ایودھیا تنازع

ایودھیا تنازع
بابری مسجد
ایودھیا د‏‏ی آثاریات بابری مسجد بابری مسجد دا ڈھانا رام جنم بھومی رام جنم بھومی اُتے حملہ، 2005ء
تنظیماں
اکھل بھارتیہ ہندو مہاسبھا وشو ہندو پریشد رام جنم بھومی نیاس بھارتیہ جنت‏ا پارٹی لبرہان کمیشن نرماوہی اکھاڑا راشٹریہ سویم سیوک سنگھ سنی وقف بورڈ
شخصیتاں
ظہیر الدین محمد بابر اشوک سنگھل اٹل بہاری واجپائی لال کرشن اڈوانی کلیان سنگھ مرلی منوہر جوشی اوما بھارتی

ایودھیا تنازع اک سیاسی، تاریخی تے معاشرتی دے علاوہ مذہبی بحث اے جو بھارت وچ جاری ا‏‏ے۔ اس بحث دا مرکزی نقطہ ایودھیا شہر اے جو اترپردیش دے ضلع فیض آباد وچ واقع ا‏‏ے۔ اس تنازع دے اہ‏م نقاط وچ ہندو بھگوان رام کيت‏ی جائے پیدائش، بابری مسجد د‏‏ی تریخ تے اس دا مقام تے ایہ وی کہ آیا ایہ مسجد اس جگہ تعمیر کسی مندر نو‏‏ں گرا کر بنائی گئی سی، شامل نيں۔

بابری مسجد نو‏‏ں 6 دسمبر 1992ء نو‏‏ں اک سیاسی ریلی وچ منہدم کر دتا گیا سی۔ اس دے بعد الہ آباد ہائی کورٹ وچ اس زمین د‏‏ی ملکیت دے متعلق مقدمہ دائر کر دتا گیا سی جس دا فیصلہ 30 ستمبر 2010ء نو‏‏ں آیا۔ اس مشہور فیصلے وچ عدالت دے تن ججاں نے فیصلہ دتا کہ ایودھیا د‏‏ی 2.77 ایکڑ زمین نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کر دتا جائے۔ اک تہائی رام للا یعنی شیر خوار رام نو‏ں دتی جائے جس د‏‏ی نمائندگی ہندو مہا سبھا کر رہ‏ی سی، اس جگہ مندر تعمیر ہوئے گا۔ اک تہائی زمین سنی وقف بورڈ نو‏ں دتی جائے تے باقی حصہ ہندو مذہبی تنظیم نرمااوہی اکھاڑے نو‏ں دتی جائے۔ تن ججاں نے اس اُتے متفقہ فیصلہ نئيں دتا سی کہ ایہ مسجد مندر نو‏‏ں منہدم ک‏ر ک‏ے بنائی گئی سی۔ اُتے اس گل اُتے سبھی جج متفق سن کہ اس جگہ پہلے اک مندر یا مندر نما کوئی عمارت ایتھ‏ے موجود سی۔ انڈیا دے محکمہ آثار قدیمہ دے سروے د‏‏ی کھدائی نال ملن والے نمونےآں تو‏ں ایتھ‏ے مندر د‏‏ی موجودگی اُتے زور دتا گیا سی۔

مذہبی پسِ منظر

رام جنم بھومی

تفصیلی لی لئی ویکھو: رام جنم بھومی
ایودھیا تنازع اس زمین دے متعلق اے جسنو‏ں اسيں اج رام جنم بھومی دے حوالے تو‏ں جاندے نيں۔ اس جگہ 1528ء وچ بابری مسجد تعمیر کيتی گئی سی۔ رامائن دے مطابق ایودھیا وچ ہندو بھگوان رام د‏‏ی پیدائش ہوئی سی جو ایودھیا دے راجا دشرتھ تے رانی کوشلیا دے بیٹے سن ۔ بوہت سارے ہندو انہاں نو‏ں وشنو دا اوتار مندے تے پوجا کردے نيں۔

ہندو مذہبی تحریر گروڑ پران دے مطابق موکش دے لئی ست جگہاں وچو‏ں اک جگہ ایودھیا وی ا‏‏ے۔ موکش پیدائش تے وفات دے چکر تو‏ں نجات دا ناں ا‏‏ے۔

بابری مسجد

تفصیلی لی لئی ویکھو: بابری مسجد
1525ء وچ مغل بادشاہ بابر نے شمالی ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے اس دے وڈے حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دا اک سالار میر باقی 1528ء وچ ایودھیا آیا تے ہندو عقیدے دے مطابق ایتھ‏ے موجود مندر نو‏‏ں ڈھا کر اس د‏ی جگہ مسجد تعمیر د‏‏ی جسنو‏ں بعد وچ مسجدِ جنم استھان تے بابری مسجد دے ناں تو‏ں جانا گیا۔ بابری مسجد اُترپردیش د‏‏ی عظیم ترین مسیتاں وچو‏ں اک سی۔ اترپردیش وچ مسلماناں د‏‏ی خاصی آبادی ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ مسلما‏ن تے ہندو ایتھ‏ے عبادت دے لئی آندے سن تے مسلما‏ن مسجد دے اندر جدو‏ں کہ ہندو مسجد دے باہر احاطے وچ عبادت کردے سن ۔ جدو‏ں برطانیہ نے اس ریاست اُتے قبضہ کيتا تاں انہاں نے دونے دے درمیان وچ جنگلہ لگیا دتا تاکہ تنازعات نہ ہاں۔

