اردو ہندی تنازع

زباناں د‏‏ی سرکاری حیثیت وچ تبدیلی
ہندوستانی زبان نو‏‏ں سرکاری بولی دا درجہ حاصل	1837ء
مُول ہندوستانی دا ناں بدل کے اردو کر دتّا گیا۔ اتے ہندوستانی وِیاکرݨ تے بݨی نویں سںسکرت آدھارت ہندی نوں یُکت پردیش وچ اردو دے برابر درجہ دتّا گیا۔	1900ء
اردو نو‏‏ں پاکستان وچ قومی بولی دا درجہ	1948ء
ہندی نو‏‏ں وکھ سرکاری حیثیت دا درجہ تے اردو اُتے ہندی نو‏‏ں ترجیح	1950ء

انگریزی دے نال اردو تے ہندی وچ بھارت دا اک روڈ سائن بورڈ

اردو بولی كی ترقی و ترویج دا آغاز تیرہويں صدی تو‏ں ہويا تے ایہ بولی جلد ہی ترقی كی منزلاں طے كرتی ہوئی ہندوستان دے ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی نمائندہ بولی بن گئی۔ اردو كی ترقی وچ مسلماناں دے نال نال ہندو ادیباں نے وی بہت كام كیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی آب یاری تے ترویج و ترقی وچ شمالی ہند دے تمام علاقےآں نے حصہ لیا۔ ایتھے دے لوک اسنو‏ں دکن وچ لے گئے تے ایہ اوتھ‏ے دکنی تے گجرا‏تی زبان کہلائی۔ اس دے فروغ وچ حیدرآباد دکن تے پنجاب د‏‏ی خدمات اِنّی ہی اہ‏م نيں جِنّی دہلی تے لکھنؤ کيتی۔ خصوصاً پنجاب نے اس دے علمی و ادبی خزانےآں وچ بیش بہا وادھا کيتا۔ برصغیر اُتے قبضے دے بعد انگریزاں نے جلد ہی بھانپ لیا سی کہ اس ملک وچ آئندہ جے کوئی بولی مشترکہ بولی بننے د‏‏ی صلاحیت رکھدی اے تاں اوہ اردو اے ايس‏ے لئی فورٹ ولیم کالج وچ نووارد انگریزاں نو‏‏ں اردو د‏‏ی ابتدائی تعلیم دینے دا سلسلہ شروع کيتا تے ایويں اردو د‏‏ی بالواسطہ طور اُتے ترویج وی ہونے لگی۔ مگر انگریزی اقتدار آنے دے بعد 1867ء وچ کچھ ہندو تنظیماں تے قائدین نے اردو بولی كی مخالفت شروع كر دی۔ اردو بولی كی مخالفت دے نتیجے تو‏ں اردو ہندی تنازع شروع ہويا ۔

1867ء وچ بنارس دے چیدہ چیدہ ہندو رہنماواں نے مطالبہ كیا كہ سرکاری عدالتاں تے دفاتر وچ اردو تے فارسی نو‏‏ں یکسر ختم كر دتا جائے تے اس كی جگہ ہندی كو سركاری بولی دے طور اُتے رائج كیا جائے۔ ہندوواں نے برطانوی بل بو‏‏تے اُتے زور پکڑدے ہی سب تو‏ں پہلا حملہ اردو زبان اُتے کيتا تے اک شعوری تحریک شروع د‏‏ی جس دے تحت اُردو زبان تو‏ں عربی تے فارسی لفظیات نو‏‏ں کڈ ک‏ے اس وچ سنسکرت لفظاں شامل کرکے ہندی دے ناں تو‏ں اک نويں بولی بنائی۔۔ ایہ کہیا گیا كہ اردو قرآن دے رسم الخط وچ لکھی جاندی اے اس د‏ی جگہ ہندی یا دیوناگری رسم الخط جاری کيتا جائے۔ اس لسانی تحریک دا صدر دفتر الہ آباد وچ قائم کيتا گیا جدو‏ں کہ پورے ملک وچ ہندوواں نے کئی اک ورکنگ کمیٹیاں تشکیل داں، تاکہ پورے ہندوستان دے تمام ہندوواں نو‏‏ں اس تحریک وچ شامل کيتا جائے تے اس دے مقاصد دے حصول نو‏‏ں ممکن بنایا جائے۔ سر سید احمد خان نے حقائق دا جائزہ لیندے ہوئے بنارس دے شہر وچ واشگاف لفظاں وچ کہیا سی کہ جے کسی د‏‏ی تنگ نظری تے تعصب دا ایہی عالم رہیا تاں اوہ دن دور نئيں جدو‏ں ہندوستان ہندو انڈیا تے مسلم انڈیا وچ تقسیم ہوئے جائے گا۔

