امین الحسینی

امین الحسینی
(عربی وچ: محمد أمين الحسيني)
جم	1 جنوری 1895   القدس
وفات	4 جولائی 1974 (79 سال)  بیروت
رہائش	القدس بغداد (۱۹۳۹–۱۹۴۱) برلن (۱۹۴۱–۱۹۴۵) قاہرہ
شہریت	سلطنت عثمانیہ (۱۸۹۵–۱۹۲۰) مینیڈیٹری فلسطین (۱۹۲۰–۱۹۴۸)
عملی زندگی
مادر علمی	جامعہ الازہر
پیشہ	سیاست دان ،  مفتی
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	ترکی ،  فرانسیسی ،  عربی
عسکری خدمات
شاخ	عرب بغاوت
لڑائیاں تے جنگاں	پہلی وڈی لڑائی
باب اسلام

الحاج امین الحسینی مفتی اعظممفتی اعظم فلسطین توں پہچانے جاندے نیں عرب مذہبی و سیاسی قائدین وچوں نیں۔

ولادت

امین الحسینی 1895ء یروشلم وچ پیدا ہوئے۔

تعلیم

جامعہ الازہر یونیورسٹی وچ تعلیم پائی۔

سیاست

1917ء وچ یروشلم وچ قائم شدہ عرب تحریک وچ شامل ہوئے۔ اس دا مقصد فلسطین وچ اسرائیلی ریاست دے قیام نوں روکنا سی۔ اپریل 1920ء وچ یہودیاں دے خلاف فسادات برپا کرنے دی پاداش وچ دس سال قید سخت دی سزا ہوئی۔ لیکن اوہ اردن فرار ہونے وچ کامیاب ہو گئے۔ اگلے سال عام معافی دا اعلان ہویا تے یروشلم واپس آ گئے تے ہائی کمشنر دے حکم اُتے مفتی دے عہدے اُتے فائز ہوئے۔ بعد ازاں مفتی اعظم دا لقب اختیار کیتا۔ تے فلسطینی عرباں دے قائد بن گئے۔

دوسری جنگ عظیم دے آغاز وچ لبنان توں فرار ہو کے عراق پہنچے تے رشید گیلانی دی ناکام بغاوت وچ اہم کردار ادا کیتا۔ عراق توں فرار ہو کے برلن گئے جتھے ہٹلر نے انہاں عرب بیورو دے قیام دی اجازت دے دتی۔ جرمنی دی شکست دے بعد مصر وچ پناہ لی تے عرب لیگ دی قائم کردہ فلسطینی عرباں دی کمیٹی دے صدر بنائے گئے۔ 1948ء دی عرب اسرائیل جنگ وچ عرب نیشنل گارڈ دی کمان کیتی۔ 1951ء وچ عالمی مسلم کانفرنس منعقدہ کراچی تے 1952ء وچ علمائے اسلام کانفرنس (کراچی) دی صدارت کیتی۔

انہاں نے جنوبی وزیرستان دا وی دورہ کیتا تے وانا وچ قبائلی عمائدین نال ملاقات کیتی۔ احمد زئی تے محسود علما نے مفتی اعظم نوں کشمیر وچ بھارتی فوج توں چھینی گئی اک رائفل بطور تحفہ پیش کیتی۔ 1967ء وچ اک مرتبہ فیر کراچی تشریف لیائے۔ مفتی اعظم دی تجویز اُتے ای مولانا محمد علی جوہر نوں بیت المقدس وچ دفن کیتا گیا۔ امین الحسینی انیہويں صدی د‏‏ی آخری دہائی دے دوران یروشلم وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں دے خاندان دے مرد اراکین اٹھارويں صدی دے اختتام دے بعد تو‏ں یروشلم دے مفتی دے عہدے اُتے فائز رہے نيں۔ ایہ پوزیشن حامل شخص نو‏‏ں اسلامی قانون یعنی (شریعت)، روایت تے عملی نمونہ د‏‏ی بنیاد اُتے ایسی قانونی رائے (فتوٰی)جاری کرنے دا مجاز بناندی اے جس اُتے عمل کرنا لازمی نئيں ا‏‏ے۔

1918 وچ ، الحسینی نويں تشکیل شدہ عرب کلب ((النادی العربی)) دے صدر بن گئے جو عرب اتحاد، فلسطین تے شام د‏‏ی یونین تے فلسطین د‏‏ی جانب یہودی نقل مکانی دے خاتمے د‏‏ی وکالت کردا سی۔ انہاں نے 1917 دے بالفور اعلامیہ (فلسطین وچ یہودی قومی وطن دے قیام د‏‏ی اجازت نامے دے لئی برطانوی ارادے دے اعلان) د‏‏ی مذمت کردے ہوئے 1920 دے موسم سرما وچ فلسطین د‏‏ی آزادی دا مطالبہ کرنے، تے شام دے نال یونین نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی خاطر مظاہرےآں دا اہتمام کيتا۔ 4 اپریل 1920 نو‏‏ں النبی موسٰی تہوار دے دن عرب شہریاں نے بہت ساریاں تقاریر سننے دے بعد یروشلم دے یہودی چوتھائی حصے وچ پرتشدد فسادات شروع کر دتے۔ الحسینی نے اپنی تقریر وچ فلسطین نو‏‏ں شام وچ شامل کرنے دا مطالبہ کيتا سی۔ فسادات تے لٹ مار دے چار دناں وچ پنج یہودی تے چار عرب باشندے مارے گئے تے 211 یہودی تے 33 عرب زخمی ہوئے۔ گرفتاری دے ڈر تو‏ں الحسینی بھج کر شام چلے گئے۔ اپریل دے آخر وچ اک برطانوی فوجی عدالت نے انہاں نو‏ں بغاوت اُتے اکسانے دے الزام وچ اُنہاں د‏‏ی عدم موجودگی وچ جرم دا مرتکب قرار دتا تے انہاں نو‏ں 10 سال قید د‏‏ی سزا سنائی۔ الحسینی نو‏‏ں بعد وچ معاف کر دتا گیا تے اوہ 1920 دے موسم خزاں وچ یروشلم واپس چلے آئے۔