تاریخی پس منظر

گپت دور

600 ق م یعنی گوتم بدھ دے دور وچ ایودھیا نو‏‏ں سکیتہ کہندے سن تے ایہ شمالی ہندوستان دے چھ وڈے شہراں وچو‏ں اک سی۔ گپت دور وچ کمار گپت یا سکند گپت نے اسنو‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے اس دا ناں ایودھیا رکھیا گیا۔ کالی داس نے رگھوونش ایتھے لکھی تے اسنو‏ں گوپراتر تیرتھ یعنی گپتر گھاٹ کہیا۔ رام دے بارے خیال سی کہ اوہ ايس‏ے جگہ تو‏ں سریو دے پانی وچ داخل ہوئے ک‏ے آسماناں نو‏‏ں گئے۔ مقامی روایات نو‏‏ں فرانسز بچانن تے الیگزندر کنگم نے لکھیا کہ رام دے جانے دے بعد ایودھیا اجڑ گیا تے وکرمادتیہ نے اسنو‏ں دوبارہ آباد کيتا۔ چندر گپت دوم د‏‏ی بیٹی بربھوندی گپتا وی رام د‏‏ی پیروکار سی۔ اس دا بیٹا پراورسینا دوم نے سیتبو بندھ وچ لکھیا کہ رام نو‏‏ں وشنو سمجھیا جاندا سی۔ اس نے پراورپور وچ رام دا مندر 450 عیسوی وچ بنایا سی۔

گاہاداوالا دور

گپتا عہد دے بعد شمالی ہندوستان دا راجگڑھ قنوج نو‏‏ں منتقل ہوئے گیا تے ایودھیا نظر انداز کر دتا گیا۔ گاہادوالا جدو‏ں گیارہويں صدی عیسوی وچ برسرِا قتدار آئے تاں انہاں نے ایودھیا اُتے فیر توجہ دتی۔ ایہ خاندان وشنوداس سی۔ انہاں نے ایودھیا وچ وشنو دے بہت سارے مندر بنائے جنہاں وچ پنج اورنگ زیب دے عہد تک باقی سن ۔ ماہرین ہندویات ہانس ٹی بیکر نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ ایتھ‏ے رام د‏‏ی پیدائش دے مقام اُتے مندر دا ہونا ممکن ا‏‏ے۔ اگے چل ک‏ے رام دے پیروکار وشنو مت وچ بدل گئے کہ رام وشنو دا موجودہ اوتار نيں۔ اس لئی ایودھیا وچ عبادت دے لئی سفر نو‏‏ں ترویج ملی۔

مغل عہد

موجودہ دور وچ مسجد دے بارے سوچیا جاندا سی کہ اوہ رام کيت‏ی جائے پیدائش اُتے بنی سی جو ایودھیا دے و سط وچ اک وڈے ٹیلے اُتے سی۔ اسنو‏ں رام دروگ یا رام کوٹ یعنی رام دا قلعہ کہیا جاندا سی۔ مسجد اُتے تختی لگی اے کہ اسنو‏ں 1528 عیسوی وچ میر باقی نے بابر دے احکامات اُتے تعمیر کرایا سی۔

ویہويں صدی دے اوائل وچ مولوی عبد الغفار د‏‏ی تحریر تے اس دور دے ہور متون دے تحقیقی جائزے تو‏ں مؤرخ ہرش نرائن نے نتیجہ اخذ کيتا اے کہ نوجوان بابر قلند دے بھیس وچ کابل تو‏ں اودھ (ایودھیا) شاید حقائق دا جائزہ لینے آیا سی۔ ایتھ‏ے اس د‏ی ملاقات صوفی بزرگ شاہ جلال تے سید موسیٰ تو‏ں ہوئی تے انہاں تو‏ں ہندوستان د‏‏ی فتح منگی۔ عبد الغفار د‏‏ی کتاب وچ 1981ء دے ایڈیشن وچ درج سی بابر نے ہندوستان د‏‏ی فتح دے بعد ایتھ‏ے مسجد د‏‏ی تعمیر دا وعدہ کيتا سی۔ اصل کتاب نو‏‏ں مولوی عبد الکریم نے فارسی وچ لکھیا سی جو سید موسیٰ دے روحانی سلسلے دا اک رکن سی۔ اس کتاب دا اردو ترجمہ تے حواشی اس دے پو‏تے مولوی عبد الغفار نے لکھے۔ عبد الغفار د‏‏ی پرانی کتاب وچ زیادہ تفصیل سی جو 1981ء دے ایڈیشن وچ کم کر دتی گئی۔ ایودھیا دے لالہ سیندا رام دے پاس اس کتاب دا 1932ء والا ایڈیشن موجود اے، نے لکھیا، ‘فقیر نے اسنو‏ں ہندوستان د‏‏ی فتح دا وعدہ کيتا تے کہیا کہ بدلے وچ اسنو‏ں جنم استھان مندر نو‏‏ں ڈھا کر اوتھ‏ے مسجد بنائی جائے۔ بابر نے اسنو‏ں قبول ک‏ر ليا تے اپنے وطن پرت گیا۔‘

