بخارائے شریف (اخبار)
وسطی ایشیا دا پہلا فارسی روزنامہ، روزنامۂ بخارائے شریف، سو سال پہلے 11 مارچ 1912ء دے دن میرزا جلال یوسف زادہ دی مدیریت وچ آغاز ہويا سی تے 153 شماراں دے نشر دے بعد 2 جنوری 1913ء نوں روسی سیاسی نمائندے دے تقاضے اُتے تے امیرِ بخارا امیر عالم خان دے توافق دی بنا اُتے اس اخبار دی اشاعت بند کر دتی گئی۔
روزنامے دے مؤسس محی الدین منصور تے میرزا سراج حکیم سن ۔ آذربائجان و قفقاز دے روزنامہ نگار جلال یوسف زادہ تے ایرانی روشن فکر میرزا غفار بالترتیب اس روزنامے دے مدیر تے مسئول سن جدوں کہ صدرالدین عینی، میرزا سراج حکیم تے عبدالرؤوف فطرت اس روزنامے دے مشہور نویسنداں وچوں سن ۔ روزنامۂ بخارائے شریف دا یومِ تاسیس تاجکستانی پارلیمان دے توسط توں یومِ مطبوعاتِ تاجکستان دے طور اُتے تصویب ہو چکيا اے تے ہر سال منایا جاندا اے۔
تاسیس اخبار[سودھو]
امارتِ بخارا دی قلمرو وچ تجددخواہی و اصلاحات دی تحریک ویہويں صدی دی ابتدائی دو دہائیاں وچ روس، ایران، قفقاز، افغانستان، برِ صغیر تے عثمانی سلطنت دی فکری و سیاسی تحریکاں توں متاثر سی۔ انہاں مذکورہ علاقےآں توں اختر، قانون، حبل المتین، سراج الاخبار، چہرہ نما، وقت، شورا، ترجمان، ملیا نصرالدین تے صراطِ مستقیم جداں اخبارات، موانع دے باوجود، بخارا دے اصلاح طلباں دے ہتھوں تک پہنچدے سن تے انہاں اخباراں نے 'جوان بخارائیان' نامی تنظیم دی تشکیل تے بیداری وچ اہم کردار ادا کیتا سی ۔ انہاں حالات وچ بخارائی دانشوراں نے فیصلہ کیتا کہ بخارا دے لوکاں نوں دنیا، منطقے تے ملک توں آگاہ کرنے دے لئی تے امارتِ بخارا وچ اصلاحات دے اجرا دے لئی لوکاں وچ اپنے نظریات تے افکار پھیلانے چاہیاں۔ اسی لئی انہاں نے روزنامے دی تاسیس دا قدم اٹھایا۔ بخارائے شریف، بخارائیاں دی جانب توں زبانِ فارسی وچ روزنامہ نگاری دا پہلا تجربہ سی ۔
روزنامہ اپنے پندرہويں شمارے وچ لکھدا اے : "امارتِ بخارا تیس لکھ نفور اُتے مشتمل اے۔ حالے تک ترکستان و ماوراءالنہر دے باشندے اپنی ملی و اسلامی بولی وچ کوئی روزنامہ نئيں رکھدے سن ۔ ہن چند معارف پرور تے ترقی خواہ لوکاں دی کوشش توں بخارا دی رسمی بولی وچ ، کہ جو فارسی اے، 'بخارائے شریف' نامی اس روزنامے دا آغاز ہويا اے تے ترکستان و ماوراءالنہر دے نفوسِ اسلامیہ دے لئی ایہی اک روزنامہ اے تے بس۔ "
خصوصیات[سودھو]
اس روزنامے وچ سیاسی مسائل توں زیادہ اجتماعی مسائل اُتے بحث ہُندی سی تے ہر شمارہ ادارتی مقالے دا حامل سی ۔ لیکن خبراں وی اک عنصرِ ضروری دے طور اُتے روزنامے وچ اہم جگہ رکھدیاں سن۔ قارئین دے زیادہ تر انتقادی روح رکھنے والے خط وی روزنامے دے صفحاں اُتے نشر ہويا کردے سن ۔ روزنامہ چار صفحاں اُتے مشتمل سی تے ہفتے وچ چھ بار نشر ہُندا سی تے عشق آباد، سمرقند تے استنبول وغیرہ وچ اس دے خبرنگاراں دا جال سی ۔ روزنامے نے اجتماعی مسائل دے خلاف اعتراض دے بیان دے لئی تے معاشرے وچ انہاں مسائل اُتے بحث دا آغاز کرنے دے لئی سوال و جواب دی طرز توں استفادہ کیندا اے۔
