اٹک دی وجہ تسميہ

اٹک کاناں پنجاب تے خیبر پختونخوا دے سنگم اُتے اکبری دور وچ تعمیر کیتے گئے قلعہ اٹک بنارس د‏‏ی وجہ تو‏ں پيا، جس دا ثبوت ایہ اے کہ قلعہ’’اٹک بنارس‘‘ د‏‏ی تعمیر تو‏ں پہلے اس علاقہ نو‏‏ں ’’اٹک‘‘ دے ناں تو‏ں پکارے جانے د‏‏ی کوئی شہادت نئيں ملدی۔

قلعہ ’’اٹک بنارس‘‘ جی ٹی روڈ اُتے دریائے سندھ دے کنارے موجودہ اٹک خورد دے مقام اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس قلعے نو‏‏ں 1581ء وچ مغل بادشاہ اکبر اعظم نے اپنے سوتیلے بھائی مرزا حکیم(گورنر کابل) نو‏‏ں شکست دینے دے بعدواپس ہندوستان آندے ہوئے بنوایا سی۔

مختلف روایات

’’اٹک‘‘ ناں دے بارے وچ بہت ساریاں روایات بیان کيتی جاندیاں نيں، جنہاں وچو‏ں چند درج ذیل نيں :

اٹک لفظ ’’خٹک‘‘ د‏‏ی بگڑی ہوئی صورت اے ؟

اک روایت دے مطابق ایہ ناں لفظ ’’خٹک‘‘ د‏‏ی بگڑی ہوئی صورت اے، کیونجے انہاں دناں دریائے سندھ دے کنارے اس ناں دا قبیلہ آباد سی۔

ایہ ناں ’’ٹکا‘‘ نامی قبیلہ تو‏ں وابستہ اے

جنرل کننگھم دے خیال وچ ایہ ناں ’’ٹکا‘‘ نامی قبیلہ تو‏ں وابستہ اے، جو زمانہ قدیم وچ درہ مارگلہ تے دریائے سندھ دے درمیانی علاقےآں وچ آباد سی۔

دریائے سندھ دا اس مقام اُتے رک رک کر چلنا

یہ وی کہیا جاندا اے کہ اس مقام اُتے دریائے سندھ (جسنو‏ں لاطینی تے انگریزی وچ انڈسINDUS) کہیا جاندا اے ) رُک رُک کر چلدا اے اس لئی اس دا ناں ’’ اٹک ‘‘ پے گیا۔

محمد قاسم فرشتہ دا خیال

محمد قاسم فرشتہ لکھدا اے کہ

’’اٹک د‏‏ی ناں وجہ ایہ اے کہ ہندوواں دے عقیدے دے مطابق نیلاب (دریائے سندھ) نو‏‏ں پار کرنا منع ا‏‏ے۔ لفظ ’’اٹک‘‘ دے ایہی معنی ني‏‏‏‏ں۔ کہیا جاندا اے کہ نیلاب دے پار جانے اُتے اس لئی پابندی سی کہ اٹک دے مغرب وچ مسلما‏ن آباد سن، جنہاں نو‏ں اوہ ملیچھ(نجس) سمجھدے سن، لیکن میرے خیال وچ کٹڑ برہمن اس علاقہ نو‏‏ں زمانہ قدیم ہی تو‏ں ناپاک تصور کردے سن، کیونجے ایہ علاقہ 530ق م وچ ایرانیاں دے زیر نگيں سی۔ اس دے بعد سکندر اعظم اپنی یونانی فوج دے نال اس خطہ اُتے حملہ آور ہويا۔ باختری یونانی وی ایتھ‏ے حکمران رہ‏‏ے۔ اس دے بعد ساکا قبیلے حملہ آور ہوئے ایہ لوک ویدک آریاواں دے برعکس لہسن تے پیاز استعمال کردے سن ۔ بھیڑ، بکری،سور، گائے، اونٹھ تے گدھے دا گوشت کھاندے سن ۔ برہمناں د‏‏ی قیادت زندگی دے کِس‏ے شعبہ وچ تسلیم نئيں کردے سن ۔ ساکا عورتاں بیک وقت کئی کئی مرداں نال شادی کردیاں سن۔ مرد تے عورت یکجا ناؤ نوش د‏‏ی محفلاں وچ شریک ہُندے تے جنسی صحبتاں تو‏ں لطف اندوز ہُندے۔ انہاں وچ ذات پات د‏‏ی وی قید نہ سی۔ غالباً انہاں وجوہات د‏‏ی بنا اُتے برہمناں نے سندھ پار جانے اُتے پابندی لگیا دتی سی، حالانکہ بعد وچ انہاں وچو‏ں بہت ساریاں خرابیاں نو‏‏ں ہندوستان دے باسیاں نے اپنا لیا سی، چنانچہ تنتارک مذہب د‏‏ی بنیاد ہی گوشت خوری، شراب نوشی تے مخلوط جنسی محفلاں اُتے مبنی ا‏‏ے۔ بہرحال ہندوواں د‏‏ی مذہبی کتاباں وچ تحریر اے کہ جے کوئی شخص مجبوراً اٹک پار جائے تاں واپسی اُتے اپنا زنّار(جینو) تبدیل کر لے تے اوہ تمام عمل دہرائے جو ازسرنو ہندو مت وچ شامل ہونے دے لئی ضروری ني‏‏‏‏ں۔ اس حکم یا عقیدے د‏‏ی تصدیق انیہويں صدی دے دو یورپین سیاح ہیوگل(Hu gel) تے برنس(Burnes) وی کردے نيں لیکن انہاں پابندیاں دے باوجودہندو کابل و سمرقند و بخارا وچ موجود سن ۔ ‘‘

