہ کر دتا۔

اس لڑائی وچ اسدے کول تن ہزار فوجی سن۔ اس ویلے سکھ اس وڈا حملے دا سامنا نہیں کر پائے، اوہ جلدی ہی بکھر گئے اتے کجھ رام روہنی قلعے وچ شرن لے کے بیٹھ گئے۔ ویری نے پوتر مذہبی تھاں دا بہت نرادر کیتا۔ پھر انھاننے رام روہنی قلعے نوں گھیرے وچ لیا۔ جدوں سکھاں نے ویکھیا کہ ساڈے کول پریاپت رسد اتے گولہ بارود نہیں اے، تاں اوہ اپنی حالت چنگی نہیں ویکھکے اک رات اکسمات قلعہ خالی کر گئے۔

اس قلعے دا پرناساری سردار جسا سنگھ اچوگل رامگڑئے نے کیتا سی پر جویں ہی ویری دے ہتھ ایہہ دوبارہ آ گیا تاں انھاننے اسنوں پھر ولوں دھوست کر دتا۔ تیمور اتے اسدے سپہ سالار ولوں دربار صاحب دی بے عزتی دی انفارمیشن جنگل وچ اگّ دی طرحاں چارے پاسے پھیل گئی۔

اس وچ سکھاں دے سوابھمان نوں وی ڈونگھی ٹھیس پہنچی۔ جدوں اس بے عزتی دی انفارمیشن بابا دیپ سنگھ جی نوں ملی تاں اوہ اس ککرتء کانڈ نوں سنکے آکروش وچ آ گئے۔ بھاوکتا وچ انھاننے نگارے اتے چوٹ لگاکے لڑائی لئی تیار ہون دا آدیس دے دتا ترنت سارے ‘سابوں دی تلونڈی’ نگر دے شردھالُ شہری اکٹھے ہو گئے۔

سارے سنگھاں نوں سنبودھت کردے ہوئے بابا دیپ سنگھ جی نے دھرم لڑائی دا اعلان کردے ہوئے کیہا: سنگھوں ! اسیں آتائی ولوں پوتر ہرِ مندر صاحب دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ ضرور ہی لینا اے۔ موت نوں لوعدہ لئی شہیداں دی برات چڑھنی اے۔ جنہاں نے گرو دیاں خموضوعاں حاصل کرنیاں ہن تاں کیسری بانیا وستر پاکے کے شہیدی جام پین لئی تیار ہو جاوے۔ بس پھر کی سی، سنگھاں نے شماں اتے مر مٹن والے پروانیاں دی طرحاں اچی آواز وچ جیکارے لگاکے پروانگی دے دتی۔ بابا جی دا آدیس پنڈ–پنڈ پہنچایا گیا۔ جسدے نال چاراں سمتاں ولوں سنگھ استر–شستر لے کے اکٹھے ہو گئے۔

چلن ولوں پہلاں بابا دیپ سنگھ جی نے سارے مرجیوڑیاں (آتم بلدانیاں) دے ساہمنے اپنے کھنڈے ددھارا تلوار ولوں اک زمین اتے ریکھا کھچی اتے للکار کر کہن لگے: ساڈے نال صرف اوہی چلن جو موت اتے فتح وچوں کسے اک دی کامنا کردے ہن، جیکر اسیں اپنے گرودھام نوں آزاد نہیں کروا پائے تاں اوہی رنکشیتر وچ ویر رفتار حاصل کراںگے اتے گرو چرناں وچ نؤچھاور ہو جاوانگے۔

انھاننے کیہا: میں سہں لیندا ہاں کہ میں اپنا سر شری دربار صاحب وچ گرو چرناں وچ بھینٹ کراں گا۔

انھاننے اگے کیہا: اسدے برخلاف جو انسان اپنی گھر–گرہستی دے سکھ آرام بھوگنا چاہندا اے، اوہ ہنے واپس پرط جاوے اتے جو موت روپی دلہن (ووٹی، وہوٹی) نوں ویاہنا چاہندے ہن تاں اوہ کھنڈے ولوں کھچی ریکھا نوں پار کرو تے ساڈے نال چلو۔ ادھر جاں ادھر دی للکار سنکے لگبھگ 500 سنگھ کھنڈے ولوں کھچی ریکھا پار کرکے بابا جی دے نیترتو وچ شری امرتسر صاحب جی دے ول چل پئے۔ رستے وچ وکھرے پنڈاں دے نوجوان وی ایہناں شہیداں دی برات وچ شامل ہندے گئے۔

ترنتارن پہنچن تک سنگھاں دی گنتی 5, 000 تک پہنچ گئی۔ لاہور دربار وچ سکھاں دی ایہناں تیاریاں دی انفارمیشن جویں ہی پہنچی، جہان خان نے گھبراکے اس لڑائی نوں اسلام خطرے وچ اے، دا نام لے کے جہادیا نوں آمنترت کر لیا۔ حیدری جھنڈا لے کے غازی بنکے امرتسر دے ول چل پئے۔ اس پرکار اوہناں دی آبادی سرکاری فوجیاں نوں ملاکے ویہہ (20) ہزار ہو گئی۔

احمدشاہ ابدالی اتے سکھ

افغان سپہ سالار جہان خان اپنی فوج لے کے امرتسر نگر دے باہر گرووال نامی تھاں اتے سکھاں ولوں ٹکرایا، سنگھ اس ویلے شری دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ مگن لئی مرن–مارن اتے تلے ہوئے سن۔ اجیاے وچ اوہناں دے ساہمنے صرف لٹمار دے مال دا بھروسہ لے کے لڑن والے جہادی کتھے ٹک پاندے۔ اوہ تاں صرف بچاو دی لڑائی لڑکے کجھ حاصل کرنا چاہندے سن پر اتھے تاں صرف ساہمنے موت ہی منڈراتی وکھائی دندی سی۔ ات: اوہ ہولی–ہولی بھجن وچ ہی اپنا بھلا دیکھن لگے۔

سکھاں نے اجیہی بہادری ولوں تلوار چلائی کہ جہان خان دی فوج وچ بھاجڑ مچّ گئی۔ جگہ جگہ شواں دے ڈیر لگ گئے۔ جہان خان نوں سبق سکھان لئی بابا جی دا اک نکٹورتی سکھ سردار دیال سنگھ 500 سنگھاں دے اک خاص دل نوں لے کے ویری دل نوں چیردا ہویا جہان خان دے ول جھپٹیا پر جہان خان اتھے ولوں پچھے ہٹّ گیا، ادوں اوہناں دا سامنا یکوب خان ولوں ہو گیا، انھاننے اسدے سر اتے گرج گدا دے ماریا، جسدی ٹھوکر ولوں اوہ اتھے ہی ڈیر ہو گیا۔ دوجے پاسے جہان خان دا نائب فوج پتی جمل شاہ اگے ودھیا اتے بابا جی نوں للکارن لگے ۔

اس اتے دوناں وچ گھماسان لڑائی ہوئی، اس ویلے بابا دیپ سنگھ جی دی عمر 75 سال دی سی، جدوں کہ جمال شاہ دی عمر لگبھگ 40 سال دی رہی ہوویگی۔ اس جوان سپہ سالار ولوں دو–دو ہتھ جدوں بابا جی نے کیتے تاں اوہناں دا گھوڑا بری طرحاں زخمی ہو گیا۔ اس اتے انھاننے گھوڑا تیاگ دتا اتے پیدل ہی لڑائی کرن لگے۔ بابا جی نے پینترا بدل کے اک کھنڈے دا وار جمال شاہ دی گردن اتے کیتا، جو اچوک رہا پر اس وچ جمالشاہ نے بابا جی اتے وی پورے جوش دے نال تلوار دا وار کر دتا سی، جسدے نال دوناں پکھاں دے سرداراں دیاں گردناں اک ہی سماں کٹ کے زمین اتے ڈگّ پئیاں۔

دوناں پکھاں دیاں فوجاں ایہہ انوکھا کرشما ویکھکے حیرانی وچ پے گئیاں۔

کہ ادوں نزدیک کھڑے سردار دیال سنگھ جی نے بابا جی نوں اچی آواز وچ چیخ کے کیہا: بابا جی ! بابا جی ! تسیں تاں رنزمین وچ چلدے ویلے دعوہ کیتا سی کہ میں اپنا سر شری دربار صاحب وچ گرو چرناں وچ بھینٹ کراں گا۔ تسی تاں اتھے رستے وچ شریر تیاگ راے ہو ؟ جویں ہی ایہہ شبد مویا بابا دیپ سنگھ جی دے کناں وچ گونجے۔

اوہ اسی پل اٹھ کھڑے ہوئے اتے انھاننے کیہا: سکھ دے ولوں پوتر دل ولوں کیتی گئی ارداس ومطلب نہیں جا سکدی اتے انھاننے آتمبل ولوں پھیر اپنا کھنڈا اتے کٹیا ہویا سر چک لیا۔ انھاننے اک ہتھیلی اتے اپنا سر دھر لیا اتے دوجے ہتھ وچ کھنڈا لے کے پھر ولوں رنکشیتر وچ جوجھن لگے۔

جدوں ویری پکھ دے سپاہیاں نے مویا بابا جی نوں سر ہتھیلی اتے لے کے رنزمین وچ جوجھدے ہوئے ویکھیا تاں اوہ بھیبھیت ہوکے– علی–علی، طوبیٰ–طوبیٰ، کہندے ہوئے رنکشیتر ولوں بھجن لگے اتے کہن لگے کہ اسیں زندہ لوکاں نوں تاں لڑدے ہوئے ویکھیا اے پر سکھ تاں مر کے وی لڑدے ہن۔ اسیں زندہ ولوں تاں لڑ سکدے ہاں، مویا ولوں کویں لڑانگے ؟ اس انوکھے آتمبل دا کوتک ویکھکے سکھاں دا منوبل ودھدا ہی گیا، اوہ ویری فوج اتے درڑ نشچے نوں لے کے ٹٹ پئے۔ بس پھر کی سی، ویری فوج ڈر دے مارے بھجن وچ ہی اپنی بھلائی سمجھن لگی۔

اس پرکار لڑائی لڑدے ہوئے بابا دیپ سنگھ جی شری دربار صاحب دے ول اگے ودھن لگے اتے پرکرما وچ آ ڈگے۔ اس پرکار بابا جی اپنی سہں نبھاندے ہوئے گرو چرناں وچ جا وراجے اتے شہیداں دی لسٹ وچ سملت ہو گئے۔ ایہناں دے تن شہیدی یادگار ہن، ڈریکٹ نوں نشان دی لوڑ نہیں ہندی۔ ایہہ دنیا نوں معلوم اے کہ بابا جی نے شہید ہون دے بعد صرف اپنی سہں دی لاج ہیتُ آتمبل دا استعمال کیتا اتے دنیا نوں وکھایا کہ سکھ آتمبل رہندے وی سیماواں وچ رہندا اے پر کدے اسدی لوڑ پے ہی جاوے تاں اسدا سدپیوگ کیتا جا سکدا اے۔

اوہناں دناں دو افغان سپاہی جو سرہند نگر ولوں لاہور جا راے سن ‘بڈھا رام داس’ کھیتر وچ مار دتے گئے۔ جہان خان نے ملزماں نوں پھڑن لئی اک فوجی ٹکڑی بھیجی۔ اپرادھی تاں نہیں ملے پر انھاننے مقامی سکھ چودھری نوں یاتناواں دیکے مار دتا، جو کہ اک لوکہت انسان سی۔ بس پھر کی سی، ایہہ ہتیاکانڈ، جہان خان اتے سکھاں دے وچ اک ہور دشمنی دا مدعا بنکے ابھریا۔ اسدے علاوہ ادنیہ بیگ جو کہ جالندھر دوآبا دا سپہ سالار سی، ابدالی دے حملے دے ویلے اسدا سامنا نہیں کر پاؤن دی حالت وچ بھاجّ کے شوالک پربتاں وچ لُک گیا سی۔