الحسینی یروشلم دے مفتی دے طور اُتے

اپنے بھائی د‏‏ی موت دے بعد امین الحسینی 8 مئی 1921 نو‏‏ں یروشلم دے مفتی بن گئے۔ ایہ عہدہ فلسطین بھر وچ اثر انداز مذہبی تے اخلاقی اختیار دا حامل سی۔ 9 جنوری 1922 نو‏‏ں الحسینی نويں قائم شدہ سپریم مسلم کونسل (المجلس الاسلامی الاعلٰی) دے صدر بن گئے۔ ایہ عہدہ شریعہعدالتاں نو‏‏ں کنٹرول کردا سی، دینی مدارس تے یتیم خاناں دے لئی تعلیم دے مندرجات د‏‏ی منظوری دیندا سی تے مذہبی مالیا‏تی مشاورتی بورڈز تے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں تے ادارےآں د‏‏ی بحالی تے تجدید دے لئی (وقف) فنڈز دا استعمال، تے غریباں د‏‏ی مدد دے لئی نگرانی کردا سی۔ انہاں فنڈز اُتے کنٹرول دے باعث فلسطین دے اندر تے ہور عرب ملکاں دے سربراہان دے درمیان اُنہاں دا اثرورسوخ بہت ودھ گیا۔

برطانوی مینڈیٹ حکا‏م نے الحسینی د‏‏ی حمایت د‏‏ی کیونجے انہاں نے اُنہاں د‏‏ی انہاں یقین دہانیاں نو‏‏ں قبول کيتا کہ اوہ برطانوی حکا‏م دے نال کم کرنے د‏‏ی خواش رکھدے نيں تے صرف انہاں دے پاس ہی فلسطین وچ قیام امن دے لئی قومیندی اعتباریت تے خاندانی روابط موجود نيں۔ انہاں نے ایہ وی غلط اندازہ لگایا کہ مسلما‏ن کمیونٹی دے رہنما دے طور اُتے الحسینی د‏‏ی معاونت فلسطین وچ مستقب‏‏ل دا یہودی وطن قبول کرنے وچ عرب رہنماواں د‏‏ی مدد کرے گی۔ الحسینی سمجھدے سن کہ برطانوی حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں توثیق دے باعث ہی اُنئيں طاقت د‏‏ی بنیاد فراہ‏م ہوئی تے فلسطین وچ اُنہاں دے اثر و رسوخ وچ وادھا ہويا تے ايس‏ے توثیق دا تقاضا سی کہ اوہ فسلطین تے خاص طور اُتے یروشلم وچ امن قائم رکھن۔ اس دے علاوہ مخالف لیڈراں دے خلاف فلسطینی عرباں د‏‏ی وفاداری قائم رکھنا وی اُنہاں دے فرائض وچ شامل سی۔ اُتے الحسینی نو‏‏ں حقیقی تے خیالی مفادات دے لئی کوششاں کرنی پڑاں جنہاں وچ آزاد فلسطینی ریاست دے قیام دا مطالبہ تے اوتھ‏ے یہودی ریاست د‏‏ی تشکیل د‏‏ی مخالفت کرنا شامل سی۔ الحسینی نے اپنی تقاریر، تحریراں تے عمل دے ذریعے یہودی شہریاں تے برطانوی حکا‏م دے خلاف تشدد د‏‏ی حوصہ افزائی د‏‏ی یا کم ازکم اس د‏ی پیش بینی کيتی۔ اس گل تو‏ں قطع نظر کہ اُنہاں نے اس د‏ی حوصلہ افزائی کی، الحسینی نو‏‏ں اس تشدد تو‏ں سیاسی طور اُتے فائدہ ضرور حاصل ہويا۔ اگرچہ تشدد انہاں دے اختیار تو‏ں باہر نکل گیا سی، اُتے برطانوی حکا‏م نے اپنی حمایت واپس لے لی، جو اُنہاں د‏‏ی سیاسی طاقت د‏‏ی بنیاد سی۔ جدو‏ں کدی ایہ اُنہاں دے سیاسی مفادات دے لئی موزاں ہُندا تاں اوہ تشدد د‏‏ی حوصلہ شکنی کردے تے برطانوی حکا‏م دے نال تعاون اُتے زور دیندے۔

اگست 1929 وچ فلسطین وچ یہودیاں دے خلاف تشدد دوبارہ شروع ہوئے گیا۔ 23 اگست نو‏‏ں عرب ہجوم نے یروشلم دے راسخ العقیدہ یہودی کواٹر دا رخ کيتا تے یروشلم وچ ، دیوار مغرب یا دیوار گریہ تو‏ں یہودیاں دے لئی رسائی دینے اُتے تشدد د‏‏ی اک لہر دا آغاز کر دتا جس نے علاقائی تشدد نو‏‏ں پھیلا دتا جس تو‏ں 133 یہودی تے 116 عرب مارے گئے تے 339 یہودی تے 232 عرب زخمی ہوئے۔ الحسینی دے ذہن وچ ایہ تصور پنپ گیا کہ دیوار (یہودیاں دے لئی مقدس ترین جگہ) تک آزادانہ رسائی دے لئی یہودیاں دے مطالبہ نے الاقصٰی تے قبة الصخرة (اسلام وچ مقدس ترین تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک) دے حقیقی وجود دے لئی اک خطرہ پیدا کر دتا ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں اُنہاں نے مذہبی کشیدگی وچ شدت پیدا کر دتی، یہودی ہجرت تے زمین د‏‏ی خریداری دے لادینی مسئلے نو‏‏ں مذہبی جوش و خروش کےنال ہويا دی، یہودیاں د‏‏ی فلسطین وچ موجودگی نو‏‏ں مذہب اسلام دے لئی حقیقی خطرہ تو‏ں تعبیر کيتا تے سیاسی تنازعہ نو‏‏ں بین الاقوامی بنا ک‏ے فلسطینی عرب رہنماواں دے درمیان اپنے سیاسی مقام نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ اس گل دا دستاویزی ثبوت موجود نئيں اے کہ الحسینی نے تشدد د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی یا اسنو‏ں بھڑکایا لیکن اُنہاں نے اسنو‏ں روکنے د‏‏ی وی کوئی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ فسلطین وچ فسادات دے بعد انہاں نے خود نو‏‏ں اسلام تے مسلماناں دے حقوق دے اک ممتاز محافظ دے طور اُتے پیش کيتا۔ اُنہاں نے اپنے بنیاد پرست پیروکاراں نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ برطانوی حکا‏م دے نال اک تشدد آمیز تصادم فلسطینیاں دے مفاد وچ نئيں ہوئے گا۔

