اہلیا
اہلیا | |
---|---|
اہلیا از راجا روی ورما (1848–1906) | |
دیوناگری | अहल्या |
سنسکرتمیں | Ahalyā |
اشتراک | رشی ،پنچ کنیا |
مسکن | گوتم مہارشی دا آشرم |
ساتھی | گوتم مہارشی |
اولاد | شتا نند |
اہلیا () ہندو روایتاں دے مطابق گوتم مہارشی دی بیوی سی۔ مختلف ہندو متون وچ درج اے کہ دیو بھگوان اندر نے اسنوں بہکایا تے اس دے شوہر نے اسنوں خیانت دی وجہ توں ملعون قرار دے دتا سی ۔ بعد وچ رام (وشنو دے اک اوتار) نے اسنوں اس لعنت توں آزاد کیتا۔ ہندو روایتاں دے مطابق اہلیا نوں برہما نے بنایا سی ۔ اوہ اس وقت دنیا دی سب توں خوبصورت عورت سی، اس دی شادی اس توں عمر وچ کئی سالے وڈے گوتم مہارشی توں ہوئی سی۔ ابتدائی دور دیاں کتاباں وچ درج اے کہ جدوں اندر نے اس دے شوہر دے روپ وچ آکے اسنوں بہکایا تاں اوہ اندر نوں پہچان گئی مگر اس دی چالاکی تے پیش کش دے اگے ہتھیار ڈال دیے۔ بعد دیاں کتاباں وچ اہلیا نوں ایہ کہہ کے بے قصور ثابت کرنے دی کوشش کيتی گئی اے کہ اوہ اندر دے جال نوں سمجھ نئيں پائی تے اس دے بہکاوے وچ آگئی۔ انہاں تمام کتاباں وچ درج اے کہ اہلیا تے اندر نوں گوتم نے (شراپ) ملعون قرار دے دتا سی ۔ لیکن شراپ دی نوعیت مختلف مصادر وچ وکھ وکھ ملدی اے۔ لیکن تمام نصوص وچ ایہ متفقہ طور اُتے ملدا اے کہ رام نے اہلیا دی مہمان نوازی توں خوش ہوئے کے اسنوں شراپ توں آزاد کیتا تے نجات دی۔ شروع دے نصوص وچ ایہ وی مذکور اے کہ اس نے اپنے اس گناہ دے کفارہ دے لئی بہت مشقتاں برداشت کيتیاں تے اس دوران وچ اوہ دنیا دی نظراں توں اوجھل رہی حالانکہ اس نے رام دی خدمت کر کے اسنوں منا لیا حتی کہ رام نے اسنوں نجات دی۔ بعد دے متون وچ ایہ وی لکھیا گیا کہ اہلیا نوں شراپ دے کے پتھر دا بنا دتا گیا سی تے اوہ انسانیت توں نکل گئی سی لیکن فیر رام نے اسنوں آزاد کرایا تے اپنے پیراں توں مس کر کے اسنوں پتھر توں انسان بنایا۔
اہلیا نوں اِندر دے ذریعے بہکانے دا واقعہ تے اس دا انجام تمام بنیادی کتاباں وچ درج اے۔[۱] اس واقعہ دا سب توں پہلا ماخذ براہمن گرنتھ (نويں تا چھیويں صدی ق م) اے جس وچ اہلیا تے اندر دے ناجائز رشتاں دی جھلک ملدی اے۔ پنجويں توں چوتھی صدی [[ق م]] دی کتاب تے مشہور زمانہ تے ہندو مت دی سب توں مفصل واقعات دا مصدر راماین، جس دا مرکزی کردار خود رام اے، وچ سب توں پہلے اہلیا دے اندر دے نال ناجائز غیر زوجی تعلقات دا مفصل تذکرہ موجود اے۔ عہد وسطی دے زیادہ تر مؤرخین تے کہانی نگاراں نے رام دے ذریعے اہلیا نوں نجات ملنے اُتے توجہ مرکوز دی اے تے اس توں اوہ خدا دے رحم و کرم نوں دکھاندے نيں۔ اہلیا دی کہانی متعدد کتاباں وچ دوہرائی گئی تے عہد وسطی تے عہد جدید دی شاعری، افسانہ، ناچ گانا تے ڈراما دا موضوع وی رہی۔ گوکہ پرانی کہانیاں وچ رام نوں بطور مرکزی کردار پیش کیتا جاندا رہیا اے لیکن کچھ معاصرین نے اہلیا نوں وی مرکزی کردار وچ پیش کیتا اے تے اوہ کہانی نوں اہلیا دے نقطہ نظر توں بیان کردے نيں۔ کچھ روایات وچ انہاں دے بچےآں دا وی تذکرہ ملدا اے۔
روايتی ہندو مت وچ اہلیا نوں انہاں پنج پاکباز عورتاں (پنج کنیائاں) وچ شمار کیتا جاندا اے جنہاں دا ذکر کرنے توں گناہ معاف ہوجاندے نيں۔ جدوں کہ کچھ اس دی شوہر دے تئاں وفاداری تے شراپ نوں قبول کرنے تے نجات دے لئی کفارہ دی صعوبتاں برداشت کرنے اُتے اس دی تعریف کردے نيں۔ بعض اس دی بدکاری اُتے طعن و تشنیع دا نشانہ وی بناتے نيں۔
ناں
[سودھو]لفظ اہلیا نوں دو حصےآں وچ منقسم کیتا جاندا اے: اک سابقہ تے دوسرا ہالیہ [۲] سنسکرت وچ اس دے معنی ہل، ہل چلیانا تے غلطی دے آندے نيں۔[۳][۴] راماین دے اتر کنڈا کتاب وچ برہما اندر نوں اہلیا دی تخلیق دے طریقہ نوں دسدے ہوئے کہندا اے کہ اس نے تمام مخلوق دی سب توں خاص خوبصورتی نوں جمع کر کے اہلیا نوں بنایا اے تے اس دے جسمانی اعضاء دی تفصیل بیان کردا اے، ايسے دوران وچ سنسکرت لفظ اہلیا دی تشریح کردے ہوئے کہندا اے “ بدصورتی توں بالکل پاک“ یا “ خوبصورتی دا سب توں اعلیٰ نمونہ“۔[۵] چونکہ کچھ سنسکرت دے لغات وچ اہلیا دے معنی نيں “ بغیر جوندی ہوئی“، [۲][۶] اس توں مابعد دے مصنفاں ایہ نتیجہ کڈدے نيں کہ اس معنی توں ظاہر ہُندا اے کہ اہلیا جنسی ملاپ توں بری سی تے ايسے توں اس مقدس ماں دی طہارت دی دلیل قائم کردے نيں۔ بہرحال اس معنی توں اس رجحان نوں تقویت ملدی اے جس دی رو توں اہلیا اندر دی کی پہونچ توں کِسے طرح توں دور سی۔[۷][۸][۹] نوبل انعام یافتہ رابندر ناتھ ٹیگور (1861–1941) اہلیا دے معنی :بغیر جوندی ہوئی“ اُتے تبصرہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ اہلیا پتھر دی مانند سی، کنواری اوربانجھ، جس دا بانجھ پن بعد وچ رام نے دور کیتا۔ [۱۰] دہلی یونیورسٹی دی پروفیسر بھارتی جھویری ٹیگور دے اہلیا دے معنی بغیر جوندی ہوئی زمین دی تشریح توں اتفاق کردیاں نيں، انہاں دی اس تشریح دی بنیاد گجرات دے قبیلہ بھیل دی راماین اے جو اک غیر تاریخی شفوی روایت اے ۔[۱۱]
تخلیق تے شادی
[سودھو]اہلیا نوں عموما ایونیجاسمبھو کہیا جاندا اے، یعنی اوہ جو بحیثیت عورت پیدا نئيں ہوئی سی۔[۱۲] راماین دے بالا کنڈ دے مطالعہ توں پتہ چلدا اے کہ برہما نے اسنوں بہت محنت تے خالص تخلیقی طاقت توں بنایا اے ۔[۱۳] برہما پران (1300-401 ق م ) تے وشنو دھرموتر پران ( 500-410 ق م) وچ مذکور اے کہ ایلیا نوں برہما نے بنایا اے۔ [۱۴] اڑیسی ناچ رہتل دے مطابق برہما نے اہلیا نوں پانی توں بنایا تے اسنوں سب توں خوبصورت بنایا تا کہ اپسرا اروشی دے حسن دا جواب ہوئے۔ [۱۵] قبیلہ بھیل دی رامائن دا آغاز ہی اہلیا، اندر تے گوتم دے تذکرہ توں ہُندا اے۔ کہانی وچ مذکور اے کہ اہلیا نوں یگیہ دی راکھ توں پیدا کیتا گیا تے گوتم نوں ہبہ کر دتا گیا۔ [۱۱] اس دے بالعکس بھاگوت پران ( 1000-501 ق م ) تے ہری ونش ( 300-1 ق م ) وچ اہلیا نوں چندراونشی دے شہزادی دسیا گیا اے تے اوہ بادشاہ مودگالا دی بیٹی تے بادشاہ دیوداس دی ہمشیرہ تھی۔[۱۶][۱۷]
راماین دی اتر کنڈا نوں زیادہ تر علما اس عظیم داستان وچ اک اضافہ مندے نيں، اس وچ مذکور اے کہ برہما نے اہلیا نوں سب توں خوبصورت عورت دے طور اُتے بنایا تے فیر اسنوں گوتم دی تحویل وچ دے دتا حتی کہ اوہ جوانی دی عمر نوں پہونچ گئی۔ ماہواری آنے دے بعد بابا نے اہلیا نوں برہما نوں سپرد کر دتا ، برہما نوں گوتم دی نفسانی خواہشات پو قابو بہت پسند آیا تے اہلیا نوں ہمیشہ دے لئی گوتم دے حوالے کے دتا۔ اندر جو خود ایہ مندا سی کہ دنیا دی سب توں خوبصورت عورتاں صرف ايسے دی ملکیت نيں، اہلیا دی اس شادی توں زیادہ خوش نئيں سی ۔ [۱۸][۱۹]