سدے تھاں اتے ابدالی نے نصیر الدین نوں جالندھر دا سپہ سالار تعینات کیتا پر ابدالی دی افغانستان دی واپسی اتے ادنیہ بیگ دوبارہ پربتاں ولوں نکل آیا اتے اسنے نصیر الدین نوں ہار کرکے پھر ولوں جالندھر دوآبا اتے اختیار کر لیا۔ اس اتے تیمور شاہ نے اسنوں ہی 36 لکھ سالانہ مالگزاری اتے جالندھر دا سپہ سالار قبول کر لیا پر اسنے اپنا وعدہ نہیں نبھایا۔ اس اتے تیمور نے اسدے خلاف سرفراز خان اتے مراد خان نوں بھاری فوج دیکے ادنیہ بیگ نوں مزہ چکھاؤن لئی بھیج دتا۔

جدوں ادنیہ بیگ نوں اس ہلے دا پتہ چلیا تاں اسنے سوڈی بڈبھاگ سنگھ کرتارپریا دے ولوں سردار جسا سنگھ آہلووالیا ولوں مدد دی بنتی کیتی۔ سردار جسا سنگھ جی اک خرانٹ راجنیتیگ سن۔ ات: انھاننے اس وچ سکھاں دی بھلائی نوں مدنظر رکھدے ہوئے مدد دینا قبول کر لیا۔ اصل وچ اوہ درانیاں ولوں گرودوارہ تھم صاحب کرتارپور اتے شری دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ لینا چاہندے سن۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا دا سنکیت حاصل ہندے ہی خالصہ درانی دیاں فوجاں ولوں لوہا لین لئی اوہ مقررہ تھاں اتے اکٹھے ہون لگے۔

دسمبر، 1757 نوں ماہلپر نگر دی سابق سمت وچ سکھاں اتے درانی دی فوج دے وچ جھڑپاں ہوئیاں۔ سکھاں لئی درانی دے فوجیاں اتے ادنیہ بیگ دے فوجیاں وچ بھید کرنا اوکھا ہو رہا سی، اسلئی ادنیہ بیگ دے فوجیاں ولوں کیہا گیا کہ اوہ پہچان لئی اپنی پگڑیاں وچ ہری گھاہ دے وڈے وڈے تینکے لٹکا لین۔

بھلے ہی درانیاں دے کول چھوٹی توپاں وی سن، پھر وی کرودھ وچ لال ہوئے سکھاں دے ساہمنے اوہ ٹک نہیں پائے اتے میدان چھڈکے بھاجّ کھڑے ہوئے۔ بلند خاں لڑائی وچ ماریا گیا۔ مراد خاں وی سبھ کجھ چھڈکے میدان ولوں کھسک گیا۔ اس پرکار درانی ہار ہوکے تیتر–بتر ہو گئے۔ سردار جسا سنگھ ‘ست شری اکال’ دا جیکارا لگاؤندا ہویا جالندھر اتے ٹٹ پیا۔ تیمور شاہ دے حامی سعادت خان افریدی سکھاں دی مار جھیل نہیں سکیا۔

اس اتے ادنیہ بیگ نے جالندھر نوں دھوست ہون ولوں بچاؤن لئی سوا لکھ روپئے بھینٹ کیتے۔ ایہہ سکھاں دی شاندار فتح سی۔ استوں سکھاں دی ساکھ نوں چار چن لگ گئے۔ اس ہار دا خبراں جدوں تیمور شاہ نوں حاصل ہویا تاں اسنے خالصے دے خلاف 25, 000 گھڑسواراں دی فوج خواجہ اوید خان دی اگوائی وچ بھیج دتی، پر خواجہ سکھاں دے ساہمنے نہیں ٹک سکیا اتے ہار ہوکے اپنا سارا توپ خانا گنوا کے لاہور پرط آیا۔

سن 1758 عیسوی دے شروع وچ ہی چارے پاسے سکھاں دی دھاک جم گئی اتے اوہ سارے کھیتر ولوں لگان وصولن لگے۔ ادنیہ بیگ بھلے ہی اپنے مکھ ویری تیمور شاہ نوں ہار کر چکیا سی، تدّ وی اسنوں ڈر سی کہ جیکر احمدشاہ درانی ابدالی نے خود حملہ کر دتا تاں شاید اسدے ساتھی سکھ اسدا سپھلتاپوروک مقابلہ نہیں کر سکن۔ اسدے علاوہ اسنوں چنتا سی کہ سکھ اخیر کنی دیر تک اسدے لڑائیاں دے بھاگیدار بندے رہنگے۔ سکھ وی تاں ستا دے دعویدار ہن۔ اوہ تاں پہلاں ولوں ہی اس دن دی اڈیک وچ ہن جدوں اوہ گروجناں دے سپنے دا اپنا راج قائم کر سکنگے۔

دوجا اسنوں معلوم سی کہ اس ویلے خالصہ ‘چڑدی کلا’ وچ اے، اوہناں دا پنجاب دے بہت وڈے دھرتی–حصہ اتے قبضہ ہو چکیا اے، ات: اوہناں دی طاقت دناں دن ودھدی ہی جا رہی اے۔ ات: اوہ سکھاں نوں اندر ہی اندر اپنا پرتیدوندی منن لگیا سی۔ اجیہی سیاسی حالت وچ ادنیہ بیگ نے ہرلال اتے صدیق بیگ دے زریعہ ولوں مراٹھاں ولوں سانٹھ–گانڈھ کر لئی۔ اسنے مراٹھاں دے کوچ دے دن اک لکھ روپئے ادا کرن اتے پنج ہزار روپیا آرام والے دن چکان دا وعدہ دیکے مراٹھا سردار رگھناتھ راو نوں لاہور وچ سدیا کر لیا۔ ایہہ مراٹھا سردار پیشوا والی جی دا بھرا سی۔

رگھوناتھ راو 9 مارچ، 1758 عیسوی نوں سرہند اپڑیا، اتھے ہی ادنیہ بیگ اتے اسدے ساتھی سکھ وی آ ملے۔ خالصہ پہلاں ولوں ہی سرہند دے خلاف داند پیس رہا سی۔ اوہ اس نگر نوں گروماری نگری اتے ہتیارا نگر کہندے سن، اسلئی انھاننے ادنیہ بیگ ولوں ایہہ شرط پکی کر لئی کہ سرہند اتے پہلا حملہ سکھاں دا ہووےگا، تدپشچات کسے ہور دا ہووےگا۔ چوتھے حملے ولوں پرتدے سماں ابدالی نے ابدسوئی خان محمدجئی سپہ سالار نوں سرہند دا اختیار سپرد کیتا سی۔ جئی نے 1758 عیسوی وچ ہی قلعہ بندی دا بہت سوہنی انتظام کر رکھیا سی۔

اسدے باو جود اوہ بہت دناں تک گھراؤ نوں صحن نہیں کر سکیا اتے اوہ قلعہ خالی کرکے بھاجّ گیا۔ خالصہ فوجاں نے سبھتوں پہلاں سرہند وچ داخلہ کیتا اتے اس نگر دی اٹّ ولوں اٹّ وجا دتی۔ سرہند وچ داخلہ کرن وچ سکھاں دی اگیت نوں لے کے اختلاف ہو گیا۔ سکھاں اتے مراٹھاں وچ اس گل اتے جھڑپ وی ہوئی پر جلدی ہی دوناں پکھاں وچ صلاح ہو گئی۔ سرہند نوں جت کے متر طاقتاں مراٹھا، ادنیہ بیگ اتے خالصہ لاہور نگر دے ول آگوُ ہوئیاں۔

تیمور شاہ نے اس تناں طاقتاں ولوں اکٹھے نبڑن وچ اپنے نوں ناکام محسوس کرن لگا۔ ات: اوہ سماں رہندے لاہور خالی کرکے کابل پرط گیا۔ 20 اپریل، 1758 عیسوی نوں ادنیہ بیگ، رگھناتھ راو اتے سکھ فوجاں نے ستعینات روپ ولوں لاہور اتے اختیار کر لیا۔ اس تجربہ وچ سکھاں دے ولوں حصہ لین والے سن– سردار جسا سنگھ آہلووالیا، چڑھت سنگھ سکرچکیا، تارہ سنگھ گوبا، جسا سنگھ رامگڑھیا، ہیر سنگھ، جھنڈا سنگھ ۔ سکھاں دی کجھ فوجی ٹکڑیاں بھجدے ہوئے افغاناں دے پچھے پے گئیاں۔

اوہناں دی بہت ساری لڑائی سامان قابو وچ کر لئی اتے بہت سارے افغان سپاہیاں نوں بندی بنا لیا۔ بعد وچ ایہناں فوجیاں ولوں شری دربار صاحب جی دے سروور نوں سوچھ کروایا گیا، جنوں جہان خان اتے تیمور نے ملبے ولوں بھروا دتا سی۔ رگھناتھ راو لئی پنجاب وچ دیردھدور تک ٹکنا بہت اوکھا سی، اسنوں جلدی ہی اس گل دا علم ہو گیا سی کہ پنجاب وچ سکھاں دی ودھ رہی طاقت دے سنمکھ مستقل مراٹھا راج دی قیام اسمبھو جئی گل اے۔

سکھ اپنے گروجناں دی وچاردھارا وچ تر نویں سماج دی اساری ہیتُ سیاسی زور حاصل کرن لئی سترک ہوکے کھڑے سن۔ اسنوں جلدی ہی ایہہ احساس ہو گیا کہ سکھاں نوں جیکر مغل انی زیادہ یاتناواں دین دے بعد وی نروتساہت نہیں کر سکے تاں اوہ ہن استوں تاں کدے وی دبن والے نہیں ہن۔ ہزاراں میل دی دوری ولوں پنجاب وچ شور لگان والے مراٹھے وی پنجاب وچ آزاد روپ وچ ستا سنبھالن لئی اپنے آپ نوں اسمرتھ محسوس کر راے سن۔ اوہناں دے سرکار دی معاشی حالت اجیہی نہیں سی کہ اوہ پنجاب ولوں مراٹھا فوج دا بھار سہن کر سکن۔

پنجاب ولوں اوہ سکھاں دے رہندے لگان وصول نہیں کر سکدے سن۔ اسدے علاوہ پنجاب دی بھیشن گرمی اتے ٹھٹھردی سردی صحن کرن وچ وی اوہ اپنے آپ نوں اسمرتھ پا راے سن۔ ات: رگھناتھ راو نے پنجھتر ہزار سالانہ لین دا سودا کرکے پنجاب ادنیہ بیگ نوں سونپ دتا۔ اس پرکار ادنیہ بیگ دا سپنا ساکار ہو گیا۔ ادنیہ بیگ سکھاں دی ودھ رہی طاقت نوں اپنے رستہ دی سبھتوں وڈی رکاوٹ سمجھدا سی۔

اوہ ‘دل خالصہ’ مشترکہ جتھیبندی دے اثر اتے اسدے زور دے بارے وچ وی بھلی طرح واقف سی، اسدے علاوہ اوہ سردار جسا سنگھ آہلووالیا اتے اسدے اثر نوں وی بھلی طرح جاندا سی پر اوہ سکھاں دی طاقت نوں ہمیشاں لئی ختم کرنا چاہندا سی، جسدے نال اوہ بے دھڑک پنجاب اتے حکمرانی کر سکے۔

سردار جسا سنگھ نے جلدی ہی ادنیہ بیگ دی بدنیتی نوں تاڑ لیا۔ دوجے پاسے سکھ وی پنجاب وچ ادنیہ بیگ نوں اپنے پیر پساردے ویکھکے خوش نہیں سن۔ ات: سکھاں نے ادنیہ بیگ ولوں دو دو ہتھ کر لین دا نشچا کیتا۔ قادیاں نوار دے نزدیک دوناں پکھاں وچ بھیشن لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچ ادنیہ بیگ دا دیوان ہریمل ماریا گیا اتے آکلداس بھاجّ کھڑا ہویا۔ اس پرکار اوہناں دا بہت جیہا مال اسباب سکھاں دے ہتھ آ گیا۔ ٹھیک اس پرکار سکھاں نے ایہناں دناں مجیٹھیا کھیتر وچ شور پائے ہوئے گل شیر خان نوں مشترکہ طاقت راہیں مار پایا۔