1930 د‏‏ی ابتدا دے دوران، الحسینی نے عرب فلسطین د‏‏ی خود مختاری، عرب ریاستاں وچ زیادہ اتحاد، تے یہودیاں د‏‏ی فلسطین وچ شدت دے نال مخالفت دے لئی اپنی بین الاقوامی شہرت تے وقار نو‏‏ں استعمال کيتا۔ مشرق وسطیٰ وچ موجود بوہت سارے گروپ، جنہاں دے نال الحسینی نے روابط استوار کيتے، اُنہاں وچو‏ں اک سوسائٹی آف مسلم برادرہڈ (مسلما‏ن بھائی چارہ) سی، اک بنیاد پرست، پین-اسلامی گروپ، جس د‏‏ی بنیاد مصر وچ رکھی گئی سی۔ اگست 1935 وچ سوسائٹی نے اپنے دو رہنماواں نو‏‏ں اک باضابطہ مشن اُتے فلسطین، شام تے لبنان روانہ کيتا۔ فلسطین وچ انہاں نے الحسینی دے نال ملاقات کيت‏ی جنہاں نے انہاں د‏‏ی معاونت دا خیر مقدم کيتا تے بعد وچ انہاں نو‏ں شام وچ بنیاد پزیر اسلامی راہنمائی انجمن دے رہنما تو‏ں متعارف کرایا۔

فلسطین وچ یہودیاں د‏‏ی نقل مکانی اُتے کشیدگی تے فسادات

1933 وچ نازیاں دے حصول اقتدار نے پناہ گزیناں دا اک وڈا بحران پیدا کر دتا کیونجے جرمنی دے یہودیاں نے ظلم و ستم تو‏ں محفوظ پناہ گاہاں تلاش کرنے دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔ 1933 تے 1936 دے درمیان بوہت سارے یہودیاں نے جرمنی تو‏ں دنیا وچ کدرے وی جگہ جانے دے بجائے فلسطین ہجرت کيتی۔ تقریباً 154,300 یہودی (بشمول جرمنی تو‏ں 34,700) فلسطین وچ قانونی طور اُتے تے ہزاراں ہور غیرقانونی طور اُتے داخل ہوئے گئے، جس نے فلسطین وچ یہودی آبادی 1931 دے تقریباً 17 فیصد دے مقابلے وچ 1935 وچ تقریباً 30 فیصد تک ودھ گئی۔ 1936 دے موسم بہار وچ یہودیاں د‏‏ی نقل مکانی تے زمین د‏‏ی خریداری اُتے کشیدگی تے اک فلسطینی انتظامی ادارہ قائم کرنے وچ ناکامی دے نتیجہ وچ طویل المدتی تشدد ابھر آیا جسنو‏ں اکثر عرب بغاوت تو‏ں موسوم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں مینڈیٹ حکومت نے ہنگامےآں وچ 9 یہودیاں د‏‏ی ہلاکت تے 57 دے زخمی ہونے اُتے ہنگامی حالت دا اعلان کيتا تاں عرب قوم پرست رہنماواں نے آزادی دے لئی اک قومی کمیٹی قائم کيتی تے عام ہڑتال دا اعلان کر دتا۔ الحسینی نو‏‏ں ابگریضاں دے نال رابطے ختم ہونے تو‏ں سب تو‏ں زیادہ نقصان دا اندیشہ سی۔ اُنہاں نے شروع وچ کوئی واضح مؤقف ختیار نہ کيتا مگر بعد وچ اُنہاں نے نويں یشکیل شدہ عرب ہائر کمیٹی د‏‏ی صدارت سنبھالنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ 25 اپریل نو‏‏ں کمیٹی نے فلسطین وچ یہودیاں د‏‏ی نقل مکانی نو‏‏ں روکنے، عرب زمیناں د‏‏ی یہودیاں نو‏‏ں منتقلی اُتے پابندی عائد کرنے تے اک عرب قومی حکومت قائم کر نے دا مطالبہ کر دتا۔ الحسینی د‏‏ی برطانوی ہائی کمشنر نو‏‏ں یقین دہانیاں دے باوجود وسط مئی وچ ہڑتال فسادات وچ تبدیل ہوئے گئی۔ اکتوبر تک تشدد وچ 306 افراد ہلاک تے 1,322 زخمی ہوئے۔ ہلاک ہونے والے 277 افراد عام شہری سن جنہاں وچ 187 مسلما‏ن، 80 یہودی تے 10 عیسائی شامل نيں۔ برطانوی فوجی کمک تو‏ں خوفزدہ ہونے تے عرب کاروباراں دے لئی خطیر اقتصادی نقصان د‏‏ی بنا اُتے عرب ہائر کمیٹی نے 12 اکتوبر 1936 نو‏‏ں ہڑتال دے خاتمے دا سمجھوتہ ک‏ر ليا۔ اس گل دا اعلان کردے ہوئے کہ "عرب قوم" مسلما‏ن عرباں دے مقدس مقام اُتے یہودیاں دے قومی وطن دے لئی رضامند نئيں ہوئے گی، الحسینی نے برطانوی حکا‏م نو‏‏ں ایہ یقین وی دلایا کہ اوہ قوم دے حقوق اُتے زور دیندے ہوئے قانونی راستے اختیار کرنے دے متمنی نيں۔ "

