جنگ نامہ قاضی نور محمد
اٹھارھویں صدی دے لہو بھجے سکھ اتہاس دا اک اہم دستاویز اے قاضی نور محمد دا جنگ نامہ۔ 1765 وچ قلات وچ مکمل ہوئیا اس جنگ نامے وچ احمد شاہ ابدالی دے ہندوستان اتے ستویں حملے دا شروع توں انت تک دا اکھیں ڈٹھا ہال اے۔ اس ستویں ہلے نے ابدالی دے بھارت اتے افغان حکومت قائم کرن دے منصوبے مٹی وچ ملا دتے۔ سکھاں نے قدم-قدم اُتے اس نال لوہا لیا۔ اس نے سکھ سرداراں نوں پنجاب وچوں دلی تک سرکھات لانگھا دین اتے ٹکراء وچ نہ آؤن لئی وار-وار ترلے کیتے۔ سکھاں نوں پنجاب تے بھارت وچ جنا علاقہ اوہ چاہن، دین دی پیش کش تک کیتی ۔ اٹھویں ہلے ویلے وی ابدالی نے ایہہ دوہری پالیسی والے یتن جاری رکھے۔ سکھاں نوں طاقت نال دباؤن-کچلن تے ختم کرن دا یتن اتے اوہناں نوں کجھ علاقے تے سہولتاں دے کے سمجھوتہ کرن دیاں کوششاں۔ اس دے دوویں یتن بے کار گئے۔ اس دے ساہمنے ہی سکھ نڈر ہو کے اس دے لائے صوبےداراں، قلعہ داراں، وزیراں، فوجداراں نوں لٹدے-کٹدے۔ اوہناں اس دے دیکھدے-دیکھدے ہی سارا پنجاب اپنے قبضے ہیٹھ کر لیا۔ اوہ جھئیاں لے-لے آؤندا، فوجاں چاڑھدا۔ کجھ ویلے لئی سکھ چھائیں-مائیں ہو جاندے۔ فوجاں تے صوبیدار قلعے وچ جاں کسے صوبے دی راجگڑھ وچ پہنچدے اتے سکھ مڑ ملک دے مالک بن بہندے۔
ابدالی دا ستواں ہلاّ اس دے جیون دا تباہی ول موڑ سی، جس اتے اٹھویں ہلے نے موہر لا دتی۔ یتن تاں اس نے 1772 وچ مرن تک جاری رکھے پر اوہناں وچوں اگّ سیک تے تندی گھٹدا-گھٹدا ختم ہی ہو گیا۔ پریشانی اس نوں ایہہ سی کہ چھویں ہلے ویلے 5 فروری، 1762 نوں اکو دن جس نوں سکھ وڈا گھلوگھارا کہندے ہن، اس نے کپّ روہیڑے دے کھیتر وچ گھیرا پا کے ادھی سکھ آبادی (لگپگ 25 ہزار سکھ) ختم کر دتے سن۔ دو کو مہینے بعد 10 اپریل، 1762 نوں ہرمندر صاحب نوں توپاں تے بارود دے کپیاں نال اڈایا سی پر گھلوگھارے نوں تن مہینے وی نہیں سن لنگھے کہ سکھاں نے ملیرکوٹلے دے نواب بھیکھن خاں توں گھلوگھارے ویلے کیتی زیادتی لئی نکّ نال لکیراں کڈھوائیاں تے نذرانے لئے۔
مئی، 1762 وچ اوہناں سرہند دے گورنر زین خان نال ایہی کجھ کیتا۔ اس نے پنجاہ ہزار روپئے دے کے جان چھڈائی۔ سکھ بے خوف ہرمندر صاحب متھا ٹیکن جان لگے۔ ابدالی کدے لاہور تے کدے کلانور بیٹھا دندیاں پینہدا رہا۔ 1762 دی دیوالی امرتسر مناؤن لئی سکھ وڈی گنتی وچ امرتسر پہنچن لگے۔ لاہور بیٹھے ابدالی نے ایلچی بھیجے کہ میرے نال صلاح کر لؤ۔ سکھاں نے اوہناں نوں کٹّ کے بھجا دتا۔ غصے وچ 16 اکتوبر، 1762 نوں ابدالی فوج لے کے امرتسر اتے آ چڑھیا۔ اگلے دن دیوالی سی۔ سارا دن سکھ اس نال لڑدے راے۔ دیر رات تک اوہ اس دیاں فوجاں نوں شہروں باہر دھکدے ہوئے لے گئے۔ رات ہنیرے وچ بے بس ابدالی واپس لاہور مڑ گیا۔ لگپگ دو مہینے اوہ لاہور رہا۔ سکھ اس دیاں بروہاں تک لٹمار کردے، اوہ وس گھولدا رہِ جاندا۔ 12 دسمبر، 1762 نوں اوہ اپنیاں فوجاں سمیت اپنے وطن نوں دوڑ گیا۔
اسے نموشی نوں دھون لئی اس نے 1764 وچ بھارت اتے ستواں حملہ کیتا۔ اسے ہلے ویلے قاضی نور محمد اس نال پنجاب آیا۔ گنجابا دے خیر محمد ولوں ہتھ لکھت نور محمد دے جنگ نامے دی اک کاپی کوئٹہ (بلوچستان) دے ڈسٹرکٹ گزٹیئر آفس وچوں پٹیالہ ریاست دے سٹیٹ رسٹوریئن کرم سنگھ نے دیکھی۔ اس نے اس دا اتارا کیتا۔ فارسی وچ لکھی اس لکھت نوں مشہور سکھ اتہاسکار ڈاکٹر: گنڈا سنگھ نے اڈیٹ کرا کے انگریزی وچ اپنی کردار، سار تے ٹپنیاں سمیت 1939 وچ خالصہ کالج امرتسر دے سکھ ہسٹریکل ریسرچ ڈپارٹمینٹ ولوں شائع کیتا۔ ستویں حملے ویلے ابدالی نے قلات دے حکمران محمد نصیر خان نوں سکھاں خلاف جہاد وچ شامل ہون لئی راغب کیتا۔ اوہ 12000 بلوچ فوجی لے کے لاہور توں 50 کلومیٹر دور ایمن آباد دے مقام اتے ابدالی دے لشکر نال رلیا۔ قاضی نور محمد سپتر قاضی عبد اﷲ کلاوار (گنجابا) نصیر خان نال تریا۔ 55 بیانات والا اک جنگ نامہ 1764 وچ ابدالی تے نصیر خان دے لشکر دے ترن توں لے کے ابدالی دی واپسی تک دا اکھیں ڈٹھا حال بیان کردا اے۔ گنجابا (بلوچستان) دا واسی ایہہ قاضی جہادی وجوں ابدالی تے نصیر خان دا ساتھی بنیا۔ نصیر خان نے قاضی نوں کیہا کہ توں ساڈی بہادری بارے اک جنگ نامہ لکھ دیویں۔ دس مہینے بعد بچے-کھچے لشکر نال قلات پرتے نصیر خان نوں چھیتی پچھوں قاضی نے ایہہ جنگ نامہ پیش کر دتا۔
سوال اے کہ ابدالی نوں سکھاں نال کی ویر سی؟ 25 ہزار سکھ مار کے وی اس نوں صبر نہ آیا۔ اس دا جواب ایہہ اے کہ ابدالی دے دلی دے تخت اتے بیٹھن اتے ہندوستان نوں اپنی حکومت دا حصہ بناؤن دے راہ وچ سکھ ہی اکو-اک رکاوٹ سن۔