ایہہ خان میر منو دی طرحاں سکھاں نوں یاتناواں دین لگا سی۔ ایہناں دناں ادنیہ بیگ نوں ادھ رنگ دا روگ ہو گیا اتے اوہ اس روگ ولوں 15 دسمبر، 1758 نوں مر گیا۔ ادنیہ بیگ دی موت دے بعد لاہور وچ واقع اسدے نائب مرزا جان خان نے سکھاں نال صلح کر لئی۔ اس صلح نوں قبول کرن دے پچھے ایہہ راز لُکیا ہویا سی کہ ‘خالصہ جی’ مالوا اتے دوآبہ علاقےآں وچ سوکھ ولوں اپنے پیر جماں لین۔ اس ویلے مالوا وچ بابا اعلیٰ سنگھ جی دا بول بالا سی۔ انھاننے خالصہ دل دی مدد ولوں اک وڈے کھیتر اتے اختیار کر لیا سی۔

اس وچ شکّ نہیں کہ سن 1758 عیسوی دے اخیر تک خالصہ دل نے مہان سفلتاواں حاصل کر لئیاں سن پر ہنے پچھم سمت وچ احمدشاہ ابدالی دا خطرہ موجود سی اتے دوابا اتے مالوا کھیتراں وچ وی پرانی سرکاراں دے نشٹھاوان سردار ہنے تک سکھاں دے فی نفرت اتے دویش رکھدے سن۔ اجیاے لوکاں وچوں اک سی صدیق بیگ۔ پر دوجے پاسے سکھاں دیاں سپھلتاواں اتے بہادری دے کارنامیاں نوں ویکھکے پنجاب دے ہندو کسان جلدی ہی سکھ دھرم وچ شامل ہون لگے۔ ایہی نہیں سگوں پنجاب دے مسلمان کسان وی سکھ دھرم دے کھچّ ولوں متاثر ہوئے بناں نہیں رہِ سکے۔

مغلاں اتے افغان حکمراناں دے ظلماں دے کارن سوابھمانی لوک سکھ بنن کے اوہناں دے جتھیاں دی مدد ولوں ظلماں دا بدلہ لین وچ کامیاب ہو جاندے سن پر سکھاں دے اداروادی اصول اتے انسان پریم ہور دھرماولمبیاں لئی مکھ کھچّ دا کارن سن، اسلئی نت سینکڑیاں دی گنتی وچ لوک سکھ دھرم نوں اپناؤندے سن اتے اسی وچ اپنا کلیان سمجھن لگے سن۔ اس ویلے دے اتہاس ولوں پتہ چلدا اے کہ مغلاں ولوں سکھاں اتے کوئی گھٹ ظلم نہیں ہوئے پر جیکر اک دن انگنت قتل ہندے تاں دوجے دن ہزاراں نویں سکھ آ موجود ہندے۔

اس پرکار ایہناں پروانیاں دا قافلہ دلاے دی طرحاں موت نوں گلے لگاؤن لئی آپس وچ ہوڑ کردے وکھائی دندا۔ اک طرف ستادھاری حکمران اوہناں دا وناش کرن اتے پورا زور لگا دندے سن پر دوجے پاسے پرجا وچ جنسادھارن اوہناں دے خالی ستھاناں نوں بھرن لئی اپنے آپ نوں پروانیاں دی طرحاں پیش کر راے سن۔ سن 1759 عیسوی وچ دل خالصے دے ہیرو سردار جسا سنگھ جی نے سارے پنجاب دے دھرتی–حصہ نوں اپنی ‘رکھڑی’ رکھیا وچ لین لئی کئی مقامی حکمراناں ولوں لوہا لیا۔ انھاننے پہلاں صدیق بیگ نوں رنکشیتر وچ نیواں وکھایا تدپشچات دیوان وشمبھر داس اتے راجا بھوپچند نوں دو دو ہتھ کرکے ہار کر دتا۔

اسدے بعد قادیاں کھیتر دے مغلاں نوں ناکوں چنے چبوا دتے۔ اس پرکار انھاننے اپنے مخالفاں نوں ہولی–ہولی ختم کرکے لگبھگ سارے پنجاب وچ چھا گئے پر ہنے لاہور اتے مراٹھا سردار سابا جی پاٹل دا قبضہ سی، ادوں احمدشاہ ابدالی نے بھارت اتے پنجواں حملہ کر دتا۔ اصل وچ اوہ سارے پنجاب دے شیترا نوں اپنے سامراج دا حصہ مندا سی۔ مراٹھاں ولوں تیمور اتے اسدے نائب جہان خان نوں پنجاب چھڈکے کابل دے ول بھجن اتے مجبور کرنا، احمدشاہ لئی اک اسہنی نقصان سی۔ ات: اسنے اپنا اعزاز پھر ولوں بحال کرن لئی لگبھگ 40,000 فوجی لے کے مراٹھیاں نوں کچلن دا ہدف لے کے بھارت اتے حملہ کر دتا۔

احمد شاہ ابدالی دا پنجواں حملہ

لاہور اتے مراٹھا سردار سابا جی پاٹل دا قبضہ سی، ادوں احمدشاہ ابدالی نے ہندستان اتے پنجواں حملہ کر دتا۔ اصل وچ اوہ سارے پنجاب دے علاقےآں نوں اپنے راج دا حصہ مندا سی۔ مراٹھاں ولوں تیمور اتے اسدے نائب جہان خان نوں پنجاب چھڈکے کابل دے ول بھجن اتے مجبور کرنا، احمدشاہ لئی اک اسہنی نقصان سی۔ ات: اسنے اپنی پنجاب اُتے حکمرانی پھر توں بحال کرن لئی لگبھگ 40,000 فوجی لے کے مراٹھیاں نوں کچلن دا ہدف لے کے بھارت اتے حملہ کر دتا۔

شہزادہ تیمور دی مرہٹےآں ہتھوں شکست

شہزادہ تیمور اتے اسدے فوجی سپہ سالار جہان خان نوں ادنیہ بیگ دے دل، سکھاں اتے مراٹھےآں دی مشترکہ طاقت نے ہراکے پنجاب توں بھجا دتا۔ احمدشاہ ابدالی شہزادہ دی ہار نوں اپنی ہار سمجھدا سی، اسلئی اوہ مراٹھےآں اتے سکھاں نوں اس ادنڈتا لئی بہتر دنڈ دینا چاہندا سی۔ ات: اسنے سن 1759 عیسوی دے اخیر دی سردیاں وچ پنجاب اتے پنجواں حملہ کر دتا۔

ابدالی دا حملہ

ادنیہ بیگ دی موت دے بعد مرہٹےآں ولوں تعینات اوہناں دا گورنر ‘سمالی’ تاں احمدشاہ ابدالی دے آؤن دی اطلاع پاندے ہی لاہور نگر خالی کرکے واپس بھج گیا، پر سکھاں نے اسدے نال دو دو ہتھ کرن دا من بنا لیا۔ سردار جسا سنگھ دی اگوائی وچ سکھاں نے اس اتے کئی ہلے بولے اتے اسدا بہت سارا جنگی سامان لٹ لئیا۔ اس ویلے ابدالی دا ہدف صرف مراٹھے سن، ات: اسنے سکھاں دے حملیاں دا کوئی جواب نہیں دتا۔

لہور دی فتح

لاہور دی فتح دے بعد ابدالی نے پنجاب دا پربندھ کرن لئی حاجی کریم خان نوں اتھے دا گورنر تعینات کیتا اتے خود دلی دے وزیر غازی الدین اتے مراٹھیاں نوں دنڈ دین لئی دلی پرتھاں کر گیا۔ مراٹھےآں دے اک دستے نے داتا جی دی اگوائی وچ تراوڑی نامی تھاں اتے احمدشاہ ابدالی دا سامنا کیتا پر ہار دے کارن پچھے ہٹّ گئے۔

پانی پت دی تیسری لڑائی

ابدالی اپنے لئی نویں وڈی فوج تیار کرن لئی لگبھگ اک سال تک دلی دے آسپاس ہی روکیا رہا تاکہ اوہ مراٹھیاں نوں فیصلہ کن ڈھنگ ولوں ہار کر سکے۔ اخیر وچ چنگی پرکار سسجت ہوکے احمدشاہ پانیپت دے مشہور میدان جنگ وچ مراٹھیاں دے ساہمنے آ ڈٹیا۔ پانیپت دی تیجی مشہور لڑائی، جنھے مراٹھیاں دی قسمت دا پورا فیصلہ کر دتا، 14 جنوری، 1767 عیسوی نوں ہوئی۔ مراٹھےآں اتے افغاناں دی فوج لگبھگ برابر ہی سی۔

فوجی موازنہ

مراٹھیاں دے کول بھاری توپ خانا وی سی۔ اسدے مقابلے وچ افغاناں دے کول اعلیٰ پیدل فوج اتے اعلیٰ سپہ سالار سن، بھیانک لڑائی ہوئی پر مراٹھے ہار گئے۔ ایہناں وچوں زیادہ میدان جنگ وچ مارے گئے۔ اس پرکار پانیپت دا میدان احمدشاہ دے ہتھ رہا۔ ادھر دلی دی حکومت دے وزیر عماد الملک غازی الدین نے 29 نومبر، 1759 نوں بادشاہ عالم گیر دوسرا نوں مروا دتا۔ ابدالی نے بادشاہ عالم گیر دوسرے دے پت شاہ عالم دوسرا نوں دلی دا نواں بادشاہ بنا دتا۔

سکھاں دا اکٹھ

7 نومبر، 1759 دی دیوالی نوں خالصہ دل دا اک بھاری اجتماع امرتسر وچ ہویا، جس وچ سارے جتھیداراں نے حصہ لیا۔ اس ‘سربت خالصہ’ دے اکٹھ وچ ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ احمدشاہ ابدالی دی دلی ولوں واپسی دے نال ہی لاہور وچ افغان پرحکمرانی نوں اجیہی کڑی چوٹ پہنچائی جاوے تاکہ ابدالی آتنکت ہو اٹھے۔ اسدے پچھے سکھاں دا اک ہی ہدف سی کہ مراٹھیاں اتے فتح حاصل کرن دے کارن احمد شاہ دا کتے غرور وچ سر نہیں پھر جاوے۔

ات: اوہ سکھاں ولوں لوہا لین ولوں سابق کجھ سوچ وچار کر لوے۔ دل خالصہ نے لاہور انتظامیہ ولوں نذرانہ وصول کیتا گرومتے دے مطابق دل خالصہ نے جتھیدار جسا سنگھ آہلووالیا دی اگوائی وچ لاہور اتے ہلاّ بول دتا اتے اتھے دی باہری بستیاں اتے اختیار کر لیا۔ مقامی حکمران میر محمد خان نے شہر دی پھٹرس دے دروازے بند کروا دتے۔ اس پرکار لاہور نگر اپنے آپ ہی گھیرے وچ آ گیا اتے سارے طرحاں دا آؤنا–جاؤنا بند ہو گیا۔ گیاراں دن تک پوری طرحاں گھیرا پیا رہا۔

جنتا ویاکل ہو اٹھی اتے میرمحمد خان وی گھبرا گیا۔ پر سکھ تاں جنتا نوں ویاکل کرن دے پکھ وچ نہیں سن۔ اوہ تاں صرف حکمرانی نوں اک جھٹکا دینا چاہندے سن۔ ات: سردار لہنا سنگھ نے اک سفیر نوں میر محمد خان دے کول ایہہ اطلاع دین لئی بھیجیا کہ جیکر اوہ اپنی خیریت چاہندا اے تاں سکھاں نوں نذرانے دے روپ وچ رقم ادا کرو۔ میر محمد خان تاں سکھاں دی بے حدّ طاقت نوں ویکھکے لاچار سی۔ اسنے جویں–تویں تیہہ ہزار روپئے خالصہ جی نوں دیگ–تیغ کڑاہ پرساد لئی بھینٹ کیتے۔ اس اتے دل خالصہ واپس پرط آیا۔

