اٹک ، انسانی رہتل دا اولین گہوارہ
سانچہ:انضمام مضمون عہد جدید وچ ضلع اٹک دا علاقہ جِنّا پسماندہ تے دور افتادہ اے عہد قدیم وچ اپنے شاندار تہذیبی،تمدنی تے آثاریاندی پس منظر دی وجہ توں مورخین تے ماہرین آثاریات دے لئی اِنّا ہی اُتے کشش اے۔ اٹک زمانہ قدیم ہی توں ہندوستان اُتے بیرونی حملہ آوراں دی گزرگاہ تے اہم تجارتی مرکز رہیا اے ایتھے توں کابل، سمرقند، بخارا،کشمیر، ہزارہ، سنکیانگ چین، ہند تے سندھ نوں راستے نکلدے سن ۔ نويں حملہ آور، نقل مکانی کر کے آنے والے لوک، سوداگر تے سیاح سبھی مختلف اوقات وچ ایتھے وارد ہُندے رہے تے ایتھے دی رہتل نوں تازہ تے نويں روایات توں آشنا کردے رہے دنیا دا کوئی وی محقق جدوں سطح زمین اُتے انسانی رہتل دی ابتداو ارتقا دا ذکر کردا اے تاں ٹیکسلا تے وادی سواں دی رہتل نوں نظر انداز کرنا اس دے لئی ممکن نئيں ہُندا۔ ٹیکسلا تے وادی سواں دی رہتل اُتے مورخین تے محققاں نے بے شمار کتاباں لکھياں نيں، تحقیقات کيتیاں نيں تے انہاں تہذیباں دے حوالے توں انسانی تریخ دے ماضی نوں کروڑاں سال تک کرید ڈالیا اے۔ کرۂ ارض اُتے زندگی دے آغاز دے بارے وچ جمہور ماہرین اس گل اُتے متفق نيں کہ زمین اُتے زندگی دی ابتدا تن ارب ايسے کروڑ سال پہلے ہوئی۔ ابتدا وچ زندگی سمندراں تے جھیلاں وچ پروٹو پلازم دی صورت وچ ظہور پزیر ہوئی۔ بعد وچ ایہ مادۂ حیات یک خلوی تے فیر کثیر خلوی صورت اختیار کر گیا۔ ایہ صورت حیات ايسے طرح ارتقا پزیر رہی تے اک ارب سال پہلے ایہ ’’حیوانات‘‘ اور’’ نباتات‘‘ دو قسماں وچ تقسیم ہوئے گئی بعد وچ حیات دا ہور ارتقا ہويا تاں ایہ نیڑےاً پنجاہ کروڑ سال پہلے سمندر توں خشکی اُتے منتقل ہوئے گئی۔
قرآن حکیم وچ ارشاد ربانی اے ’’ و جعلنا من المائِ کل شیئٍ ٍحیی‘‘ تے اساں ہر زندہ چیز نوں پانی توں پیدا کيتا۔ اگلی منزل اُتے ایہ کاروان حیات اک نويں دور وچ داخل ہويا جسنوں ماہرین ’’محجر حیات دا دور ‘‘ کہندے نيں۔ محجر حیات دا ابتدائی قدیم زمانہ 57 کروڑ توں شروع ہوئے کے 39 کروڑ پنجاہ لکھ سال پہلے دے عرصہ اُتے پھیلا ہويا اے۔ محجرحیات دا اگلا ترقی یافتہ دور ’’ بالائی قدیم محجر حیات دا دور‘‘ کہلاندا اے جو 39 کروڑ 50 لکھ سال پہلے توں شروع ہوئے کے 22 کروڑ 50 لکھ سال پہلے تک دے عرصہ اُتے محیط اے۔ ببعد دے زمانہ نوں ’’ درمیانی محجر حیات کادور‘‘ دے ناں توں موسوم کيتا گیا ایہ دور 22 کروڑ پنجاہ لکھ سال پہلے توں شروع ہوئے کے 6 کروڑ 50 لکھ سال پہلے تک شمار کيتا جاندا اے۔ اس دور وچ رینگنے والے جانور، آکٹوپس تے ڈائینوسار بکثرت پیدا ہوئے چکے سن ۔ کرہ ارض اُتے حیات دی اگلی منزل نوں ’’حیاتِ نو دا دور‘‘ دے ناں توں تعبیر کيتا گیا اے زندگی دا ایہ دور ساڈھے چھ کروڑ سال پہلے توں لےکے زمانہ حال اُتے محیط اے۔ ايسے دور وچ کرۂ ارض دے نقشے وچ انقلابی تبدیلیاں واقع ہوئیاں۔ اس دور وچ موجودہ بر اعظم ایشیا مشرقی تے مغربی دو حصےآں وچ بٹا ہويا سی تے درمیان وچ اک سمندری راستہ سی۔ پنجاب سمیت موجودہ جنوبی ایشیا دا علاقہ مشرقی ایشیائی علاقہ وچ شامل سی جو بحر ہند وچ اک عظیم جزیرہ نما سی آسٹریلیا وی ايسے ايسے جزیرہ دا حصہ دسیا جاندا اے۔ فیر اس دور وچ اک ایسا وقت آیا کہمشرقی ایشیائی خطہ اچانک حرکت وچ آیا تے شمالی جانب ودھنے لگیا۔ اج توں تقریباً دو کروڑ سال پہلے مشرقی ایشیائی خطہ‘ مغربی ایشیائی خطے توں نہایت زور توں ٹکرایا۔ جس دے نتیجے وچ ایہ دونے ٹکڑے آپس وچ مل گئے۔ تے موجودہ بر اعظم ایشیا وجو وچ آگیا۔ ایہ ٹکرائو اِنّا زور دار سی کہ اس دے نتیجہ وچ پاکستان وچ کوہ ہمالیہ و کوہ قراقرم دا سلسلہ تے پنجاب وچ پوٹھوہار دا بلند علاقہ معرض وجود وچ آیا۔ دنیا دے بلند ترین منطقہ’’تبت‘‘ دا وجود وچ آنا وی ايسے واقعہ دا نتیجہ اے۔ ماہرین دا کہنا اے کہ ایتھے دی زمین تے پہاڑ ہن وی بلندی دی طرف مائل نيں کیونجے گزشتہ چند سالاں وچ کوہ قراقرم تقریباً تن میل بلند ہويا اے۔ ’’حیات نو دے دور‘‘ نوں وی ماہرین نے تن حصون وچ تقسیم کيتا اے جنہاں نوں ’’حیات نوکا ابتدائی،وسطی اورمتاخر دور ‘‘کہیا جاندا اے۔ ’’حیات نو دے دور‘‘کا تیسرا زمانہ روئے زمین اُتے تبدیلیاں دے لحاظ توں وڈا اہم اے۔ اس دور وچ شیر دار جانور تے پرندے دنیا دے مختلف خطےآں اُتے پھیل چکے سن ۔ شیر دار جانور اپنی کئی ارتقائی منازل طے کر چکے سن ۔ گھوڑے، ہاتھی،سور تے مانس انسان جسنوں نظریہ ارتقا دے حامی ماہرین موجودہ انسان دا جد امجد تسلیم کردے نيں بکثرت موجود سن ۔
بعد وچ ايسے عہد وچ رام مانس دا ظہور ہويا جو انسانی ارتقائی سلسلہ دی اہم کڑی اے۔ اس دور توں متعلق جانوراں دے محجرات دنیا وچ کئی تھاںواں توں ملے نيں۔ پاکستان دے علاقےآں وچ انہاں محجرات دا دنیا بھر وچ سب توں زیادہ وسیع ذخیرہ ضلع اٹک دے علاقےآں ’’نگری‘‘ ’’ڈھوک پٹھان‘‘ تے ’’ جھنجھی‘‘ توں ملیا اے۔ ’’موجودہ انسان دا پہلا گھر کتھے سی؟ اس بارے وچ ماہرین دی مختلف آراء نيں اُتے انہاں دا اک گروہ افریقہ نوں انسان دی پہلی جنم بھومی تے پہلا گھر قرار دیندا اے۔ اس سلسلہ وچ ڈارٹ، بروم،رابنسن،لیکے تے میری لیکے دے ناں زیادہ نمایاں نيں۔ انہاں دے اس دعویٰ دی بنیاد ایہ اے کہ افریقہ وچ مانس دے جو بکثرت محجرات ملے نيں اوہ قابل اعتماد حالت وچ نيں۔ لیکن ماہرین دا دوسرا گروہ اس نظریہ نوں تسلیم نئيں کردا۔ اس دے نذدیک افریقہ وچ جنوبی مانس دے محجرات دا کثیر تعداد وچ قابل اعتماد حالت وچ محفوظ رہ جانا اوتھے اُتے چونے دے عناصر دی موجودگی دی وجہ توں اے۔ دوسرے شواہد دی بنا اُتے وی اوہ ایہ کہندے نيں کہ پوٹھوہار مانس افریقہ دے جنوبی مانس توں تقریباّ سوا کروڑ سال پرانی مخلوق اے۔ ‘‘
ڈاکٹر انجم رحمانی: پنجاب (تمدنی و معاشرتی جائزہ) 1998ء ،الفیصل ناشران و تاجران کتاباں، لاہور، ص:
77’’اگرچہ۔۔ ۔۔ ۔۔ افریقہ توں دستیاب ہونے والے قدیم انسانی آثار دے پیش نظر اج کئی اک دانشور افریقہ ہی نوں اولین انسانی گہوارہ تسلیم کرنے دی طرف مائل نظر آندے نيں لیکن ہاورڈ یونیورسٹی (امریکا) دے پروفیسر ولیم ہاولز(William Howells) نے اس بارے وچ بحث کردے ہوئے لکھیا اے کہ کیہ اس توں ایہ مراد لی جا سکدی اے کہ اولین انسان دا آبائی وطن جنوبی افریقہ اے ؟ یقینا ننيں۔ فقط گل اِنّی اے کہ جنوبی افریقہ وچ اولین انسان دے آثار دا کثرت توں پایا جانا اوتھے محض چونے دے پتھر دے غاراں دی موجودگی دا نتیجہ اے۔ جتھے ایہ آثار اپنی اصلی حالت وچ محفوظ رہے لیکن اس امر دے شواہد موجود نيں کہ ایشیا وچ اولین بوزنہ انسان(Ape-man) ااک وسیع تر خطے وچ آباد سی۔ ہاولز جدوں ایشیا نوں انسان دا اولین گھر تسلیم کردا اے تاں اس سلسلہ وچ پنجاب سر لسٹ آندا اے۔ ‘‘
(ڈاکٹر انجم رحمانی، پنجاب تمدنی و معاشرتی جائزہ، الفیصل ناشران کتاباں، لاہور،1998ء صفحہ:12)
’’اٹک دی تریخ اِنّی ہی پرانی اے جِنّی خود بنی نوع انسان کيتی۔ ماہرین آثاریات دے نزدیک انسان دی جنم بھومی پوٹھوہار اے جس وچ اٹک دا ضلع وی شامل اے۔ سرزمین اٹک صرف قدرتی حسن و جمال ہی دا شاہکار نئيں بلکہ خالق ارض و سما نے اسنوں اشرف المخلوقات انسان دے ارتقائی سفر دے اولین مراکز وچ بے مثال اہمیت بخشی اے۔ اس دا شمار دنیا دے انہاں خوش قسمت تراں خطےآں وچ ہُندا اے جتھے انسان نوں اپنے اشرف المخلوقات ہونے دا ادراک ہويا۔ اس علاقے دی رہتل و سبھیاچار نوں محتاط سائنسی تے تحقیقی اندازےآں دے مطابق قدیم ترین انسانی رہتل قرار دتا جاندا اے۔ جسنوں طبقات الارض دا دور ااولین کہیا جاندا اے۔۔ ۔۔ ۔۔ بدیشی ماہرین و محققاں دی اکثریت اس گل اُتے متفق اے کہ اٹک تے راولپنڈی دا علاقہ ہی بنی نوع انسان دا اولین ملجاء و ماوی رہیا اے۔ ‘‘
(راجا نور محمد نظامی،تریخ اٹک تریخ تاں پہلے، غیر مطبوعہ،)