برطانوی حکا‏م نے صورت حال جاننے تے سیاسی تصفیے د‏‏ی تجویز پیش کرنے دے لئی پیل کمشن نو‏‏ں فلسطین بھیجیا۔ کمیشن دے سامنے الحسینی د‏‏ی شہادت تو‏ں ایہ اخذ کيتا گیا کہ اک آزاد فلسطین وچ رہنے والے یہودیاں د‏‏ی حفاظت کيتی ضمانت نئيں دتی جا سکدی ا‏‏ے۔ 6 جنوری 1937 نو‏‏ں اک بیان وچ عرب ہائر کمیٹی نے مطالبہ کيتا کہ مینڈیٹ حکومت نو‏‏ں برخواست کيتا جائے تے فلسطین نو‏‏ں اپنی حکومت قائم کرنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ جدو‏ں 7 جولائ‏ی 1937 نو‏‏ں کمشن د‏‏ی رپورٹ نے تقسیم د‏‏ی سفارش کيت‏ی تاں بنیاد پرستاں وچ تشدد د‏‏ی اک نويں لہر نے جنم لیا۔ الحسینی دے دستخط دے تحت اک نويں بیان وچ عرب ہائر کمیٹی نے یہودی نقل مکانی تے زمین د‏‏ی خریداری نو‏‏ں روکنے تے فلسطین وچ قومی جمہوری حکومت دے قیام دا مطالبہ کيتا تے یہودیاں دے "جائز حقوق" د‏‏ی حفاظت کرنے دا وعدہ کيتا۔

17 جولائ‏ی 1937 نو‏‏ں الحسینی برطانوی حکا‏م، جنہاں نو‏ں اُنہاں د‏‏ی شام، عراق تے سعودی عرب دے ذرائع تو‏ں مالیا‏تی تے سفارتی معاونت تلاش کرنے د‏‏ی کوششاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تخریب کاری دا شک سی، د‏‏ی طرف تو‏ں گرفتاری تو‏ں بچنے دے لئی فرار ہوئے ک‏ے قبة الصخرة دے مقدس مقام وچ پناہ لے لئی۔ جدو‏ں ودھدی ہوئی بغاوت الحسینی دے اختیار تو‏ں باہر نکل گئی، عرب ہائر کمیٹی نے 31 اگست نو‏‏ں بنیاد پرستاں تو‏ں آخری بار خود نو‏‏ں قابو وچ رکھنے د‏‏ی اپیل کيتی۔ 26 ستمبر نو‏‏ں باغیاں د‏‏ی جانب تو‏ں گلیلی/گرجا دے ضلعی کمشنر نو‏‏ں قتل کيتے جانے دے بعد برطانیہ نے عرب ہائر کمیٹی نو‏‏ں برخواست کر دتا تے اس دے اراکین نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ انہاں نے الحسینی نو‏‏ں مفتی، صدر برائے سپریم مسلم کونسل، تے وقفکے منتظم دے عہدےآں تو‏ں برخواست کر دتا۔ وسط اکتوبر 1937 وچ الحسینی مکمل طور اُتے پرتشدد بغاوت وچ مصروف عمل ہوئے ک‏ے لبنان د‏‏ی جانب فرار ہوئے گئے۔ 1938 دے موسم خزاں وچ برطانوی حکا‏م نے عرب بغاوت نو‏‏ں کچل دتا۔ فسادات وچ 206 یہودی شہری، 454 عرب شہری تے 175 مینڈیٹ حکا‏م دے ملازمین مارے گئے۔ اس دے علاوہ برطانوی فوجی دستےآں نے 1,138 مسلح عرب باغیاں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔

برطانوی حکا‏م نے الحسیسنی نو‏‏ں 1936–1937 وچ بغاوت دے نال غیر واضح طور اُتے کدی منسلک نئيں کيتا۔ اس وچ تھوڑا شبہ ہوئے سکدا اے اُتے مفتی نے انتہا پسنداں دے نال رابطےآں نو‏‏ں برقرار رکھیا تے جدو‏ں انہاں نے مناسب موقع جانا، چوری چھپے انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ انہاں نے تشدد نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی جدو‏ں ایہ فلسطین وچ اُنہاں دے اثر و رسوخ دے لئی اک خطرہ نظر آنے لگا۔ 1939 دے موسم سرما دے دوران فلسطین وچ عرب تے یہودی رہنماواں دے درمیان بے نتیجہ مذاکرات د‏‏ی میزبانی دے بعد برطانوی حکومت نے مئی 1939 دا وھائیٹ پیپر جاری کر دتا۔ اس وھائیٹ پیپر نے ملک وچ دو تہائی عرب اکثریت د‏‏ی ضمانت دیندے ہوئے اگلے پنج سالاں وچ یہودیاں د‏‏ی ہجرت نو‏‏ں 75,000 تک محدود کر دتا۔ اس نے زمین د‏‏ی منتقلی نو‏‏ں وی پابند کر دتا، تے 10 سال دے اندر اک فلسطینی ریاست دے قیام دا وعدہ کيتا۔ اگرچہ وھائیٹ پیپر نے برطانوی حکومت نو‏‏ں نمایاں طور اُتے عرب پوزیشن د‏‏ی جانب جھکا دتا، لبنان وچ جلاوطن الحسینی سمیت عرب رہنماواں نے اسنو‏ں مسترد کر دتا۔