احمدشاہ ابدالی ولوں دلی اتے ہور نگراں نوں لٹنا

سن 1761 عیسوی نوں احمد شاہ ابدالی نے پانیپت دے میدان وچ مراٹھیاں نوں ہرا کے دلی اتے اسدے نزدیک دے نگراں نوں خوب لوٹیا۔ اوہناں دی لٹّ اتے لالسا دی سیما نہیں سی، انھاننے جیتو ہون دے انہکار وچ ہزاراں بھارتی سندر عورتاں نوں اغوا کر لیا اتے انھاننوں بھوگ- ولاس دی چیز سمجھکے زبردستی قیدی بناکے اپنے نال افغانستان لے جان لگے۔ رستے وچ انھاننے کروکشیتر، تھانیشور، پیہوا وغیرہ مذہبی ستھاناں نوں وی خوب لوٹیا۔ اتھے دے مندراں دی بے عزتی کیتی اتے سندر بہو–بیٹیاں نوں گھراں ولوں طاقت دے زور تے چک لیا۔

اس ویلے دیس وچ منو آتم–اعزاز لپت ہو گیا ہووے، ورگی حالت چارے پاسے وکھائی دے رہی سی۔ حالانکہ انگنت ہندو راجا اتے سوربیر جودھا کہلان والے بھارت زمین اتے موجود سن، پر اوہناں دے نیتک پتن دی کوئی سیما نہیں سی۔ اوہناں وچوں اک وی مائی دا لال بھارتی ناریاں دی لاج بچاؤن لئی جان اتے کھیڈن نوں تیار نہیں سی۔ جدوں متاثر لوک سارے ولوں نراش ہو گئے تاں کجھ ہندو اتے مسلمان لیڈراں نے سوچیا کہ سکھاں ولوں ارداس کیتی جاوے۔

جدوں 13 اپریل، 1761 عیسوی نوں وساکھی دا پرو سی۔ ہر سال دی طرح ‘دل خالصہ’ اپنا جم دن منان شری امرتسر نگر وچ اکٹھے ہویا تاں ایہناں پیڑت آدمیاں دے گروہ نے خالصہ پنتھ دے ساہمنے ادور تخت اتے وراجمان سکھ لیڈراں دے سنمکھ اپنی دہائی رکھی اتے کیہا کہ گرو دا خالصہ ہی اس تیویں ناریاں دی لاج رکھ سکدا اے کیونکہ اسیں سارے ولوں نراش ہوکے تہاڈی شرن وچ آئے ہاں۔ خالصہ کمزور لوکاں دی رکھیا لئی پہلاں ولوں ہی وچنبدھّ اے، ات: ترنت دیناں دی ارداس قبول کر لئی گئی۔

دل خالصہ نے استوں پہلاں وی کئی وار تیویں عورتاں دی سرکھیا لئی آتم قربانی دتی سی۔ پہلی وار سن 1739 عیسوی وچ نادر شاہ دے چگل ولوں 2200 سندر عورتاں نوں چھڑوایا گیا سی اتے دوجی بار احمد شاہ ابدالی ولوں وی بہت وڈی آبادی وچ پیڑت ناریاں نوں چھڑوا چکے سن۔

احمدشاہ ابدالی دے چنگل وچ بھارتی بہو بیٹیاں نوں آزاد کراؤنا

گرو دربار وچ کیتی گئی دین دکھیاں دی پکار انسنی نہیں رہِ سکدی سی۔ گرو دا سجیو روپ ‘خالصہ’ ہی تاں اے۔ ات: دل خالصے دے مکھ لیڈر بنن دا گرو سردار جسا سنگھ آہلووالیا جی نوں حاصل سی۔ دیناں دی کرپالو پکار سنن اتے سردار جسا سنگھ جی نے اپنی میان وچوں کھڈگ کڈھ کے تیویں (ناریاں) نوں آزاد کرواؤن دی سہں لئی اتے سارے ساتھی سرداراں ولوں ملکے اک وڈا سکیم بنائی۔ اس سکیم وچ خالصہ سارے کماں نال کامیابی نال نبڑن لئی نویں سرے ولوں فوج دا گٹھن کیتا اتے انھاننوں وکھ وکھ کم سونپ دتے۔

جسا سنگھ نوں اوہناں دے خفیہ محکمہ ولوں احمد شاہ دیاں ساریاں سرگرمیاں دی جانکاریاں حاصل ہو رہی سی۔ ات: جسا سنگھ نے اپنی نویں سکیم مطابق سارے دل خالصہ نوں تن حصےآں (بھجآّ) وچ ونڈ دتا اتے دوآبا کھیتر وچ جرنیلی سڑک دے آسپاس گھنے جنگلاں وچ لُک جان نوں کیہا۔ لڑائی پالیسی ایہہ بنائی گئی کہ جدوں ابدالی دی فوج بیاس دریا دا پتن پار کرن وچ مصروف ہووو، اس ویلے اس اتے تن سمتاں ولوں اکٹھے حملہ کیتا جاوے صرف لہندی سمت افغانستان واپس بھجن دا رستہ کھلا رکھیا جاوے تاکہ ویری ہار ہوکے بھجن وچ اپنی عافیت سمجھن۔

اوہناں دناں دل خالصے دے کول لگبھگ دس ہزار گھڑسوار فوجی اتے 20 ءوں 25 ہزار دے وچ پیادے سن۔ فیصلہ ایہہ ہویا کہ ٹھیک سکھر "دوپہر 12 وجے" جنگلاں وچوں نکل کے خالصہ ابدالی دے کیمپاں وچ قید عورتاں دے قافلے اتے ہلاّ بولے گا، پیادے افغان سپاہیاں ولوں جوجھنگے اتے ہر اک گھڑسوار اک اک تیویں (عورت) نوں اپنے گھوڑیاں اتے بیٹھا کے انھاننوں واپس جنگلاں وچ پہنچانگے۔ جویں ہی ایہہ کم پورا ہو جاوے سارے پیادے فوجی وی میدان چھڈّ کے واپس اپنے ٹھکانے اتے آ جانگے۔

دوجے پاسے اس وار احمدشاہ ابدالی وی سکھاں دے چھاپامار لڑائیاں ولوں چیتن سی۔ اسنوں پچھلے بہت سارے کوڑے تجربہ سن۔ جدوں سکھاں نے اسنوں نکاں نال چھولے چبوائے سن۔ ات: اوہ ہن پچھلی بھلاں ولوں سبق سکھ چکیا سی۔ اس وار اسنے بہت احتیاط نال اپنے مکمل لشکر نوں کڑے پہرے وچ اکٹھے چلن دا حکم دتا سی۔ جدوں اوہ ستلج دریا خیریت پار کر گیا تاں اسنے بیاس دریا پار کرن لئی اسدے کنارے اتے آرام کیمپ پایا۔

ادوں سکھاں دے مخبر اسدے قافلے وچ شامل ہوکے ساری اطلاعواں اکٹھی کردے رہے، جویں ہی اسدے آگوُ فوجی دستہ بیاس پار اپڑیا ادوں پچھے ولوں تناں سمتاں توں خالصہ دل نے انھاننوں آ دبوچیا۔ اس سمئے دوپہر دے ٹھیک 12 وجے سن اتے سکھاں دے 12 جتھیداراں نے اپنے اپنے دلاں دے نال اس لڑائی وچ حصہ لیا سی۔ ایہہ لڑائی اس تیز رفتاری نال شروع کیتی گئی کہ ویری نوں سمبھلن دا موقع ہی نہیں مل پایا۔

ابدالی دے کجھ فوجی تاں بیاس ندی پار کر چکے سن جو کہ ہن اس لڑائی وچ حصہ نہیں لے سکدے سن باکِ فوجی شور وچ سامان بنھن اتے چلن دی تیاری وچ مصروف سن کہ ادوں تناں ولوں جیگھوش دے نعرے سنائی دین لگے سن، جو بولے سو نہال، ست شری ادور" اکسمات آفت دے آؤن دے کارن بہت سارے افغان سپاہیاں نے صبر چھڈّ دتا اتے اوہ بھاجّ کھڑے ہوئے، بہت سارے منوبل ٹٹن ولوں سامنا نہیں کر پائے اتے مارے گئے۔

اس آپادھاپی وچ گھڑسوار سکھ سپاہیاں نے اوہناں شوراں ولوں اوہ ساری عورتاں آزاد کروا لئیاں جو اوہناں دی نظر وچ پے گئیاں سن۔ جویں ہی مکھ ہدف دا کم سممکمل ہویا، ادوں جتھیدار جی نے سنکیتک بولی وچ ہرن–ہرن دا سنیہا دتا۔ اسدا متلبّ سی کہ کم سممکمل ہو گیا اے، جلدی ولوں پرط چلو۔ اسدا بھاوئرتھ سی کہ لڑائی دا لمبا کھینچنا ساڈے لئی نقصاندائک ہو سکدا اے، سماں رہندے لپت ہو جاؤ۔

کجھ پیادے سپاہیاں نے ابدالی ولوں لوٹے ہوئے مال وچوں بہت جیہا پیسہ وی حاصل کر لیا، پر جدوں ابدالی دے فوجی سمبھلدے اتے انھاننوں للکاردے، تدّ تک سکھ سپاہی اپنا کم کر چکے سن۔ اس پرکار اک ہزار قیدی استریاں نوں چھڑوا لیا گیا اتے انھاننوں رستے دا خرچ دیکے اوہناں دے گھراں نوں بھجوا دتا۔

اس ہمدردی اتے بہادری دے کارن سادھارن جنتا دے دل وچ ‘دل خالصہ’ لئی پیار پیدا ہو گیا اتے اوہ اس مہان سپوتاں نوں اسیس دین لگے۔ اس پرکار نہنگ سنگھاں دا گھر گھر مان اعزاز ہون لگا۔ ماتاواں اپنے پتاں نوں سکھ بناکے دھرم رکھئک بنن دی پریرنا دین لگیاں سن۔ لڑائی وچ ابدالی نوں ہرا کے عورتاں نوں آزاد کرواؤن دی پرتیکریا دی سفلتا اتے جسا سنگھ بھارتی جنتا وچ اک ہیرو دے روپ وچ مشہور ہو گئے۔ اس لڑائی وچ سکھاں دے 12 جتھیاں نے حصہ لیا سی اتے ٹھیک دن دے باراں وجے حملہ کیتا گیا سی، اس دن توں سکھاں نوں بہادری وکھاؤن دی پریرنا دین لئی باراں وجے دا سنکیت یاد دلوا کے جنسادھارن انھاننوں پروتساہت کرن لگے سن۔

دوجے پاسے ابدالی سکھاں دی اس بہادری نوں ویکھکے حیرانی جنک ہوئے بناں نہیں رہِ سکیا۔ اوہ کرودھ وچ بوکھلا اٹھیا اتے اسنے اگلی وار سکھاں نوں کچلن دی قسم کھائی۔ اس پرکار اوہ بہت جیہا پیسہ اتے فوجی گواں کے اپریل دے اخیر وچ لاہور نگر پہنچ گیا۔ اپریل دے اخیر وچ سن 1761 عیسوی نوں احمدشاہ ابدالی جویں–تویں بچا ہویا مال لے کے لاہور پہنچ گیا۔ اسنے بلند خان دے تھاں اتے خواجہ اوید خان نوں لاہور دا حاکم اتے گھمنڈ دند کٹوچ نوں دوآبا واقع جالندھر دا سپہ سالار تعینات کر دتا۔ افغانستان دے ول پرتن ولوں سابق اپنے چار محل دے سپہ سالار ہستم خان دے تھاں اتے خواجہ مرزا جان نوں وی سپہ سالار بنا دتا۔

احمد شاہ دا چھیواں حملہ

اکتوبر 1761ء وچ احمد شاہ ابدالی نے ہندستان اُتے چھیواں حملہ کر دتا ۔

احمدشاہ ابدالی دا چھیواں حملہ اتے وڈا گھلوگھارا

27 اکتوبر، 1761 عیسوی دی دیوالی دے موقعے اتے امرتسر وچ چاراں سمتاں وچوں آمد ہویا۔ ادور بنگے دے ساہمنے بھاری بھیڑ سی۔ ساری مسلاں دے سردار اپنے ساتھیاں سمیت مذہبی اجتماع لئی آئے سن۔ 'سربت خالصہ' نے وچار کیتا کہ دیس وچ ہنے تک ابدالی دے دلال ایجنٹ ہن اتے اوہ لوک دیس دا ہتّ نہیں سوچدے، سگوں دشمناں دی ہاں وچ ہاں ملاندے ہن۔ ایہناں وچوں جنڈیالا نگر دا نرنجنیا، کسورواسی، پیسیگی، مالیرکوٹلے دے افغان اتے سرہند دے فوجدار جین خان دے نام پرمکھ ہن۔