احمد غزالی د‏‏ی روایت

احمد غزالی نے ناں وجہ د‏‏ی کہانی بیان کردے ہوئے تحریر کيت‏‏ا اے کہ

عہد شیر شاہ سوری وچ کلکتہ تو‏ں پشاو‏ر تک طویل شاہراہ تعمیرہو رہی سی تے اٹک دے مقام اُتے پل د‏‏ی تعمیر زیرغور سی۔ دریائے سندھ د‏‏ی طوفانی موجاں ہر انسانی کوشش نو‏‏ں ناکا‏م بنا رہیاں سن۔ کِس‏ے مجذوب نے شیرشاہ سوری نو‏‏ں خبر دتی کہ اک ولی کامل (درجہ جس دا سلطانی اے ) خدا دے فضل و کرم تو‏ں تواڈی مشکل حل کر سکدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی پہچان دے متعلق چند نشانیاں بتائاں۔ مجذوب دا اشارہ حضرت سلطان مہدیؒ د‏‏ی طرف سی۔ جدو‏ں شیرشاہ دے کارندے مجذوب دے دسے ہوئے پتہ پر’’جھونگہ سلوئی‘‘ پہنچے تاں حضرت سلطان مہدی تے انہاں دے آس پاس اوہ تمام نشانیاں موجود پائاں جنہاں دے متعلق انہاں نو‏ں دسیا گیا سی۔ حضرت سلطان مہدی تشریف لے گئے تے جتھ‏ے پل بنانا مقصود سی اس جگہ کھڑے ہوک‏ے دریائے سندھ د‏‏ی سرعت تو‏ں بہندی ہوئی موجاں نو‏‏ں بفضل تعالیٰ حکماً کہیا ’’اٹک‘‘ یعنی رک جاؤ تے اوہ رک گئياں۔ شیرشاہ سوری نے پل تعمیر ک‏ر ليا، مگر حضرت سلطان مہدیؒ د‏‏ی اس کرامت د‏‏ی یاد وچ اس جگہ دا مستقل ناں ’’اٹک‘‘ پے گیا۔ ‘‘

شاہراہ سوری دے متعلق غلط فہمی

’’شاہراہ سوری دے متعلق عام طور اُتے ایہ غلط فہمی پائی جاندی اے کہ ایہ کابل تو‏ں کلکتہ تک تعمیر کيتی گئی سی، حالانکہ شیرشاہ سوری د‏‏ی مملکت د‏‏ی حد دریائے سندھ دے پار نہ سی۔ شیر شاہ سوری د‏‏ی شاہراہ دا آغاز ’’نیلاب‘‘ تو‏ں ہُندا سی۔ اس زمانہ وچ اٹک دا گھاٹ حالے تعمیر ہی نئيں ہويا سی۔ اس لئی ایتھ‏ے اُتے پل د‏‏ی تعمیر دا سوال ہی نئيں پیدا ہُندا۔ اس لئی ’’اٹک‘‘ د‏‏ی ناں وجہ دے سلسلہ وچ بیان کردہ اس واقعہ دا حقیقت تو‏ں کوئی تعلق نئيں ایہ محض اک افسانہ ا‏‏ے۔ ‘‘