برہما پران وی اہلیا دی تخلیق تے ابتدائی تحویل دی ایسی ہی کہانی پیش کردا اے تے ہور دسدا اے کہ اس دی شادی اک آزاد مسابقہ وچ طے ہوئی سی۔ برہما نے پہلے اعلان کیتا کہ جو سب توں پہلے تن دنیاواں ( جنت، زمین تے زیر زمین) دی سیر کر کے آئے گا اہلیا ايسے دی ہوئے جائے گی۔ اندر نے اس چیلنج نوں عبور کرنے دے لئی اپنی جادوئی طاقت دا استعمال کیتا تے برہما دے پاس پہونچ کر اہلیا دا ہتھ منگیا۔ لیکن نراد بابا نے برہما نوں دسیا کہ اندر توں پہلے گوتم نے انہاں تِناں دنیاواں دا چکر لگایا۔ نراد نے ہور وضاحت کيتی کہ گوتم نے مراد پوری کرنے والی گائے دا اس وقت طواف کیتا جدوں اوہ بچہ جنہاں رہی سی تے اس طرح اس نے اپنی یومیہ پوجا مکمل دی تے وید دے مطابق گائے نوں تن دنیاواں دے برابر تسلیم کیتا۔ برہما نے اظہار اتفاق کیتا تے اہلیا دی شادی گوتم توں ہوئے گئی۔ تے اندر بے مراد رہیا۔ [۲۰] اک ایسی ہی مماثل مگر مختصر داستان پدما پران (1200-701 ق م) وچ مذکور اے۔ [۲۱]
تمام نصوص وچ بالاتفاق مذکور اے کہ شادی دے بعد اہلیا گوتم دے نال اس دے آشرم وچ رہی تے ایہی جگہ اس دے شراپ دی گواہ بنی۔ راماین دے مطابق گوتم دا آشرم متھلا، بھارت دے نیڑے اک جنگل وچ سی جتھے دونے نے کئی برساں تک خوب عیش دی زندگی گزاری۔[۱][۲۲] دوسرے متون وچ گوتم دا آشرم کِسے ندی دے نیڑے دسیا گیا اے۔ برہما پران کہندا اے کہ اس دا آشرم دریائے گوداوری دے نیڑے سی تے اسکند پران (1200-701 ق م) دے مطابق ایہ آشرم دریائے نرمدا دے نیڑے سی ۔ پدما پران تے برہما ویواردا پران (1100-801 ق م) دے مطابق آشرم مقدس شہر پشکر دے نیڑے سی ۔[۱]
اندر دے نال تعلقات
[سودھو]9 تا 6 صدی ق م دی تمام برہما پراناں اہلیا اندرا دے تعلقات دے واقعات دے اول ترین مصادر نيں۔ ایہ واقعہ سبریمانیہ فارمولہ وچ بطور منتر مذکور اے جسنوں وید دے پجاری یگیہ دے آغاز وچ مرکزی مشارکین: اندرا، خدا تے برہمن پجاری نوں بلانے دے لئی کردے نيں۔[۲۳][۲۴] سام وید تے سام وید دی سدومشا برہمن، ستپتھا برہمن، یجر وید دی تیتیریا برہمن [۲۴] وچ اندرا دا وصف ایويں بیان کیتا گیا اے: “ اہلیا دا عاشق۔۔۔ او کوشیکا ( برہمن)، جو خود نوں گوتم دسدا پھردا اے “۔[۲۵] سام وید دی روایت وچ اہلیا نوں میتری دسیا گیا اے جسنوں وید دے عظیم محقق ساین (وفات: 1387ء) نے بھگوان مترا دی بیٹی قرار دتا اے ۔[۲۴]
سبرامانیا دی روایات دے مطابق اہلیا دا کوئی شوہر نئيں اے۔ سدومشا برہمن وچ اہلیا دے کِسے شوہر دا تذکر واضح طور اُتے نئيں ملدا اے۔ البتہ کوشیکا، ( متعدد علما و مؤرخین نے اسنوں ہی اہلیا دا شوہر منیا اے ) [۲۶][۲۴][۲۷] تمام کہانیاں وچ موجود رہندا اے تے اہلیا توں اس دے تعلق توں سلسلے وچ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اندرا نے اہلیا نال ملاقات کرنے دے لئی اک برہمن دا جسم دھار کیتا سی ۔ اسکول آف اورینٹل اینڈ افریقن سٹڈیز، یونیورسٹی آف لندن دے اسکالر رینیٹ شونحین- تھیم دا مننا اے کہ سدومشا برہمن وچ مذکور کوشیکا اوہی شخص اے جو 5 واں تا چوتھی صدی ق م دی مہا بھارت وچ اندرا نوں شراپ دیندا اے ۔[۲۴][۲۷]
اندر دا بہکانا
[سودھو]رامائن دی بالا کانڈا اہلیا دی گمراہی دے واقعات دی سب توں پہلے نصوص وچوں اے تے اس وچ ایہ واقعہ مفصل مذکور اے ۔[۲۸][۲۹] رامائن ذکر کردا اے کہ اندرا اہلیا دی حسن دی تاب نہ لا اس دا تے اس دی محبت وچ گرفتار ہوئے گیا۔ اسنوں اہلیا دے شوہر دی غیر موجودگی دا پتہ لگیا تے اس نے گوتم دا روپ دھار کر آشرم وچ اہلیا دے پاس آیا تے اس نے جنسی ملاپ دی خواہش ظاہر کیتی۔ تے اس دی پتلی کمر دی تعریف کيتی۔وہ اس دے جھانتوں ميں آگئی لیکن اس نے اپنا تجسس وی ظاہر کر دتا۔ اک دوسرے متن دے مطابق اندر دا اہلیا دے حسن دی تعریف کم آگیا تے اس نے اندرا دے سامنے ہتھیار ڈال دئے۔[۳۰] جدوں اندر اپنی نفسانی خواہش دا اظہار کررہیا سی تاں اہلیا نے درخواست کيتی اس دا عاشق تے سب توں چنگا بھگوان جائے تے انہاں سب نوں گوتم دے غضب توں آزاد کرائے۔[۳۱][۲۲] 11واں صدی دی کتاب کتھاسارت سجے انہاں چند متون وچوں اے جو بالا کنڈ دی اہلیا دا تذکرہ کردا اے کہ اس نے متجسس ہوئے کے اندر دی خواہش نوں قبول کیتا سی ۔ البتہ اس متن وچ ایہ واضح اے کہ اندر بھیس بدل کے اوتھے آیا تھا۔[۳۲]
اتر کنڈ نے پورے معاملہ نوں اہلیہ دا اندر دے ذریعہ زنا بالجبر توں تعبیر کیتا اے ۔[۲۰][۳۳] مہابھارت دے اک ضمنی اشارہ وچ بادشاہ نہوشا اندر دے گرو برہسپتی نوں یاد دلاندا اے کہ کِداں اندر نے اک سادھو تے بابا دی غیر معمولی رشی بیوی اہلیہ نوں بہکایا۔ ساحین تھیم رقمطراز نيں کہ لفظ غیر معمولی تے بہکانا ایہ ظاہر کردا اے کہ زنا وچ اہلیہ دا کوئی کردار نئيں تھا۔[۳۳] پران دے متعارف کردہ نظریات و مضامین بعد دیاں کتاباں وچ نظر آندے نيں ایتھے تک کہ گوتم دی غیر موجودگی وچ اندر دا اس دی شکل وچ آنا تے اہلیا نوں بہکانے دا واقعہ وی اوتھے توں ماخوذ اے۔[۱] پدم پران وچ مذکور اے کہ جدوں گوتم اپنے رسمی اسنان دے لئی باہر گیا تب اندر اس دے بھیس وچ آیا تے اہلیا توں اپنی جنسی خواہش دی تسکین دا اظہار کیتا۔ اہلیا اس وقت عبادت وچ مصروف سی تے یاد الہی وچ غرق سی، اس نے فوراً اس دی خواہش نوں مسترد کر دتا۔ کیونجے اس وقت جماع کرنا خدا نوں نظر انداز کرنے جداں سی تے ایہ غیر مناسب سی ۔ اندر نے اسنوں یاد دیالا کہ اس دی سب توں وڈی عبادت شوہر دی خدمت کرنا اے۔ آخرکار اہلیا مان گئی لیکن اِنّی ہی دیر وچ گوتم نوں اپنی مافوق الفطرت طاقتاں دے ذریعے اندر دی حرکتےآں دی بھنک لگ گئی تے اوہ آفا فانا وچ آشرم واپس آیا۔[۳۴][۳۵] ایہ واقعہ ايسے طرح برہم پران وچ وی مذکور اے ۔[۲۱][۳۶] اندر نے گوتم نوں اوتھے نے دور کرنے دے لئی تے وضو دے لئی بھیجنے دے لئی مرغےکا سہارا لیا جس دی بانگ دے بعد گوتم اسنان دے لئی نکل گیا۔ 18واں صدی دے تیلگو زبان دے بولی دے شاعر وینکٹا کرشنپپا ناےکا نے ایسا ہی بیان کیتا اے ۔[۳۷] دوسرے حوالےآں توں معلوم ہُندا اے کہ اس نے کِسے نوں شریک جرم کر ليا سی جس نے گوتم نوں دور رکھنے وچ اس دی مدد کيتی۔ بعد حوالےآں وچ چاند دے خدا چندر دا ناں آندا اے ۔[۱۳] برہم وورتھ پران وچ ایہ واقعہ ایويں مذکور اے کہ اہلیا سورندی وچ غسل کرنے گئی تے جدوں اندر نے اسنوں دیکھیا تاں اوتھے بھیس بدل کے آ پہونچا۔ اس نے ايسے حالت وچ اہلیا توں جماع کیتا ایتھے تک کہ دونے کیفیت مستی وچ ندی وچ سما گئے۔ البتہ گوتم نے انہاں نوں رنگے ہتھوں پھڑ لیا ۔ اک دوسرے ذریعے توں وی ایہی کہانی ملدی اے تے ایہ دسنے دی کوشش کيتی گئی اے کہ اندر نے ہی اہلیا دا پِچھا کیتا سی تے اسنوں بہکایا سی ۔ منداکنی ندی دے پاس اندر اہلیا دے پاس گیا تے اپنی جنسی خواہش دا اظہا کیتا جس نوں اہلیا نے یک لخت مسترد کر دتا۔ عین ايسے وقت اندر نے گوتم دا روپ اختیار کیتا تے اپنی خواہش دی تسکین کی۔[۳۸][۳۹]