سکھ نہ روکن تاں اوہ جدوں چاہے کابل قندھار توں تر کے دلی لٹّ کے سونا-چاندی، دھن-دولت تے بھارت دیاں سینکڑے بہو-بیٹیاں کھوہ کے واپس مڑ سکدا سی۔ دلی دی مغل حکومت دا لکّ ٹٹ چکا سی۔ دور دکھن تے مشرق وچ انگریزاں دی ایسٹ انڈیا کمپنی پیر پسار رہی سی۔ مرہٹے وی دلی دے تخت دا سپنا لے راے سن۔ انگریز تاں اجے اینے تکڑے نہیں سن ہوئے کہ اوہ ابدالی نال ٹکر لیندے۔ مرہٹیاں نوں ابدالی نے 14 جنوری، 1761 نوں پانیپت دے میدان وچ اجیہی مار ماری کہ مڑ کے اوہناں دی دلی جاں پنجاب ول آؤن دی ہمت ہی نہ پئی۔ اوہ اکھ وچ پائے وی نہیں سن رڑکدے۔ 1761 وچ مراٹھیاں نوں سدھا کرکے، اس اگلے ورھے 1762 وچ اپنے ولوں سکھاں نوں وی سبق سکھا دتا سی، پر سکھ وکھری مٹی دے بنے ہوئے سن۔ اوہناں تاں 1761 وچ ہی دلی توں لٹی دھن-دولت لے کے واپس مڑدے ابدالی دا بھار ہولا کر دتا سی۔ بائی سو بہو-بیٹیاں اس دے پنجے وچوں چھڈا لئیاں سن۔ 25 ہزار سکھ مروا کے وی سکھ اس نوں پہلاں وانگ اکھاں وکھا راے سن۔ اوہناں دا پاون مرکز سری ہرمندر صاحب ڈھاہن تے سروور پورن توں بعد وی اوہ مڑ اس نوں امرتسر آ ٹکرے سن۔ اس نوں دبلّ کے لاہور تک کڈھ آئے سن۔ لاہوروں واپس کابل دوڑن لئی مجبور کر چکے سن۔
ہن واپس پرتیئے قاضی نور محمد ول۔ اس نوں اس دے من مرضی دے علاقے دا قاضی بنن دا لالچ سی۔ شکار پور تے ڈیرہ غازی خان دے وڈا خطے دا۔ محمد ناصر خان نے اس دی ایہہ منگ منن دا بھروسہ دے کے نال توریا سی۔ ناصر خان دا پیؤ عبد اﷲ خان وی ابدالی ورگی سکھ مخالف سوچ والا سی۔ اس نے وی قاضی نوں اپنی بہادری دے سوہلے لکھن دی فرمائش کیتی سی۔ اس دی موت کارن قاضی اس دی ایہہ اچھا پوری نہیں سی کر سکیا۔ ہن ناصر خان تے ابدالی نال جہاد وچ شامل ہو کے قاضی سکھاں خلاف اپنا گبھ-گبھاٹ وی کڈھ سکدا سی اتے دوواں نوں جنگ نامے نال خوش کرکے من اچھت انعام وی حاصل کر سکدا سی۔ اسے لئی اس نے جنگ نامے وچ ناصر خان ابدالی، بلوچاں تے درانی فوجیاں دی بہادری بارے ودھاء-چڑھاء کے لکھیا۔ ایہی نہیں، سکھاں نوں دوزخی، کمینے، بت پوج، پلیت، بدین، کافر، جہنمی، کنت جاے ہر بھیڑے وشیشن نال نوازیا۔ کسے وی ہور ٹپنی توں بناں ہن قاضی دے اس جنگ نامے وچلی سامان اُتے پنچھی جھات ماریئے۔
قاضی جنگ نامے وچ اﷲ دی صفت صلاحَ تے اپنے خیرخاہاں دی رسمی تعریف پچھوں اصلی گل قلات توں شروع کردا اے۔ اوہ دسدا اے کہ اک دن قلات وچ محمد نصیر خان مجلس لائی بیٹھا سی تے حج دیاں صلاحاں کر رہا سی کہ اس نوں خبر ملی کہ کافر سکھاں نے لاہور توں ڈیرہ غازی خان تک سارے علاقے وچ گاہ پا رکھیا اے۔ مسیتاں وی ڈھاہ دتیاں ہن۔ اس نے فیصلہ کیتا کہ ہن میرا فرض بندا اے کہ میں لاہنتی سکھاں نوں ختم کراں۔ دین لئی لڑاں۔ اس نے جہاد لئی فتویٰ منگیا تاں الیماواں نے یک-آواز کیہا کہ اس توں چنگا کہڑا کم اے۔ بس اپنے پاتشاہ ابدالی توں اجازت لے لؤ۔ اجازت لئی اس نے قاصد بھیجیا۔ قاصد دے پرتن توں پہلاں اس نوں ابدالی دا خط ملیا کہ سکھ لاہور، ملتان تے ڈیرے تک لٹمار کردے پھر راے ہن۔ سانوں جہاد دی لوڑ اے۔ توں میرے پتراں وانگ ہیں۔ آ دوویں رل کے سکھاں دا ناس کریئے۔
