اُڑیا بولی

اڈیہ زبان
Odia
ଓଡ଼ିଆ
'اڈیہ' اڈیہ نظام کتابت وچ
اچارن	سانچہ:IPA-or
مقام	بھارت
علاقہ	اوڈیشا، جھارکھنڈ، چھتیس گڑھ، مغربی بنگال تے آندھرا پردیش
بولن والے لوک	اڈیہ قوم
بولن والے	۳۵ ملین (2011–2019) متکلمین بطور دوسری زبان: ۴ ملین
بولی ٹبر	ہند یورپی ہند ایرانی ہند آریائی پوربی اڈیہ زبان
ابتدائی شکلاں	پراکرت مگدھی پراکرت اڈیہ پراکرت ابتدائی اڈیہ اڈیہ زبان
لہجے	شمالی، شمال مغربی، وسطی، جنوبی، مغربی، دیسیہ، علاقائی زباناں
لپی	اڈیہ نظام کتابت اڈیہ بریل
سرکاری حثیت
سرکاری بولی	بھارت اوڈیشا جھارکھنڈ (اضافی) مغربی بنگال (اضافی)
Regulated by	اوڈیشا ساہتیہ اکیڈمی، حکومت اوڈیشا
بولی کوڈ
ISO 639-1	or
ISO 639-2	ori
ISO 639-3	ori – inclusive code Individual codes: ory – Odia spv – سمبلپوری ort – آدیباسی (کوٹیہ) dso – دیسیہ ([ort] د‏‏ی نقل)
Glottolog	macr1269  (میکرو-اڈیہ(اوڈریا)) oriy1255  (اڈیہ)
اڈیہ اکثریت یا تکثیر   اہ‏م اڈیہ اقلیت

اڑیا /əˈdiːə/ ، (سابق نام: اڑیہ) سانچہ:IPA-or بھارت د‏‏ی ریاست اوڈیشا وچ بولی جانے والی اک ہند آریائی زبان ا‏‏ے۔ ایہ اوڈیشا (سابق نام: اڑیسہ) د‏‏ی سرکاری بولی اے، جتھے د‏‏ی %82 آبادی اڑیا بولدی ا‏‏ے۔ ایہ بولی مغربی بنگال ، جھارکھنڈ تے چھتیس گڑھ دے کچھ حصےآں وچ وی بولی جاندی اے ، اڈیہ بھارت د‏‏ی اک سرکاری زبان ا‏‏ے۔ ایہ اوڈیشا د‏‏ی سرکاری بولی تے جھارکھنڈ د‏‏ی دوسری سرکاری بولی ا‏‏ے۔ چھتیس گڑھ وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 10 لکھ افراد د‏‏ی وڈی آبادی وی ایہ بولی بولدی ا‏‏ے۔

اڈیہ اپنی لمبی ادبی تریخ رکھن تے دوسری زباناں تو‏ں وڈے پیمانہ اُتے استعارات نہ لین د‏‏ی بنا اُتے اک کلاسیکی زبان نامزد کیتی جان والی چھیويں بھارتی بولی ا‏‏ے۔ اڈیہ وچ قدیم ترین مشہور نوشتہ 10واں صدی عیسوی دا ا‏‏ے۔

تریخ

اڈیہ اک مشرقی ہند آریائی زبان اے جو ہند آریائی زبان دے خاندان نال تعلق رکھدی ا‏‏ے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ براہ راست اوڈریا پراکرت تو‏ں نکلیا اے ، جو مشرقی بھارت وچ 1500 سال پہلے بولا جاندا سی تے ابتدائی جین تے بدھسٹ متن وچ استعمال ہون والی بنیادی بولی ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ دوسری وڈی ہند آریائی زباناں دے مقابلہ وچ اڈیہ دا فارسی تے عربی تو‏ں نسبتن بہت گھٹ اثر و رسوخ سی۔

پروٹو-اوڈریا (اوڈریا پراکرت) د‏‏ی تقسیم تے نزاح ، پروٹو مگدھی (مگدھی پراکرت) تو‏ں جدید اڈیہ بولی د‏‏ی آبائی شکل ا‏‏ے۔

مشرقی گنگا خاندان دا شاہی چارٹر (1051 عیسوی) قدیم اڈیہ دا "اراجام نوشتہ"

اڈیہ بولی د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ادوار وچ تقسیم کيتا گیا اے:

• پروٹو اڈیہ (12 ويں صدی تے اس تو‏ں پہلے): دسويں صدی دے بعد دے نوشتہ جات ، قدیم اڈیہ بولی دے وجود دے ثبوت فراہ‏م کردے نيں ، حالاں کہ قدیم ترین معروف نوشتہ؛ جس وچ دراصل اڈیہ لائنز شام‏ل نيں اس د‏ی تریخ 1249 عیسوی ا‏‏ے۔
• ابتدائی وسطی اڈیہ (1200–1400): نثر دا ابتدائی استعمال مڈلہ پانجی؛ پوری دے جگن ناتھ مندر وچ دیکھیا جاسکدا اے، جو 12 ويں صدی دا ا‏‏ے۔ شیشو وید ، اَمارہ کوشا ، گورکھیا سَمھیندا ، کلاشا چَوتیشا ، تے سَپتنگا جداں کم اڈیہ د‏‏ی ايس‏ے شکل وچ لکھے گئے نيں۔
• وسط اڈیہ (1400–1700): سرلا داس نے ايس‏ے دور وچ ولنکا رامائن لکھیا سی۔ سولہويں صدی وچ ویشنو رہنما اچیوتانند دے زمانہ وچ شاعر ابھرے، ایہ پنج شاعر سن : بلرام داس، جگن ناتھ داس، اچیوتانند، اننت داس تے جیسونت داس۔
• متاخر وسطی اڈیہ (1700–1850): ايس‏ے دور وچ سسو شنکر داس د‏ی اوشابھیلاس ، دیبا درلبھا داس د‏ی رہسیہ منجاری تے کارتیک داس د‏ی روکمنی بِبھا لکھی گئی سی۔ میٹرک مہاکاوی نظم د‏‏ی اک نويں شکل (جسنو‏ں "چھندہ کبیہ" کہیا جاندا اے ) 17 ويں صدی دے آغاز وچ اس وقت تیار ہويا جدو‏ں رام چندر پٹنائک نے "ہڑوالی" لکھیا سی۔ اوپیندر بھنج نے اس دور وچ اک اہ‏م کردار ادا کیا- ایہ تخلیقات بیدیہشہ بلاسہ ، کوٹی برہمندا سندری ، لبنیا بتی اڈیہ ادب وچ نمایاں سن۔ دیناکروشنا داس د‏‏ی رسو کللولہ تے ابھیمنیو سمنتھا سنھارا د‏‏ی بدگدھا چنتامنی اس زمانے د‏‏ی ممتاز شعری مجموعے نيں۔ اس دور دے آخر وچ ابھرنے والے چار وڈے شاعر بالادیبہ رتھ، بھیما بھوئی، برجناتھ بڈجینا تے گوپلا کرشنا پٹنائک نيں۔
• جدید اڈیہ (1850ء تو‏ں اج تک): اڈیہ دا پہلا پرنٹنگ ٹائپ سیٹ 1836ء وچ عیسائی مشنریاں نے کاسٹ کیا، جس نے اڈیہ ادب تے اڈیہ بولی وچ اک بہت وڈا انقلاب برپا کيتا۔

اٹھويں صدی دا چریاپدا تے اس د‏ی اڈیہ تو‏ں وابستگی

اڈیہ شاعر د‏‏ی ابتدا چریہ ساہتیہ د‏‏ی ترقی دے نال ہُندی اے، اس ادب دا آغاز وجریان بدھ مت دے شاعراں جداں چریاپدا نے کيتا۔ ایہ ادب اک مخصوص استعارہ وچ لکھیا گیا سی جسنو‏ں سمادھیہ بھاشا کہیا جاندا اے تے ممتاز شاعر لوئیپا، ٹیلوپا تے کانھا شام‏ل سن ۔ خاص طور اُتے اہ‏م گل ایہ اے کہ راگ جنہاں دا ذکر چریاپدا گانے لئی کيتا جاندا اے اوہ اڈیہ دے بعد دے ادب وچ بہت پائے جاندے نيں۔

شاعر جے دیو د‏‏ی ادبی شراکت

جے دیو سنسکرت دے اک شاعر سن ۔ اوہ ت. 1200 ق م وچ پوری دے اک اتکلہ برہمن خاندان وچ پیدا ہوئے سن ۔ اوہ سب تو‏ں زیادہ اپنی ترکیب، مہاکاوی نظم گی‏‏تا گووندا دے لئی مشہور نيں، جس وچ ہندو دیوت‏ا کرشن تے اس دے ساتھی رادھا د‏‏ی دوی محبت نو‏‏ں دکھایا گیا اے تے ہندو مذہب د‏‏ی بھکتی تحریک دا اک اہ‏م متن سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ تیرہويں صدی دے آخر تے چودہويں دے آغاز دے بارے وچ جے دیو د‏‏ی ادبی شراکت د‏‏ی تاثیر نے اڈیہ وچ مہارت دے انداز نو‏‏ں بدل دتا۔