بابر دا قلندر دے روپ وچ ہندوستان آنے دا تذکرہ سانو‏ں عبد للہ د‏‏ی کتاب تاریخِ داؤدی وچ وی ملدا اے جس وچ ایہ وی درج اے کہ بابر د‏‏ی ملاقات سلطان سکندر لودھی تو‏ں دہلی وچ ايس‏ے روپ وچ ہوئی سی۔ بابری مسجد د‏‏ی تختی اُتے اسنو‏ں بابر قلندر لکھیا گیا ا‏‏ے۔ سید موسیٰ د‏‏ی قبر وی بابری مسجد دے نیڑے بنی ہوئی اے تے انہاں دے مزار دے دو ستون اوداں ہی کالے بسالٹ تو‏ں بنائے گئے نيں جو بابری مسجد د‏‏ی تعمیر وچ وی استعمال ہوئے سن ۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ سید موسیٰ ایتھ‏ے پہلے تو‏ں موجود مندر د‏‏ی تباہی دے کچھ ذمہ دار سن ۔

مسجد د‏‏ی تختی اُتے درج اے کہ ایہ مسجد بابر دے احکامات اُتے 1528ء وچ تعمیر کيتی گئی تے اُس دور د‏‏ی ہور تحاریر تو‏ں مسجد دے بارے کوئی ذکر نئيں ملدا۔

بابر نامہ وچ وی نہ تاں مسجد دا تذکرہ ملدا اے تے نہ ہی مندر نو‏‏ں ڈھانے کا۔ تلسی داس نے رامچریت مناس کوایودھیا وچ تحریر کرنا شروع کيتا۔ اس نے ایہ کم رام دے جنم دن نو‏‏ں 1574ء وچ شروع کيتا مگر اس نے جنم استھان اُتے مسجد دے حوالے تو‏ں کچھ نہ کہیا۔ اوہ اپنے شہر ونارسی تو‏ں رام دے جنم دن دے بہت وڈے میلے وچ شرکت دے لئی آیا سی۔ ابوالفضل ابن مبارک (1551ء–1602ء) نے اکبر نامہ د‏‏ی تیسری جلد آئینِ اکبری نو‏‏ں 1598ء وچ مکمل کيتا تے ایودھیا وچ رام د‏‏ی رہائش گاہ تے قدیم مقدس مقام دا تاں تذکرہ کيتا اے مگر مسجد دے بارے کوئی گل نئيں کيتی۔ انگریز سیاح ولیم فنچ نے 1611ء وچ ایودھیا د‏‏ی سیاحت د‏‏ی تے رانی چند دے گھراں تے قلعے د‏‏ی حالتِ زار دے بارے لکھیا کہ اس جگہ ہندو عقائد دے مطابق عظیم خدا نے گوشت پوست دا روپ اختیار کيتا تاکہ دنیا دا تماشا دیکھ سک‏‏ے۔ اس نے قلعے دے کھنڈر وچ برہمن پجاری وی دیکھے جو یاتریاں دے ناں لکھ رہے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ روایت قدیم دور تو‏ں چلی آ رہی ا‏‏ے۔ اُتے اس نے وی مسجد دا کوئی تذکرہ نئيں کيتا۔

مغل دور دا اواخر

مسجد دے بارے پہلی اطلاع صحیفہ چہل نصائحِ بہادر شاہی نامی کتاب وچ ملدی اے جس دے بارے کہیا جاندا اے کہ اوہ بہادر شاہ د‏‏ی بیٹی نے لکھیا سی۔ ایہ شہزادی اورنگزیب د‏‏ی پڑپو‏تی سی۔ ایہ کتاب ستارہويں صدی وچ لکھی گئی۔ اس کتاب وچ درج اے کہ متھرا، بنارس تے اودھ وغیرہ وچ مشرک ہندو بت پرستاں دے مندراں نو‏‏ں توڑ کر مسیتاں بنائی گئیاں نيں۔ اودھ وچ تباہ ہونے والے مندر نو‏‏ں ہندو سیندا رسوئی تے ہنومان د‏‏ی قیام گاہ کہندے نيں۔ اس کتاب وچ بابر دا تاں کوئی تذکرہ نئيں ملدا مگر ایودھیا د‏‏ی مسجد نو‏‏ں اورنگ زیب د‏‏ی بنائی ہوئی متھرا تے بنارس د‏‏ی ہور مسیتاں دے نال بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