قصور اتے مالیرکوٹلے دے افغان تاں احمدشاہ ابدالی دی نسل دے لوک سن۔ زین خان دی تعیناتی ابدالی نے سرہند دے سپہ سالار دے عہدے اتے خود کیتی سی۔ صرف نرنجنیاں دا مہنت آکلداس اکارن ہی سکھاں ولوں دشمنی کرن لگا سی۔ ات: پنجاب وچ سکھاں دے راج دے مکمل روپ وچ قیام کرن لئی ایہناں ساری مخالف طاقتاں نوں قابو وچ کرنا انا ضروری سی، پر اس تجربہ وچ پتہ نہیں کنی اڑچناں آ جان اتے پتہ نہیں کدوں احمدشاہ ابدالی کابل ولوں نواں حملہ کر دوے، کجھ واضع نہیں سی، اسلئی سکھ اس مخالف طاقت دے نال کٹھور کارواہی کرن وچ تذبذب کر رہے سن۔

ایہناں سارے پہلوآں نوں دھیان وچ رکھکے اوہ ‘گرمتا’ پارت کیتا گیا کہ سارے سکھ جنگجو اپنے پرواراں نوں پنجاب دے مالوا کھیتر وچ اپڑیا کے اوہناں ولوں نشچنت ہو جان اتے باقی دے مخالفاں ولوں جدوجہد کرکے مکمل پنجاب وچ ‘خالصہ راج’ دی قیام کیتی جاوے۔ گرمتے دے دوجے تجویز وچ پنتھدوکھیواں، پنتھ دے شترواں ولوں سروپرتھم نبڑ لیا جاوے تاکہ اوہ پھیر غداری نہ کر سکن۔ جنڈیالے نگر دا مہنت عاقل داس سکھی سوروپ وچ سی پر اوہ ہمیشاں سکھ مخالف کماں وچ نتھی رہندا سی اتے ویری ولوں ملیبھگت کرکے پنتھ نوں کئی وار نقصان اپڑیا چکیا سی۔

ات: فیصلہ ایہہ ہویا کہ سروپرتھم سردار جسا سنگھ آہلووالیا ، مہنت عاقل داس ولوں ہی نپٹنگے۔ اس پرکار جنڈیالا نگر گھیر لیا گیا پر ویری پکھ نے ترنت مدد لئی احمدشاہ ابدالی نوں پتر بھیجیا۔ احمدشاہ ابدالی نے پہلاں ولوں ہی سکھاں نوں بہتر دنڈ دا نشچا کر رکھیا سی۔ ات: اسنے پتر حاصل ہندے ہی کابل ولوں بھارت اتے چھیواں حملہ کر دتا۔ اوہ سیدھے جنڈیالے اپڑیا پر سماں رہندے سردار جسا سنگھ جی نوں ابدالی دے آؤن دی انفارمیشن مل گئی اتے انھاننے گھیرا چک لیا اتے اپنے پروار اتے فوجیاں نوں ستلج دریا اتے کسے سرکھات تھاں اتے پہنچان دا حکم دتا تاکہ نشچنت ہوکے ابدالی ولوں ٹکر لئی جا سکے۔

جدوں احمدشاہ جنڈیالا اپڑیا تاں سکھاں نوں اتھے نہیں ویکھکے بہت نراش ہویا۔ دوجے پاسے جدوں مالیرکوٹلے دے نواب بھیکھن خان نوں معلوم ہویا کہ سکھ صرف 10 میل دی دوری اتے آ گئے ہن تاں اوہ بہت چنتیت ہویا۔ اس ویلے سرہند دا صوبیدار زین خان دورے اتے کسے نزدیک تھاں اتے ہی سی۔ بھیکھن خان نے استوں مدد دی بنتی کیتی۔ اسدے علاوہ اسنے ترنت ابدالی نوں وی ایہہ اطلاع بھیجی کہ سکھ اس ویلے اسدے کھیتر وچ اکٹھے ہو چکے ہن۔ ات: انھاننوں گھیرن دا ایہی موقع اے۔ احمدشاہ ابدالی لئی تاں ایہہ بہت چنگیاں خبراں سی۔

اسنے 3 فروری نوں پرات:دور ہی کوچ کر دتا اتے کسے تھاں اتے پڑاؤ پائے بناں ستلج ندی نوں پار کر لیا۔ ابدالی نے 4 فروری نوں سرہند دے فوجدار جین خان نوں سنیہا بھیجیا کہ اوہ 5 فروری نوں سکھاں اتے ساہمنے ولوں حملہ کر دوے۔ ایہہ آدیس ملدے ہی جین خان، مالیرکوٹلے دا بھیکھن خان، مرتجا خان وڑیچ، قاسم خان مڈھل، دیوان لچھمی نرائن اتے ہور ادھیکاریاں نے ملکے اگلے دن سکھاں دی قتل کرن دی تیاری کر لئی۔

احمدشاہ 5 فروری، 1762 عیسوی نوں پرات:دور مالیرکوٹلے دے نزدیک بپّ گرام وچ پہنچ گیا۔ اتھے لگبھگ 40,000سکھ شور پائے بیٹھے سن، سارے اپنے پرواراں سمیت لکھی جنگل دے ول ودھن لئی آرام کر راے سن۔ اس تھاں ولوں اگے دا کھیتر بابا اعلیٰ سنگھ دا کھیتر سی، جتھے بہآبادی سکھاں دی سی۔

فوجدار جین خان نے سیوجنت ڈھنگ ولوں سکھاں اتے ساہمنے ولوں ہلاّ بول دتا اتے احمد شاہ ابدالی نے پچھلی طرف ولوں۔ ابدالی دا اپنی فوج نوں ایہہ وی حکم سی کہ جو وی انسان بھارتی وضع وچ وکھائی پئے، اسنوں ترنت موت دے گھاٹ اتار دتا جاوے۔ زین خان دے فوجیاں نے بھارتی وضع دھارن کیتی ہوئی سی۔ ات: انھاننوں اپنی پگڑیاں وچ پیڑاں دی ہری پتیاں لمکاؤن لئی حکم دتا گیا۔ سکھاں نوں دشمناں دی اس چال دا علم نہیں سی۔

ات: اوہ بناں کارن حملے دے کارن بری طرحاں شکنجے وچ پھنس گئے۔ پھر وی اوہناں دے سرداراں نے صبر نہیں کھوہیا۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا، سردار شام سنگھ راٹھور سندھیا اتے سردار چڑھت سنگھ وغیرہ جتھیداراں نے ترنت بیٹھک کرکے لڑن دا نشچا کر لیا۔ سکھاں لئی سبھتوں وڈی کٹھنائی ایہہ سی کہ اوہناں دا سارا سامان، ہتھیار، گولہ بارود اتے کھادء سامان اتھے ولوں چار میل دی دوری اتے کرما پنڈ وچ سی۔

اسلئی سکھ سپہ سالاراں نے ایہہ فیصلہ لیا کہ پہلاں سامان والے استوں ولوں تعلقات جوڑیا جاوے اتے اسنوں برنالہ وچ بابا اعلیٰ سنگھ دے کول اپڑیا دتا جاوے کیونکہ اس ویلے سکھاں دا اکماتر بابا جی ولوں ہی مدد حاصل ہون دی آس سی۔ انھاننے اس ادیس نوں لے کے برنالہ نگر دے ول ودھنا شروع کر دتا اتے اپنے پرواراں نوں سرکھیا حاصل کرن لئی انھاننوں اپنے مرکز وچ لے لیا۔ اس پرکار یودھاواں دی مضبوط دیوار پرواراں نوں سرکھیا حاصل کردے ہوئے اتے دشمناں ولوں لوہا لیندے ہوئے اگے ودھن لگے۔

جتھے کتے سکھاں دی حالت کمزور وکھائی دندی، سردار جسا سنگھ اوہناں دی مدد لئی اپنا خاص دسدا لے کے ترنت پہنچ جاندے۔ اس پرکار سردار چڑھت سنگھ اتے سردار شام سنگھ نرائن سنگھ نے وی اپنی بہادری دے چمتکار وکھائی۔ احمدشاہ ابدالی دا ہدف سکھاں دے پرواراں نوں ختم کرن دا سی۔ ات: اسنے سید ولی خان نوں خاص فوجی ٹکڑی دتی اتے اسنوں سکھ فوجیاں دے گھیرے نوں توڑ کے پرواراں نوں کچل دین دا حکم دتا، پر ایہہ اس کم وچ سفلتا حاصل نہیں کر سکیا اتے بہت سارے فوجی مروا کے پرط آیا۔

پھر اسنے جہان خان نوں اٹھ ہزار فوجی دیکے سکھاں دی دیوار توڑ کے پرواراں اتے ہلاّ بولن نوں کیہا۔ اس اتے گھماسان دی لڑائی ہوئی۔ سکھ تاں لڑدے ہوئے اگے ودھدے ہی چلے جا رہے سن۔ اجیہے وچ ابدالی نے زین خان نوں سنیہا بھیجیا کہ اوہ سکھاں نوں کسے نہ کسے طرحاں اگے ودھن ولوں روکے۔ زین خان نے اپنا پورا زور لگا دتا کہ کسے نہ کسے تھاں اتے سکھاں نوں روکن اتے مجبور کر دتا جاوے پر سکھاں دے اگلے دستے جیون موت دا کھیل کھیڈن اتے تلے ہوئے سن۔

اوہ سمرپت ہوکے لڑ رہے سن، جسدے نال ویری اوہناں دے اگے رکّ نہیں سکدا سی۔ ات: زین خان نے ابدالی نوں جواب بھیج دتا کہ اجیہا کرنا ممکن ہی نہیں کیونکہ سکھ ساہمنے آؤن والے نوں زندہ ہی نہیں چھوڑدے۔ بھلے ہی سکھاں دے ساہمنے آکے ویری فوج انھاننوں روکن وچ ناکام رہی، پھر وی احمدشاہ ابدالی سکھ جنگجوآں دی اس دیوار نوں اخیر وچ توڑن وچ کامیاب ہو گیا جو انھاننے اپنے پرواراں نوں سرکھات رکھن لئی بنائی ہوئی سی۔

نتیجہ: سکھاں دے پرواراں نوں بھاری نقصان چکنا پیا۔ افغاناں نے بڈھیاں، بچیاں اتے عورتاں نوں موت شیا اتے سوا دتا کیونکہ اوہناں وچ سارے نسہائے، تھکے ہوئے اتے بیمار سمت وچ سن۔ سورج است ہون ولوں سابق سکھاں دا کارواں ہولی–ہولی کتبا اتے باہمنی پنڈاں دے نیڑے پہنچ گیا۔ بہت سارے بیمار اتے لاچار سکھ آسرا لبن لئی اس پنڈاں دے ول ودھے پر اس پنڈاں دی زیادہتر آبادی مالیرکوٹلے دے افغاناں دی سی، جو اس ویلے ویری دا ساتھ دے رہے سن اتے سکھاں دے خون دے پیاسے بنے ہوئے سن۔

ایہناں پنڈاں دے مسلمان راجپوت رنگھڑ ڈھول وجاکے اکٹھے ہو گئے اتے انھاننے سکھاں نوں سہارا دین دی بجائے للکارنا شروع کر دتا۔ اس پرکار اوہناں دی کئی ستھاناں اتے جھڑپاں وی ہو گئیاں۔ اس اوکھے سماں وچ سردار چڑھت سنگھ سکرچکیا اپنا جتھا لے کے مدد لئی سمینتے پہنچ گیا، انھاننے میدان وچ دشمناں نوں تلوار دے خوب جوہر وکھائی اتے انھاننوں پچھے دھکیل دتا۔ کئی یاتناواں جھیل کے وی سکھ نروتساہت نہیں ہوئے۔ اوہ دشمناں نوں کٹدے–کٹدے اتے آپ نوں دشمناں دے واراں ولوں بچاؤندے ہوئے اگے ودھدے چلے گئے۔