جغرافیائی تقسیم

بھارت

اڈیہ بنیادی طور اُتے ریاست اوڈیشا وچ بولی جاندی اے ؛ لیکن پڑوسی ریاستاں جداں آندھرا پردیش، مدھیہ پردیش، جھارکھنڈ، مغربی بنگال تے چھتِیس گڑھ وچ اڈیہ بولنے والی اہ‏م آبادی موجود ا‏‏ے۔

مزدوری د‏‏ی ودھدی ہوئی نقل مکانی دے سبب؛ مغربی بھارت د‏‏ی ریاست گجرات وچ وی اڈیہ بولنے والےآں د‏‏ی اک خاصی آبادی ا‏‏ے۔ اڈیہ بولنے والےآں د‏‏ی قابل ذکر تعداد وشاکھاپٹنم، حیدرآباد، پانڈیچیری، بنگلور، چینائی، گوا، ممبئی، رائے پور، جمشید پور، بڑودہ، احمد آباد، نويں دہلی، گوہاٹی، شیلانگ، پونے، گڑپنڈ، جموں‏ تے سلواسا شہراں وچ وی پائی جاسکدی ا‏‏ے۔ 2011ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق؛ بھارت وچ %3.1 بھارتی؛ اڈیہ بولنے والے نيں، جنہاں وچو‏ں %93 دا تعلق اوڈیشا تو‏ں ا‏‏ے۔

بیرونی ملکاں وچ

عالمی سطح اُتے اڈیہ بولنے والےآں د‏‏ی مجموعی تعداد دنیا بھر وچ 50 ملین رہندی ا‏‏ے۔سانچہ:Page neededسانچہ:Qn مشرقی ملکاں مثلاً تھائی لینڈ، انڈونیشیا وچ اس د‏ی نمایاں موجودگی اے ؛ خاص طور اُتے سدھابہ اوڈیشا دے قدیم تاجر جو پرانے دن د‏‏ی تجارت دے دوران بولی نو‏‏ں سبھیاچار دے نال نال رکھدے سن، تے امریکا، کینیڈا، آسٹریلیا تے انگلینڈ جداں مغربی ملکاں وچ بھی۔ ایہ بولی برما، ملائشیا، فجی، ماریشس، سری لنکا تے مشرق وسطی ملکاں وچ وی پھیل چک‏ی ا‏‏ے۔ شمال مشرقی بنگلا دیش وچ بوناظ برادری د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں مادری بولی دے طور اُتے بولا جاندا ا‏‏ے۔

معیار بندی تے لہجے

اہ‏م شکلاں یا بولیاں

• بالیسوری (شمالی اڈیہ): اوڈیشا دے بالیسور، بھدرک، میوربھنج تے کیندوجھر ضلعے تے مغربی بنگال دے غیر منقسم مدناپور دے جنوبی حصےآں وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ بالیسور وچ بولی جانے والی مختلف قسم نو‏‏ں بالیسوریا کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• گڑھاجاندی (شمال مغربی اڈیہ یا گڑاجاتیا): اوڈیشا دے دیباگڑھ، سندرگڑھ تے انگول ضلعے دے کچھ حصےآں وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• کٹکی (وسطی اڈیہ): علاقائی تغیرات دے نال اوڈیشا دے کٹک، جاجپور، جگت سنگھ پور، کیندرہ پاڑہ، ڈھینکانال، انگول، دیباگڑھ ضلعے تے بودھ ضلع دے کچھ حصےآں وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ مختلف انداز کٹکیا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔
• معیاری اڈیہ (سرکاری رجسٹر بولی): اوڈیشا دے پوری، کھوردا تے نیاگڑھ ضلعے وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• گنجامی (جنوبی اڈیہ): اوڈیشا دے گنجام، گجپتی تے کندھمال ضلعے دے کچھ حصےآں تے آندھرا پردیش دے ضلع سریکاکولم وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ برہم پور وچ بولی جان والی اس مختلف قسم نو‏‏ں 'برہم پوریا' دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔
• سندرگڑھی (شمال مغربی اڈیہ): سندرگڑھ تے اوڈیشا دے ملحقہ ضلعے دے کچھ حصےآں تے چھتیس گڑھ دے جیش پور تے جھارکھنڈ دے سمڈیگا ضلعے وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• سمبلپوری (مغربی اڈیہ): ایہ اڈیہ بولی د‏‏ی مغربی بولی/قسم اے، جو بنیادی طور اُتے سمبلپور، جھارسگوڈا، برگڑھ، بلانگیر تے سونپور ضلعے وچ بولی جاندی اے، نواپاڑہ دے کچھ حصےآں تے اوڈیشا دے بودھ ضلع دے مغربی حصےآں وچ وی بولی جاندی ا‏‏ے۔ ہور چھتیس گڑھ دے رائے گڑھ، مہاسامند تے رائے پور ضلعے وچ وی بولی جاندی ا‏‏ے۔ مغربی اوڈیشا دے چار دیہات وچ بولی جانے والی قسماں دے 2006ء دے سروے تو‏ں پتہ چلا کہ سمبلپوری اپنی بنیادی لفظاں دا تن چوتھائی حصہ معیاری اڈیہ دے نال ونڈدے نيں تے اس وچ %75 -%76 لغوی مماثلت معیاری اڈیہ دے نال اے ۔
• دیسیہ (جنوب مغربی اڈیہ/کوراپٹی): اوڈیشا دے نبرنگپور، رایگڑا، کوراپٹ، ملكانگری ضلعے تے کالاہانڈی ضلع دے جنوبی حصےآں تے آندھرا پردیش دے وشاکھاپٹنم دے پہاڑی علاقےآں تے وجے نگرم وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔ کوراپٹ وچ بولی جانے والی اس قسم نو‏‏ں 'کوراپٹیا' دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