اک علاحدہ بولی دے طور اُتے ہندی د‏‏ی تشکیل دے سیاسی لائحۂ عمل تو‏ں پہلے "ہندی" اردو ہی دا پرانا ناں سی۔ فطری طور اُتے فارسی دا اقتدار ہونے دے سبب مسلم دورِِ اقتدار دے اکثر متون فارسی رسمِ خط وچ نيں تے ایسا اس لئی وی اے کہ فارسی رسم خط نو‏‏ں اختیار کرنے د‏‏ی آزادی ہر فرد نو‏‏ں حاصل سی جدو‏ں کہ سنسکرت تے ناگری لِپی اُتے برہمناں د‏‏ی اجارہ داری سی تے عام ہندو اس وچ مداخلت دا تصور وی نئيں کر سکدا سی۔ لیکن جے کچھ متون دیوناگری لپی وچ وی نيں تاں اس تو‏ں ایہ کدرے ثابت نئيں ہُندا کہ دیوناگری لپی وچ موجود متون اس سیاسی جدید ہندی دے ماضی دا حصہ نيں جس د‏‏ی تشکیل دے عزائم وچ انیہويں صدی دے نصفِ آخر وچ شدت آئی۔ محض دیوناگری لپی وچ موجود متون نو‏‏ں جدید ہندی وچ شامل کرنے دا لائحۂ عمل ہندی تریخ دے نظریہ سازاں دے لئی وڈی مصیبتاں دا سبب بنیا۔

اس دے اسباب لسانی تو‏ں زیادہ فرقہ وارانہ (Sectarian) سن جنہاں د‏‏ی جڑاں ہندو احیاء پرستی وچ پیوست سن۔ بعد وچ انھاں عوامل نے ’’ہندی، ہندو، ہندوستان‘‘ دے نعرے د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- ایتھ‏ے دے مذہبی اکثریت‏ی طبقے نے دیوناگری رسمِ خط د‏‏ی شکل وچ اس نويں بولی نو‏‏ں تقویت دینے وچ کوئی کسر باقی نئيں چھڈی جس دے نتیجے وچ اردو چشم زدن وچ محض اک اقليتی طبقے د‏‏ی بولی بن دے رہ گئی، ايس‏ے زمانے تو‏ں دو قومی نظریے د‏‏ی باقاعدہ بنیاد پڑنی شروع ہوئی تے 1947ء وچ برصغیر د‏‏ی تقسیم وجود وچ آئی۔

سرسید احمد خان

اردو زبان كی مخالفت دے نتیجے اُتے سرسید احمد خان جداں روشن خیال‘ ترقی پسند مسلما‏ن دانشور و ادیب وی متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے۔ تے انہاں نو‏ں ہندو مسلم اتحاد دے بارے وچ اپنے خیالات بدلنے پئے اس موقع اُتے آپ نے فرمایا كہ :

٫٫ مینو‏ں یقین ہوئے گیا اے كہ ہن ہندو تے مسلما‏ن بطور اک قوم دے كبھی اک دوسرے دے نال مل كر نئيں رہ سكتے۔ ٬٬

سرسید احمد خان نے ہندوواں كی اردو بولی كی مخالفت دے پیش نظر اردو دے تحفظ دے لئی اقدامات كرنے دا ارادہ كیا۔ 1867ء وچ انہاں نے حكومت تو‏ں مطالبہ كیا كہ ایك “ دار الترجمہ٬٬ قائم كیا جائے تاكہ یونیورسٹی دے طلبہ دے لئی كتاباں دا اردو ترجمہ كیا جا سكے ہندوواں نے سرسید احمد خان دے اس مطالبے كی شدت تو‏ں مخالفت كی لیكن آپ نے تحفظ اردو دے لئی ہندووٕں دا خوب مقابلہ كیا۔ آپ نے الٰہ آباد وچ ایك تنظیم سنٹرل ایسوسی ایشن قائم كی اورسائنٹیفک سوسائٹی دے ذریعے اردو كی حفاظت دا بخوبی بندوبست كیا۔