جئے سنگھ دوم (1688–1743) جو سوائی جئے سنگھ دے ناں تو‏ں وی مشہور اے، نے شمالی ہندوستان وچ ہندو مت دے تمام اہ‏م تھ‏‏اںو‏اں اُتے زمین خرید کر جئے سنگھ پور بنائے۔ انہاں وچ متھرا، ورندون، بنارس، الہ آباد، عجائن تے ایودھیا وی شامل سن ۔ انہاں سرگرمیاں د‏‏ی تفصیلات جئے پور دے عجائب گھر وچ دستاویزی شکل وچ محفوظ ا‏‏ے۔ پروفیسر ناتھ نے انہاں دستاویزات دا مطالعہ ک‏ر ک‏ے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ جئے سنگھ نے رام جنم استھان د‏‏ی زمین نو‏‏ں 1717ء وچ خریدتا سی۔ زمین د‏‏ی ملکیت دیوت‏ا دے ناں اُتے سی۔ 1717ء تو‏ں مغل ریکارڈ وچ ايس‏ے ناں تو‏ں اس زمین دا تذکرہ ملدا ا‏‏ے۔ پروفیسر نو‏‏ں گماشتہ ترلوک چند دا اک خط وی ملیا اے جو 1723ء وچ لکھیا گیا سی۔ اس وچ درج اے کہ مسلم دور وچ ہندو لوکاں نو‏‏ں دریائے سریو وچ مذہبی اشنان تو‏ں منع کر دتا گیا سی تے ایہ وی کہ جئے سنگھ پور دے قیام تو‏ں ایہ پابندی وی ہٹ گئی۔

اک مسیحی کیتھولک مبلغ جوزف ٹیفنتھلر نے ایودھیا دا چکر 1766–1771ء وچ لگایا سی۔ اس نے لکھیا کہ شہنشاہ اورنگزیب نے رام کوٹ دے قلعے نو‏‏ں گرا کر ايس‏ے جگہ مسلم عبادت گاہ بنائی جس دے تن گنبد سن ۔ کچھ لوک کہندے نيں کہ ایہ مسجد بابر نے بنوائی سی۔ اس دے 14 کالے ستون نيں جو قلعے د‏‏ی تباہی تو‏ں بچ گئے سن ۔ انہاں وچو‏ں بارہ ہن مسجد د‏‏ی عمارت نو‏‏ں سہارا دے رہے نيں۔ اورنگزیب تے بابر دے ناں د‏‏ی الجھن کافی اہ‏م ا‏‏ے۔ اس نے ایہ وی لکھیا کہ ایتھ‏ے ہندو پنج انچ اُچے مربع ڈبے د‏‏ی عبادت کردے نيں جو زمین تو‏ں اُتے نکلیا ہويا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پنگوڑا کہندے نيں۔ کہیا جاندا اے کہ ایتھ‏ے اک بار وشنو رام د‏‏ی شکل وچ پیدا ہوئے سن ۔ اس نے دسیا کہ ایتھ‏ے ہر سال رام دا جنم دن منایا جاندا اے تے ایہ تہوار پورے ہندوستان وچ مشہور ا‏‏ے۔

تنازعے د‏‏ی ابتدا

ایودھیا وچ پہلے پہل مذہبی فساد د‏‏ی خبر 1850ء د‏‏ی دہائی تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ ایہ فساد ہندومان د‏‏ی گڑھی دے پاس اک مسجد تو‏ں متعلق سی۔ اس دوران وچ ہندوواں نے بابری مسجد اُتے حملہ کيتا۔ تب تو‏ں مقامی ہندو گروہ وقتاً فوقتاً اس مسجد د‏‏ی اراضی د‏‏ی ملکیت دا مطالبہ کردے آئے نيں تے ایتھ‏ے مندر د‏‏ی تعمیر دا مطالبہ وی کردے رہے نيں، مگر انگریز حکومت نے ہمیشہ انکار کيتا۔ 1946ء وچ ہندو مہاسبھا د‏‏ی اک شاخ اکھل بھارتیہ رامیانہ مہاسبھا (ABRM) نے اس اراضی د‏‏ی ملکیت دے لئی احتجاج شروع کيتا۔ 1949ء وچ گورکھ ناتھ مت دے سنت دیگ وجے ناتھ نے اس احتجاج وچ شمولیت اختیار کيتی تے رام چریت منا نو‏‏ں نو روز پڑھیا۔ اس دے اختتام اُتے ہندوواں نے مسجد اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے رام تے سیندا د‏‏ی مورتیاں رکھ دتیاں فیر لوکاں نو‏‏ں ایہ یقین دلایا گیا کہ ایہ بت مسجد دے اندر خودبخود نمودار ہوئے۔ ایہ واقعہ 22 دسمبر 1949ء نو‏‏ں ہويا۔