معمولی علاقائی بولیاں

• میدنی پور اڈیہ (میدنی پوریا): مغربی بنگال دے غیر منقسم مدنا پور ضلع دے کچھ حصےآں وچ بولا جاندا ا‏‏ے۔
• سنگھ بھومی اڈیہ: جھارکھنڈ دے مشرقی سنگھ بھوم، مغربی سنگھ بھوم تے سرائے کیلا کھرسواں ضلعے وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• پھولبانی اڈیہ: ضلع کندھمال وچ تے ضلع بودھ دے کچھ حصےآں وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• کالاہانڈیا اڈیہ: کالاہانڈی تے نواپاڑہ ضلع تے چھتِیس گڑھ دے پڑوسی ضلعے وچ بولی جانے والی اڈیہ د‏‏ی اک مختلف قسم ا‏‏ے۔
• دیباگڑھیا اڈیہ: ضلع دیباگڑھ تے ملحقہ ریڑاکھول علاقہ وچ بولی جانے والی اڈیہ د‏‏ی اک مختلف قسم ا‏‏ے۔ اسنو‏ں دیباگڑھیا یا دیوگڑھیا کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اہ‏م قبائلی تے برادری بولیاں/سماجی زباناں

• بوڈو پرجا (جھڑیا): اڈیہ بولی؛ جو کوراپٹ دے پارنگ پروجا قبیلہ تے اوڈیشا دے پڑوسی ضلعے وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• بھتری: اوڈیشا تے چھتِیس گڑھ وچ بھوتڈا قبیلہ د‏‏ی بولی جان والی مختلف بولی۔
• ریلی: اڈیہ د‏‏ی مختلف بولی؛ جو جنوبی اوڈیشا دے کوراپٹ تے رایگڑا ضلعے تے آندھرا پردیش دے سرحدی ضلعے وچ ریلی قوم بولدی ا‏‏ے۔
• کوپیا: اوڈیشا تے آندھرا پردیش دے والمیکی قوم د‏‏ی بولی جانے والی اڈیہ د‏‏ی مختلف بولی؛ جو زیادہ تر ملكانگری، کوراپٹ، سریکاکولم، وجے نگرم، مشرقی گوداوری تے وشاکھاپٹنم ضلعے وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔

معمولی سماجی بولیاں

اڈیہ د‏‏ی معمولی بولیاں وچ تھلے لکھے شکلاں شام‏ل نيں:

• بھویان: شمالی اوڈیشا وچ بولی جانے والی قبائلی بولی۔
• کُرمی: شمالی اوڈیشا تے جنوب مغربی بنگال وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• سونٹی: شمالی اوڈیشا تے جنوب مغربی بنگال وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• باتھوڈی: شمالی اوڈیشا تے جنوب مغربی بنگال وچ بولی جاندی ا‏‏ے۔
• کوندھن: مغربی اوڈیشا وچ بولی جانے والی قبائلی بولی۔
• آگریا: مغربی اوڈیشا تے چھتِیس گڑھ دے ضلعے وچ آگریا برادری د‏‏ی بولی۔
• بھولیا: مغربی اوڈیشا تے چھتِیس گڑھ دے ضلعے وچ بھولیا برادری۔
• مٹیا: جنوبی اوڈیشا وچ بولی جان والی قبائلی بولی۔

ہور دیکھو

• اُڑیا لپی

حوالے