وینایکا کرشناپپا نیایکا دے ڈرامے وچ اہلیا نوں اک رومانی حسینہ تے زناکار عورت دے طور اُتے پیش کیتا اے۔ جدوں برہما ے اہلیا نوں دینا دی سب توں خوبصورت عورت دے طور اُتے بنایا اوہ اندر دے محبت وچ گرفتار ہوئے گئی لیکن برہما نے اسنوں گوتم دی تحویل وچ دے دتا۔ اہلیا دی شادی دے بعد اندر نوں وی اہلیا نوں پانے دی خواہش جاگ گئی۔وہ گوتم دی غیر موجودگی وچ اکثر اس دے پاس جایا کردا سی تے اسنوں چھیڑدا سی ۔ اک وقت اوہ وی آیا جدوں اندر نے کِسے عورت دے ہتھوں اہلیا نوں پیغما بھجوایا، اس عورت نوں کم انہاں شوہراں دا مذاق اڑانا ہُندا سی جو ایہ کہ کر جماع نئيں کردے سن کہ ایہ مسسی دا صحیح دن نئيں اے۔ اہلیا نے صدائے احتجاج بلند دی تاکہ ایہ ظاہر کرسکے کہ اوہ اندر نوں حالت جماع وچ گوتم ہی سمجھ رہی اے تے طرح اس نے تمام جنسی لذتاں دا انکار وی کر دتا۔ ايسے رات، جدوں اہلیا نے اپنے شوہر توں جماع توں لطف اندوز ہونے دی خواہش ظاہر کیتی تاں گوتم نے ایہ کہ کر منع کر دتا کہ اوہ حالے ھالت طہارت وچ نئيں اے۔ اہلیا ایہ سن کر جھلا گئی تے سوچیا کہ کاش اوتھے حالے اندر ہُندا تے اسنوں جنسی سکون دیندا۔ اندر نوں اس دی خواہش دا پتہ چل گیا تے اوہ گوتم دا بھیس بدل کے آگیا، لیکن اندر دی لطف اندوز آواز توں سارا راز کھل گیا مگر اہلیا نے بہکاوے تے دھوکھا نوں نظر انداز کردے ہوئے بخوشی اس دے نال جنسی لطف اندوزی حاصل کيتی۔ ۔[۴۰]
شراپ تے نجات
[سودھو]زیادہ تر حوالےآں توں پتہ چلدا اے کہ جدوں گوتم نوں اس قبیح حرکت دی اطلاع ملی تاں اس نے اہلیا نوں شراپ دے دتی لیکن شراپ دے متن وچ اختلاف پایا جاندا اے۔ البتہ تقریباً تمام حوالےآں دے مطابق رام نے اہلیا نوں اس شراپ توں نجات دتی تے آزادی بخشی۔
اہلیا تے اندر دی سزا
[سودھو]بال کندر وچ مذکور اے کہ گاؤماندا نے اندر دی نشان دہی دی جو ہن تک شکل بدل کے گھوم رہاہے تے اسنوں شراپ دتی کہ اس دا خصیہ ضائع ہوجائے۔ اس دے بعد گوتم نے اہلیا نوں شراپ دتی کہ اوہ ہزاراں سال تک تمام مخلوق دی نظر توں اوجھل رہے گی تے صرف ہويا اُتے گزارہ کرے گی، خاک اُتے سوئے گی تے اپنے گناہ دی سزا اسنوں جسمانی تکلیف دی صورت وچ ملدی رہے گی۔ حالانکہ گوتم نے اسنوں ایہ یقین دلایا کہ رام اک دن اس دے آشرم دی زیارت کرن گے تے جدوں اوہ انہاں دی سیوا کرے گی تب اس دے گناہ معاف ہوئے جان گے۔ انہاں تمام واقعات دے بعد گوتم نے اپنا آشرم تیاگ دتا تے اختیار کرلئی تے سلسلہ کوہ ہمالیہ دی راہ لئی۔ ایودھیا دے شہزادے رام، انہاں دے بھائی لکشمن تے انہاں دے گرو بابا وشوامتر متھلا دی جانب جانہاں دا دے سفر اُتے سن کہ انہاں دا گزر گوتم دے آشرم توں ہويا۔ جداں ہی اوہ گوتم دے آشرم دے نیڑے پہونچے تاں وشومتر نے اہلیا دی سزا دا تذکرہ کیتا تے رام نوں حکم دتا کہ اہلیا نوں نجات دے۔ حالانکہ اہلیا ملعون سی مگر وشومتر نے اہلیا نوں اک مہذب خاتون تے دیوی بنا کے پیش کیتا [۴۱] اوہ اکثر اسنوں مہا بھج (اک سنسکرت اصطلاح اے جس دا معنی “بہت مشہور تے ذی وقار“ اے ) کہیا کردا سی ۔[۴۲][۴۳][۴۴][۴۵] لیکن لفظ مہابھج دی ایہ تعریف رام بھدر آچاریہ دی اس تعریف توں مختلف اے جس دے مطابق لفظ مہابھج دا معنی اہلیا دے سیاق وچ ‘‘انتہائی بدقسمت‘‘ ہونا چاہیے۔وشومتر دے بعد شہزادےاہلیا دی زیارت دے لئی آشرم وچ داخل ہوئے جو اس وقت تک کائنات دی نظراں توں پوشیدہ تھی۔اہلیا زہد و اخلاص دے نور وچ غرق اک نورانی پیکر دا مرقع لگ رہی سی لیکن اوہ دنیا دی نظراں توں ایداں دے ہی اوجھل سی جداں سورج سیاہ بادلاں دی اوٹ وچ پوشیدہ رہندا اے یا چودنيں دے چاند دی چمک دھند وچ کدرے کھو گئی ہوئے یا تیز روشنی دھواں دی نذر ہوئے گئی ہوئے۔ اپنے گرو دی تعلیمات دی روشنی وچ رام دے تصور وچ اہلیا اک طاہرہ تے پاکباز عورت سی۔ اپنے بھائی لکشمن دی معیت وچ رام نے اہلیا دے پیر چھوکر اسنوں عزت دتی، رام نے اس فعل نے اہلیا نوں سماج وچ اس دا وقار لُٹیا دتا۔ اہلیا نوں گوتم دے کہے ہوئے لفظاں یاد آگئے کہ رام ہی اسنوں نجات دلائاں گے لہذا اس نے نے دوناں نوں سلام کیتا تے نے دل کھول کر انہاں دا استقبال کیتا تے جنگل دے تازہ پھلاں توں انہاں دی ضیافت دی تے انہاں دے پیر دھوئے، ایہ اس زمانےماں کِسے نوں عزت دینے دا اک طریقہ سی ۔ بھگوان تے ہور آسمانی مخلوق نے رام تے اہلیا اُتے پھُل برسائے کیونجے ہن اہلیا پاک صاف تے معصوم عن الخطا ہوئے چکی سی تے اس دے گناہ دھل چکے سن ۔ بالآخر گوتم آشرم وچ واپس آیا تے اہلیا نوں قبول کر ليا۔[۴۶][۴۷]
مہابھارت وچ اک جگہ مذکور اے کہ اندر نے جداں ہی اہلیا نوں ورغلایا سزا دے طور اُتے اس دی داڑھی سونے دی ہوئے گئی، اک شراپ اسنوں کوشیکا نے دتا ( کوشیکا نوں اکثر گوتم منیا جاندا اے ) جس دی وجہ توں اس دے خصیتین ضائع ہوئے گئے سن ۔[۴۸][۴۹] اتر کنڈ وچ مذکور اے کہ اندر نوں اس دے تخت ضائع ہونے دی بد دعا دتی گئی سی تے ایہ کہ دنیا وچ ہونے والے ہر زنا دا ادھا گناہ ايسے نوں ہوئے گا۔ جدوں کہ معصوم اہلیا توں دنیا دی سب توں خوبصورت عورت ہونے دا خطاب کھو لیا گیا سی کیونجے اوہ اندر دے ورغلانے وچ آگئی سی۔ اہلیا نے عبادت و ریاضت توں اپنی عصمت واپس حاصل کرلئی (حالانکہ تمام متون وچ اس دا حوالہ نئيں ملدا اے )، لیکن گوتم نے اسنوں ايسے وقت قبول کیتا جدوں اس نے رام دی خدمت کيتی تے رام نے اسنوں نجات دلائی۔[۵۰][۵۱][۳۳] کچھ پراناں وچ وی اہلیا دا بچاو کیتا گیا اے۔ برہم پران وچ مذکور اے کہ اہلیا نوں اک سوکھی ندی وچ تبدیل کر دتا گیا سی لیکن اس نے اپنی عصمت دی دہائی دتی تے انہاں نوکراں نوں گواہاں دے طور اُتے پیش کیتا جو خود وی اندر دے بہکاوے وچ آگئے سن ۔ گوتم نے اپنی بھروسا مند زوجہ دے شراپ دی شدت کم کر دتی تے جداں ہی اوہ گوداوری (گوتمی) توں ملی اسنوں نجات مل گئی۔ اندر نوں ایہ سزا ملی کہ اوہ اپنے جسم اُتے عورت دی شرمگاہ اٹھائے پھردا تھالیکن جداں ہی اس نے گوتمی وچ اسنان کیہ اوہ شرمگاہ انکھاں وچ بدل گئی۔ صرف برہم پران ہی اوہ واحد مصدر اے جس وچ رام نوں کہانی وچ جگہ نئيں دتی گئی اے۔ تے رام دی جگہ گوتمی ندی دی عظمت نوں دسیا گیا اے ۔[۲۱][۳۶] پدم پران دے مطابق جداں ہی اند نے بلی دی شکل وچ بھاگنے دی کوشش کيتی ، گوتم نے اسنوں عضو مخصوص دے ضائع ہونے دی بددعا دتی تے ایہ کہ اس دے جسم اُتے ہزار نسوانی شرمگاہ لٹکدی رہیاں۔ اہلیا نے خود نوں بے قصور دسیا لیکن گوتم دی نظر وچ اوہ طاہرہ نئيں رہی سی اس لئی اس نے اسنوں شراپ دتی کہ اوہ محض ہڈیاں تے کھل دا ڈھانچہ بن جائے۔ گوتم نے فرمان جاری کیتا کہ اہلیا اس وقت اپنی خوبصورتی واپس پا لے گی جدوں رام اسنوں تکلیف وچ دیکھ کے ہنسے گا ، اس وقت اہلیا اک سوکھی ہوئی ندی دی شکل وچ ہوئے گی، بغیر جسم دے ہوئے گی (راماین دا شراپ) او اک پتھریلے راستہ اُتے پئی ہوئے گی۔ جدوں رام دا ظہور ہُندا اے تاں اوہ اہلیا دی معصومیت دی گواہی دیندے نيں تے اندر نوں گناہگار ٹھہراندے نيں تے عین ايسے موقع اُتے اہلیا اپنی خوبصورت جسم وچ پرت آندی اے تے پری پیکر بن جاندی اے تے گوتم دے نال فیر توں گھر بسا لیندی اے ۔[۳۴][۳۵]