کتبا اتے باہمنی پنڈاں دے نزدیک اک سوچھ (صاف) پانی دی جھیل (ڈھاب) سی۔ افغان اتے سکھ فوجی اپنی پیاس بجھان لئی جھیل دے ول ودھے۔ اوہ سارے سویرے ولوں بھکھے–پیاسے سن۔ اس جھیل اتے دوناں ورتکنیک پکھاں نے اکٹھے پانی پیتا۔ یدھّ آپ ہی بند ہو گیا اتے پھر دوبارہ جاری نہیں ہو سکیا کیونکہ ابدالی دی فوج وی بری طرحاں تھکّ چکی سی۔ پچھلے چھتی گھنٹیاں وچ انھاننے ڈیڈھ سو میل دی منزل پار کیتی سی اتے دس گھنٹے ولوں جاری لڑائی وچ مصروف سن۔ اسدے علاوہ اوہ سکھاں دے کھیتر دے ول ودھن دا جوکھم وی مول نہیں لینا چاہندے سن۔

ات: احمدشاہ نے لڑائی روک دتی کیونکہ ہن رات ہون لگی سی اتے اسنے اپنے زخمیاں اتے لاشاں نوں سمبھالنا سی۔ اس لڑائی وچ سکھاں نے وی زوردار تلواراں چلائیاں اتے شترواں دے بہت سارے فوجی مار دتے پر انھاننوں آس نہیں سی کہ انی جلدی بناں پڑاؤ کیتے احمدشاہ اوہناں تک پہنچ جاویگا۔ اندازا کیتا جاندا اے کہ اس لڑائی وچ لگبھگ ویہہ ولوں پنجی ہزار سکھ فوجی اتے استریاں اتے بچے، بوڑے مارے گئے، اسلئی سکھ اتہاس وچ اس دکھانت گھٹنا نوں دوجا گھلوگھارا (مہاوناش) دے نام ولوں یاد کیتا جاندا اے۔

کیہا جاندا اے کہ اک ہی دن وچ سکھاں دا جانی نقصان استوں پہلاں کدے وی نہیں ہویا سی۔ اس لڑائی وچ بہت سارے سردار مارے گئے۔ زندہ سرداراں وچوں شاید ہی کوئی اجیہا بچیا ہووے جسدے شریر اتے پنج دس گھاو نہ لگے ہون۔ ‘پرانے پنتھ پرکاش’ دے لکھاری رتن سنگھ بھنگو دے پیؤ اتے چاچا اس ویلے اس لڑائی دے مکھ سرکھیا دستے وچ کاریارت سن۔

اوہناں دے ڈریکٹ ساکشی ہون دے بنیاد اتے انھاننے لکھیا اے کہ سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے ادوتی مضبوطی اتے ساہس دی نمائش کیتی سی اتے انھاننوں بائی (22) گھاو ہوئے سن۔ بھلے ہی احمدشاہ ابدالی نے اپنے ولوں سکھاں نوں بہتّ وڈا نقصان پہنچاا پر سکھاں دا صبر ویکھدے ہی بندا سی۔ اسی دن سندھیا وچ لنگر ونڈدے سماں اک نہنگ سنگھ وڈی اچی آواز لگاکے کہہ رہا سی– جتھیدار جی ! خالصہ، اس طرحاں اڈگ اے، تتو خالصہ سو رہیو، گیو سو کھوٹ گوائے۔ یعنی سکھاں دا ستو باقی اے اتے اسدی برائیاں لپت ہو گئیاں ہن۔

احمدشاہ ابدالی اتے اعلیٰ سنگھ

کپّ پنڈ دی لڑائی وچ احمدشاہ نے سکھاں دی بہادری دے جوہر اپنی اکھاں دے ساہمنے ویکھے۔ اسنوں احساس ہو گیا کہ سکھ صرف چھاپامار لڑائی ہی نہیں لڑدے سگوں آمنے ساہمنے لڑائی لڑن وچ وی ایہناں دا کوئی ثانی نہیں۔ اوہ دوبارہ اپنی نویں پالیسیاں بناؤن وچ مجبور ہو گیا۔ اسنوں محسوس ہویا کہ جیکر سکھاں نوں ویری دے تھاں اتے متر بنا لیا جاوے تاں شاید اوہ قابو وچ آ جانگے، جسدے نال لاہور نگر اتے سکھاں دا منڈراندا ہویا خطرہ ہمیشہ لئی ٹل جاوے اتے اتھے افغانستان ولوں گورنر دی تعیناتی چرمستقل ممکن ہو سکے۔

ات: اسنے بابا اعلیٰ سنگھ ولوں رابطہ کیتا اتے سنیہا بھیجیا کہ اوہ ‘خالصہ دل’ دے نال اسدا سمجھوتا کروا دین، جیکر اوہ میرے خلاف اپدرو نہیں کرن تاں اسدے بدلے وچ جتھے کتے وی اوہناں دا کھیتر ہووےگا، میں اوہناں دا اختیار قبول کر لیندا ہاں، اس موضوع وچ میرے ولوں بھلے ہی لکھوا لیا جاوے۔ بابا اعلیٰ سنگھ جی نے اپنے وکیل نانو سنگھ گریوال دے ہتھاں ابدالی دا ایہہ سنیہا ‘دل خالصہ’ نوں بھجوا دتا۔

‘دل خالصہ’ دے سرداراں نے، جس وچ سردار جسا سنگھ آہلووالیا شرومنِی سن، نے وکیل نوں جواب دتا کہ: کدے منگن ولوں کوئی راج کسے نوں دندا اے ؟

انھاننے اگے کیہا: ترکاں اتے سکھاں دا میل ملاپ ہونا اسی پرکار ناممکن اے جس طرحاں بارود اتے اگّ دا۔ ایہہ واضع جواب سنکے احمدشاہ بوکھلا گیا۔

ادوں سرہند دے سپہ سالار نے اسنوں بھڑکایا اتے کیہا: اعلیٰ سنگھ نوں تاں تسیں ہی راج دتا اے، ات: پہلاں اس دی خبر لینی چاہیدی اے۔ بس پھر کی سی، ابدالی نے بناں سوچے بابا اعلیٰ سنگھ جی دے کھیتر برنالہ نگر اتے حملہ کر دتا۔

بابا اعلیٰ سنگھ تاں غیر جانبدار پالیسی اتے چل رہے سن، اوہ لڑائی لئی بلکل تیار نہیں سن، مردا کی نہیں کردا دی لوک کہاوت مطابق انھاننے ابدالی دی فوج دا سامنا کیتا پر ہار ہو گئے اتے بھجکے بھوانیگڑھ دے قلعے وچ پناہ لئی۔ احمدشاہ نے برنالہ اتے بھوانیگڑھ نوں گھیر لیا۔ اخیر وچ بابا اعلیٰ سنگھ نے مدھئستھتاں دے زریعہ ولوں ابدالی ولوں اک سمجھوتے دے دوران اسنوں پنج لکھ روپئے کر اتے نذرانے دے روپ وچ اتے سوا لکھ روپئے سکھی سوروپ وچ بنے رہن لئی دتے۔

احمدشاہ نے ایہہ وچار کرکے کہ اعلیٰ سنگھ ہی سکھاں وچ ملورتنشیل ہن اتے ایہی کجھ نرم طبیت یعنی کٹرپنتھی نہیں ہن، اسنوں ہی اس پردیس وچ بنا رہن دتا جاوے تاکہ امن رہِ سکے۔ استوں فی سال مقررہ تاوان لگان دے روپ وچ لینا مقررہ کیتا گیا۔ ابدالی نے پنجاب صوبہ نوں اپنے سامراج دا حصہ بنائے رکھن لئی سکھاں دے ڈر دے مارے مراٹھیاں دے نال صلاح کرن لئی وی لکھپڑ شروع کر دتی تاکہ اوہ سکھاں دے نال ملکے استوں بدلہ لین دا جتن نہیں کرن اتے گھٹ ولوں گھٹ اوہ پنجاب وچ سکھاں دی مدد نہیں کرن۔

امرتسر دی سکھ افغان لڑائی وچ ابدالی دی بھاری ہار

سن 1762 عیسوی دے ستمبر مہینے وچ دل خالصے دے جتھیداراں نے وچار کیتا کہ ہن بہتر سماں اے، ابدالی ولوں دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ لیا جاوے۔ انھاننے سارے پنتھ لئی اعلان کروا دتی کہ اس دیوالی پرو اتے امرتسر سربت خالصہ سمیلن ہووےگا۔ ات: سارے ‘نانک نام لیوا’ سکھ دھرم اتے یعقین کرن والے شری امرتسر نگر وچ ‘تیار بر تیار’ رن سامان ولوں سسجت ہوکے پہنچن۔

سارا سکھ جگت اس موقعے اتے شری دربار صاحب دے دھوست بھون نوں ویکھکے ابدالی دیاں کرتوتاں دا استوں بدلہ لین لئی پرامرش کرن لئی شری امرتسر صاحب جی ابھر پیا۔ دوردراج دے سکھ تاں ہرِ مندر صاحب دے درشناں لئی بے چین سن۔ ات: انمانت: سٹھّ ہزار دے لگبھگ استراں–شستراں ولوں سسجت سکھ شری دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ لین اتے اپنی قربانی دین لئی اکٹھے ہوئے۔ اس ویلے تک احمدشاہ ابدالی وی کلانور وچ پہنچ چکیا سی۔ اوہ ایہہ سنکے بہت حیرانی جنک ہویا کہ ‘وڈے گھلوگھارے’ دے باو جود وی سکھ انی جلدی کویں سمبھل گئے ہن۔

اوہ ہن پھیر سکھاں ولوں نہیں الجھنا چاہندا سی کیونکہ اسنوں معلوم ہو گیا کہ سی کہ ایہہ کسے دا وی ڈر نہیں منندے اتے ایہناں نوں موت دا تاں ڈر ہندا ہی نہیں، ایہہ تاں سر اتے کفن باندھ کے شہیداں دی موت مرن دا چاو لے کے رنکشیتر وچ جوجھدے ہن۔ اسنوں اپنی کرتوت، بھیانک کیتی گئی بھلّ دا احساس سی، اوہ ہن نویں سرے ولوں سکھاں دے نال پنگا لین ولوں بچن لئی کوٹپالیسی دا رستہ لبن لگا۔ اسنے سکھ جتھیداراں دے کول اپنا اک پرتیندھیمنڈل بھیجیا اتے سنیاے وچ کیہا کہ لڑائی کرنا ومطلب اے، رکتپات دے تھاں اتے سمسیا دا سمادھان وارتالاپ ولوں ڈھونڈھ کے کوئی نویں صلاح کر لئی جاوے۔

سکھ تاں دربار صاحب دی بے عزتی دے زہر دا گھونٹ پیئے ہوئے سن اتے مرن–مارن لئی داند پیس راے سن۔ ات: آویش وچ کجھ سکھاں نے ابدالی دے دوت اتے اسدے ساتھیاں دا مال–اسواب لوٹ کے انھاننوں بھجا دتا۔ اس بے عزتی دے کارن احمدشاہ دا چپ بیٹھے رہنا اک اوکھی جئی گل سی۔

ات: اوہ دیوالی دے اک دن سابق سندھیادور نوں سری امرتسر صاحب جی وچ داخلہ کر گیا۔ سٹھّ ہزار سکھاں نے ادور تخت دے سنمکھ ہوکے اپنے جتھیدار دے نیترتو وچ سہں لئی کہ جدوں تک اوہ احمدشاہ ابدالی ولوں اسدے سارے ایاچاراں دا بدلہ نہیں لے لینگے تدّ تک شترقی ولوں نہیں بیٹھنگے کیونکہ اوہ اپنے پوجء گرودھاماں دی بے عزتی کدے وی صحن نہیں کر سکدے سن۔

سکھاں نے 17 اکتوبر، 1762 نوں تڑکے ہی ادور تختے دے ساہمنے ‘ارداس سودھکے’ ارداس دے بعد ابدالی دی فوج اتے ہلاّ بول دتا۔ سارا دن گھماسان لڑائی ہندی رہی۔ سکھاں دے دل وچ درانیاں دے خلاف دوہرا روش سی۔ اک تاں ‘گھلوگھارے’ وچ مارے گئے پرواراں دے کارن اتے دوجا دربار صاحب دے بھون نوں دھوست کرن اتے سروور دی بے عزتی کرن دے کارن، اسلئی اوہ جان ہتھیلی اتے رکھکے بدلے دی بھاونا ولوں فتح اتے موت وچوں اک نوں حاصل کرنا چاہندے سن۔