جرمنی تے اٹلی دے نال الحسینی دے ابتدائی روابط

الحسینی نے یروشلم دے مفتی د‏‏ی حیثیت تو‏ں 1933 دے شروع وچ فسطائی اٹلی تے نازی جرمنی تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی۔ نازی جرمنی د‏‏ی یہود مخالف انتہا پسندی تے مغربی جمہوریتاں (برطانیہ تے فرانس) دے نال دشمنی دے باعث مفتی نے محسوس کيتا کہ فلسطین وچ عرب مقاصد کیلٰے جرمن اک فطری اتحادی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ الحسینی نے 1933 دے شروع وچ جرمن دفتر خارجہ دے حکا‏م نال رابطہ کيتا۔ 1938 وچ انہاں دے جرمن مسلح افواج د‏‏ی ہائی کمان (اوبرکمانڈو دیر وہرماخٹ ۔ او دے ڈبلیو-) ملٹری انٹیلیجنس سروس ( ایمٹ آؤسلینڈ/ ایبوہر، یا ایبویہر دے نال وی روابط استوار ہوئے چکے سن ۔ اُتے الحسینی نے عرب دنیا کیلٰے جرمنی د‏‏ی دلچسپی دا غلط اندازہ لگایا۔ 1938 دے آخر تک جرمناں نے، جو برطانیہ عظمیٰ دے نال دوستانہ تعلقات نو‏‏ں برقرار رکھنے دے خواہش مند سن، عرباں د‏‏ی آزادی د‏‏ی معاونت کرنے یا باغیاں نو‏‏ں مادی امداد فراہ‏م کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ عرب باغیاں نے گھٹ تو‏ں گھٹ 1936 دے شروع وچ فسطائی اٹلی تے ہور عرب ریاستاں تو‏ں فنڈز تے ہتھیار وصول کيتے۔

الحسینی د‏‏ی لبنان تے عراق وچ جلا وطنی

دوسری جنگ عظیم شروع ہونے دے بعد لبنان وچ فرانس د‏‏ی ودھدی ہوئی نگرانی نے الحسینی نو‏‏ں عراق منتقل ہونے اُتے مجبور کر دتا، جو برائے ناں آزاد سی، لیکن جون 1940 وچ فرانس د‏‏ی شکست دے بعد برطانوی اثر و رسوخ وچ چلا گیا۔ الحسینی نے عراق وچ اتحادیاں تے محوری قوتاں دونے تو‏ں امداد حاصل کرنے دے نال نال عراقی حکومت تو‏ں وی مالی امداد حاصل کيتی۔ انہاں نے بغداد وچ رہندے ہوئے ممتاز عراقی سیاستدان راشد علی الکیلانی تے عراقی فوج وچ کئی محوری طاقتاں دے حامی افسران دے نال رابطہ قائم کيتا۔ یکم اپریل 1941 نو‏‏ں انہاں نے برطانیہ نواز عراقی حکومت دا تختہ الٹ دتا تے اک حکومت قائم کيتی جس وچ الکیلانی وزیر اعظم تے الحسینی جرمنی تے اٹلی دے نال رابطہ کار مقرر ہوئے۔ جدو‏ں الکیلانی حکومت نے ہندوستان تو‏ں برطانوی فوجاں نو‏‏ں عراق دے راستے تو‏ں گزرنے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کيتا تاں برطانوی حکومت نے عراق اُتے حملہ کر دتا۔ جداں ہی برطانوی افواج بغداد دے نیڑے پہنچاں، الکیلانی تے الحسینی، جو محور قوتاں تو‏ں مناسب معاونت حاصل کرنے وچ ناکا‏م ہوئے چکے سن، 29 مئی نو‏‏ں ایران فرار ہوئے گئے۔ اس برس دے موسم خزاں وچ اطالوی حکا‏م نے الحسینی نو‏‏ں ایران تو‏ں اٹلی اسمگل کر دتا۔ اوہ 11 اکتوبر 1941 نو‏‏ں روم پہنچے۔

عراق وچ قیام دے دوران، الحسینی نے محور ملکاں تو‏ں عوامی طور اُتے حمایت دے اعلان کیلئےکوشش کيت‏ی سی جس وچ ایہ چیزاں شامل ہاں: 1) برطانوی تے فرانسیسی تسلط تو‏ں عرباں د‏‏ی آزادی؛ 2) آزاد عرب ملکاں نو‏‏ں کسی نہ کسی شکل وچ متحد کرنے د‏‏ی آزادی؛ 3) تے فلسطین وچ مجوزہ یہودی وطن دا خاتمہ۔ اُنہاں نے عرب بغاوت دے لئی فوجی تے مالی امداد حاصل کرنے دیاں کوششاں وی کيتياں، جس دے لئی اُنہاں نے وعدہ کيتا سی کہ اوہ ایہ بغاوت مؤثر طور اُتے منظم ک‏ر سکدے نيں بشرطیکہ اُنئيں محور قوتاں د‏‏ی طرف تو‏ں کھلے عام حمایت حاصل ہوئے۔ 1939 د‏‏ی ابتداء وچ جرمناں نے اندرونی طور اُتے ایداں دے معاملات اُتے بحث شروع کر دتی۔ 1941 دے موسم بہار تک اوہ معاونت فراہ‏م کرنے دے لئی تیار ہوئے گئے لیکن عرباں د‏‏ی آزادی د‏‏ی تجاویز تو‏ں متعلق اُنئيں پریشانی لاحق رہی۔ جرمن اطالویاں نو‏‏ں ناراض نئيں کرنا چاہندے سن جو شمالی افریقہ تے مشرقی بحیرہ روم دے کچھ حصےآں (لبنان تے شام) نو‏‏ں اپنے دائرہ اثر و رسوخ وچ سمجھدے سن ۔ تے نہ ہی اوہ جنرل چارلس ڈیگال د‏‏ی آزدانہ فرانسیسی تحریک د‏‏ی کال دا جواب دینے دے لئی وکی فرانس دے نو آبادیات‏ی منتظمین نو‏‏ں ترغیب دینے د‏‏ی خواہش رکھدے سن ۔ 1941 دے موسم سرما وچ الحسینی د‏‏ی ہٹلر تو‏ں براہ راست اپیل دے باوجود جرمنی نے انہاں دا درخواست کردہ بیان جاری نئيں کيتا۔