پتھریلے نقش و نگار
[سودھو]اہلیا توں متعلق مشہور کہانیاں تے بعد دے دور دے تھیٹر تے الیکٹرانک میڈیا وچ دکھائے جانے والے سلسلےآں وچ اہلییا نوں گوتم دے شراپ دا شکار ہوئے کے پتھر وچ تبدیل ہُندا دکھایا گیا اے تے رام دے پیر توں چھوجانے دے بعد ہی اوہ انسان بن پاندی اے۔
براہم ویورت پران دے مطابق گوتم اندر نوں شراپ دیندا اے کہ اوہ اک ہزار نسوانی شرمگاہ نوں اپنے جسم اُتے اٹھائے پھریگا لیکن جداں اوہ بھگوان سوریا دی پوجا کریگا تاں اوہ شرمگاہاں اکھ وچ تبدیل ہوئے جان گی۔ اہلیا گرچہ بے گناہ سی مگر 60 ہزار برس تک پتھر بنی رہی تے رام دے پیر توں مس ہونے دے بعد ہی انسان بن سکی۔اہلیا بغیر کِسے آنا کانی دے فیصلہ قبول کر ليا۔ ايسے پران دے دوسرے نسخہ وچ ميں مذکور اے کہ گوتم نے بلی دی شکل وچ اندر دی نیت نوں بھانپ لیا تے اسنوں خصی ہونے دا شراپ دتا۔ اہلیا دی اپنی بے گناہی دی گہار نوں گوتم نے قبول کیتا تے کہیا کہ اہلیا نوں ذہن بالکل پاک صاف اے تے کہیا کہ اہلیا نے “صداقت تے اخلاص دا دامن نئيں چھوڑا‘‘۔ لیکن کِسے دوسرے مود دے بیج نے اس دے جسم نوں نجس کر دتا اے۔ گوتم نے اہلیا نوں حکم دتا کہ جنگل وچ چلی جائے تے پتھر وچ منتقل ہوجائے ایتھے تک کہ رام اپنے پیر توں مس کر کے اسنوں نجات دلائے۔[۳۸][۳۹] ویکنٹ کرشنپاماں مذکور اے کہ جیسےہی اندر مایوس ہوئے کے باہر نکلدا اے گوتم اوتھے آ پہونچکيا اے تے اہلیا نوں پتھر دی بن جانے دی شراپ دیندا اے جو بعد وچ رام دے پیر توں س ہوئے کے نجات حاصل کریگی۔ اسنوں نجات ملنے دے بعد گوتم تے اہلیا دونے فیر توں مل جاندے نيں تے جنسی آسودگی حاصل کردے نيں۔ ایہی نئيں، بلکہ اوہ جنسیات تے عمل شہوت دے نويں طریقےآں نوں وی کھوجتے نيں۔[۵۲] اسکند پران وچ مذکور اے کہ جداں ہی گوتم اوتھے آندا اے، اہلیا اسنوں باکل سچائی دے نال سارا ماجرا کہ سناندی اے، لیکن گوتم اسنوں پتھر دا بنا دیندا اے کیونجے اہلیا خود ایہ مندی اے کہ اس نے گھومنے والے پتھر دی مانند کم کیتا اے جو گوتم تے اندر دے اشاراں تے حرکات و سکنات دی تفریق تک نئيں کر سکی۔ رام دے پیر توں مس ہوئے کے اس دے نجات پانے دی پیشن گوئی ايسے وقت کر دتی گئی سی۔ خود زدہ اندر ايسے وقت بلی بن دے بھج جاندا اے تے اسنوں خصی ہونے دی بددعا ملدی اے ۔[۵۳] اہلیا دی سچائی کتھا سرت سجے وچ بیان ہوئی اے۔ جدوں گوتم جائے وقوع اُتے آندا اے اندر بلی بن دے بھاگنیا چاہندا اے لیکن اسنوں اک ہزار شرمگاہ دھونے دی بددعا ملدی اے۔ جدوں اہلیا توں اس دے مہمان دے بارے وچ پُچھیا جاندا اے تاں اوہ کہندی اے کہ اوہ مججارا، (بلی یا میرا) سی۔ گوتم اک قہقہہ لگاندا اے تے اسنوں پتھر دی بن جانے دی بد دعا دیندا اے جو بعد مین شہزادہ رام دے پیر توں مس ہوئے کے نجات حاصل کر لیندی اے کیونجے گھٹ توں گھٹ اوہ سچ تاں بولدی اے ۔[۱۷][۳۲] اہلیا کہانی دا اک ہور مصدر کالی داس دی کتاب رگھوونش اے۔ اس وچ مذکور اے کہ گوتم دی بیوی (ناں مذکور نئيں اے ) کچھ مختصر وقت دے لئی اندر دی بیوی بن گئی سی، لیکن اس وچ شراپ دا تذکرہ نئيں اے۔ حالانکہ اس دی خوبصورتی دا پرتن تے نجات پانے دا تذکرہ ملدا اے تے رام دا واقعہ وی ہوئے بہو مذکور اے ۔[۵۴] کالی داس دیاں کتاباں اُتے تحقیق کرنے والے گوتم پٹیل دا کہنا اے کہ کالی داس اوہ پہلا شخص اے جس نے کِسے وی چیز دے پتھر وچ تبدیل ہوجانے نوں سب توں پہلے بیان کیتا اے -[۵۵] رام ونترم وچ مذکور اے کہ رام نے اپنے پیراں توں اہلیا نوں نئيں چھوا سی بلکہ اس دے پیراں دی دھول ہی اہلیا نوں زندگی دی طرف لیانے دے لئی کافی سی۔ رام ونترم بھگتی تحریک دے متعلق شاعری دی کتاب اے جو رام نوں نجات دہندہ دے طور اُتے پیشکردی اے ۔[۵۶][۵۷]
اہلیا تے رام دے تعلق توں نويں او پرانے مصادر وچ قدرے اختلاف پایا جاندا اے۔ بال کنڈ وچ رام نوں خدا دا روپ منیا گیا اے تے انہاں دے بھگوان ہونے نوں تسلیم کیتا گیا اے جدوں کہ بعد دے مصادر وچ اہلیا نوں اک گناہگار عورت منیا گیا اے جسنوں بھگوان رام نجات دیندے نيں۔[۵۸] بھگتی تحریک دی نظماں وچ خدا نوں بطور نجات دہندہ دسیا گیاہےتے اس صفت نوں خوب بیان کیتا گیا اے ۔اس طرح دی نظماں دا مرکزی خیال اہلیا دا گناہ کرنا، فیر اسنوں شراپ ملنا تے فیر بھگوان رام دا اسنوں نجات دینا اے ۔[۵۹]
14واں صدی دی برہما پران دی دے پنجويں باب دے زیادہ تر اہلیا دا ہی قصہ مذکور اے۔ ہور تمام مصادر دی طرح ایتھے وی اہلیا پتھر دی بن جاندی اے تے اسنوں رام دی خدمت کرنے دی صلاح دتی جاندی اے۔ رام نوں سب توں وڈا بھگوان دسیا گیا اے ۔وشومتر دی صلاح اُتے رام اپنے پیراں توں پتھر نوں مس کردا اے تے اہلیا اک خوبصورت لڑکی بن دے ظاہر ہُندی اے تے رام نوں سلام کردی اے ۔وہ رام نوں وشنوکا اک اوتار دسدی اے جو تمام کائنات دا منبع اے تے کئی خدا تے مقدس ہستیاں جس دے اگے سر جھکاندی نيں۔رام دی عبادت کرنے دے بعد اوہ گوتم دے پاس آندی اے، کہانی دے اخیر وچ دسیا جاندا اے کہ اہلیا دی مناجات رام دی قربت حاصل کرنے دا سب توں اہم ذریعہ اے ۔[۶۰] اودھی زبان دی رام چرت مانس (16واں صدی) وچ اندر دا اہلیا دے پاس آنا مذکور نئيں اے۔ اس وچ وشومتر رام نوں دسدا اے کہ شراپ زدہ اہلیا پتھر دی بنی ہوئی اے تے رام دے قدماں دی دھول دی منتظر اے ۔[۶۱] اہلیا رام نوں دسدی اے کہ گوتم نے شراپ دے کے چنگا ہی کیتا اے تے اوہ اسنوں اپنے حق وچ چنگا سمجھدی اے۔ کیونجے ايسے وجہ توں اوہ رام نوں دیکھ پائی جو اسنوں نجات دے کے دنیاوی زندگی وچ واپس لاندا اے ۔[۶۱] تلسی داس ايسے کہانی نوں رام دے رحم وکرم تے اس دی عظمت کوبیان کردے ہوئے بار برا دوہراندا اے ۔[۶۲] ايسے اُتے تبصرہ کردے ہوئے رام بھدرچاریہ کہندے نيں کہ رام تن چیزاں نوں تباہ کیاہے؛ اپنی اکھاں توں اہلیا دے گناہ، اپنے پیراں دی دھول توں اہلیا دا شراپ تے اپنے پیراں دے لمس توں اس دا جمود۔[۶۳]
ہور مصادر
[سودھو]ہور نادر مصادر وچ شراپ دا تذکرہ نئيں اے۔ مہابھارت وچ جتھے بہلانے تے ورغلانے دا تذکرہ مفقود اے اوتھے گوتم غصہ وچ آکے اپنے بیٹے چراکاری نوں حکم دیندا اے کہ اوہ اپنی ناپاک ماں دا سر قلم کر دے تے آشرم چھڈ کے چلا جاندا اے۔ البتہ بیٹا حکم مننے توں انکار کردیندا اے تے ایہ ثابت کردیندا اے کہ اہلیا بے قصور اے۔ گوتم واپس آندا اے تے اسنوں اپنے جلد بازی توں لئی گئے فیصلے اُتے ندامت ہُندی اے ۔[۳۳][۶۴] بھیل راماین دے مطابق گوتم مقید اندر اُتے حملہ کردا اے، اسنوں آزادی اس وعدہ اُتے ملدی اے کہ اوہ فصلاں اُتے بارش بن دے برستا رہے گا۔ اسنوں ایہ وی دھیان وچ رکھنا اے کہ اک چوتھائی فصل گوتم دے ناں ہونی چاہیے۔ ایتھے اہلیا نوں اک سوکھی تے جلی ہوئی زمین دی مانند دسیا اے جسنوں اندر دی بارش دا شدت توں انتظار رہندا اے جسنوں سمندری طوفان ( گوتم) نے سب کچھ سکھایا ہويا ہُندا اے ۔[۱۳]