’’کئی اک مقتدر محققاں دا دعوی اے کہ حقیقی انسان سب توں پہلے پنج دریائاں دی سرزمین(پنجاب) وچ ہی ارتقا دی موجودہ منزل تک پہنچیا مشہور تریخ دان ڈاکٹر رادھا کمود مکرجی نے 1940ء وچ لاہور دے مقام اُتے منعقد ہونے والی مجلس تریخ دے اجلاس وچ اپنے صدارتی خطبہ وچ ماہر طبقات ڈاکٹر بیرل(BERRELL)کے حوالہ توں بیان کيتا کہ تیسرے ارضیاتی دور (MIOCENE)کے اواخر(قریباً ڈیڑھ کروڑ سال پہلے) وچ انسان او ر ہمالہ اک نال اس خطہ وچ نمودار ہوئے۔ ماہر بشریات مسٹر ایلیٹ سمتھ(ELLIOT SMITH) نے اس نظریہ اُتے صاد کيتا اے آپ نے شاہی مجلس بشریات دے اک اجلاس وچ بیان کيتا کہ’’ تیسرے ارضیاتی دور وچ بر صغیر دے شمالی حصے (یعنی موجودہ پنجاب) وچ موجودہ انسان دے جد امجد آباد سن ۔ ‘‘ اک فرانسیسی ماہر موسیو ہینری ولائس نے وی بعینہٖ ايسے قسم دے خیالات دا اظہار کيتا اے تے کہیا اے کہ برصغیر دا شمالی حصہ ہی انسان دے اولین گہوارے دا درجہ رکھدا اے۔ روسی ماہر بشریات پروفیسر بورس کوفسکی نے وی اپنے اک تحقیقی مقالے وچ اس نظریے دی تائید کيتی اے انہاں دا دعوی اے کہ اس اولین وحشی انسان دے آثار جو موجودہ انسان دے جد امجد دی حیثیت رکھدا اے شمالی بھارت تے پاکستان وچ دستیاب ہوئے نيں ‘‘۔ ’’اصل وچ جدوں پروفیسربورس کوفسکی شمالی بھارت تے پاکستان نوں انسان دا اولین وطن کہندا اے تاں اس توں اس دی مراد براہ راست پنجاب توں ہی اے۔ ‘‘
(عین الحق فرید کوٹی’’ پنجاب وچ فن و سبھیاچار دے ابتدائی نقوش‘‘) ( سہ ماہی سبھیاچار ،اسلام آباد : جلد:1 شمارہ :2)
’’پاکستان وچ ۔ ۔۔ ۔۔ ۔۔ ۔۔ پتھرائے ہوئے مردہ جانوراں تے درختاں دے آثار(Fossils) پنجاب وچ پوٹھوہار دے علاقے، سندھ وچ روہڑی دے پہاڑی سلسلے تے بلوچستان وچ کوہ کرتھار دے علاقے وچ پائے گئے نيں۔ پنجاب وچ انہاں دے زیادہ تر ذخائر ضلع اٹک دے دیہاتاں مثلاً نگری، ڈھوک پٹھان تے جھنجھی دے علاقےآں وچ کھدائیاں توں ملے نيں جھنجھی دے ذخیرے دنیا بھر وچ وسیع ترین سمجھے گئے نيں۔ ایتھے توں گھوڑے، ہاتھی،ہرن، سور تے مانس انسان دے محجرات کثیر تعداد وچ ملے نيں۔ حال ہی وچ ایداں دے محجرات دا اک عظیم ذخیرہ پنجاب وچ ضلع چکوال دے نزدیک بن امیر خاتون توں ملیا اے۔ دوسرے محجرات دے علاوہ ایتھے گینڈا، مال مویشی(Bovids)تے زرافے(Giraffe)کے محجرات وی ملے نيں ماہرین دے نزدیک زمانی طور اُتے ایہ محجرات اج توں ست کروڑ سال پہلے توں لے کے اک کروڑ ویہہ لکھ سال پہلے دے عرصے اُتے محیط نيں گویا پنجاب دے خطہ وچ سوا چھ کروڑ سال مسلسل حیوانی زندگی دی مختلف ارتقائی شکلاں دی ذخیرہ اندوزی ہُندی رہی۔ دنیا وچ تے کِسے وی مقام توں تعداد وچ اِنّے زیادہ تے زمانی طور اُتے اِنّے وسیع عرصے اُتے پھیلے ہوئے محجرات نئيں ملدے جِنّے پنجاب دے علاقے پوٹھوہار وچ ملے نيں ‘‘