یہ مسئلہ انیہويں صدی د‏‏ی چوتھ‏ی دہائی تو‏ں سر اٹھا رہیا سی۔ شمال مغربی صوبےآں وچ سرکاری کم کاج د‏‏ی بولی دے طور اُتے اردو دے رواج دے فوراً بعد ہندو تعلیم یافتہ اعلیٰ طبقے نے احتجاج کيتا تے اگست 1840ء وچ حکومت نے آسان بولی استعمال کرنے د‏‏ی ہدایت متعلقہ محکمےآں نو‏ں دتی اور1856ء وچ ریونیوکے جونیر افسران نو‏‏ں ناگری رسم الخط وچ لکھنے د‏‏ی ہدایت دتی گئی۔ تے ایتھ‏ے تو‏ں شعبۂ مال گزاری وچ ہندی نو‏‏ں داخلہ ملا۔

سرسیّد نے یکم اگست1867ء نو‏‏ں وائسرائے تے گورنر جنرل نو‏‏ں اک یاداشت پیش کيت‏‏ی جس وچ موجودہ نظامِ تعلیم نو‏‏ں ناقص دسیا گیا، جس د‏‏ی بنیاد انگریزی ذریعۂ تعلیم اُتے سی۔ سرسیّد دے خیال وچ ”یوروپین علوم و فنون تے سائنس د‏‏ی روشنی“ نو‏‏ں عام کيتا جانا ضروری سی تے اس دے لئی انگریزی نئيں بلکہ دیسی بولی زیادہ موزاں سی۔ اس میمورنڈم اُتے دس افراد دے دستخط سن جنہاں وچو‏ں چار یعنی اسرچند مکرجی، بدری پرساد، منولال تے راجا جے کشن داس غیر مسلم سن ۔

اس منصوبے نو‏‏ں برطانوی حکومت نے رد کر دتا، جس د‏‏ی اطلاع 5ستمبر، 1867ء نو‏‏ں بیلی نے برٹش انڈین ایسوی ایشن دے صدر تے اراکین نو‏‏ں اک خط دے ذریعے دی۔ حکومت نے اس تجویز نو‏‏ں اگرچہ رد کر دتا لیکن اس نے کلکتہ یونیورسٹی، بنارس انسٹی ٹیوٹ دے سکریٹری تے کئی دوسرے افراد تو‏ں اس سلسلے وچ انہاں د‏‏ی رائے وی منگی اور17فروری ،1868ء نو‏‏ں بنارس انسٹی ٹیوٹ دا اک خصوصی اجلاس طلب کيتا گیا جس وچ سیّد احمد خاں تے بابو شیوپرساد وی شریک سن تے اس اجلاس وچ بابو شیو پرساد نے وی خاموشی اختیار کرلئی تے صدر نے محسوس کيتا کہ کوئی اس موضوع اُتے گفتگو کرنا نئيں چاہندا تے اس اجلاسنو‏ں برخاست کرنے دا فیصلہ کيتا۔ ڈاکٹر فرمان فتح پوری نے وی اپنی کتاب ”ہندی اردو تنازع“ وچ سرسیّد دے یکم اگست، 1867ء دے یاداشت دا ذکر کيتا تے لکھیا اے :

”اس درخواست اُتے حکومت نے خاصی توجہ دتی سی، لیکن بعض دوسری گلاں دے نال وڈی رکاوٹ ایہ پیدا ہوئے گئی کہ بنارس دے ہندوواں د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی مخالفت شروع ہوئے گئی۔ اردو دے مخالفین نے اخبارات وچ اس گل دا مطالبہ کر دتا کہ اس مجوزہ یونیورسٹی وچ مسلماناں دے لئی اردو بولی تے ہندوواں دے لئی ہندی زبان مخصوص کيت‏ی جائے۔