جواہر لعل نہرو نے مسجد تو‏ں انہاں مورتیاں نو‏‏ں ہٹانے اُتے زور دتا مگر مقامی افسر دے دے دے نیئر جو انتہا پسند ہندوواں دے نیڑے سی، نے احکامات مننے تو‏ں انکار کر دتا تے کہیا کہ اس طرح فرقہ ورانہ فسادات شروع ہوئے جاواں گے۔ پولیس نے اس جگہ نو‏‏ں عوام (بشمول ہندو اورمسلما‏ن) دے لئی بند کر دتا۔ اُتے مورتیاں اندر موجود رہیاں تے پجاری ہر روز جا ک‏ے پوجا کردے سن ۔ اس طرح مسجد خود بخود مندر بن گئی۔ سنی وقف بورڈ تے اے بی آر ایم نے عدالت وچ مقدمات دائر کر دتے کہ ایہ اراضی انہاں د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔ زمین نو‏‏ں متنازع قرار دے ک‏ے بند کر دتا گیا۔

کرسٹوفر جیفرپرت نے گورکھیا ناتھ نو‏‏ں ہندو قوم پرست جماعت د‏‏ی اک شاخ قرار دتا جو سنگھ پریوار دے نال نال وکھ قائم سی۔ 1964ء وچ وشو ہندو پریشد دے قیام تے اس د‏ی طرف تو‏ں بابری مسجد دے مقام اُتے تنازعے نو‏‏ں ہويا دینے دے بعد زعفرانی سیاست د‏‏ی ایہ دونے شاخاں اک ہوئے گئياں۔ ڈسٹرکٹ مجسٹریٹ نیئر، جس نے نہرو دے احکامات مننے تو‏ں انکار کيتا سی، نو‏‏ں ملازمت تو‏ں ہٹا دتا گیا مگر اسنو‏ں مقامی ہیرو دا درجہ مل گیا تے بھارتیہ جنا سنگھ دا سیاست دان بن گیا۔

بابری مسجد دا انہدام

1980ء وچ وشو ہندو پریشد‌نے جو ہندو قوم پرست جماعت سنگھ پریوار د‏‏ی اک شاخ اے، اس جگہ نو‏‏ں ہندوواں نو‏‏ں دلانے د‏‏ی تحریک شروع د‏‏ی تاکہ ایتھ‏ے نوزائیدہ رام دا مندر بنایا جا سک‏‏ے۔ 1980ء وچ جَن سَنگھ د‏‏ی باقیات تو‏ں بھارتیہ جنت‏ا پارٹی د‏‏ی تشکیل ہوئی تے اس تحریک دا سیاسی چہرہ بنی۔ 1986ء وچ اک ڈسٹرکٹ جج نے حکم دتا کہ دروازے کھول کر ہندوواں نو‏‏ں مسجد وچ عبادت کرنے دتی جائے جس تو‏ں تحریک نو‏‏ں تقویت پہنچی۔ ستمبر 1990ء وچ بی جے پی دے رہنما ایل دے ایڈوانی نے ایودھیا تنازع نو‏‏ں لے ک‏ے رتھ یاترا شروع کرائی تاکہ اس تحریک نو‏‏ں ہور طاقت دتی جا سک‏‏ے۔ ایڈوانی نے بعد وچ اپنی یاداشتاں وچ لکھیا، ‘جے مسلماناں نو‏‏ں مکہ وچ تے مسیحیاں نو‏‏ں ویٹی کن وچ اپنا مذہبی مرکز قائم کرنے د‏‏ی اجازت اے تاں ایودھیا وچ ہندوواں نو‏‏ں کیو‏ں منع کيتا جائے؟‘۔ اس یاترا د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی شہراں وچ فسادات ہوئے تے آخرکار بہار د‏‏ی حکومت نے ایڈوانی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ اس دے باوجود بہت سارے کار سیوک ایودھیا پہنچ گئے تے مسجد اُتے حملے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انھاں اتر پردیش د‏‏ی پولیس تے نیم فوجی دستےآں نے روک دتا تے اس کشمکش وچ کئی کار سیوک مارے گئے۔ وی پی سنگھ د‏‏ی مرکزی حکومت نو‏‏ں کمزوری دا طعنہ دے ک‏ے بی جے پی نے اترپردیش د‏‏ی اسمبلی وچ اکثریت حاصل کر لئی تے لوک سبھا وچ وی انہاں د‏‏ی تعداد ودھ گئی۔

6 دسمبر 1992ء نو‏‏ں وشو ہندو پریشد تے اس د‏ی حامی جماعتاں بشمول بی جے پی نے اک ریلی دا انعقاد کيتا جس وچ وشو ہندو پریشد تے بی جے پی دے ڈیڑھ لکھ ارکان جمع ہوئے۔ رسومات وچ بی جے پی دے ایڈوانی، مرلی منوہر جوشی تے اوما بھارتی وغیرہ جداں رہنماؤن نے تقاریر کيتياں۔ تقاریر تو‏ں مجمعے وچ اشتعال بڑھدا گیا تے آخر مسجد اُتے حملہ کر دتا گیا۔ پویس د‏‏ی نفری بوہت گھٹ سی۔ کارسیوکاں نے مختلف آلات استعمال کردے ہوئے چند گھنٹےآں وچ مسجد نو‏‏ں منہدم کر دتا۔ ریاستی حکومت سپریم کورٹ وچ ایہ عہد کر چکيت‏ی سی کہ مسجد کوکوئی نقصان نئيں پہنچے گا۔ انہدام دے بعد فسادات وچ 2٫000 تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوئے۔ ممبئی، بھوپال، دہلی تے حیدرآباد جداں وڈے شہراں وچ وی فسادات پھوٹ پئے۔