(ڈاکٹر انجم رحمانی، پنجاب تمدنی و معاشرتی جائزہ، الفیصل ناشران کتاباں، لاہور،1998ء صفحہ:69 )
یہ تمام صورت حال دنیا بھر وچ پنجاب تے فیر پنجاب وچ بالعموم علاقہ پوٹھوہار تے بالخصوص ضلع اٹک وچ شامل علاقےآں دی تہذیبی و تمدنی قدامت دی ترجمان اے۔ مسٹر ویلر اپنی کتاب’’ وید دا زمانہ‘‘(VEDICAGE) وچ لکھدے نيں۔ ’’ پنجاب دی سرزمین وچ اولین آبادی اٹک تے راولپنڈی دے ضلعے وچ ہوئی‘‘۔ ’’کرۂ ار۔ ض دا دوکروڑ پنجاہ لکھ سال توں اک کروڑ چالیس لکھ سال تک دا زمانہ جنگلی حیات وچ انقلابی تبدیلیاں دا دور اے اس عرصہ وچ بین البر اعظمی نقل مکانی دا آغاز ہواتھا ايسے زمانے وچ یوریشیا دا بیشتر علاقہ جنگلات توں اٹ گیا سی اس دور وچ یوریشیا تے افریقہ دے درمیان اک زمینی پل دے ذریعے رابطہ قائم ہوئے گیا سی۔ اس پل دے ذریعے بندر تے مانس شمالی بر اعظماں دی جانب منتقل ہوئے گئے سن ایسی نقل مکانی کرنے والےآں وچ دیو قامت مانس (Giganto Pithecus)یعنی ڈرائیو پتھے کس (Dryopithecus) وی شامل سی۔ ایہ جانور اس زمانے وچ پنجاب وچ ببھی موجود سی کیونجے اس دا اک ڈھانچہ پنجاب وچ واقع شوالک دے پہاڑی سلسلہ توں ملیا اے۔ بعد وچ پلبیمز نے موضع گولیال نزد کھوڑ (ضلع اٹک) توں اس بوزنہ نما انسان دی تن چار کھوپڑیاں دریافت کيتیاں سن۔ بندر دی اس نوع نوں نظریہ ارتقا دے حامی علما دے بقول انسانی ارتقا دی تریخ وچ جد امجد دا درجہ حاصل اے۔ ایہ بوزنہ نما انسان ہن تک پنجاب تے افریقہ ہی توں ملیا اے۔ پنجاب (ضلع اٹک)ماں ملنے والے اس دے آثار دی عمر اک کروڑپنجاہ لکھ سال توں دو کروڑ سال تک دسی گئی اے اس لحاظ توں پوری دنیا وچ ملنے والا اپنی نوعیت دا ایہ قدیم ترین ڈھانچہ اے۔ بعد وچ ايسے عہد وچ انسانی ارتقائی سلسلہ توں متعلق نوع، رام مانس(Rama Pithecus) دا ظہور وی ہوئے گیا۔۔۔ اس نوع دا پتہ ایتھے نال ملن والے اک ڈھانچے توں چلا اے۔ پنجاب وچ بسنے والے اس جانور نوں نسل انسانی دا دادا یا پرداد سمجھیا جاندا اے۔ رام انسان دا ایہ ڈھانچہ اک جوڈے اُتے مشتمل اے۔ جو پلبیمز نے 1977ء وچ راولپنڈی دے نواح توں لبھ کڈیا سی۔ اس دی عمر دا اندازہ اک کروڑ چالیس لکھ سال لگایا گیا اے۔ کینیا، بھارت تے چین وچ اس دا زمانہ شاید بعد وچ آندا اے۔ ‘‘
(ڈاکٹر انجم رحمانی، پنجاب تمدنی و معاشرتی جائزہ، الفیصل ناشران کتاباں، لاہور،1998ء صفحہ:70)