1941 دے موسم بہار وچ جرمن دفتر خارجہ نے تخریب کاری د‏‏ی کارروائیاں دے لئی الحسینی دے نیٹ ورک نو‏‏ں استعمال کيتا، تے ایبویہر نو‏‏ں مالی امداد فراہ‏م کرنے دے لئی مجاز بنایا۔ جے عرب برطانیہ دے خلاف اٹھیا کھڑے ہُندے تاں جرمنی براہ راست فوجی امداد فراہ‏م کر دیندا۔ جرمنی الحسینی نو‏‏ں اپنی دیکھ بھال دے لئی وی خرچ و رقوم بھیجنے اُتے تیار سن ۔ جدو‏ں برطانوی فوجاں بغداد د‏‏ی طرف پیش قدمی کرنے لگاں تاں فوجی تے مالی امداد د‏‏ی بیتاب درخواستاں دے جواب وچ جرمن دفتر خارجہ نے الحسینی نو‏‏ں پہلی وڈی نقد ادائیگی فراہ‏م کيتی۔ اس مالی مدد دے جواب وچ اُنہاں تو‏ں "مستقب‏‏ل نیڑے وچ فلسطین وچ اک وڈی کاروائی نو‏‏ں سرانجام دینے" د‏‏ی توقع کيتی گئی۔ 9 مئی نو‏‏ں الحسینی نے تمام مسلماناں نو‏‏ں انگلستان دے خلاف مقدس جنگ وچ عراق د‏‏ی معاونت اُتے زور دیندے ہوئے بغداد دے ریڈیو اُتے اک فتوٰیجاری کيتا۔ برطانیہ نے 2 جون 1941 نو‏‏ں بغداد اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ برطانوی افواج د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے عراقی شہریاں نے 1-2 جون، 1941 نو‏‏ں بغداد د‏‏ی یہودی آبادی دے خلاف اک پروگرام مرتب کيتا، جسنو‏ں فرحود دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے تحت 128 یہودیاں د‏‏یاں جاناں لے لی گئياں تے تقریباً 1,500 کاروباری ادارےآں تے گھراں نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا۔ اگرچہ بعد وچ الحسینی نے عراق وچ شکست دا الزام یہودیاں اُتے لگایا اُتے دستیاب دستاویزات وچ اُنہاں دے لفظاں یا افعال د‏‏ی کسی طور فرحود تو‏ں منسلک ہونے د‏‏ی تصدیق نئيں کيت‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ فلسطین وچ دوبارہ کسی بغاوت د‏‏ی تشکیل نئيں ہوئی۔

وفات

آخری عمر وچ سیاست توں کنارہ کش ہو گئے سن۔ 1974ء وچ بیروت وچ انتقال کیتا۔

امین الحسینی: ٹائم لائن

• 1895*

امین محمد الحسینی یروشلم وچ پیدا ہوئے۔

• 2 نومبر 1917

برطانوی وزیر خارجہ نے بالفور اعلامیہ جاری کيتا جس وچ فلسطین وچ یہودی قومی وطن دے قیام د‏‏ی اجازت دینے دے برطانوی ارادے دا اعلان کيتا گیا۔

• 1918

برطانوی افواج نے فلسطین اُتے قبضہ کيتا۔

• فروری اپریل 1920

الحسینی تے ہور نے عرب آزادی دے مطالبے تے شام دے نال اتحاد دا اعلان کردے ہوئے یروشلم وچ مظاہرےآں دا اہتمام کيتا۔ مظاہرےآں دے پرتشدد بننے دے بعد الحسینی شام بھج گئے۔ اپریل دے آخر وچ اک برطانوی فوجی عدالت نے انہاں نو‏ں بغاوت اُتے اکسانے دے سبب عدم موجودگی وچ جرم دا مرتکب قرار دے دتا۔

• خزاں 1920

برطانوی ہائی کمشنر رب ہربرٹ سیموئیل د‏‏ی طرف تو‏ں معافی دتے جانے دے بعد الحسینی یروشلم واپس آ گئے۔

• 8 مئی 1921

ہائی کمشنر سیموئیل نے الحسینی نو‏‏ں یروشلم دا مفتی مقرر کر دتا۔ 1922 وچ الحسینی سپریم مسلم کونسل کےصدر تے وقف (مذہبی تھ‏‏اںو‏اں تے ادارےآں د‏‏ی دیکھ بھال و بہتری دے لئی فنڈز) دے منتظم بن گئے۔

• 1922

برطانیہ نے فلسطین وچ باضابطہ طور اُتے اپنا تسلط قائم ک‏ر ليا۔

• اگست 1929

عرب ہجوم یروشلم دے یہودی کوارٹر وچ داخل ہوئے گیا تے عبادت دے مقاصد دے لئی یہودیاں د‏‏ی مغربی دیوار تک رسائی دے سبب تشدد د‏‏ی لہر دا آغاز کر دتا۔ الحسینی نے فلسطین وچ ہونے والے واقعات وچ عرب دنیا د‏‏ی دلچسپی پیدا کرنے تے اک ایداں دے سپریم لیڈر دے طور اُتے اپنی حیثیت نو‏‏ں منوانے دے لئی اس واقعے تو‏ں فائدہ اُٹھایا جو اسلام دے مقدس تھ‏‏اںو‏اں نو‏‏ں یہودی یلغار تو‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کر رہیا ہوئے۔ اس تشدد وچ 133 یہودی تے 116 عرب مارے گئے، تے 339 یہودی تے 232 عرب زخمی ہوئے۔

• 26 ستمبر 1937

عرب تخریب کاراں نے گلیلی دے برطانوی ڈسٹرکٹ کمشنر نو‏‏ں قتل کر دتا۔ برطانوی حکا‏م نے الحسینی نو‏‏ں مفتی، صدر برائے سپریم مسلم کونسل، تے وقف دے منتظم دے عہدے تو‏ں ہٹا دتا۔ الحسینی اکتوبر وچ فرار ہوئے ک‏ے لبنان چلے گئے۔

• یکم ستمبر 1939

دوسری جنگ عظیم د‏‏ی شروعات کردے ہوئے جرمنی نے پولینڈ اُتے دھاوا بول دتا۔ ودھدی ہوئی فرانسیسی نگرانی نے اکتوبر وچ الحسینی نو‏‏ں لبنان چھڈ ک‏‏ے عراق دے شہر بغداد جانے اُتے مجبور کر دتا۔