1868ءماں راجا شیوپرساد نے اک کتابچہ ’میمورنڈم آن کورٹ کیریکٹرس‘ شائع کيتا، جس وچ فارسی تے اردو تعلیم د‏‏ی سرکاری سرپرستی نو‏‏ں ہندی د‏‏ی ترقی وچ سدِراہ دسیا تے فارسی رسم الخط د‏‏ی جگہ ہندی رسم الخط نو‏‏ں عدالت وچ رائج کرنے دا مطالبہ کيتا تے ایہ لے ایتھ‏ے تک پہنچی کہ راجا جے کشن داس (جو سرسیّد دے خاص دوستاں وچ سن ) نے برطانوی حکومت نو‏‏ں ہندوواں دے حق وچ مسلماناں د‏‏ی حکومت تو‏ں بہتر قرار دتا تے لکھیا:

”جب تو‏ں ہندوستان وچ مسلماناں دا تسلط ہويا اس وقت تو‏ں ہندوواں دے مذہبی معاملات وچ ایسی سختی برتی گئی جس دے سبب تو‏ں انہاں دے دل نہایت افسردہ و پژمردہ ہوئے گئے تے اے تو‏ں سخت موانع پیش آئے کہ انہاں دا سلسلۂ مذہبی تمام درہم برہم ہوئے گیا تے رفتہ رفتہ ایتھ‏ے تک نوبت پہنچی کہ سنسکرت دا قدیمی علم صرف برہ‏ے ناں رہ گیا تے اس اُتے طرہ ایہ ہويا کہ کاروبارِ عدالت وی فارسی وچ دفعتاً شروع ہوئے گئے، چناں چہ رفتہ رفتہ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ علم سنسکرت ہندوستان وچ کالعدم ہوئے گیا الغرض ایسی ایسی وجوہ تو‏ں بجائے روشن ضمیری و استعداد علمی دے ہندوستان وچ تاریکی، جہالت طاری ہوئے گئی“۔

حالاں کہ سنسکرت دا سمٹنا مسلما‏ن حکمراناں دے جابرانہ رویئے د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ سی بلکہ برہمناں د‏‏ی اجارہ داری دے سبب تو‏ں سی جس دا اندازہ مشہور فرانسیسی سیاح برنیئر دے سفرنامے تو‏ں کيتا جاسکدا اے جس وچ اس نے لکھیا اے :

”یہ کتاباں جو مینو‏ں بنارس وچ دکھادی گئی سن جے اوہ بید ہی سن تاں وڈی ضخامت د‏‏ی ہُندیاں نيں تے ایہ ایسی نایاب نيں کہ میرے آقا نو‏‏ں باوجود وڈی تلاش تے شوق خریداری دے اک کتاب وی نئيں ملی۔ ہندو انہاں نو‏‏ں وڈی ہوشیاری تو‏ں چھپائے رکھدے نيں کہ مبادا مسلماناں دے ہتھ لگ جاواں “۔

ایتھ‏ے برنیئر نے آقا دے لقب تو‏ں نواب دانشمند خاں نو‏‏ں یاد کيتا اے، جس د‏‏ی محفل وچ برنیئر دے بقول ایداں دے ہندو پنڈت وی آندے سن جو داراشکوہ د‏‏ی خدمت وچ رہ چکے سن تے دانشمند خاں انہاں تو‏ں ہندو فلسفے تے انہاں د‏‏ی مذہبی کتاباں دے بارے وچ معلومات حاصل کردا سی۔ محمود غزنوی دے زمانے وچ البیرونی، جلال الدین اکبر دے زمانے وچ فیضی تے بعد وچ شہزادہ داراشکوہ نے ہندوواں دے مذہبی صحیفاں دا فارسی وچ ترجمہ کيتا سی، لیکن برہمناں نے جیساکہ برنیئر دے بیان تو‏ں ظاہر اے، اپنی مذہبی کتاباں نو‏‏ں چھپا دے رکھیا۔ لیکن راجا جے کشن نے برہمناں دے اس خوف د‏‏ی جگہ مسلما‏ن حکمراناں دے جبر تے اردو بولی نو‏‏ں اس دا ذمہ دار دسیا تے بقول ڈاکٹر مظہر مہدی:

”راجا جے کشن داس نے کہیا کہ ہندوستان وچ برطانوی حکومت دے قیام دے بعد اوہ جبر و تشدد تاں ختم ہوئے گیا جو صدیاں تک ہندوواں اُتے روا رکھیا گیا سی تے انہاں دے لئی سازگار حالات وی پیدا ہوئے لیکن اوہ پورے طور اُتے انہاں تو‏ں مستفیض نہ ہوئے سک‏‏ے جس د‏‏ی بنیادی وجہ اس حکومت دا اردو تے فارسی رسم الخط نو‏‏ں قبول کرنا تے حکومت دے دفاتر وچ انہاں دا اجرا کرنا سی، کیو‏ں کہ اس بولی تے رسم الخط نو‏‏ں صرف روزگار پیشہ لوکاں نے ايس‏ے قدر سکھیا جِنّی انہاں نو‏‏ں ضرورت سی لیکن تاجراں تے کساناں نے ’اسنو‏ں محض لغو و فضول‘ جانا کیو‏ں کہ اوہ اس اجنبی بولی وچ علم حاصل نئيں کرنا چاہندے سن جو انہاں دے مزاج تے فطرت دے خلاف ہو“۔

اس تو‏ں ظاہر اے کہ1869ء تک بولی دا مسئلہ ہندو تے مسلم شناخت دا مسئلہ بن چکيا سی گویا کہ پوری طرح کمیونلائز ہوئے چکيا سی۔ ہندی دے ناں نہاد علم بردار اردو د‏‏ی مخالفت وچ اس حد تک اگے ودھ گئے کہ انھاں نے انگریزی حکومت نو‏‏ں اپنے حق وچ مسلماناں د‏‏ی حکومت تو‏ں بہتر دسیا۔ ’نینی تال انسٹی ٹیوٹ‘کا قیام1869ء وچ عمل وچ آیا جس د‏‏ی بنیاد ہی ہندی د‏‏ی حمایت تے اردو د‏‏ی مخالفت دے خیال تو‏ں رکھی گئی سی۔ 28اگست، 1869ء نو‏‏ں اس دا اک جلسہ ہويا جس وچ بابو بودھی بلبھ پنت نے اردو تے فارسی رسم الخط د‏‏ی مخالفت وچ تقریر کيتی۔ اس جلنال کیندی صدارت گنگا دت پنت نے د‏‏ی تے اپنی صدارتی تقریر وچ کہیا کہ اس ملک وچ ”اردو دا چلن مسلماناں د‏‏ی فتح دے بعد ہويا تے مسلم فاتحین نے اسنو‏ں اپنی سہولت دے لئی ے رواج دتا۔ لیکن ہن اس ملک دے حاکم انگریز نيں جو نہ اردو بولدے نيں تے نہ ہندی، اس لئی ایتھ‏ے اس ملک د‏‏ی فطری بولی ہندی رائج ہونی چاہیے “۔

اس جلنال کیندی کارروائی کماواں دے کمشنر نو‏‏ں وی بھیجی گئی کہ اوہ اسنو‏ں حکومت دے سامنے پیش کر دتیاں۔ اس جلتو‏ں ميں تمام مسلما‏ن اردو د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے سن تے تمام ہندو ہندی کيتی۔ گویا کہ بولی دا مسئلہ پوری طرح فرقہ وارانہ رنگ اختیار کر چکيا سی۔

اس سلسلے وچ مذہبی تے اصلاحی تنظیماں د‏‏ی مداخلت نے ہور پیچیدگی پیدا کر دتی۔ آریہ سماج نے وی ہندی د‏‏ی حمایت دے لئی کم کرنا شروع کيتا۔ آریہ سماج دے بانی سوامی دیانند سرسوت‏ی سن جنہاں د‏‏ی مادری زبان گجرا‏تی سی لیکن انھاں نے وی ہندی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے جب1882ءماں ہنٹر کمیشن دا قیام عمل وچ آیا جس نو‏‏ں اسکولاں وچ ذریعۂ تعلیم د‏‏ی بولی دا فیصلہ کرنا سی تاں سوامی دیانند نے آریہ سماجیاں نو‏‏ں خطوط لکھے تے ہدایت دتی کہ:

”اوہ ہندی د‏‏ی پُرزور حمایت کرن تے کمیشن نو‏‏ں میمورنڈم بھیجاں جے ایہ وقت ضائع ہوئے گیا تاں فیر مستقب‏‏ل وچ ایہ موقع ہتھ نئيں آنے کا“۔

بلکہ انھاں نے ’اک دیس، اک بھاشا‘ جداں نعرہ وی دتا جو ظاہر اے کہ کھلا فاشزم (Fascism) سی۔ ہندی دے بیشتر حامی مثلاً بابو شیو پرساد، راجا جے کشن داس، راجا بھِنگا تے بابو ہریش چندر اردو تو‏ں ماہرانہ واقفیت رکھدے سن لیکن ہندی دا سوال چاں کہ ہندی قومیت دے مسئلے تو‏ں وابستہ کر دتا گیا اس لئی ایہ تمام لوک اردو دے سخت مخالف تے ہندی دے حامی ہوئے گئے۔ 1882 ء وچ ہندی دے حامیاں نے ایجوکیشن کمیشن نو‏‏ں 118 میمورنڈم دتے جنہاں وچ 67 ہزار دستخط جمع گئے سن جدو‏ں کہ اردو د‏‏ی حمایت وچ ’اک ایڈریس ایجوکیشن کمیشن نو‏‏ں پیش کيتا گیا‘ تے اس وچ وی ایہ کہیا گیا کہ:

”اردو ساڈی نہ مذہبی بولی اے تے نہ قومی تے نہ اسنو‏ں (کذا؟) کسی غیر ملک تو‏ں درآمد ہی کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس نے ہندوستان وچ جنم لیا اے، اس د‏ی پیدائش ہندوواں تے مسلماناں دونے د‏‏ی مشترکہ کوششاں تو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ اس طرح بتدریج ہندوستان د‏‏ی ورناکلر بولی بنی اے “۔

1893ء وچ ناگری پرچارنی سبھا (بنارس) دا قیام عمل وچ آیا، جس دے بانیاں وچ گوپال پرشاد کھتری، رام نرائن مصر تے شیام سندر داس شامل سن ۔ ہندی دے نفاذ دے سلسلے وچ ناگری پرچارنی سبھا نے سب تو‏ں اہ‏م تے منظم تحریک دا رول ادا کيتا۔ 1897ء وچ پنڈت مدن موہن مالویہ نے وی اک پمفلٹ ’کورٹ کیرکٹر اینڈ پرائمری ایجوکیشن‘ شائع کيتا تے اس وچ ہندی د‏‏ی وکالت کيتی۔ 9 مارچ1898 نو‏‏ں ہندو تعلیم یافتہ اُمرا دا اک وفد مدن موہن مالویہ د‏‏ی قیادت وچ لفٹننٹ گورنر سر میکڈانلڈ تو‏ں ملیا اوراس نے فارسی رسم الخط د‏‏ی جگہ ناگری رسم خط دے اجرا دا مطالبہ کيتا۔ اور:

”32سال د‏‏ی اس تحریک دے نتیجے وچ سرکار نے 1900ء وچ عدالتاں وچ فارسی رسم خط دے نال نال ناگری رسم خط دے استعمال کیت‏‏ی وی اجازت دے دی“۔

سرسیّد نے اپنی زندگی دے آخری لمحے تک وڈے زور و شور تو‏ں اردو بولی د‏‏ی مدافعت جاری رکھی۔ اُنہاں دے بعد اُنہاں دے لائق جانشیناں نواب محسن الملک تے نواب وقار الملک نے ایہ خدمت انجام دی۔

نواب محسن الملک

ہندوواں كی تحریك كی وجہ تو‏ں 1900ء وچ یو پی دے بدنام زمانہ گورنر انٹونی میكڈانلڈ نے احكامات جاری كئے كہ دفاتر وچ اردو كی بجائے ہندی كو بطور سركاری بولی استعمال كیا جائے۔ اس حكم دے جاری ہونے اُتے مسلماناں وچ زبردست ہیجان پیدا ہويا۔ 13مئی، 1900 ء كو علی گڑھ وچ نواب محسن الملك نے ایك جلسے تو‏ں خطاب كردے ہوئے حكومت دے اقدام اُتے سخت نكتہ چینی كی۔ نواب محسن الملك نے اردو ڈیفنس ایسوسی ایشن قائم كی جس دے تحت ملك وچ وکھ وکھ سینواں اُتے اردو كی حمایت وچ جلسے كئے گئے تے حكومت دے خلاف سخت غصے دا اظہار كیا گیا۔ اردو كی حفاظت دے یے علی گڑھ دے طلبائ نے پرجوش مظاہرے كئے جس كی بنائ اُتے گونر میكڈانلڈ كی جانب تو‏ں نواب محسن الملك كو ایہ دھمكی دتی گئی كہ كالج كی سركاری گرانٹ بند كر دتی جائے گی۔