مسیا دا دن سی، ات: اتیپھاک ولوں دوپہر 3 وجے دے لگبھگ سممکمل سورج گرہن لگ گیا، جسدے کارن گھور اندھیرا چھا گیا، اس پرکار دن وچ تارے وکھائی پین لگے۔ ابدالی دی فوج سکھاں دی مار جھیل نہیں سکی۔ اوہ تاں اپنی سرکھیا دا دھیان رکھکے لڑ راے سن پر سکھ شہید ہونا چاہندے سن۔ ات: اوہ ابھئے ہوکے ویری اتے ہلاّ بول راے سن۔ اس کارن ابدالی دے فوجیاں دے پیر اکھڑ گئے اتے اوہ پچھے ہٹن لگے۔

قدرت نے وی انھاننوں بھجن دا پورا موقع حاصل کیتا، پورے سورج گرہن دے کارن سماں ولوں پہلاں ہی اندھکار ہو گیا، ات: اوہ ہنیرے دا منافع چکدے ہوئے واپس لاہور نگر دے ول بھجن لگے پر سکھاں نے اوہناں دا پچھا کیتا۔ بھجدے ہوئے افغان فوجیاں ولوں بہت ساری رن سامان کھوہ لئی گئی۔ اس لڑائی وچ احمدشاہ نوں بری طرحاں ہار دا منہ ویکھنا پیا اتے اوہ رات دے ویلے لاہور بھاجّ گیا۔ اس پرکار اسدی جان بچّ گئی۔ ابدالی نے بھارت دی اس ویلے دی سبھتوں وڈی طاقت مراٹھیاں نوں تاں پراست کیتا سی پر اوہ سکھاں دے ساہمنے بے بس اتے لاچار ہوکے رہِ گیا

احمدشاہ ابدالی دا ستواں حملہ

جدوں احمدشاہ ابدالی نوں معلوم ہویا کہ سکھاں نے پنجاب وچ درانیاں دا صفایا کر دتا اے اتے دلی وچ وی اوہناں دا بول بالا ہو گیا اے تاں اوہ آپے ولوں باہر ہو گیا۔ اسنوں اس گل دی چنتا ستا رہی سی کہ اسنوں بھاری کوشش دے بعد وی پنجاب نوں افغانستان دا انگ بناؤن وچ کوئی سفلتا نہیں ملی، سگوں سکھاں نے بیرونی حملہ آوراں اتے ضرب لگا کے اپنا اثر قائم کرکے افغانستان لئی خطرہ پیدا کر دتا اے۔

اسنے قلات دے بلوچ حاکم میر نصیر خان نوں لکھیا کہ اوہ حج لئی مکے دے ول پرتھاں کرن دا وچار تیاگ کے اپنی سمچی فوج دے نال پنجاب آکے اسدے نال شامل ہو جاوے تاکہ سکھاں دے خلاف جہاد (ھرم لڑائی) کیتا جا سکے۔ دوجے پاسے نصیر خان نوں وی سکھاں دیاں سرگرمیاں دیاں اہل اطلاعواں حاصل ہو چکیاں سن۔ اسنوں ہن اس گل دا ڈر ستا رہا سی کہ جیکر سکھ ہور زیادہ زور پھڑ گئے تاں اسدا حکمرانی خطرے وچ پے سکدا اے۔

اس سچائی نوں دھیان وچ رکھکے اسنے احمد شاہ ابدالی دی سکیم نوں منجوری حاصل کر دتی۔ اس پرکار احمدشاہ اتے میر خان بلوچ دی متحد فوج نے اکتوبر، 1764 عیسوی وچ سکھاں دے خلاف جہاد کرن دی اعلان کر دتی۔ اٹھاراں ہزار درانی اتے باراں ہزار بلوچاں دی فوج لاہور نگر دے ول ودھن لگی۔ رستے وچ اسدا سامنا کتے وی سکھاں دے نال نہیں ہویا۔ اوہ بناں کسے مناہی نومبر وچ لاہور پہنچ گیا۔ سکھاں ولوں مزاحمت نہیں ویکھکے اوہ بہت حیرانی وچ پے گیا۔

ات: اوہ اسدا کارن لبھن لئی آتر ہو گیا۔ ایہہ اچھا اسدی اگلی سویر ہندے ہی سٹّ لگاکے بیٹھے ہوئے سردار چڑھت سنگھ سکرچکیا نے پوری کر دتی۔ سکھاں نے درانیاں دے اگرگامی دستے اتے بھیشن حملہ کر دتا۔ اس حملے وچ احمد خان اتے اسدا پتّ جھڑپ وچ ہی مارے گئے۔ میر عبدل ننی رئیسانی اتے نصیر خان جدوں اپنے دستے دی مدد لئی پہنچے تاں انھاننوں وی وڈے جوکھم جھیلن پئے۔ میر نصیر خان دا گھوڑا دم توڑ گیا اتے اسدی جان وی بڑی مشکل ولوں بچی۔ رات ہون تک گھماسان لڑائی چلدی رہی۔ اندھکار ہون اتے لڑائی دی انت ہوئی۔

سردار چڑھت سنگھ اتے اسدے ساتھی ہنھیرے وچ لپت ہو گئے۔ اس وار احمدشاہ ابدالی دی فوج دے نال بلوچ سردار نصیر خان نے لڑائی دا ذکر لکھن لئی اک ودوان قاضی نور محمد نوں نال لیا سی۔ اوہ اس لڑائی نوں ساہمنے دیکھن والا سی، اسنے اصل وچ غازیاں دی وڈیائی لکھنی سی کہ اوہ کنی بہادری ولوں لڑے اتے کافراں نوں پچھاڑ دتا پر اوہ پکھپات کردا ہویا وی سچ نوں لکا نہیں سکیا۔

اسنے سکھاں نوں کافر اتے کتے لکھیا اے پر اوہ اوہناں دی بہادری دے درشیا نوں درشان ولوں رہِ نہیں سکیا کیونکہ اوہ اپنی ہار اتے خاموش سی پر اسدا کارن کی سی، اسنوں بربس لکھنا ہی پیا۔

قاضی نور محمد اپنی کتاب ‘جنگ نامہ پنجاب’ وچ لکھدا اے: کنی ترسجون گل اے کہ کافر لوک غازیاں نوں دوروں نشانہ بنا دندے ہن۔ جیکر آمنے ساہمنے لڑائی ہندی تاں تدّ دنیا کجھ بہادری دے مورت ویکھدی۔

خیر، اوہ اگے لکھدا اے: "سکھاں دی بہادری، ساہس، ججھاروپن نوں ویکھ کے غازی فوج نوں دن وچ تارے نظر آؤن لگے اتے اوہ دم دبا کے ادھر ادھر بھاجّ جاندے، جدھر ولوں وی سکھ وکھائی دندا، اسدی برخلاف سمت وچ بھجدے، پر دوجے پاسے سکھاں دا ہی شکار ہو جاندے۔ ایہہ سی سکھاں دی بہادری دی سچی کہانی۔"

ہن احمدشاہ نے سوچیا کہ سکھ امرتسر وچ ہونگے اتے اوہ امرتسر دے ول کوچ کر گیا۔ اس وار اسنوں امرتسر پہنچن وچ پورے تن دن اتے تن راتاں لگیاں۔

سکھاں دے دستے نے اسنوں رستے بھر بہت ویاکل کیتا، اوہ اس اتے اکسمات گورلا لڑائی تھوپ دندے۔ جلدی ہی لٹمار کرکے امورت ہو جاندے۔ جدوں اوہ چوتھی رات نوں دربار صاحب اپڑیا تاں اتھے اسنوں اک وی سکھ وکھائی نہیں پیا۔ جویں ہی ابدالی دربار صاحب دی پرکرما وچ اپڑیا، ادوں تیہہ سکھ بنگوں دھوست بھوناں ولوں باہر نکل آئے اتے جیکارے لگاؤندے ہوئے وڈے ساہس دے نال ابدالی دی تیہہ ہزار فوج اتے ہلاّ بول دتا۔

اوہ موت دے ڈر ولوں بلکل وی بھیبھیت نہیں سن۔ اوہ تاں ہرش اتے خوشی ولوں ویری نوں للکار کے انھاننوں چیردے ہوئے اوہناں دے اندر وڑ گئے۔ اس پرکار اوہ بہت ویگ ولوں تلوار چلاندے راے، اخیر وچ اوہ سارے سکھ شہید ہو گئے۔ تیہہ سکھاں دی شہیدی دے بعد احمدشاہ ابدالی لاہور واپس چلا گیا اتے پھر سبھتوں پہلاں بٹالا نگر اپڑیا پر اتھے اسنوں کوئی سکھ نہیں ملیا۔

اس اتے اسنے غازیاں نوں خوش کرن لئی سارے کھیتر نوں لٹن دا حکم دے دتا۔ اصل وچ پندرہ ہزار سکھ جوان سردار جسا سنگھ دی اگوائی وچ بھرتپر دے نریش جواہر سنگھ دی مدد لئی دلی گئے ہوئے سن۔ باقی دے سکھ جرنیلی سڑک چھڈکے لکھی جنگل وغیرہ تھانواں وچ کسے خاص موقعے دی اڈیک کر رہے سن۔

احمد شاہ دا اٹھواں حملہ

13 اپریل، 1766 نوں امرتسر وچ وساکھی دا تہوار خالصہ پنتھ نے وڈی دھومدھام ولوں مانایا پر دل خالصے دے پردھان جسا سنگھ آہلووالیا نوں یعقین سی کہ ہنے ابدالی ولوں پھر ولوں حملہ کرن دا امکان بنی ہوئی اے۔ انھاننے سارے خالصہ جی نوں اسدے لئی تیار رہن دا اعلان کیتا اتے انھاننے سارے جتھیداراں اتے پنتھ دے سرداراں ولوں آگرہ کیتا کہ اوہ اپنے ادھکرت کھیتراں دی حکمرانی انتظام نرپیکش اتے نیانسنگت (نیائسنگت) روپ وچ کرن، جسدے نال اپنی اپنی پرجا دا من جتن وچ کامیاب ہو سکن۔

اس ویلے تک سکھ مسلاں دے سرداراں نے نکے اتے ملتان دے علاقےآں اتے سارا اختیار قائم نہیں کیتا سی پر اوہ اسدی کوشش وچ جٹے ہوئے سن۔ جویں ہی ابدالی نوں اطلاعواں ملیاں کہ سکھاں دی طاقت انی ودھ گئی اے کہ اوہ افغانستان دے نزدیک دے کھیتراں نوں اپنے اختیار وچ لین دی کوشش کر رہے ہن تاں اسنے پھر ولوں اک وار قسمت آزمان لئی بھارت اتے پوری طاقت نال حملہ کر دتا۔ اس وار حملہ کرن دا مکھ کارن دلی واقع اپنے یعقین پاتر نجیب الدولا ولوں تالمیل قائم کرنا سی تاکہ اسدا بھارت ولوں بچیا–کھچیا اثر وی لپت نہ ہو جاوے۔

جس دا منافع چکّ کے سکھ اسدے نزدیک دے کھیتراں اتے اختیار نہ کر لین۔ اصل وچ سکھاں دے لاہور اتے قابو ولوں پنجاب تاں اسدے ہتھاں ولوں نکل ہی چکیا سی۔ اس وار اسدی اخیر کوشش سی کہ کسے پرکار سندھو پار دے کھیتراں اتے اسدا مستقل اختیار بنیا رہے، کتے اس اتے وی سکھ ہتھ صاف نہیں کر دین۔ جویں ہی ابدالی پنجاب اپڑیا، انج ہی سکھاں نے اپنی نردھارت پالیسی مطابق لاہور خالی کر دتا اتے اوہ سارے امرتسر اکٹھے ہون لگے۔ اس وچ کوئی سندیہ نہیں کہ اسنے وڈی سوکھ ولوں لاہور اتے پربھتو قائم کر لیا۔