جدید روایات
[سودھو]جدید قلمکاراں نے اہلیا نوں اک نواں روپ دے دتا اے تے متعدد ہندوستانی زباناں وچ شاعری تے افسانےآں وچ اہلیا دا تذکرہ کیتا گیا اے ۔[۶۵][۶۶] حالانکہ قدیم روایات وچ اہلیا دا کردار زیادہ وڈا نئيں اے۔ اسنوں “آ پاس دے لوکاں نال نفرت تے بد بختی دا نمونہ“ بنا دتا جو صنفی معیار نوں تہس نہس کردیندی اے۔ جدیدقلمکاراں نے اہلیا نوں اک مافوق الفطرت دیوی قرار دتا اے نہ کہ رام دے رحم و رکرم اُتے نجات وانے والی اک دیوی۔[۶۵][۶۶] خلاصہ ایہ کہ جدید مذہبی راماین وچ رام نوں اک ہیرو دسیا گیا اے تے اہلیا دا پتھر توں دنیاوی زندگی وچ پرت آنا اس دی زندگی دا اک ما فوق الفطرت کارنامہ قرار دتا گیا اے۔ اہلیا دی شاعری جدید شاعری وچ وی جگہ ملی اے۔ مشہور زمانہ بنگالی شاعر رابندر ناتھ ٹیگور نے بنگالی زبان انگریزی زبان وچ ،[۶۷] پی ٹی نرسمہا چار نے 1940ء وچ کنڑا زبان وچ اک منظوم ڈراما لکھیا جس دا ناں اہلیا لکھیا، جس وچ اوہ دھرم ( ایمان) اُتے کم (خواہش) نوں ترجیح دیندی اے ۔[۱۸][۶۵] ایہ سب ڈرامے کئی بار ٹی وی اُتے دکھائے جا چکے نيں۔[۶۸][۶۹] شاعری دے علاوہ ناچ وچ وی اہلیا دی جھلک دیکھنے نوں ملدی اے جداں کیرلا دا موہنی آٹم ناچ۔[۷۰][۷۱] ایداں دے ہی اوڈیشا دی رہتل وچ وی کدرے اہلیا دے قصے سننے نوں ملدے نيں۔[۱۶] کنچن نامبیار دا ڈراما اہلیا موکشم کئی بار کھیلا گیا اے ۔[۷۲] تے اندھرا پرديس دا اک مشہور تیلگو ڈراما اہلیا دی کہانی اُتے مبنی اے ۔[۷۳] 20واں صدی دے اوائل وچ پرانی طرز دی کہانیاں ہی دوہرائی گئياں جداں 1938ء وچ سبرامنیا نے اپنی تمل بولی دی نظم وچ لکھیا کہ اہلیا اندر نوں جسمانی تعلقات توں بچنے تے خواہش نوں کنٹرول کرنے دا درس دیندی اے مگر اندر ہی اسنوں زنا بالجبر دا شکار بنا لیندا اے۔ گوتم اسنوں غم توں نجات دینے دے لئی پتھر وچ تبدیل کردیندا اے ۔تمل دے ہی لکھاری یوگیار اہلیا نوں معصوم گرداندے نيں۔ انہاں دے مطابق اہلیا اندر دے جال وچ پھنس گئی سی تے اس دے نال سو کر ناجائز تعلقات دا شکار ہوئی لیکن بعد وچ اسنوں اپنے گناہ دا احساس ہويا تے اس نے سزا نوں بخوشی قبول کر ليا۔[۶۵] اڑیہ زبان وچ لکھی گئی ناول مہاموہا (1997ء) وچ اہلیا نوں اک آزاد خیار عورت دسیا گیا اے جو خود نوں اندر دے سامنے پیش کردی اے تاکہ اوہ اس دی نفسانی اگ بجھائے تے اسنوں مکمل عورت ہونے دا احساس دلائے۔ جدوں گوتم نوں اس دے جھوٹھ دا پتہ چلدا اے تاں اوہ گوتم دے نال آزادی تے صداقت اُتے بحث کردی اے ۔[۷۴] کچھ لکھاریاں نے شراپ تے نجات دے بعد اہلیا دی زندگی نوں کہانی دا ایسا ماحصل تصور کرنے دی کوشش کيتی اے جو قدیم متون وچ اک مبہم ہی رہیا۔[۷۵] 1943ء وچ پدھومی پیندا نے تمل بولی وچ سپا وی مو کنم (شراپ توں نجات) لکھی، دے بی سری دیوی نے ملیالم زبان وچ 1990ء وچ کہانی لکھی جسنوں اردو وچ “پتھر دی عورت“ توں ترجمہ کیتا جا سکدا اے، انہاں دونے کتاباں وچ رام دے دوہرے معیار (دوغلا پن) نوں ثابت کرنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ انہاں دا کہنا اے کہ جے عورت دے نظریے توں دیکھو تاں رام نے عورت دے تئاں دوہرا معیار اپنایا اے۔ اک طرف اوہ اس اہلیا نوں اپنے پیراں توں مس کر کے شراپ توں نجات دلاندے نيں جس دے اُتے زنا دا الزام سی لیکن اوہی رام اپنی بیوی سیندا نوں اس دے مغوی راون دے نال جنسی تعلق دے جھوٹھے الزام اُتے سزا دیندے نيں۔[۷۶] پدھومی پیندا دی کہانی وچ مذکور اے کہ جدوں اہلیا نوں پتہ چلدا اے کہ سیندا جی نوں خود نوں بے گناہ ثابت کرنے دے لئی اگ توں گزرنے اُتے مجبور کیتا جا رہیا اے تاں فیر توں پتحر دی بن جاندی اے ۔سری دیوی نے لکھیا اے کہ اہلیا او وقت پتھر دی بن جاندی اے جدوں اوہ سندی اے کہ سیندا جی نوں اپنی بے گناہی ثابت کرنے دے بعد وی مملکت توں دور کر دتا جاندا اے ۔پدھومی پیندا نے ایتھے تک لکھیا اے کہ اہلیا نوں متعدد بار ذہنی صدمہ توں دو چار ہونا پڑدا اے کیونجے شراپ توں نجات ملنے تے بے گناہی ثابت ہونے دے بعد وی گوتم دی تحویل وچ اسنوں اندر دے بہکاوے نوں جھیلنا پڑدا اے تے ایہ کہ ایہ سب ہوچکنے دے بعد سماج اسنوں قبول نئيں کردا اے ۔[۶۵] گوتم نوں وی اپنے جابرانہ فیصلہ دی وجہ توں کڑوی نگاہاں دا سامنا کرنا پڑدا اے ۔پدھومی پیندا دی اک ہور کہانی وچ مذکور اے کہ گوتم اہلیا تے اندر نوں معاف کر دیندا اے ۔[۶۵]
ایس سیوا سیکرم نے 1980ء وچ تمل بولی وچ اک نظم اہالی کائی دے ناں توں لکھی جس وچ کہانی وچ اہلیا دے پتھریے نقش و نگار دا تجزایہ کیہ جاندا اے ؛ اہلیا دی شادی اک ایداں دے شخص توں ہوئی جس وچ اہلیا دی دلچسپی کِسے پتھر دی مورتی توں زیادہ نئيں سی ايسے لئی اپنی نفسانی خواہشات دی تسکین دے لئی اوہ اندر دا رخ کردی اے جس دا انجام اہلیا دا مورتی بن جانا ہويا۔ شاعر سوال کردا اے کہ آیا اہلیا دے لئی پتھر دی ہی بنی رہنا چنگا سی یا ایسی شادی وچ بنے رہنا صحیح سی جو کِسے پتھر توں کم نئيں سی ۔ مارکسوادی نقاد کووائی گینانی اپنی نظم کھلی ہالی وچ لکھدے نيں کہ اہلیا جاگیردارانہ نظام تے سرمایہ داری نظام نمائندگی کردی اے ۔[۶۵][۱]
جدید ادب وچ سنت سنگھ سیکھاں دا پنجابی زبان وچ ڈراما کلاکار (1945ء) اہلیا دے تعلق توں کافی اہمیت دا حامل اے ۔اس دا مرکزی مضمون پیار، جنسیت تے خواہش اے۔ اس ڈراما وچ اہلیا اک آزاد خیال عورت اے جو اندر توں اپنی ننگی تصویر بنواندی اے، اندر گوتم دا اک شاگرد اے، اہلیا اپنے اس فیصلہ دا بچاو کردی اے ۔جدوں کہ شوہر نوں بہت ناگوار گزردا اے ۔[۶۵] این ایس مادھون دی ملیالم بولی دی کہانی وی جدید انداز وچ کہی گئی اے جس وچ اہلیا اُتے جنسیات دا الزام لگایا جاندا اے، اسنوں اس دا شوہر ماردا اے، اوہ کوما وچ چلی جاندی اے تے اس دیاعصابیات والی بیماری دا علاج رام کردا اے۔2015ء وچ اک مختصر فلم اہلیا بنی جس وچ اک پولس اندر اہلیا نال ملن دے بعد پتھر دا بن جاندا اے۔[۲][۳] تیلگو فلم وچ وی ایہی کہانی دوہرائی گئی اے ۔اس دے علاوہ تے وی کئی کہانیاں نيں جس وچ اہلیا تے اندر دو پیار کرنے والے نيں جنہاں وچ محبت، جنسیات تے دھوکھا شامل اے۔ اس وچ سزا تے شراپ وی اے۔ موت دے بعد دونے تناسخ وچ اک ہوئے جاندے نيں۔[۷۷][۷۸]
اولاداں