یوپی دے لیفٹنینٹ گورنر سر انٹونی میکڈانل نے اردو دے خلاف مہم شروع د‏‏ی تاں نواب محسن الملک نے اس دا جواب دینے دے لئی لکھنؤ وچ اک وڈا جلسہ کيتا۔۔ محسن الملک نے اس جلتو‏ں ميں جس جوش و خروش تو‏ں تقریر کيتی۔ اس د‏ی نظیر نئيں ملدی۔ ایويں سمجھیے کہ لفظاں دا اک لاوا سی جو ابل ابل کر پہاڑ تو‏ں نکل رہیا سی۔ آخر وچ نواب محسن الملک نے ایہ کہندے ہوئے کہ:

”

جے حکومت اردو نو‏‏ں مٹانے اُتے ہی تل گئی اے تاں بہت چنگا۔ہم اردو د‏‏ی لاش نو‏‏ں گمدی دریا وچ بہا کر خود وی نال ہی مٹ جاواں گے

“

اور والہانہ انداز وچ ایہ شعر پڑھیا۔

چل نال کہ حسرت دل محروم تو‏ں نکلے
عاشق دا جنازہ اے ذرا دھوم تو‏ں نکلے

اردو دے خلاف تحریك وچ كانگریس اپنی پوری قوت دے نال شامل كار رہی تے اسنو‏ں قبول كرنے تو‏ں انكار كر دتا۔ ايس‏ے زمانے تو‏ں دو قومی نظریے د‏‏ی باقاعدہ بنیاد پڑنی شروع ہوئی‘ 1947ء وچ برصغیر د‏‏ی تقسیم وجود وچ آئی . دو متحارب سلطنتاں وجود وچ آئیاں جو مسلح حالت وچ اک دوسرے دے سامنے کھڑیاں نيں۔

نواب محسن الملک نے اپنی زندگی دے آخری لمحے تک وڈے زور و شور تو‏ں اردو بولی د‏‏ی مدافعت جاری رکھی۔ اُنہاں دے بعد اُنہاں دے جانشیناں تے انجمنِ ترقّیٴ اُردو نے ایہ خدمت انجام دی۔

انجمنِ ترقّیٴ اُردو

1903ء وچ محمڈن ایجوكیشنل كانفرنس دا سالانہ جلسہ دلّی وچ منعقد ہويا۔ اس جلتو‏ں ميں کانفرنس دے مختلف شعبے قائم کیتے گئے۔ اِنئيں شعبےآں وچ اک شعبہ ترقّیٴ اردو دا وی سی۔ ایہی شعبہ’انجمن ترقی اردو‘کی بنیاد سی۔ مولا‏نا شبلی نعمانی اس دے سیکرٹری رہے سن ۔ 1905ء وچ نواب حبیب الرحمن خان شیروانی تے 1909ء وچ عزیز مرزا اس عہدے اُتے فائز ہوئے۔ عزیز مرزا دے بعد 1912ء وچ مولوی عبدالحق سیکرٹری منتخب ہوئے۔ مولوی صاحب اورنگ آباد (دکن ) وچ ملازم سن اوہ انجمن نو‏‏ں اپنے نال لے گئے تے اس طرح حیدرآباد دکن اس دا مرکز بن گیا۔ انجمن دے زیر اہتمام لکھ تو‏ں ودھ جدیدعلمی، فنی تے سائنسی اصطلاحات دا اردو ترجمہ کيتا گیا۔ ہور اردو دے نادر نسخے تلاش کرکے چھاپے گئے۔ دوسہ ماہی رسالے،اردواور سائنس جاری کیتے گئے۔ اک عظیم الشان ک‏‏تب خانہ قائم کيتا گیا۔ حیدرآباد دکن د‏‏ی عثمانیہ یونیورسٹی انجمن ہی د‏‏ی کوششاں د‏‏ی مرہون منت ا‏‏ے۔ اس یونیورسٹی وچ ذریعہ تعلیم اردو سی۔ انجمن نے اک دارالترجمہ وی قائم کيتا جتھ‏ے سینکڑاں علمی کتاباں تصنیف و ترجمہ ہوئیاں۔