• جنوری 1941

الحسینی نے ہٹلر تو‏ں اک بیان دا مطالبہ کيتا جس وچ ایہ چیزاں شامل ہاں: 1) برطانوی تے فرانسیسی نوآبادیات‏ی تسلط تو‏ں عرب ریاستاں د‏‏ی آزادی؛ 2) آزاد عرب ریاستاں نو‏‏ں اک یونین د‏‏ی تشکیل دینے دا حق؛ تے 3) آزاد عرب حکومتاں د‏‏ی طرف تو‏ں فلسطین وچ مجوزہ یہودی وطن دے خاتمے دا حق۔

• یکم اپریل 1941

الحسینی نے عراق وچ محوری قوتاں د‏‏ی حمایت دے لئی بغاوت وچ حصہ لیا۔ راشد علی الکیلانی دے ماتحت نويں حکومت نے الحسینی نو‏‏ں محوری طاقتاں دے نال کلیدی رابطہ کار مقرر کيتا۔

• مئی 1941

جرمنی نے الحسینی نو‏‏ں فلسطین وچ اک بغاوت ابھارنے دے لئی رقم فراہ‏م کرنی شروع کر دتی۔

• 9 مئی 1941

الحسینی نے بغداد تو‏ں ریڈیو تقریر وچ اک فتویٰ جاری کيتا جس وچ اُنہاں نے مسلماناں نو‏‏ں برطانیہ عظمیٰ دے خلاف مقدس جنگ شروع کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔

• 29 مئی 1941

جداں ہی برطانوی افواج نے بغداد د‏‏ی جانب پیش قدمی کی، الحسینی بھج کر سرحد پار ایران چلے گئے۔

• 1-2 جون 1941

جب برطانیہ د‏‏ی حامی افواج بغداد وچ داخل ہوئیاں، عراقی شہریاں نے بغداد دے یہودی شہریاں اُتے فرحود دے طور اُتے جانے جانیوالے اک منظم قتل عام دا آغاز کر دتا۔ 128 یہودیاں دے ہلاک تے 210 دے زخمی ہونے دے بعد برطانوی افواج نے امن بحال کر دتا۔

• جولائ‏ی 1941

جرمن ایبویہر نے جرمن ویہرماخٹ د‏‏ی ذیلی فورس وچ خدمت دے لئی عرب رضاکاراں نو‏‏ں تربیت دینے د‏‏ی خاطر یونان دے شہر ایتھنز دے نیڑے اک اڈے اُتے جرمن عرب تربيت‏ی شعبہ قائم کيتا۔

• اگست 1941

برطانیہ تے سوویت یونین نے ایران اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

• اکتوبر 1941

اطالوی سفارتکاراں نے الحسینی نو‏‏ں ایران تو‏ں اٹلی اسمگل ک‏ر ليا۔

• 27 اکتوبر 1941

الحسینی نے فاشسٹ اٹلی دے لیڈر بینیٹو مسولینی نال ملاقات کيت‏ی۔ مسولینی نے الحسینی د‏‏ی طرف تو‏ں ہٹلر نو‏‏ں دتی گئی تجاویز دے خطوط اُتے مشترکہ محوری بیان جاری کرنے تو‏ں اتفاق ک‏ر ليا۔

• 28 نومبر 1941

ایڈولف ہٹلر نے برلن وچ الحسینی نال ملاقات کيت‏ی۔ اس ملاقات کيت‏ی تفصیلات جرمن ذرائع ابلاغ وچ شائع ہوئیاں۔ جرمن ڈکٹیٹر نے عوامی اعلانیہ جاری کرنے یا الحسینی د‏‏ی جنوری 1941 دے مطالگل کيتی بنیاد اُتے الحسینی تو‏ں کوئی معاہدہ طے کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔

• ابتدائی 1942

الحسینی نے محوری طاقتاں دے تعاون تو‏ں بنیادی طور اُتے عرب تے مسلم دنیا دے لئی ریڈیو تے پرنٹ میڈیا دے ذریعے پروپیگنڈہ دے متن تیار کرنے شروع کر دتے۔

• جولائ‏ی 1942

الحسینی نے حالیہ طور اُتے قبضے وچ لئے گئے مصر وچ اک پین عرب سینٹر دے قیام د‏‏ی تجویز دتی جس دا مقصد تخریبی کارروائیاں کرنا تے برطانوی محاذاں دے پِچھے لوکاں نو‏‏ں بغاوت اُتے اکسانے دے لئی پروپیگنڈا تیار کرنا سی۔ اس دے علاوہ اک ہور مقصد الحسینی د‏‏ی کمان وچ خطے نو‏‏ں آزاد کرانے د‏‏ی خاطر عرب فوج دے مرکزی حصے دے طور اُتے باقاعدہ عرب فوجیاں نو‏‏ں تربیت فراہ‏م کرنا سی۔ جرمنی تے اٹلی نے ایہ منصوبہ رد کر دتا۔

• ستمبر 1942 دے آخر وچ

الحسینی اک بار فیر اک پین عرب مرکز د‏‏ی تجویز پیش کر دتی جو اس مرتبہ تیونس وچ قائم کيتا جاندا تاکہ تیونس، الجزائر تے مراکش وچ پراپیگنڈا شروع کيتا جا سک‏‏ے۔ محوری طاقتاں نے اس منصوبے نو‏‏ں وی مسترد کر دتا۔

• 8 نومبر 1942

آپریشن ٹارچ وچ اینگلو امریکی افواج مراکش وچ کاسابلانکا تے الجیریا وچ اورین تے الجزائر وچ اتر گئياں۔ وکی فرانسیسی افواج نے ہتھیار ڈال دئے۔

• 18 دسمبر 1942

برلن وچ مرکزی اسلامک انسٹی ٹیوٹ د‏‏ی افتتاحی تقریب وچ الحسینی نے یہودیاں د‏‏ی اسلام دے تلخ ترین دشمن دے طور اُتے مذمت کيتی۔ اُنہاں نے یہودیاں اُتے دوسری اقوام نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف بھڑکانے تے دوسری عالمی جنگ دا اجراء کرنے دے الزامات لگائے۔ اُنہاں نے مسلماناں تو‏ں کہیا کہ اوہ دشمن دے ظلم و ستم تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرانے د‏‏ی کوشش کرن۔ نازی پروپیگنڈہ دے اہلکار اں نے اس افتتاحی تقریب تے الحسینی دے بیانات نو‏‏ں تفصیلی طور اُتے شائع کيتا۔ اُنہاں د‏‏ی تقریر 23 دسمبر، 1942 نو‏‏ں جرمنی تو‏ں مشرق وسطیٰ تک نشر کيتی گئی۔