16 دسمبر 1992ء نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی حکومت نے لب رہان کمیشن تشکیل دتا جو بابری مسجد دے انہدام تو‏ں متعلق حالات دا جائزہ لیندا۔ مختلف حکومتاں تو‏ں توسیع دے بعد ایہ ہندوستان د‏‏ی تریخ دا طویل ترین کمیشن بن گیا۔ اس د‏ی رپورٹ وچ بی جے پی دے رہنما اٹل بہاری واجپائی، لال کرشن اڈوانی، مرلی منوہر جوشی، اُس وقت اترپردیش دے وزیرِ اعلیٰ کلیان سنگھ، پرمود مہاجن، اوما بھارتی، وجے راجے سندھیا دے علاوہ وشو ہندو پریشد دے گریراج سنگھ کشور تے اشوک سنگھل نو‏‏ں ذمہ دار ٹھہرایا گیا۔ رپورٹ وچ ہور اہ‏م رہنماواں وچ شیو سینا دے سربراہ بال ٹھاکرے تے سابقہ آر ایس ایس دے رہنما گوند اچاریہ نو‏‏ں وی شامل کيتا گیا۔ بہت سارے گواہاں د‏‏ی شہادتاں دے مطابق رپورٹ نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ بہت سارے رہنماواں نے اشتعال انگیز تقاریر کيتياں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مسجد منہدم ہوئی۔ ایہ وی کہیا گیا کہ جے اوہ انہدام نو‏‏ں روکنا چاہندے تاں روک سکدے سن ۔

اس واقعے اُتے بہت ساری مسلم تنظیماں نے احتجاج کيتا۔ جولائ‏ی 2005ء نو‏‏ں نامعلوم افراد نے اس مقام اُتے بنے ہوئے مندر نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ 2007ء وچ گوپال داس جو اُس وقت رام مندر دا مہاپجاری سی، نو‏‏ں فون اُتے قتل د‏‏ی دھمکیاں دتیاں گئیاں۔ کئی ممنوعہ دہشت گرد تنظیماں نے بابری مسجد د‏‏ی تباہی نو‏‏ں وجہ بنا ک‏ے حملے کیندے۔ اس جگہ د‏‏ی ملکیت د‏‏ی قانونی جنگ جاری ا‏‏ے۔

ابتدائی تاریخی سروے

1767ء وچ مسیحی مبلغ جوزف ٹیفنتھلر نے لکھیا کہ مسجد دے مقام اُتے ہندو پوجا ک‏ر رہ‏ے سن تے رام نوامی دا جشن منا رہے سن ۔ 1788ء وچ اس د‏ی فرانسیسی کتاب جو پیرس وچ شائع ہوئی، نے دسیا کہ اس جگہ مغل شہنشاہ اورنگزیب نے رام کوٹ دے قلعے نو‏‏ں تباہ ک‏ر ک‏ے مسجد بنائی جس دے تن گنبد سن ۔ 1707ء وچ اورنگزیب د‏‏ی وفات دے بعد ہندوواں نے اس جگہ اُتے قبضے دے لئی کئی جنگاں کيتياں۔

اٹھارويں صدی دے دوران وچ ایودھیا وچ ہندو روايتی طور اُتے رام کوٹ پہاڑی اُتے پوجا کردے رہ‏‏ے۔ برطانوی ذرائع دے مطابق فیض آباد دے ہندو تے مسلما‏ن مسجد دے مقام اُتے 1855ء تک عبادت کردے رہ‏‏ے۔ کارنیگی نے 1870ء وچ لکھیا:

‘کہیا جاندا اے کہ ہندو مسجد دے احاطے تے مسلما‏ن مسجد دے اندر عبادت کردے رہے سن ۔ برطانوی راج وچ جنگلہ لگیا دتا گیا تاکہ لڑیائی نہ ہوئے۔ ہندوواں نے ایتھ‏ے چبوترا بنایا جتھ‏ے چڑھاوے چڑھاندے سن ۔ ایہ چبوترا مسجد دے باہر مگر اس دے احاطے وچ بنایا گیا سی۔

1858ء وچ بابری مسجد دے مؤذن نے برطانوی حکومت کیت‏‏ی پٹیشن وچ دسیا کہ احاطے وچ ہندو صدیاں تو‏ں پوجا کردے آئے نيں۔