[سودھو]راماین وچ اہلیا دے بیٹے دا تذکرہ ملدا اے، اس دا ناں شتا نند اے ۔وہ خاندانی پجاری تے میتھیلا دے جاناکا دا معلم اے۔ اس کہانی وچ شتا نند وشومتر توں اپنی ماں دے بارے وچ اپنے ذہنی دباؤ دا اظہار کردا اے ۔[۷۹][۸۰] اس بالعکس مہابھارت وچ دو بیٹےآں دا تذکرہ ملدا اے ۔شرادوان، جو اپنے ہتھ وچ تیر لے کے پیدا ہويا سی تے دوسرا چیراکاری۔ انہاں دے علاوہ اک گمناں بیٹی دا وی تذکرہ ملدا ہ۔ ومان پران وچ تن بیٹیاں دا تذکرہ ملدا اے: جیا، جیندی تے اپاراجی۔[۷۹] اک ہور کہانی وچ مذکور اے کہ ارون، بھگوان سوریا دا اک تانگہ کھینچنے والا آدمی اک مرتبہ عورت بن دے اپنا ناں ارونی کرلیندا اے تے اندر دی نطر اس اُتے پرتی اے تے اندر دا محبت ہوئے جاندی اے تے اک بیٹا والی پیدا ہُندا اے۔ اگلے دن سوریا دی درخواست اُتے ارون فیر توں عورت بندا اے تے سورج دے ہاں اک بیٹا پیدا ہُندا اے۔ اس دا ناں سوگریوا رکھیا جاندا اے۔ دونے بیٹےآں نوں اہلیا دی تحویل وچ دتا جاندا اے مگر گوتم نوں برا لگدا اے تے انہاں دوناں نوں بندر بنا دیندا اے ۔[۱۷][۸۱][۸۲] تھائی زبان دی راماین وچ راکامین، والی تے سورگیوا نوں اہلیا دا بیٹا دسیا گیا اے تے نے باپ اندر تے سوریا نيں۔ لیکن اہلیا انہاں نوں گوتم دا بیٹا دسدی اے۔ گوتم انہاں نوں ناپسند کردا اے تے انہاں سب نوں بندر بنا دیندا اے۔ بدلے وچ اہلیا انجانی نوں شراپ دیندی اے تے اس دے ہاں وی بندر پیدا ہُندا اے کیونجے گوتم دی بہن انجانی ہی اہلیا دا راز گوتم نوں دسدی اے۔ انجانی بندر (ہنومان نوں جنم دیندی اے۔ ایہی ہنومان بھگوان کہلاندا اے تے رام دی مدد کردا اے ۔[۸۳]
کچھ تمل لوک خود لو اہلیا تے اندر دی اولاد دسدے نيں تے انہاں دے قبیلے دے ناں اہلیا دے بیٹےآں دے ناں اُتے نيں۔ گوتم تِناں بیتاں دے ناں انہاں دی عادتاں اُتے رکھ دیندا اے:
- اگمودیار- بہادر- گوتم دا مقابلہ کردا اے۔
- ماراوار- پیڑ- ایہ پیڑ اُتے چڑھنے وچ ماہر سی ۔
- کاللار- چٹان- ایہ چالاکی توں چٹاناں دے پِچھے چھپ جاندا تھا۔[۸۴]
تشخیص تے یاد
[سودھو]اہلیاکے بارے وچ اک شعر بہت مشہور اے۔
سنسکرت دے لفظاں
اہلیا دروپدی سیندا تارا ای پنچ کنیا سمارینتیم مہا پتاکن اسنیہ
اردو ترجمہ
اہلیا، دروپدی، سیندا، تارا تے مندو داری
ہر اک نوں ایہ پنج ناں یاد رکھنے چاہیے کیونجے
ان نوں یاد رکھنے توں گناہ معاف ہُندے نيں۔
ملاحظہ: کدرے کدرے سیندا دی جگہ کندی دا ناں آندا اے ۔[۸۵][۸۶][۸۷]
راسخ الاعتقاد ہندو تے بالخصوس ہندو بیویاں پنج کنیا، پنج مطہرہ عورتاں نوں ضرور یاد رکھدے نيں تے اپنی دعاواں وچ انہاں دا منتر پڑھدے نيں۔[۸۸][۸۷][۸۹] اک عقیدہ دے مطابق اوہ پنجاں سب توں مقدس عورتاں نيں۔[۸۹] انہاں نوں مہاستی وی کہیا جاندا اے ۔[۱۶] ماہاری ناچ رہتل وچ انہاں نوں افضل ترین عورت منیا جاندا اے ۔[۸۸] اس نظریے دے مطابق اہلیا عفت دی اک مثال اے جسنوں جنسیت دے حوالہ توں نشانہ بنایا جاندا اے حالانکہ اپنے شوہر دے تئاں اس دی وفاداری عظیم بناندی اے ۔[۸۹] اہلیا نوں اس دے شخصیت، غیر معمولی خوبصورتی تے سب توں پہلی پنیا ہونے دے ناطے اکثر پنچ کنیا دی سردار منیا جاندا اے۔[۹۰] دیوی بھاگوت پران وچ اہلیا نوں دوسرے درجہ دی دیوی منیا گیا اے جو انتہائی لائق، خوبصورت تے قابل تعریف اے۔ اہلیا دے درجہ وچ تارا تے مندوداری اے تے انہاں دے نال ہی اروندھدی تے دمیندی وی اے ۔[۹۱] ہور مبصرین پنچ کنیا نوں مثالی عورت نئيں مندے ہین۔[۹۲] پنچ کنیا دے مصنف بھٹاچاریہ دوسری کتاباں وچ پنج کنیا؛ اہلیا، سیندا، ستی، دامیندی تے اروندھدی نوں پنج کنیا مننے وچ اختلاف کردے نيں۔ انہاں دا کہنا اے کہ ایہ پنج عورتاں؛ اہلیا، دروپدتی، کندی، تارا تے مندوداری مقدس تے عفیف نئيں نيں کیونجے انہاں نے اپنی زندگی وچ شوہر دے علاوہ کِسے مرد نال ملاقات کيتی اے ۔[۹۳]
جس جگہ اہلیا نوں نجات ملی اسنوں اہلیا تیرتھ دے ناں توں جانیا جاندا اے تے مقدس منیا جاندا اے۔ تیرتھ پانی والی مقدس جگہ اے جتھے زائرین خود نوں پاک صاف کرنے دے لئی اسنان کردے نيں۔ اہلیا دا تیرتھ استھان کافی منتازع رہیا اے، اک روایت دے مطابق گوداوری دے کنارہ پے۔ دوسری جگہ نرمدا نوں دسیا جاندا اے۔ دونے جگہاں مقدس منیا جاندا اے، انہاں وچوں اک جگہ، جھگڑیہ وچ مندر بنا اے۔ دوسری جگہ دربھنگہ ضلع وچ اے ۔[۹۴][۹۵] ايسے ضلع وچ اہلیا استھان ناں توں مشہور اے ۔[۹۶] جو عورت نوں لبھانا چاندے ہاں تے کم دیو دی طرح خوبصورت دکھنا چاہندے ہاں اوہ اہلیا تیرتھ اُتے کورم پران دی پوجا کر سکدے نيں۔ کامدیو نے ہندو ماہ چیت وچ ایسا ہی کیتا سی ۔ اک عقیدہ کےمطابق نوں اہلیا تیرتھ وچ نہاندا اے تے حیات بعد الموت وچ آرام توں رہے گا۔[۹۷] بھٹاچاریہ دے مطابق اہلیا اک ابدی عورت اے جو اپنے شوہر دے برخلاف اک شہوت پرست خدا دے جنسی جذبات نوں قبول کرلیندی اے کیونجے شوہر نےکدی اسنوں جنسی تسکین نئيں دی۔مصنف اہلیا نوں اک آزاد خیال عورت مندا اے جو اپنے فیصلے خود لیندی اے، خطرےآں توں کھیلدی اے تے غیر معمولی کم کرنے دی خواہاں رہندی اے۔ جدوں اس دا گناہ ظاہر ہُندا اے تاں اوہ اعتراف وی کردی اے تے سزا نوں بخوشی قبول کر لیندی اے۔[۹۸][۹۹]
دایاں بازو ہندو تنظیم راشٹریہ سیویکا سمیندی دے مطابق اہلیا خارجی مرداں خصوصا برطانوی راج دے مرداں تے مسلم مرداں تے ایتھے تک کہ ہندو مرداں توں وی زنا بالجبر دی علامت اے ۔[۱۰۰] نسوانی مصنفہ تارابائی شندے لکھدی نيں کہ بدکردار خدا جداں اندر دا مقدس عورتاں جداں اہلیا نوں بہکانے والی تصویراں بد اخلاقی پھیلانے دی ذمہ دار نيں۔ اوہ پوچھدی نيں کہ پتی ورت دھرم اِنّا اہم کیوں اے ؟ پتی ورت دھرم دا مطلب اے بیوی دا شوہر دے تئاں مکمل وفاداری تے جاں نثاری دا ثبوت دینا تے دل و جان توں اس دی خدمت کرنا۔[۱۰۱]
خداواں دے جنسی کارنامےآں دا افسانہ یونانی اساطیر وچ وی ملدا اے جتھے اندر ہی دے درجے دا اک خدا، خداواں دا بادشاہ زیوس الکمین اس دے شوہر دے روپ وچ آکے بہکاندا اے جس توں افسانوی ہیرو ہرکولیس دی پیدائش ہُندی اے۔ اہلیا دی طرح الکمین وی عتاب دا شکار ہُندی اے۔ اسنوں زیوس نوں نہ پیچاننے تے شوہرکے علاوہ توں جنسی تعلات بنانے تے دے لئی سزا دتی جاندی اے۔ اہلیا تے الکمین دے افسانے بنیادی ایہ فرق اے کہ الکمین دے کارنامےآں دا نتیجہ ہرکیولیس بن دے سامنے آیا جو بعد وچ بہت وڈا خدا بنا اس لئی الکمین دی حرکت نوں برا نئيں منیا گیا جدوں کہ اہلیا دی حرکت نوں مکمل طور اُتے جنسی تے شہوت پسند منیا گیا۔[۱۰۲][۱۰۳]
پاورقی حواشی
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ ۱.۴ "Radhika Apte and Somitra Chatterjee's haunting performances in Sujoy Ghosh’s Ahalya". DNA. 22 جولائی 2015. http://www.dnaindia.com/entertainment/report-watch-radhikta-apte-and-soumitra-chatterjee-s-haunting-performances-in-sujoy-ghosh-s-ahalya-2106632. Retrieved on 22 جولائی 2015.