فارسی دی اہمیت تے کردار تے اسی طرح دستورِ زبانِ فارسی دی تعلیم دے بارے وچ لکھی تحریراں وی روزنامے دے صفحات اُتے خصوصی مقام رکھدیاں نيں۔ روزنامے دی بولی بخارائی لہجے وچ سی تے ایہ قدیم فارسی تے ایران و افغانستان وچ استعمال ہونے والی فارسی دا آمیزہ سی۔ بخارائی لہجہ فارسی دے لہجاں وچوں اے تے ایہ کابل تے بلخ دے لہجاں توں بیشتر قرابت رکھدا اے۔ روزنامے دی بولی رواں، سادہ تے معیاری اے۔ بطورِ کُل، روزنامے نے دستورِ بولی تے علائم گزاری دا لحاظ رکھیا اے۔
اخبار دے بنیادی موضوعات[سودھو]
روزنامہ بخارائے شریف دے ادارتی مقالےآں نے عام طور اُتے مندرجہ ذیل موضوعات اُتے بحث کيتی اے :
علوم دی اشاعت، معارف دی ترویج، مکاتب و مدارس دا افتتاح تے اصلاح، زراعتی امور دی بہبود، آبیاری، باغبانی، مویشی پروری تے اقتصادی ترقی، حکومت و رعایا دے حقوق و فرائض اُتے توجہ، امارتِ بخارا دی انتظامی اصلاح، جہالت تے ناپسندیدہ عادات دے خلاف مبارزہ، امورِ صحت دی بہبود، بولی و ادبِ فارسی دی پرورش، دین و مذہب تے وحدتِ جہانِ اسلام۔
روزنامے دے لئی مرکزی مسئلہ، تعلیم و پرورش دا مسئلہ سی ۔ بخارا دے روشن فکراں نے 1910ء دے آخر وچ 'تربیۂ اطفال' دے ناں توں اک مخفی جمعیت دا آغاز کیتا سی جس دا اساسی ہدف جدید علوم دی ترویج سی۔ اوہ چاہندے سن کہ مکتب و مدرسہ وچ اصولِ جدیدہ اپنائے جان یعنی علومِ دینی دے علاوہ تریخ، جغرافیا، حساب تے علومِ طبیعی وی تدریس کیتے جان۔ بخارا دے روشن فکراں دی اصولِ جدیدہ دی ترویج دیاں کوششاں اس گل دا موجب ہوئیاں کہ اس تحریک نوں 'جدیدہ' تے اس دے حامیاں نوں 'جدیدیان' ناں دتا گیا۔
زمین، پانی تے زراعت بخارائیاں دی زندگی وچ کلیدی کردار ادا کردے سن ۔ بخارائے شریف نے دیہات وچ رباخواری اُتے شدید لہجے وچ تنقید دی اے تے اسنوں زراعت و مویشی داری دی پیشرفت وچ مانع جانا اے۔ روزنامے نے دہقاناں تے تہی دستےآں دی کمک دے لئی اک دہقانی بینک دی وی تجویز دتی سی۔ روزنامہ امیرِ بخارا دی آمرانہ حاکمیت دی نابودی دی بجائے نظام دی اصلاح دے لئی کوشاں سی ۔ اس لئی روزنامے وچ امارت دی انتظامیہ نوں اجرائے اصلاحات دی ترغیب دینے تے معاشرے نوں قانون پسندی دی جانب لے کے جانے دی مسلسل کوشش کيتی گئی اے۔ روزنامے نے بخارا دے امورِ تجارتی دے روسیاں، یہودیاں تے ارمنیاں دے ہتھوں وچ ہونے اُتے نارضایندی تے ناخوشی ظاہر کیتی اے تے بخارائیاں نوں امورِ تجارتی تے بیرونی بولی سیکھنے دی تشویق و ترغیب دی اے تے اک صاحبِ کار جدید بخارائی نسل دی پرورش نوں اس میدان وچ اپنا فریضہ جانا اے۔
روزنامہ بخارائے شریف نے دولت تے ملت جداں لفظاں نوں کسی وی وقت یورپی مفہوم وچ استعمال نئيں کیتا۔ بخارا دے باشندے، اپنی قومیت توں صرفِ نظر، خود نوں بخارائی، ملتِ بخارا یا امتِ مسلمان پکارتے سن تے کلمۂ ملت زیادہ تر غیر مسلماناں دے لئی استعمال ہويا اے۔