ابدالی سکھاں دی اس پالیسی ولوں بہت حیرانی وچ پے گیا۔ اسنوں یعقین سی کہ سکھ جلدی ہی اس اتے ہلاّ بولنگے پر سکھاں نے اجیہا کجھ وی نہیں کیتا۔ اس اتے لاہور نگر دے گوروشالی آدمیاں نے اسنوں دسیا کہ لاہور نگر دا سکھ حکمران بہت ادوتی انسان اے، جو پرجا دا ہمدرد اے۔ اس سچائی نوں جانکے ابدالی نوں آبھاس ہو گیا کہ لاہور دی جنتا ہن سکھ راج دے تھاں اتے درانی دا حکمرانی قبول کرن لئی تیار نہیں ہوویگی۔

اصل وچ سکھ لاہور نگر نوں لڑائی دے ڈراؤنے مورت ولوں سرکھات رکھنا چاہندے سن۔ ات: انھاننے ابدالی دے اگے ودھن دی اڈیک شروع کر دتی سی تاکہ اسنوں جرنیلی سڑک اتے گھیر کے کھلے وچ نکوں چھولے (چنے) چبوائے جان۔ انج تاں ابدالی کئی وار سکھاں دی لڑائی پالیسیاں ویکھ چکیا سی پر اسنوں اس وار کجھ سمجھ وچ نہیں آ رہا سی کہ اسدا اگلا پروگرام کی ہووے ؟ اوہ خود سکھاں ولوں الجھنا نہیں چاہندا سی۔ ات: اسنے بہت سوچ سمجھ کے اپنے پرتیندھمنڈل نوں امرتسر بھیجیا اتے چانکء پالیسی مطابق سروپرتھم لہنا سنگھ نوں اپنی ول ملاؤن دی کوشش کیتی۔

اس کم سدھِ لئی اسنے اس سردار نوں اپہار سمیت اک پتر بھیجیا۔ جس وچ اسنے لکھیا سی کہ تسی نشچنت ہوکے میرے ولوں ملو تاکہ میں تہانوں لاہور دی صوبیداری سونپ دیواں۔ لہنا سنگھ نے پتر پڑھیا اتے پھلاں دی ٹوکری اسی طرحاں پرتیا دتی۔ انا ہی نہیں اسنے اوہناں پھلاں دے ٹوکروں وچ کنک اتے چھولے دے دانے وی ملیا دتے۔ جسدا رہسّ سی کہ اک پھل تاں تہاڈے جویں سمراٹاں نوں ہی شوبھا دندے ہن۔ میرے جویں نردھن لئی تاں اناج دے دانے ہی سینکڑاں ورداناں دے سامان ہن۔

جدوں اس گھٹنا دا سردار جسا سنگھ آہلووالیا جی نوں پتہ ہویا تاں انھاننے کیہا– تسیں بلکل بہتر ویلے تے ٹھیک جواب دتا اے۔ اوہ انسان جنھے جانبوجھ کے وڈے–گھلوگھارے وچ ساڈے پرواراں، عورتاں اتے بچیاں دیاں ہتیاواں کیتیاں ہن، تتپشچات ساڈے پوجنیئے گرو دھاماں دی بے عزتی کیتی اتے انھاننوں دھوست کیتا اے۔ استوں کسے پرکار دی صلاح اتے مدھر تعلقات قائم نہیں کیتے جا سکدے۔ ابدالی سکھاں دے اچے چال چلن کئی وار ویکھ چکیا سی۔ ات: اسنے اپنے سپہ سالار نصیر خان اتے جہان خان نوں امرتسر حملہ کرن لئی بھیج دتا۔ دل خالصے دے سردار پہلاں ولوں ہی اس لڑائی لئی تیار سن۔

اس لڑائی وچ سردار جسا سنگھ، ہیرا سنگھ، لہنا سنگھ، گلزار سنگھ جتھیداراں نے بخشی جہان نوں لگبھگ 4 گھنٹے دی لڑائی وچ ہی بری طرحاں پراست کر دتا۔ اتھے پنج (5) ولوں چھہ (6) ہزار درانی مارے گئے جسدے پرنامسوروپ جہان خان پچھے ہٹن نوں مجبور ہو گیا۔ جدوں ابدالی نوں اپنی ہار دا خبراں ملیا تاں اوہ ترنت امرتسر اپڑیا پر سکھاں نے نویں رنپالیسی دے دوران اپنی فوج نوں اتھے ولوں ترنت ہٹا لیا۔ شاید اس ویلے سردار جسا سنگھ جی زخمی سمت وچ سن، انھاننوں اپچار ہیتُ لکھی جنگل بھیج دتا گیا سی۔ میدان خالی پاکے ابدالی نے پھر ولوں امرتسر نگر اتے مذہبی ستھاناں نوں جو پھیر اساری کیتے جا راے سن، نوں بھاری نقصان پہنچایا۔

سن 1767 مارچ دے شروع وچ ابدالی نے ستلج ندی نوں پار کرکے دلی دے ول کوچ کیتا۔ ادوں سکھاں نے اسدے ولوں تعینات حاکم دادن خان نوں ہرا کے لاہور اتے پھیر قابو کر لیا۔ اسدے نال ہی اوہ سارے تھاں پھر ولوں اپنے اختیار وچ لے لئے جنہاں اتے اوہناں دا پربھتو قائم ہو چکیا سی۔ احمدشاہ دا اثر صرف اوہناں ستھاناں تک محدود سی، جدھر ولوں اسدی فوج پرتھاں کر رہی سی۔ پنڈاں دے جمیندار سکھاں دے اکثر انھے حامی پرتیت ہندے سن کہ سکھاں نوں اوہناں دے پنڈاں وچ سوکھ ولوں سہارا اتے اناج–پانی مل جاندا۔

دن وچ اوہ پھر اتھے ولوں نکل کے ابدالی دی فوج دی نکّ وچ دم کر دندے۔ اس وچ احمدشاہ ابدالی دی طاقت نوں کشین کرن دے کارن سکھاں دی دھوم مچ گئی۔ دوجے پاسے ایسٹ انڈیا کمپنی نے شاہ عالم، شجاؤدولا، روہیلیاں اتے مراٹھیاں نوں لکھیا کہ اوہ احمدشاہ ابدالی نوں بلکل نہیں ملن۔ انگریزاں دی اس کارواہی دے کارن نجیبدولا وی احمدشاہ ابدالی دے نال سانجھا محاذ بناؤن ولوں جھجھکنے لگا۔ پھلت: احمدشاہ نوں اسمائلاباد ولوں واپس پرتنا پیا۔ اوہ انبالہ ہندا ہویا سرہند پہنچ گیا۔

سرہند وچ نجیبدولا نے ابدالی نوں بہت بھاری رقم نذرانے دے روپ وچ بھینٹ کیتی، اسلئی احمدشاہ نے اسدے پتّ ضابطہ خان نوں سرہند دا سپہ سالار تعینات کر دتا۔ اصل وچ سرہند پٹیالے دے مہاراجے اعلیٰ سنگھ دے اختیار کھیتر وچ سی۔ ابدالی نے بابا اعلیٰ سنگھ دے کارجدور دی نوں لکھ روپئے دی راشی اسدے پوترے امر سنگھ نوں چکان دا آگرہ کیتا۔

ایہہ راشی نہیں چکان اتے بندی بنا لئی جان دے ڈر ولوں اتے سرہند ولوں اختیار ختم ہون دے ڈر دے کارن امر سنگھ نے ترنت وزیر شاہولی خان ولوں بھینٹ کیتی اتے اسدے ولوں احمدشاہ نوں خوش کیتا اتے مستقل دوستی گنڈھن لئی اسدی شرطاں قبول کر لئیاں۔ اس اتے ابدالی نے اسنوں ‘راج–اے–راجگان’ دی اپادھ حاصل کیتی اتے اسنوں اپنے نام ابدالی اتے سکہ جاری کرن دی آگیا وی دے دتی۔

اس حصول ولوں مُتحرک ہوکے احمدشاہ ابدالی نے پھر اک وار ویونتبدھّ ڈھنگ ولوں سکھاں ولوں صلاح کرن دیاں چیشٹاواں کیتیاں۔ اس کم لئی اسنے ادنیہ بیگ دے اک ونشج سعادت خان دے زریعہ ولوں ایہہ سنیہا بھجوایا کہ جیکر اوہ شاہی فوج دے اچھک ہو تاں آکے اسنوں نِ:سنکوچ ملن۔ شاہ تہاڈے کھیتراں نوں چھیننا نہیں چاہندا۔ اوہ تاں تہانوں صلاح دا اچھک اے۔ جدوں ایہہ سنیہا دل خالصے دے پردھان سردار جسا سنگھ نوں ملیا تاں اوہ کہہ اٹھے–

کوئی کسے نوں راج نہ دے اے، جو لے اے نج بل سے لے اے

ادوں انھاننے ابدالی دا سنیہا سربت خالصے دے ساہمنے رکھ دتا۔ سارے خالصے دا اک ہی مت سی– سانوں گرو جی نے بادشاہی پہلاں ولوں ہی دتی ہوئی اے۔ اسیں اک ودیشی ویری دے ساہمنے کویں جھک سکدے ہاں ؟ اس اتے سارے کہہ اٹھے:

ہتھا باج کراریا، ویری مت نہ ہوئے

اس وار وساکھی پرو اتے سن 1767 عیسوی وچ 13 اپریل نوں سوا لکھ دے قریب سنگھ امرتسر صاحب وچ اکٹھے ہوئے سن۔ جویں ہی ابدالی نوں سکھاں دے اکٹھے ہون دی انفارمیشن ملی، اوہ کابل واپس جانا بھلّ گیا۔ اسنوں ستویں حملے دے ویلے سنگھاں ولوں بولے گئے حملیاں دے کوڑے تجربہ یاد ہو آئے۔ ات: اوہ بھیبھیت ہوکے دو مہینے اتھے ہی ستلج ندی دے کنڈے سماں بتیت کردا رہا۔ اس وچ اسدے لئی 300 اونٹاں اتے لدی ہوئی کابل ولوں کمک آ رہی سی۔

جدوں اوہ کارواں لاہور دے نزدیک اپڑیا تاں سکھاں نے اس اتے قبضہ کر لیا۔ اس وار احمدشاہ درانی نے واپس پرتن لئی بہت ساودھانی ولوں نواں رستہ چنیا، اوہ سکھاں دے چھاپامار لڑائیاں ولوں بہت آتنکت سی، اوہ نہیں چاہندا سی کہ اسدی پھر کدے سکھاں ولوں مٹھبھیڑ ہووے۔ اسنوں معلوم سی کہ سکھ گورلا لڑائی وچ بہت نپن ہن۔

ات: اوہ اوہناں نال لوہا لینا نہیں چاہندا سی، اسلئی اسنے لاہور نہیں جاکے قصور نگر ولوں ہندے ہوئے افغانستان جان دا رستہ اپنا لیا۔ دل خالصہ اتے اسدے جتھیداراں دے اجتّ ساہس اتے درڑ وچاراں نے پنجاب نوں افغاناں دے چنگل ولوں کڈھ لیا۔ اس پرکار جاری بلیداناں ولوں انھاننے پنجاب نوں آزاد کرا لیا اتے اتھے اپنا راج قائم کر لیا۔

احمدشاہ ابدالی دا انتقال

اٹھویں حملے دی ناکامی دے بعد وی احمدشاہ ابدالی نے پنجاب وچ اپنے قسمت دی امتحان لئی دو وار کوشش کیتی۔ پر اسنوں نویں حملے 1769ء دے شروع وچ پنجاب دے گجرات ضلعے دے نزدیک آؤن دا موقع وی نہیں مل پایا۔ ٹھیک اس پرکار سن 1771 ای۔ وچ اسدا حملہ صرف پتر سبھاء ولوں اگے نہیں ودھ سکیا۔

اخیر وچ احمدشاہ بڈھیپا اتے روگ دے کارن سن 1772 عیسوی دی 14 اپریل نوں اس دنیا ولوں ہمیشہ لئی کوچ کر گیا۔

ایہ وی ویکھو

• افغان سکھ لڑائیاں

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے پہلا حملہ

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے دوجا حملہ

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے تیجا حملہ

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے چوتھا حملہ

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے پنجواں حملہ

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے چھیواں حملہ

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے ستواں حملہ

احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے اٹھواں حملہ