ناصر خان پہلاں ہی تیار سی۔ اوہ قلات توں شانو-شوکت نال تریا۔ گنجابے پہنچیا تاں میں (قاضی) وی نال رل پیا۔ اس نے کیہا نال چلیا ہیں تاں ساڈی بہادری بارے شاعری (جنگ نامہ) وی لکھیں۔ تھاں-تھاں رکدے ہوئے ناصر خان دا لشکر شکار پور پجا، جتھے بندگی والے اک فقیر نے اس لئی دعا کیتی۔ ڈیرہ غازی خان ہندے ہوئے لشکر اٹک پہنچ گیا تے پھر ساہیوال۔ اتھے ابدالی دا سنیہا ملیا کہ چھیتی اگے ودھو۔ چنیوٹ جا پجا ساڈا لشکر۔ میں چنیوٹ دی سیر لئی نکلیا۔ سکھاں دے ظلم کارن برا ہال سی ہر پاسے۔ ابدالی دا حکم مڑ ملیا کہ ترنت ایمن آباد پہنچو، جتھے اوہ پہلاں ہی ڈیرہ لائی بیٹھا سی۔ تر پیا ساڈا لشکر۔ ایمن آباد توں نوں کوہ واٹ رہندے رات پے گئی۔ رات آرام کر کے سویرے اسیں مڑ ترے۔ ابدالی دا بھیجیا جہان خان چھ کوہ اگے آ کے سانوں لین پہنچیا۔
پاتشاہ (ابدالی) لاہور پجا۔ تخت اتے بیٹھے اس نے دربار لایا تے درباریاں نوں پچھیا، کافراں (سکھاں) دا کوئی جی نہیں دسدا، لڑیئے کویں تے کس نال؟ ناصر خان نے کیہا، 'اوہ چوری-چوری ہلے کردے ہن۔ مقابلے وچ کھلو نہیں سکدے۔ تسیں بھاری فوجاں اوہناں مگر لاؤ تے اوہناں دا مال اسباب پھوک دیو۔ پاتشاہ نے کیہا کہ خبراں مطابق سکھ لاہوروں ڈیڈھ سو کوہ دور لکھی جنگل وچ لکے بیٹھے ہن۔ کیوں نہ بھاری فوج نال اتھے ٹٹ پئیے۔ اوہ ایہہ صلاحاں کر راے سن کہ اگلے دن سویرے ہی خبر ملی کہ … (سکھاں) دا لشکر ساڈے باہرلے مورچے اتے آ پیا اے۔ ناصر خاں دے بلوچ سرداراں احمد خان تے بہرام خان دے باہرلے مورچے دی مدد لئی پاتشاہ نے فوج چاڑھی۔ گہگچّ لڑائی وچ احمد خان تے بارا مومن شہید ہو گئے۔ عبدل نبی تے ناصر خاں شیراں وانگ لڑے اس … (سکھاں) دے دستے نال۔ عبدل نبی بری طرحاں زخمی ہویا۔ ناصر خاں چڑھتو (س: چڑھت سنگھ) دے وار توں مساں بچیا۔ جلال میر مزار، میر برکھیہ تے غلام حسین نے بڑی بہادری دکھائی۔ میں آپ سارا تماشہ دیکھیا۔ اک ہتھ تلوار تے دوجے وچ قلم۔ اک سکھ تلوار سوت کے میرے ول ودھیا تاں ساڈے اک جوان نے اس نوں گولی مار کے نرک وچ پہنچا دتا۔ رات پئی تے سکھ غائب۔ واپس پرط اسیں پاتشاہ نوں مبارک دتی۔ اس نے ناصر خان نوں کیہا، 'اپنے مورچے وچ ڈٹ کے لڑو۔ دشمن اتے اکلے اگے ودھ کے حملہ کرن توں بچو۔'