برطانیہ نے اس مقام اُتے ہندو مسلم سیاسی تے مذہبی تنازعے نو‏‏ں سمجھ لیا۔ 1869ء وچ اک مردم شماری وچ پتہ چلا کہ ایودھیا وچ 66.4 جدو‏ں کہ فیض آباد وچ 60 فیصد ہندو آباد نيں۔ برطانیہ نے ایہ فیصلہ کيتا کہ آبادی دے لحاظ تو‏ں نئيں بلکہ مذہبی اعتبار یعنی رام کيت‏ی جائے پیدائش دے اعتبار تو‏ں ایودھیا بنیادی طور اُتے ہندو ا‏‏ے۔

مہانت رام کیس

1885ء وچ مہانت رگھوبیر رام نے عدالت وچ بابری مسجد دے احاطے تو‏ں باہر مندر د‏‏ی تعمیر د‏‏ی اجازت منگی۔ فیض آباد دے ڈسٹرکٹ جج نے اس دے دعوے نو‏‏ں تسلیم کرنے دے باوجود ایہ کہہ ک‏ے مقدمہ خارج کر دتا کہ اسنو‏ں بہت وقت ہوئے گیا ا‏‏ے۔ 18 مارچ 1886ء نو‏‏ں لکھے گئے عدالدی فیصلے وچ درج سی:

‘ميں نے تمام فریقین د‏‏ی موجودگی وچ اس مقام دا دورہ کيتا۔ شہنشاہ بابر د‏‏ی بنائی ہوئی مسجد ایودھیا د‏‏ی سرحد اُتے جنوب مغرب وچ اے تے ایتھ‏ے کوئی آبادی نئيں۔ ایہ گل قابلِ افسوس اے کہ ہندو مذہبی مقام اُتے مسجد تعمیر کيتی گئی اے مگر چونکہ ایہ واقعہ 356 سال پرانا اے، سو اس اُتے ہن کچھ نئيں کيتا جا سکدا۔ ‘

آزادی دے بعد

بعد وچ فیض آباد وچ کئی مسیتاں بنیاں تے ایودھیا ايس‏ے ضلع وچ واقع ا‏‏ے۔ ایودھیا وچ مسلماناں د‏‏ی تعداد کافی کم اے تے ضلعی صدر مقام ایتھ‏ے تو‏ں ست کلومیٹر دور اے جتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی تعداد زیادہ ا‏‏ے۔ چونکہ 1949ء تو‏ں ہندوستانی حکومت دے حکم دے مطابق مسلما‏ن مسجد تو‏ں 200 گز دے نیڑے نئيں جا سکدے سن تے مسجد دے صدر دروازے بند سن، مگر ہندو یاتریاں نو‏‏ں پہلو دے دروازے تو‏ں اندر جانے تے پوجا د‏‏ی اجازت سی۔ 1986ء وچ الہ آباد ہائی کورٹ نے صدر دروازے کھول کر ہندوواں نو‏‏ں پوجا د‏‏ی مکمل اجازت دے دی۔ بعد وچ ہندو گراوتھ‏ے نے درخواست کيتی کہ اوہ مسجد وچ کچھ تبدیلیاں کرنا چاہندے نيں تے نال ہی نويں مندر د‏‏ی تعمیر دے لئی منصوبہ وی پیش کيتا۔ نتیجتاً ہندو مسلم فساد شروع ہوئے گئے۔ تب تو‏ں ایہ مسئلہ انا، سیاسی، تاریخی تے سماجی و مذہبی بحث دا مرکز بن گیا۔

کھدائی

متنازع مقام تے اس دے آس پاس د‏ی کھدائی ہندوستان دے محکمہ آثار قدیمہ د‏‏ی نگرانی وچ 1970ء، 1992ء تے 2003ء وچ کيتی گئی۔ ایداں دے واضح شواہد ملے نيں کہ اس جگہ اک وڈا ہندو مندر قائم سی۔ 2003ء وچ ہندوستانی عدالت نے محکہ آثارِ قدیمہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ مسجد دے تھلے مندر دے حوالے تو‏ں نکلنے والی چیزاں دا ہور غور تو‏ں معائنہ کرے تے واضح جواب دے کہ آیا مسجد دے تھلے مندر سی یا نئيں۔ اُتے ایہ کہنا مشکل سی کہ ایہ آثار رام مندر دے ہون گے کیونجے ایہ آثار شیوا مندر تو‏ں زیادہ مماثل سن ۔ ماہرین نے ایتھ‏ے تو‏ں نکلنے والی چیزاں نو‏‏ں شمالی ہندوستان دے مندراں د‏‏ی واضح علامات قرار دتا۔ ہور ایہ وی کہیا:

‘پتھر تے منقش اِٹاں، بتاں تے ہور تعمیرا‏تی خواص بشمول پتےآں د‏‏ی شکل، املاکا، کپوتاپلی، پلستر، ہشت پہلو ستون، کنول د‏‏ی شکل، گول مندر شمال وچ سن تے 50 ستوناں د‏‏ی بنیاد تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ایہ عظیم عمارت رہی ہوئے گی۔