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ "Radhika Apte stars as a modern Ahalya in Sujoy Ghosh’s new short film". NDTV. 22 جولائی 2015. http://movies.ndtv.com/regional/radhika-apte-stars-as-a-modern-ahalya-in-sujoy-ghoshs-new-short-783633. Retrieved on 22 جولائی 2015.
- ↑ ۳.۰ ۳.۱ Sangeetha Devi Dundoo (28 دسمبر 2013)۔ "The curse of the cliché"۔ The Hindu۔ 19 جنوری 2015 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 19 جنوری 2015
- ↑ Apte 2004, p. 73۔
- ↑ Apte 2004, p. 637۔
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 798۔
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ Vijnanananda 1921–22, p. 876۔
- ↑ Wilson 2008, p. 100۔
- ↑ Wilson 2008, p. 650۔
- ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ Jhaveri 2001, pp. 149–52.
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ ۱۳.۰ ۱۳.۱ ۱۳.۲ Goldman 1990, p. 218.
- ↑ Söhnen-Thieme 1996, pp. 50–1.
- ↑ Ritha Devi Spring-Summer 1977, pp. 25–9.
- ↑ ۱۶.۰ ۱۶.۱ ۱۶.۲ Mani 1975, p. 17.
- ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ ۱۷.۲ Garg 1992, pp. 235–6.
- ↑ ۱۸.۰ ۱۸.۱ Bhattacharya 2000, pp. 14–5.
- ↑ Doniger 1999, pp. 89–90, 321–2.
- ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ Söhnen-Thieme 1996, pp. 51–3.
- ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ ۲۱.۲ Söhnen-Thieme 1996, pp. 54–5.
- ↑ ۲۲.۰ ۲۲.۱ Feller 2004, p. 131.
- ↑ Söhnen-Thieme 1996, pp. 46–8.
- ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ ۲۴.۲ ۲۴.۳ ۲۴.۴ Feller 2004, p. 132.
- ↑ Keith 1998, p. 132.
- ↑ Feller 2004, pp. 132–5.
- ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ Söhnen 1991, p. 73.
- ↑ Ray 2007, pp. 24–5.
- ↑ The Hindu 25 جون 2010.
- ↑ Söhnen-Thieme 1996, pp. 58–9.
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ ۳۲.۰ ۳۲.۱ Ray 2007, pp. 25–6.
- ↑ ۳۳.۰ ۳۳.۱ ۳۳.۲ ۳۳.۳ Doniger 1999, pp. 92–3, 321–2.
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ Goldman 1990, pp. 215–6.
- ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ Doniger 1999, pp. 95–6, 321–2.
- ↑ ۳۶.۰ ۳۶.۱ Doniger 1999, pp. 100–3, 321–2.
- ↑ Söhnen-Thieme 1996, pp. 56–8.
- ↑ ۳۸.۰ ۳۸.۱ Doniger 1999, pp. 94, 321–2.
- ↑ ۳۹.۰ ۳۹.۱ Doniger 1999, pp. 96–7, 321–2.
- ↑ Goldman 1990, pp. 217–8.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےWilson p650
لئی۔ - ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےMonier-Williams p798
لئی۔ - ↑ Macdonell 2008, p. 221.
- ↑ Goldman 1990, pp. 215–8.
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 798۔
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ Doniger 1999, pp. 89–90, 92, 321–2.
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ Doniger 1999, pp. 101–3, 321–2.
- ↑ Kālidāsa & Devadhar 1997, pp. 203–4, 606.
- ↑ Ramanujan 1991, pp. 28–32.
- ↑ Patel 1994, pp. 105–6.
- ↑ Zvelebil 1973, p. 213.
- ↑ Doniger 1999, pp. 101–2, 321–2.
- ↑ Goldman 1990, p. 45.
- ↑ Söhnen-Thieme 1996, p. 45.
- ↑ Dhody 1995, pp. 17–20.
- ↑ Gita Press 2004, pp. 147–8.
- ↑ ۶۱.۰ ۶۱.۱ Prasad 1990, pp. 145–6.
- ↑ Rambhadracharya 2006, pp. 101, 269.
- ↑ Ganguli Shanti Parva 1883–1896, chap. CCLXVI.
- ↑ Das 2006, pp. 133–5.
- ↑ ۶۵.۰ ۶۵.۱ ۶۵.۲ ۶۵.۳ ۶۵.۴ ۶۵.۵ ۶۵.۶ ۶۵.۷ Richman 2008, p. 24.
- ↑ ۶۶.۰ ۶۶.۱ Gudipoodi 30 مئی 2008.
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ Ram Kumar 18 جولائی 2011.
- ↑ Santhosh 4 دسمبر 2011.
- ↑ Sharma 2000, p. 40.
- ↑ Ram Mohan 25 جنوری 2007.
- ↑ Rao 2001, pp. 168–9.
- ↑ Prema Nandakumar 2006.
- ↑ Richman 2008, pp. 27, 111, 113–4.
- ↑ Dwyer 2006, p. 60.
- ↑ Doniger 1999, pp. 104, 321–2.
- ↑ Mani 1975, p. 285.
- ↑ ۷۹.۰ ۷۹.۱ Goldman 1990, pp. 220–1.
- ↑ Pattanaik 2001, p. 49.
- ↑ Freeman 2001, pp. 201–4.
- ↑ Pattanaik 2001, p. 50.
- ↑ Headley 2011, pp. 104–5.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےApte p73
لئی۔ - ↑ Bhattacharya مارچ–اپریل 2004, pp. 4–7.
- ↑ Devika 29 اکتوبر 2006, p. 52.
- ↑ ۸۷.۰ ۸۷.۱ Mukherjee 1999, p. 36.
- ↑ ۸۸.۰ ۸۸.۱ Chattopadhyaya 1982, pp. 13–4.
- ↑ ۸۹.۰ ۸۹.۱ ۸۹.۲ Dallapiccola 2002.
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےVijnanananda p876
لئی۔ - ↑ Mukherjee 1999, pp. 48–9.
- ↑ Bhattacharya 2000, p. 13.
- ↑ Kapoor 2002, p. 16.
- ↑ Ganguli Vana Parva 1883–1896, chap. LXXXIV.
- ↑ Official Site of Darbhanga District 2006.
- ↑ Benton 2006, p. 79.
- ↑ Monier-Williams 2008, p. 1293۔
- ↑ Bhattacharya نومبر–دسمبر 2004, p. 31.
- ↑ Bacchetta 2002, pp. 50–1.
- ↑ Feldhaus 1998, p. 207.
- ↑ Söhnen 1991, pp. 73–4.
- ↑ Doniger 1999, pp. 124–5.
حوالے
[سودھو]- "Ahilya's redemption (Ramayana)"۔ رامانند سجے's Ramayan TV series۔ YouTube۔ 1987–88۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 دسمبر 2011
- (1998) "Triṃśaḥ Sargaḥ", Śrīmadvālmīkīya Rāmāyaṇa 2 (in Hindi). Gita Press.
- "Lessons from the Ahalya Episode". The Hindu. 30 ستمبر 2002. https://web.archive.org/web/20120331172350/http://hindu.com/2002/09/30/stories/2002093003240900.htm. Retrieved on 22 اپریل 2011.
- (2004) "Descent One (Bālakāṇḍa)", Śrīrāmacaritamānasa or the Mānasa Lake Brimming over with the Exploits of Śrī Rāma (With Hindi Text and English Translation). Gita Press. ISBN 978-81-293-0146-8.
- "Tourist Spots in Darbhanga: Ahilya Asthan"۔ Official Site of Darbhanga District۔ National Informatics Centre، District Unit Darbhanga۔ 2006۔ 15 جولائی 2006 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 8 دسمبر 2011
- "Ahalya episode"۔ Ramayan (2008 TV series) on NDTV Imagine۔ YouTube۔ 2008
- "Expiation of Sin". The Hindu. 25 جون 2010. https://web.archive.org/web/20120401175928/http://www.hindu.com/2010/06/25/stories/2010062556171600.htm. Retrieved on 22 اپریل 2011.
- Apte, Vaman S. [1970] (2004). The Student's Sanskrit-English Dictionary, 2, Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-0045-8.
- Bacchetta, Paola (2002). "Hindu Nationalist Women Imagine Spatialites/Imagine Themselves", in Bacchetta, Paola: Right-wing Women: from Conservatives to Extremists Around the World. روٹلیج. ISBN 978-0-415-92778-9.
- Benton, Catherine (2006). God of Desire: Tales of Kāmadeva in Sanskrit Story Literature. State University of New York. ISBN 978-0-7914-6565-3.
- Bhattacharya, Pradip (2000). "Panchakanya: Women of Substance". Journal of South Asian Literature: Miscellany (Asian Studies Center, مشی گن اسٹیٹ یونیورسٹی) 35 (1/2): 13–56.