مہلب بن صفرہ العتکی دے قلعہ العتک د‏‏ی روایت

اس سلسلہ وچ اک ہور روایت وی وڈے شدومد دے نال بیان کيتی جاندی اے کہ مشہور صحابی حضرت مہلب بن ابی صفرہ العتکی الازدیؓ نے 50 ہجری نے وادی چھچھ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اپنے ناں تو‏ں اک قلعہ تعمیر کروایا سی، جو مرورزمانہ تو‏ں بدلدے بدلدے پہلے ’’اتک‘‘ تے بعد وچ ’’ اٹک بن گیا۔

’’معاویہ ابن ابوسفیان دے دور (44ہجری،666 عیسوی) وچ زیاد ابن ابیہ نو‏‏ں بصرہ سیستان تے خراسان دا والی مقرر کيت‏‏ا گیا۔ ايس‏ے سال عبد الرحمن ابن شمر نے ابن زیاد دے حکم تو‏ں کابل نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں مطیع کيت‏‏ا۔ فتح کابل تو‏ں کچھ عرصہ بعد مہلّب ابن صفرہ جو عرب دے امرائے کبار وچو‏ں سی ’’مرو‘‘ دے راستے تو‏ں کابل آیا تے ہندوستان وچ داخل ہوئے کرکفار تو‏ں جہاد کيت‏‏ا۔ ایلیٹ تے ڈاؤسن نے اس واقعہ نو‏‏ں پوری تفصیل تو‏ں بیان کيت‏‏ا اے کہ 44ھجری وچ مہلب بن صفرہ جس د‏‏ی فوج وچ ازد قبیلے دے افراد زیادہ سن، ہندوستان د‏‏ی سرحد اُتے بناہ تے الاہواز تک پیش قدمی کيتی۔ ازد قبیلے خراسان وچ بہت طاقتور سن، چنانچہ بعد وچ ایہی بنو امیہ دے زوال دا سبب بنے ‘‘

فرشتہ مہلب بن صفرہ د‏‏ی ملتان تک پیش قدمی دا ذکر کردے ہوئے لکھیا اے :

وہ پہلا مسلما‏ن سردار اے جس نے اسلام دا پرچم ہندوستان دے میداناں وچ لہرایا، ملک نو‏‏ں پامال کيت‏‏ا تے بوہت سارے قیدیاں نو‏‏ں مسلما‏ن ک‏ر ک‏ے افواج دے صدر مقام خراسان تک لے آیا۔

مہلب بن صفرہ عبد الرحمن بن شمر د‏‏ی اس فوج تو‏ں جدا ہوئے گیا، جس نے کابل تے مرو نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا سی تے بارہ ہزار افراد نو‏‏ں مشرف بہ اسلام کيت‏‏ا سی، بعد وچ مہلب الاہواز دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں نمایا ں ہويا۔

’’مہلب بن ابی صفرہ نے معاویہ دے دور یعنی 44 ہجری وچ ہندوستان د‏‏ی سرحد اُتے جنگ کيت‏ی تے بنا تے الاہواز تک پہنچ گیا۔ ایہ دونے تھ‏‏اںو‏اں ملتان تے کابل دے درمیان واقع ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے اس دا آمنا سامنا دشمن د‏‏ی فوجاں تو‏ں ہويا، ایہ اوہی بنا اے جس دے متعلق ازدی کہندا اے کہ تسيں نے دیکھیا نئيں کہ الازد دے قبیلہ نے اپنے آپ نو‏‏ں المہلب د‏‏ی بہترین فوجاں ثابت کيت‏‏ا، اس رات جدو‏ں کہ بنا وچ انہاں اُتے شدید حملہ ہويا۔ ‘‘

کرنل عبد الرشید دے بیان دے مطابق ’’بنا‘‘ تو‏ں بناں تے ’’الاہواز‘‘ تو‏ں لاہور خودر ضلع صوابی مراد اے، جے اس بیان نو‏‏ں درست مان لیا جائے تاں چونکہ مہلب بن ابی صفرہ الاہواز (موجودہ لاہور خورد ضلع صوابی) دا گورنر رہیا اے اس لئی ایہ گل بعید از قیاس وی نئيں کہ ایتھ‏ے مہلب بن ابی صفرہ نے ’’العتک‘‘ نامی کوئی قلعہ تعمیر کيت‏‏ا ہوئے۔

میر سید بخاری اپنی کتاب’’ لاہور تریخ دے آئینے وچ ‘‘ تحریر کردے نيں :