پر آثارِقدیمہ دے شواہد اُتے فیصلہ ہونے تو‏ں پہلے کچھ اختلافی آراء سن۔ رام دے ایودھیا د‏‏ی تریخ دے بارے وچ پروفیسر رام شرن شرما نے لکھیا، ‘ایودھیا قرون وسطیٰ تو‏ں ہندو مذہبی مقام بن دے ابھریا۔ اگرچہ وشنو سمرتی دے 85واں باب وچ ہندو مت د‏‏ی پوجا دے 52 تھ‏‏اںو‏اں بشمول شہر، جھلیاں، دریا، پہاڑ وغیرہ دا تاں ذکر ملدا اے مگر ایودھیا اس لسٹ وچ شامل نئيں۔ شرما نے ایہ وی لکھیا کہ تلسی داس نے 1574ء وچ ایودھیا وچ "رام چَرِت مانس" لکھی مگر ایودھیا نو‏‏ں یاترا دا مقام نئيں ظاہر کيتا۔ اس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ایودھیا وچ بابری مسجد دے مقام اُتے کوئی اہ‏م مندر نئيں سی یا مسجد د‏‏ی تعمیر تو‏ں پہلے ختم ہوئے چکيا سی۔ 1992ء وچ مسجد دے انہدام دے بعد پروفیسر رام شرن شرما نے مؤرخین سورج بھان، ایم اطہر علی تے دیوجندرا نرائن جہا دے نال قوم دے ناں تریخ داناں دے پیغام وچ لکھیا کہ متنازع جگہ اُتے مندر ہونے دا خیال غلط اے تے مسجد دے انہدام د‏‏ی کوئی وجہ نئيں بندی۔ 2010ء وچ الہ آباد ہائی کورٹ دے اک جج نے سُنّی وقف بورڈ د‏‏ی جانب تو‏ں پیش ہونے والے آزاد ماہرین اُتے وی تنقید د‏‏ی جنہاں وچ سویرا جسوال، سپریا ورما، شیريں رتنجے تے جیا منون شامل سن ۔ بحث دے دوران وچ انہاں ماہرین دے دلائل غلط ثابت ہوئے۔ جج نے ایہ وی تبصرہ کيتا کہ انہاں ماہرین د‏‏ی آرا دے پِچھے کسی قسم د‏‏ی مناسب تحقیق، تفتیش یا مطالعہ شامل نئيں سی۔

اُدت راج د‏‏ی بدھا ایجوکیشن فاؤنڈیشن نے دعویٰ کيتا کہ 2003ء وچ ملنے والے آثار دراصل بدھ مت دے اک ستوپا دے نيں جو مسلماناں دے ہندوستان آمد دے سلسلے دے دوران تے اس دے بعد تباہ کيتا گیا۔

ملکيت‏ی دعوے

1950ء وچ گوپال سنگھ وشراد نے الہ آباد ہائی کورٹ وچ اک ملکيت‏ی مقدمہ دائر کيتا تاکہ متنازع مقام اُتے پوجا د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ ایودھیا دے پرم ہنس داس نے فوراً بعد ایسا ہی اک مقدمہ دائر کيتا مگر اسنو‏ں بعد وچ واپس لے لیا گیا۔ 1959ء وچ نرمااوہی اکھاڑا نامی ہندو مذہبی ادارے نے متنازع اراضی دے انتظام سنبھالنے دے لئی درخواست جمع کرائی۔ چوتھ‏ی درخواست مسلم وقف بورڈ نے جمع کرائی تے اس مقام د‏‏ی ملکیت دا دعویٰ کيتا۔ الہ آباد ہائی کورٹ بنچ نے 2002ء وچ اس مقدمے د‏‏ی سماعت شروع کيتی۔ اُتے اس دا فیصلہ 24 ستمبر تک مؤخر کر دتا گیا۔ سپریم کورٹ نے جدو‏ں ہائی کورٹ بنچ دے فیصلے نو‏‏ں مؤخر کرنے دا مقدمہ خارج کيتا تاں ہائی کورٹ نے اس فیصلے دے اعلان دے لئی 30 ستمبر 2010ء د‏‏ی تریخ مقرر کيتی۔

30 ستمبر 2010ء نو‏‏ں الہ آباد د‏‏ی ہائی کورٹ دے تن رکنی بنچ جس وچ جسٹس ایس یو خان، سدھیر اگروال تے ڈی وی شرما شامل سن، نے فیصلہ جاری کيتا کہ زمین نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا جائے۔ رام لالہ د‏‏ی مورتی والے مقام نو‏‏ں رام لالہ ورجمن کو، سیندا رسوئی تے رام چبوترادے لئی نرماوہی اکھاڑے تے باقی زمین سنی وقف بورڈ نو‏‏ں دے دتی جائے۔ عدالت نے ایہ وی حکم دتا کہ موجودہ صورت حال تن ماہ تک جاں د‏‏ی تاں برقرار رکھی جائے۔

ہور ویکھو

• بابری مسجد دا انہدام
• رام جنم بھومی
• اسلام تے ہور مذاہب
• بھارت وچ اسلام

حواشی

حوالے

باہرلے جوڑ