- Bhattacharya, Pradip (مارچ–اپریل 2004). "Five Holy Virgins, Five Sacred Myths: A Quest for Meaning (Part I)". Manushi (141). http://www.manushi-india.org/pdfs_issues/PDF%20141/03%20panchakanya%204-12.pdf.
- Bhattacharya, Pradip (نومبر–دسمبر 2004). "Five Holy Virgins, Five Sacred Myths: A Quest for Meaning (Part V)". Manushi (145): 30–7. http://www.manushi-india.org/pdfs_issues/PDF%20145/Panchkayana%2030-37.pdf.
- Bulcke, Father Dr. Camille (2010). Rāmakathā and Other Essays. Vani Prakashan. ISBN 978-93-5000-107-3.
- Chattopadhyaya, Kamaladevi (1982). Indian Women's Battle for Freedom. Abhinav Publications.
- Dallapiccola, Anna L. (2002). "Ahalya", Dictionary of Hindu Lore and Legend. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-51088-9. Retrieved on 16 مئی 2011. (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
- Das, Sisir Kumar (2006). "Epic Heroines – Ahalya", A History of Indian Literature: 1911–1956:Struggle for Freedom : Triumph and Tragedy, A History of Indian Literature. ساہتیہ اکیڈمی. ISBN 978-81-7201-798-9.
- Datta, Nilanjana Sikdar (2001). "Valmiki-Ramayana – an Approach by Rabindranath Tagore", in Dodiya, Jaydipsinh: Critical Perspectives on the Rāmāyaṇa. Sarup & Sons. ISBN 978-81-7625-244-7.
- Dhody, Chandan Lal (1995). The Adhyātma Rāmāyaṇa: concise English version. M.D. Publications. ISBN 978-81-85880-77-8.
- Doniger, Wendy (1999). "Indra and Ahalya, Zeus and Alcmena", Splitting the Difference: Gender and Myth in Ancient Greece and India. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-15641-5.
- Dwyer, Rachel (2006). Filming the Gods: Religion and Indian Cinema. Routledge. ISBN 978-0-415-31425-1.
- Feldhaus, Anne (1998). Images of Women in Maharashtrian Society. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3659-2.
- Feller, Danielle (2004). "Indra, the Lover of Ahalya", The Sanskrit Epics' Representation of Vedic Myths. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-2008-1.
- Freeman, Rich (2001). "Thereupon Hangs a Tail: the Deification of Vali in the Teyyam Worship of Malabar", in Richman, Paula: Questioning Rāmāyaṇas: a South Asian Tradition. University of California Press. ISBN 978-0-520-22074-4.
- Ganguli, Kisari Mohan (1883–1896). The Mahabharata Book 3: Vana Parva.
- Ganguli, Kisari Mohan (1883–1896). The Mahabharata Book 12: Shanti Parva.
- Garg, Ganga Ram (1992). Encyclopaedia of the Hindu World: A-Aj 1. South Asia Books. ISBN 978-81-7022-374-0.
- Gill, Tejwant Singh (2005). "Artist", Sant Singh Sekhon: Selected Writings. Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-1999-1.
- Goldman, Robert P. (1990). The Ramayana of Valmiki: Balakanda, The Ramayana of Valmiki: an Epic of Ancient India 1. مطبع جامعہ پرنسٹن. ISBN 978-0-691-01485-2.
- Gudipoodi Srihari (30 مئی 2008). "Story of Five Archetypes". The Hindu. https://web.archive.org/web/20120406103354/http://www.hindu.com/fr/2008/05/30/stories/2008053050130300.htm. Retrieved on 4 دسمبر 2011.
- Headley, Zoé E. (2011). "Caste and Collective Memory in South India", in Isabelle Clark-Decès: A Companion to the Anthropology of India, Blackwell Companions of Anthropology. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-9892-9.
- Jensen, Herman (2002). A Classified Collection of Tamil Proverbs. Asian Educational Services. ISBN 978-81-206-0026-3.
- Jhaveri, Bharati (2001). "Nature and Environment in Ramayana of Bhils of North Gujarat", in Dodiya, Jaydipsinh: Critical Perspectives on the Rāmāyaṇa. Sarup & Sons. ISBN 978-81-7625-244-7.
- K. Santhosh (6 فروری 2004). "Ahalya's Tale Retold". The Hindu. https://web.archive.org/web/20090626012855/http://hindu.com/2004/02/07/stories/2004020706440300.htm. Retrieved on 4 دسمبر 2011.
- Kālidāsa (1997). "Verse 33–34, Canto 11", Raghuvamśa of Kālidāsa. Motilal Banarsidass Publishers.
- Kapoor, Subodh (2002). Encyclopaedia of Ancient Indian Geography 1. Cosmo Publications. ISBN 978-81-7755-298-0.
- Keith, Arthur Berriedale [1925] (1998). "Indra", The religion and philosophy of the Veda and Upanishads 1. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 81-208-0645-X.
- Kelkar, Meena K. (1995). Subordination of Woman: A New Perspective. Discovery Publishing House. ISBN 978-81-7141-294-5.
- Macdonell, Arthur Anthony [1929] (2008). A Practical Sanskrit Dictionary with Transliteration, Accentuation, and Etymological Analysis Throughout. کولون یونیورسٹی.
- Mani, Vettam (1975). Puranic Encyclopaedia: a Comprehensive Dictionary with Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-0-8426-0822-0.
- Mirashi, V. V. (1996). Bhavabhūti. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-1180-5.
- Mukherjee, Prabhati [1978] (1999). Hindu Women: Normative Models. Orient Blackswan. ISBN 978-81-250-1699-1.
- Monier-Williams, Monier [1899] (2008). Monier Williams Sanskrit-English Dictionary. Universität zu Köln.
- P. Ram Mohan (25 جنوری 2007). "Week-long drama festivities end". The Hindu. https://web.archive.org/web/20120331163625/http://www.hindu.com/2007/01/25/stories/2007012500340200.htm. Retrieved on 4 دسمبر 2011.
- Patel, Gautam (1994). "Sītātyāga, Whether Kālidāsa Wrote it First", in Pierre-Sylvain Filliozat: Pandit N.R. Bhatt, Felicitation Volume. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-1183-6.
- Pattanaik, Devdutt (2000). The Goddess in India: the Five Faces of the Eternal Feminine. Inner Traditions – Bear & Company.
- Pattanaik, Devdutt (2001). The Man Who Was a Woman and Other Queer Tales of Hindu Lore. Routledge. ISBN 978-1-56023-181-3.
- Prasad, Rama Chandra (1990). Tulsidasa's Shri Ramacharitamanasa: the Holy Lake of the Acts of Rama. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN 978-81-208-0443-2.
- Prema Nandakumar (28 مارچ 2006). "Myth as Metaphor in Feminist Fiction". The Hindu. https://web.archive.org/web/20080720131909/http://www.hindu.com/br/2006/03/28/stories/2006032800161400.htm. Retrieved on 4 دسمبر 2011.
- Ram Kumar Ramaswamy (18 جولائی 2011). "I want to spread joy through dance: Gopika Varma". Deccan Chronicle. https://web.archive.org/web/20120410044226/http://www.deccanchronicle.com/tabloid/all-rounders/i-want-spread-joy-through-dance-gopika-varma-420. Retrieved on 4 دسمبر 2011.
- Ramanujan, A. K. (1991). "Three Hundred Rāmāyaṇas:", in Richman, Paula: Many Rāmāyaṇas: The Diversity of a Narrative Tradition in South Asia. University of California Press. ISBN 978-0-520-07589-4.
- Rambhadracharya (Swami) (30 مارچ 2006). Ahalyoddhāra (in Hindi). Jagadguru Rambhadracharya Handicapped University.
- Rao, Velcheru Narayana (2001). "The Politics of Telugu Ramayanas", in Richman, Paula: Questioning Rāmāyaṇas: a South Asian Tradition. University of California Press. ISBN 978-0-520-22074-4.
- Ray, Pratibha (2007). "Ahalya's Voyage: From Transgression to Transcendence", in Bhattacharya, Pratip: Revisiting the Pancha Kanyas : Proceedings of the National Seminar, کولکاتا، 2003. Eastern Zonal Cultural Centre in association with Bookworks, 22–30.
- (2008) in Richman, Paula: Ramayana Stories in Modern South India: an Anthology. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34988-0.
- Ritha Devi (Spring–Summer 1977). "Five Tragic Heroines of Odissi Dance-drama: The Pancha-kanya Theme in Mahari "Nritya"". Journal of South Asian Literature: Feminine Sensibility and Characterization in South Asian Literature (Asian Studies Center, Michigan State University) 12 (3/4).
- Sharma, V. S. (2000). Kunchan Nampyar, Makers of Indian Literature. Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-0935-0.
- Shastri, Nityananda (2005). Śrīrāmacaritābdhiratna (in Sanskrit). Sahitya Akademi. ISBN 978-81-260-2058-4. with English translation by Shastri, Satya Vrat
- Söhnen, Renate (1991). "Indra and Women". Bulletin of the School of Oriental and African Studies (Cambridge University Press on behalf of اسکول آف اورینٹل اینڈ افریقن سٹڈیز، یونیورسٹی آف لندن، لندن یونیورسٹی) 54 (1): 68–74. doi: .
- Söhnen-Thieme, Renate (1996). "The Ahalya Story Through the Ages", in Leslie, Julia: Myth and Mythmaking: Continuous Evolution in Indian Tradition. Curzon Press. ISBN 978-0-7007-0303-6.
- Varadpande, Manohar Laxman (2005). History of Indian Theatre. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-430-1.
- Vijnanananda (Swami) (1921–22). "The Ninth Book: Chapter XVIII", The S'rîmad Devî Bhâgawatam.
- V. R. Devika (29 اکتوبر 2006). "Women of Substance: Ahalya: Scarlet Letter". The Week 24 (48).
- Wilson, H. H. [1832] (2008). Wilson Sanskrit-English Dictionary, 2nd, Universität zu Köln.
- Zvelebil, Kamil (1973). The Smile of Murugan on Tamil Literature of South India. BRILL. ISBN 978-90-04-03591-1.