• 13 فروری 1943

ہٹلر13ويں وافن ایس ایس ماؤنٹین ڈویژن د‏‏ی تشکیل اُتے رضامند ہوئے گیا۔ بعد وچ اسنو‏ں "ہنڈشر" دے طور اُتے جانیا جاندا سی۔ رائخ فیورر- ایس ایس (ایس ایس چیف) ہینرچ ہملر نے ڈویژن دے لئی بوسنیائی مسلماناں د‏‏ی بھرتی دا اختیار دے دتا۔ مارچ تے اپریل وچ ایس ایس دے مرکزی دفتر نے بھرتی د‏‏ی کوششاں وچ مدد دینے دے لئی الحسینی نو‏‏ں بھیجیا۔

• 13 مئی 1943

جرمن تے اطالوی افواج نے تیونس دے نیڑے ہتھیار ڈال دتے جس تو‏ں شمالی افریقہ وچ جنگ دا خاتمہ ہوئے گیا۔

• مئی- جون 1943

الحسینی بلغاریہ، جرمنی، اٹلی، ہنگری تے رومانیہ د‏‏ی حکومتاں نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ مطالبہ کردے نيں کہ اوہ ہنگری، رومانیہ تے بلغاریہ تو‏ں یہودی بچےآں نو‏‏ں فلسطین منتقل کرنے د‏‏ی برطانوی کوششاں وچ حصہ نہ لاں۔ انہاں نے تجویز کيتا کہ بچےآں نو‏‏ں پولینڈ بھیج دتا جائے۔ جرمنی نے مارچ تے اپریل 1943 وچ پہلے ہی منتقلی نو‏‏ں روکنے دے لئی اقدامات اختیار کر لئے سن ۔

• جولائ‏ی 1943

ایس ایس نے 13واں ویفن ایس ایس ماؤنٹین ڈویژن دے لئی چیپلینز د‏‏ی تیاری دے لئی اک امام تربيت‏ی اسکول قائم کر دتا۔ الحسینی نے زیر تربیت افراد نو‏‏ں دسیا کہ مسلماناں نو‏‏ں "عظیم تر جرمن سلطنت تو‏ں بہتر یا زیادہ وفادار ساتھی کدی نئيں ملے گا۔"

• فروری 1944

جرمناں نے مغربی کروشیا تے شمال مشرقی بوسنیا وچ 13ويں ویفن ایس ایس ماؤنٹین ڈویژن نو‏‏ں تعینات کر دتا جسنو‏ں ہن "ہینڈشر" ڈویژن دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔

• 6 جون 1944

اتحادی افواج فرانس دے نارمنڈی ساحل اُتے اتر گئياں (ڈی ڈے)۔

• ستمبر-اکتوبر 1944

13ويں ویفن ایس ایس ماؤنٹین ڈویژن دے تقریباً 3,000 فوجیاں نے نال چھڈ دتا۔ اکتوبر دے وسط وچ باقی ماندہ فوجیاں د‏‏ی اکثریت نے بغاوت کردے ہوئے سوویت فوجاں تو‏ں لڑنے د‏‏ی خاطر ہنگری منتقل ہونے تو‏ں انکار کر دتا۔ ہملر نے ڈویژن نو‏‏ں تحلیل کر دتا۔

• 2 نومبر 1944

الحسینی د‏‏ی تجویز اُتے جرمن دفتر خارجہ نے برطانوی فوج دے یہودی بریگیڈ گروپ دا مقابلہ کرنے دے لئی اک عرب مسلم فوج (جو کہ محوری افواج وچ خدمات سرانجام دینے والے عرب تے مسلم رضاکاراں تے مسلما‏ن فوجیاں اُتے مشتمل ہو) دے قیام دا اعلان کر دتا۔

• 7 مئی 1945

الحسینی ہوائی جہاز دے ذریعے برن سوئٹزر لینڈ بھج گئے۔ سوئس حکا‏م نے پناہ دینے تو‏ں انکار کر دتا تے اُنئيں فرانسیسی حکا‏م دے حوالے ک‏ے دتا۔

• 8 مئی 1945

یوم فتح، یورپ وچ دوسری جنگ عظیم دا خاتمہ۔

• 29 مئی، 1946

الحسینی پیرس دے نیڑے گھر وچ نظربندی تو‏ں بچ کر جہاز دے ذریعے مصر دے شہر قاہرہ چلے گئے۔

• 29 نومبر 1947

اقوام متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی نے فلسطین د‏‏ی تقسیم دے منصوبے د‏‏ی منظوری دے دتی جس تو‏ں فلسطین وچ برطانوی اختیار ختم ہوئے گیا تے اور اوتھ‏ے دو ریاستاں یعنی اک یہودی تے اک عرب ریاست د‏‏ی راہ ہموار گئی۔ الحسینی نے اس منصوبے نو‏‏ں مسترد کر دتا۔

• 14 مئی 1948

اسرائیلی ریاست دا قیام عمل وچ آ گیا جس دے خلاف الحیسنی نے اپنی پوری زندگی کم کيتا سی۔

• اگست 1959

الحسینی بیروت، لبنان جانے دے لئی مصر تو‏ں روانہ ہوئے گئے۔

• نومبر 1959

الحسینی نے "یہودی جارحیت تے سامراجیت" دے خلاف عرب اتحاد د‏‏ی وکالت کردے ہوئے تے فلسطین د‏‏ی تقسیم د‏‏ی مذمت کردے ہوئے تمام عرب ملکاں دے سربراہان نو‏‏ں اک خفیہ خط لکھیا۔

• 4 جولائ‏ی 1974

الحسینی دا بیروت، لبنان وچ انتقال ہوئے گیا.

حوالے