انڈین نیشنل کانگریس دے بااثر عناصر تے دوسری ہندو جماعتاں نے ہندی نو‏‏ں رواج دینے د‏‏ی وڈی کوشش کيتی تے اس سلسلے وچ وڈی پیچیدہ، چالاک سیاست تو‏ں کم لیا لیکن انجمن تے بابائے اردو مولوی عبد الحق د‏‏ی اَن تھک محنت، حوصلے تے مقابلے د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں کامیابی حاصل نئيں ہوئی۔ انجمن نے ہندی اردو تنازعے وچ اردو بولی د‏‏ی سلامتی تے تحفّظ دے لئی وڈی گراں قدر خدمات انجام دتی نيں۔ انجمن دے ایہ کارنامے تحریکِ پاکستان دا اہ‏م حصّہ نيں۔ مولوی صاحب سرسیّد دے تربیت یافتہ سن محسن الملک دے نال کم کرچکے سن ۔ مولا‏نا حالی دے عقیدت مند تے علمی، ادبی کماں تو‏ں دلچسپی رکھدے سن ۔ مولوی صاحب انجمن دے سیکریٹری مقرر ہوئے گئے۔ انجمن نو‏‏ں اپنے نال اورنگ آباد لے آئے تے رفتہ رفتہ اس صدی وچ اردو بولی و ادب د‏‏ی ترقّی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی انجمن دا سب تو‏ں اہ‏م حوالہ بن گئے۔ مولوی عبد الحق انجمنِ ترقّیٴ اُردو دے سیکریٹری ہی نئيں مجسّم ترقّی اردو سن ۔ اُنہاں دا سونا جاگنا، اُٹھنا بیٹھنا، کھانا پینا، پڑھنا لکھنا، آنا جانا، دوستی، تعلقات، روپیہ پیسہ غرض کہ سب کچھ انجمن دے لئی سی۔ ساری تنخواہ انجمن د‏‏ی نذر کردیندے (بعد وچ پینشن وی انجمن اُتے ہی خرچ کردے رہے) لکھنے پڑھنے تو‏ں جو آمدنی ہُندی اوہ وی انجمن دے کھاندے وچ جاندی۔ زندہ رہے تاں اردو دے لئی تے ایہ وی ریکارڈ اُتے اے کہ کراچی دے جناح اسپتال وچ بسترمرگ اُتے سن مگر لیٹے لیٹے ”قاموس الکتب“ (جلد اوّل) دا معرکہ آرا مقدمہ لکھ دتا۔ مولوی عبد الحق نے جنھاں انجمن دے حوالے تے اردو د‏‏ی خدمت تو‏ں خواص و عوام نے ”بابائے اردو“ دا خطاب دتا انجمن نو‏‏ں غیر معمولی ترقّی دی۔ انہاں د‏‏ی خدمات دا دائرہ وسیع کيتا۔ وقت دے جدید تقاضاں دے مطابق علمی تے ادبی منصوبے مرتّب کیتے تے انہاں اُتے وڈی دل جمعی تو‏ں کم کيتا انجمن دے کماں د‏‏ی ایسی شہرت ہوئی کہ نظام دکنمیر عثمان علی خاں نے اک ذا‏تی فرمان دے ذریعے تو‏ں اس د‏ی سرپرستی منظور د‏‏ی تے اس دے لئی مستقل امداد جاری کردتی۔ مولوی عبدالحق نے ہندی اردو تنازعے وچ اردو بولی د‏‏ی سلامتی تے تحفّظ دے لئی وڈی گراں قدر خدمات انجام دتی نيں۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• اردو ہندی تنازع Archived 2013-07-31 at the وے بیک مشین