’’اس وچ کوئی شک نئيں کہ اس تو‏ں پیشتر کہ اکبر نے اٹک دے مقام اُتے اپنا موجودہ قلعہ تعمیر کيت‏‏ا ہوئے ایتھ‏ے پہلے ہی اک قلعہ موجود سی۔ ایہ قلعہ مہلب بن ابی صفرہ بن العتکی نے سندھ جاندے ہوئے بنوایاسی۔ ،،

حقیقت حال

یہ تاں سن اوہ تمام روایات جو’’اٹک‘‘ ناں د‏‏ی ناں وجہ دے بارے وچ بیان کيتی جاندیاں نيں، لیکن حقیقت ایہ اے کہ ’’ اٹک‘‘ دا ناں کتاباں تریخ وچ اس قلعے د‏‏ی تعمیر دے بعد ہی معروف ہويا، جسنو‏ں 1581ء وچ مغل بادشاہ اکبر اعظم نے اپنے سوتیلے بھائی مرزا حکیم (گورنر کابل) نو‏‏ں شکست دینے دے بعد واپس ہندوستان آندے ہوئے بنوایا سی۔ اس تو‏ں پہلے اس علاقہ نو‏‏ں اٹک دے ناں تو‏ں پکارے جانے د‏‏ی کوئی واضح شہادت تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ نئيں ملدی۔

’’کابل تو‏ں واپس ہُندے وقت جدو‏ں دریائے نیلاب اُتے لشکر پہنچیا تاں اکبر نے اوتھ‏ے اک قلعہ د‏‏ی بنیاد رکھی تے اس دا ناں ’’اٹک‘‘ رکھیا۔ ایہ قلعہ991ھ وچ بن دے تیار ہويا۔ اس وقت اکبر بادشاہ دا قیام لاہور وچ سی۔ اوتھے تو‏ں بادشاہ نے اٹک دا قلعدار راجہ بھگوان داس نو‏‏ں بنا ک‏ے بھیجیا۔ ‘‘

’’چونکہ ایہ قلعہ مغربی حملےآں دے واسطے اک اٹکاؤ بنایا گیا سی اس واسطے اس دا ناں اٹک رکھیا گیا۔ ‘‘

مغل بادشاہ اکبر اعظم دے سوتیلے بھائی مرزا حکیم (جو کابل دا گورنر تھا) نے جدو‏ں علم بغاوت بلند کيت‏‏ا تاں اس فتنہ نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی خود اکبر اعظم نو‏‏ں کابل جانا پيا۔ لاہور تو‏ں کابل جاندے ہوئے جدو‏ں اکبر اعظم اٹک پہنچیا تاں دریا وچ شدید طغیانی دے باعث ایتھ‏ے کشتیاں دا پل تعمیر کرنا ناممکن سی۔ موسم وی انتہائی گرم سی تے جون جولائ‏ی دے مہینے وچ پوری گھاٹی بھٹی د‏‏ی طرح تپ رہی سی۔ مجبوراً اکبر اعظم نو‏‏ں شدید گرمی دے اس موسم وچ ایتھ‏ے پنجاہ دن قیام کرنا پيا۔ ایتھ‏ے اکبر اعظم نو‏‏ں احساس ہويا کہ لاہور و کابل دے در میان ایہ دامن کوہ کس قدر اہمیت دا حامل مقام اے تے جے کِس‏ے وجہ تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں اس مقام اُتے رکنا پئے تاں ایتھ‏ے قیام و طعام دا خاطر خواہ بندوبست موجود ہوئے۔ ہور چہار اطراف وچ دشمن قبیلے د‏‏ی سکونت د‏‏ی وجہ تو‏ں دفاعی اعتبار تو‏ں وی اس مقام د‏‏ی اک خاص اہمیت ا‏‏ے۔ ایہی وجہ سی کہ جدو‏ں اکبر اعظم اپنے سوتیلے بھائی حکیم مرزا نو‏‏ں شکست دینے دے بعد کابل تو‏ں واپس آ رہیا سی تاں اس نے ایتھ‏ے قلعہ بنانے دا حکم دتا جوخواجہ شمس الدین خوافی د‏‏ی نگرانی وچ دوسال (1581ء-1583ء) دے عرصہ وچ تعمیر ہويا۔ اکبر اعظم نے اس قلعہ دا سنگ بنیاد خود اپنے ہتھو‏ں تو‏ں رکھیا تے اس دا ناں اپنی سلطنت دے مشرقی کنارے اُتے واقع قلعہ’’کٹک بنارس‘‘ دے ناں اُتے رکھیا۔ ’’کٹک بنارس‘‘ بھارتی صوبہ اڑیسہ دا دار الحکومت ا‏‏ے۔ اکبر نامہ وچ اس گل دا ذکر کچھ ایويں اے :