’’ امریکا دی پیل یونیورسٹی دے ڈاکٹر ڈیوڈ پلبیمز امریکی ماہرین دی اک ٹیم نوں لے کے 1975ء وچ پاکستان آئے سن تے حکومت پاکستان دے شعبہ جیالوجیکل سروے آف پاکستان دے تعاون توں ضلع اٹک دے علاقے وچ کھدائیاں کروائاں جنہاں دے نتیجہ وچ انہاں نوں کھوڑ آئل فیلڈ توں نو میل دے فاصلہ پر۔۔۔ (یہ) انسانی جوڈا ملیا جدوں کہ اس دور دے کئی دوسرے انسانی اعضاء اٹک دے مختلف دیہاتاں نگری،ڈھوک پٹھان وغیرہ دے علاقےآں وچ کھدائیاں توں ملے۔ ‘‘
(راجا نور محمد نظامی،تریخ اٹک تریخ تاں پہلے، غیر مطبوعہ، بحوالہ پاکستان دی تریخ قدیم دور صفحہ:83)
ماہرین آثاریات دی اک کثیر تعداد اس گل اُتے متفق اے کہ پاکستانی پنجاب وچ پوٹھوہار دا علاقہ ہی انسان دی پہلی جنم ببھومی تے پہلا گھر اے۔ کیونجے انہاں دے خیال وچ پورے ایشیا وچ پنجاب ہی اوہ خطہ اے جتھے سوا چھ کروڑ سال اُتے محیط زندگی دے پتھرائے ہوئے آثار پائے گئے نيں۔ جو اس گل دا بین ثبوت اے کہ ایتھے زندگی کروڑاں سال تک متواتر ارتقا پزیر رہی۔ انہاں شواہد دی روشنی وچ ایہی گل سامنے آندی اے کہ ضلع اٹک تے راولپنڈی دے اوہ علاقے جو وادی سوان وچ شامل نيں دنیا بھر وچ انسان دا پہلا گھر نيں۔ انہاں شواہد دی روشنی وچ جے ہور ارتکاز کيتا جائے تاں توجہ ضلع اٹک اُتے مرتکز ہُندی اے کیونجے ضلع اٹک وچ ملنے والے بوزنہ انسان دے آثار دی عمر اک کروڑپنجاہ لکھ سال توں دو کروڑ سال تک دسی گئی اے اس لحاظ توں پوری دنیا وچ ملنے والے اپنی نوعیت دے ایہ قدیم ترین آثار نيں۔ جو ضلع اٹک نوں اولین وحشی انسان کاابتدائیی گھر ثابت کردے نيں۔
اس مضمون دی تیاری وچ مندرجہ ذیل کتاباں تے مضامین توں استادہ کيتا گیا اے (مرتب)
[سودھو]1۔ اکبر نامہ از علامہ ابوالفضل
2۔ تاریخ ہزارہ از ڈاکٹر شیر بہادر پنی
3۔ دربار اکبری مولانا محمد حسین آزاد
4۔ مغلیہ دور حکومت
5۔ سید احمد شہید از مولانا غلام رسول مہر
6۔ شاجہان نامہ
7۔ تذکرہ رؤسائے پنجاب
8۔ تزک جہانگیری
9۔ قصۂ مشائخ از خواجہ محمد زاہد اٹکی
10تعمیر اٹک1963ئ(ضلع کونسل)
11تاریخ وادی چھچھ از سکندر خان
12تاریخ حسن ابدال منظور الحق صدیقی
13ڈسٹرکٹ گزیٹیئر اٹک 1930ء
14ڈسٹرکٹ گزیٹیئر پشاور
15ون تھائوزنڈ ایئر آف پاکستان
16اے جنرل رپورٹ آف یوسف زئی افغان
17دائرۃ المعارف اسلامیہ
18تزک بابری
19دامن اباسین از سکندر خان
20رنجیت سنگھ مصنف نریندر کرشن سہنا
21تاریخ پنجاب مصنف کنہیا لال ہندی
22تاریخ پنجاب مرتبہ کلب علی خان فائق
23تاریخ وادی چھچھ سکندر خان
24تاریخ پنجاب از سید محمد لطیف
25عمدہ التواریخ
26قلعہ اٹک، سیاحوں کی نظر میں از آغا عبد الغفور( مطبوعہ اٹک نامہ اٹک)
27ضلع اٹک پر سکھوں کا قبضہ: از نور محمد نظامی (قلمی)
28ٹیکسلا طلوع اسلام کے بعد، راجا نور محمد نظامی (قلمی)
ہور ویکھو
[سودھو]
| ||||||||||||||||||||||