فارسی بولی دی پاسداری[سودھو]
روزنامے نے فارسی زبان دی رشد و پاسداری تے صفحاتِ روزنامہ دے ذریعے دستورِ بولی دی تدریس اُتے بہت توجہ مبذول رکھی اے۔ روزنامے نے 'مجملی در خصوصِ زبان' دے عنوان توں بہت سارے شماراں وچ اس موضوع اُتے وسیع بحث کيتی اے تے اس گل کيتی یاد آوری دی اے کہ ہر قوم دی ترقی اس چیز نال ہُندی اے کہ اوہ اپنے گل گل کرنے نوں تحریر و کتابت دے تابع کرن، نہ ایہ کہ اوہ اپنیاں تحریراں نوں عوام الناس دی بول چال دے تابع کر دتیاں۔ روزنامے نے امید دا اظہار کیتا اے کہ اُس دی بولی بقدرِ امکان، سادہ تے مستعمل معیاری فارسی ہوئے گی۔
اس طرح بولی دی خامیاں اُتے تنقید کردے ہوئے روزنامہ اُس دی اصلاح دے در پے اے تے 'قواعدِ فارسیہ' دے ناں توں اک ستون (کالم) دا آغاز کیتا گیا اے جس وچ تعلیمی طرز وچ مختصراً تے مثالاں دے نال دستورِ زبانِ فارسی دی تشریح کيتی گئی اے۔
روزنامے نوں مسئلۂ بولی توں مربوط بہت سارے خط وی موصول ہُندے سن ۔ مثلاً اک تنقیدی خط وچ لکھیا اے : "۔۔۔۔ اخبارِ بخارائے شریف دے مقالات وچ استعمال کیتا جانے والا اسلوب حالیہ ایران دا اسلوب و شیوہ اے جو سر توں پیر تک دشوار فہم عربی لفظاں وچ ڈُبیا ہويا اے تے جس دا بس اک تہائی حصہ ہی فارسی ہُندا اے۔ "
مقاصد[سودھو]
اخبار دے نویسندے زبانِ قلم تے سلاحِ دانش توں اس گل دے در پے سن کہ اپنی ملت تے اپنے ملک نوں نادانی، جمود تے پس ماندگی دی قید توں رہائی دلائاں تے جوانانِ بخارا دے چہراں اُتے جہانِ نو دی جانب اک تازہ دریچہ کھولاں تے انہاں نوں دنیا دے تمدن توں آشنا کرن تے ایتھے اوتھے توں نسخہ برداری کرنے دی بجائے، اپنے معاشرے دے درداں دے علاج دی راہ تلاش کرن۔
بخارائے شریف دے ایہی 153 شمارے اُس وقت دی اجتماعی، سیاسی و ثقافتی صورتِ حال دی قیمتی دستاویز نيں۔ اخبار وچ پیش کیتے جانے والے افکار دا مرکزی خیال بنیادی طور اُتے اصلاحات تے قانون پسندی دے محور اُتے استوار سی تے اس اخبار نے مردمِ بخارا بالخصوص جواناں دی ملی، سیاسی و ثقافتی بیداری، روحِ خودشناسی و استقلال خواہی دی تقویت تے ملی و اسلامی تشخص دے احیا وچ بیش قیمت خدمات انجام دتی نيں۔
بخارا دے روشن فکراں تے تجدد خواہاں نوں امیرِ بخارا دی حاکمیت دے دوران دوبارہ اس گل دا امکان نئيں مل سکیا کہ اوہ روزنامۂ بخارائے شریف دا احیا کر سکن۔ بخارا وچ سوویت حاکمیت دی تاسیس دے بعد، ست دہائیاں وچ ، بخارا وچ دسیاں روزنامے تے مجلے فارسی بولی وچ منتشر ہوئے لیکن بخارا دے اہلِ قلم و سبھیاچار دی روزنامہ بخارائے شریف دی احیا دے لئی کيتی گئی تمام کوششاں سیاسی وجوہات دی بنا اُتے شکست توں دوچار ہو گئياں۔
بخارائے شریف دی اشاعت بند ہوئے اک صدی گزر گئی اے، لیکن تعجب دی گل اے کہ روزنامے وچ اٹھائے جانے والے خیالات، نظریات تے مسائل اج وی اُسی طرح اہمیت دے حامل نيں۔