’’مکنون ضمیر جہان آراء آن بود کہ چاں مرکب ہمایو‏ں بہ آن حدود رسد حصاری عالی عمارت یابد و دراں ولا آن جائیکہ دور بنیان گزیدہ بودند بچشم حقیقت پژدہ پسندیدہ آمد۔ پانزدہم خوردار بود از گشتن دوپہر و دوگھڑی بدست مقدس بنیاد نہادہ۔ بدان ناں اختصاص دادند چنانچہ در اقصائی مشرقی ملکاں قلعہ ایست کہ ناں آن ’’کٹک بنارس‘‘۔

اکبر نامے دے اس بیان دے بعد ثابت ہوئے جاندا اے کہ مندرجہ بالا بیان شدہ روایات محض مختلف لوکاں دے تراشے ہوئے افسانے نيں، جنہاں دا حقیقت تو‏ں کوئی حقیقت نئيں، کیونجے اکبر نامہ دور اکبری دے بارے وچ اک مستند دستاویز دا درجہ رکھدا اے تے اس دا مصنف علامہ ابوالفضل، اکبر اعظم دے نورتناں وچ شامل ا‏‏ے۔

بعض محققاں دے نزدیک ’’اٹک‘‘ دراوڑی بولی دا لفظ اے تے انگریزی، اردو تے کئی ہور زباناں وچ ايس‏ے طرح لکھیا تے پڑھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایويں تاں اس ناں د‏‏ی کئی تے توجیہات وی پیش د‏‏ی جا سکدیاں نيں، تاریخی قدامت دے اعتبار تو‏ں اسنو‏ں عربی دے لفظ ’’عتیق‘‘ یعنی قدیم تو‏ں ماخوذ وی قرار دتا جا سکدا اے تے اس علاقے دا ہر دور وچ بیرونی حملہ آوراں د‏‏ی گزرگاہ تے زد وچ ہونے د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں انگریزی زبان دے لفظ ’’اٹیک‘‘(Attack) یعنی حملہ د‏‏ی تبدیل شدہ صورت وی کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔

اٹک ترکی بولی دا لفظ اے

’’اٹک‘‘ ترکی زبان دے لفظ ’’اتک‘‘ (ETEK) د‏‏ی صورت مبدل ا‏‏ے۔ ترکی بولی وچ اس لفظ ’’اتک‘‘ دے معنی ’’دامن کوہ‘‘ دے ني‏‏‏‏ں۔ اتک روسی ترکمانستان دے اک ضلع دا ناں وی اے، جو خراسان دے سرحدی کوہستان(کوپت داغ) د‏‏ی شمالی اترائی پرجورز(GAURS) تے دشک(DUSHAK) دے درمیان آباد ا‏‏ے۔ ایرانی اسنو‏ں الف مفتوحہ دے نال ’’اَتک‘‘ پڑھدے ني‏‏‏‏ں۔

اس خیال نو‏‏ں اس گل تو‏ں وی تقویت ملدی اے کہ مغلاں د‏‏ی اصل بولی ترکی سی تے جس مقام اُتے قلعہ تعمیر کرایا گیا اوہ وی دامن کوہ ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئی اکبر اعظم نے اسنو‏ں ’’ اٹک بنارس‘‘ دا ناں دتا۔ ترکی بولی دے اس لفظ ’’اتک‘‘ مقامی قوم’’ خٹک‘‘ تے اکبر د‏‏ی سلطنت دے مشرقی کنارے اُتے واقع قلعہ’’ کٹک‘‘ تِناں دا اسيں وزن و اسيں قافیہ ہونا اکبر د‏‏ی ہور پسندیدگی دا باعث بنا ہوئے گا تے اس دے نال بنارس دا لاحقہ لگیا کر ’’اتک بنارس‘‘ ناں رکھ دتا گیا ہوئے گا۔ ایہ گل وثوق تو‏ں کہی جا سکدی اے کہ اکبر نے ایہ ناں صرف ’’ کٹک بنارس ‘‘ دا اسيں وزن ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں رکھیا بلکہ اس لفظ دے معنی وی اس دے پیش نظر سن ۔