سکھ ابدالی نوں بھجا کے ہرمندر صاحب پرتے۔ پاتشاہ (ابدالی) نوں پتہ لگا تاں تنّ-چارن دن پچھوں امرتسر جا چڑھیا۔ گربخش سنگھ دی کمان وچ تیہہ سکھاں نے ٹکر لئی۔ سارے قتل کرکے نرک پہنچا دتے گئے۔ واپس لاہور آ کے دربار لایا تاں بلوچ سردار نے صلاحَ دتی کہ سانوں دلی نوں ترنا چاہیدا اے۔ سکھ جدوں وی ٹکرے، اوہناں نال نبڑ لوانگے۔ چنگا اے کہ اسیں سرہند ٹکانا کریئے تے اتھے نجیب-او-دولا نوں اڈیکیئے۔ دین پرور پاتشاہ راہ وچلے علاقے نوں بری طرحاں لٹدا-لٹدا پندراں دن پچھوں بٹالے پجا۔ بٹالے توں ہشیارپور تے روپڑ راہیں سرہند ول ترے۔ بھیڑے منہ والے، پلیت، ناپاک، سور کھانے سکھ ساڈے اتے راہ وچ ٹٹ پئے۔ جہان خان، سید نور شاہ، غلام حسین، محمد حسین، برفی کمبرانی، سلیمان یساول، ناصر خان نے سگاں/کافراں نوں خوب ماریا۔ رات پئے اُتے شاہ (ابدالی) نے ناصر خان نوں واپس مڑن دا سنیہا بھیجیا۔ چھ سکھ کافر مرے۔ باقی بھجّ کے چھ کوہ دور جا لکے، اک ویران تھیہ وچ۔
… توں ساودھان فوجاں نے ستلج پار کیتا۔ ہولی-ہولی کنجپرے پہنچے۔ برسات دے چار مہینے پنجاب وچ کٹن پچھوں سبھ دی صلاحَ دلی ول ودھن دی تھاں وطن مڑن دی بنی۔ 3-4 پڑائ کرکے لشکر سرہند پجا۔ میں (قاضی) شہر گیا۔ اجاڑا! الو بولدے سن سبھ پاسے۔ گھر مسیتاں، مدرسے، خانگاہاں برباد۔ دوکاناں، بازاراں اتے کوئی خریددار نہیں سی۔ سرہند دے علاقے وچ اک جنیؤُ پاؤن والا، بتّ پوج سردار حاکم اعلیٰ جٹّ سی۔ اوہ پاتشاہ دا خدمت گزار سی۔ پاتشاہ نے اس نوں سنیہا بھیجیا کہ چھیتی حاضر ہووے، نہیں تاں اس دا مال-ملک لٹّ لیا جاویگا۔ بیلاگ دوست وجوں اوہ تحفے لے کے حاضر ہویا۔ اس نے عقل کیتی۔ دوجے ذمیندار سردار مورکھ سن، جو بھجّ نکلے۔ اوہ وی نذرانے لے کے پاتشاہ کول حاضر ہو جاندے تاں پاتشاہ اوہناں نوں ملک، دھن، مادہ بخشدا۔ پاتشاہ دا کہنا اے کہ حاکم تاں کی، عامَ سکھ وی آگیاکار بن کے آ جان تاں میں اوہناں دے گناہ معاف کر دیواں، پر جس دی قسمت ماڑی ہووے، اس دی تاں متّ ماری جاندی اے۔ آلے نے دسیا کہ سرہند سکھاں دے جبر-ظلم کارن تباہ ہویا اے۔ میں کئی وار ایہہ ہرائے ہن پر ایہہ پھر لڑنوں نہیں ٹلدے۔ آپ سرہند مینوں بخش دیو۔ اک سال دا مالیا معاف کر دیو۔ میں سرہند نوں پہلاں نالوں ودھ خوش حال بنا دیاںگا۔ بادشاہ نے سرہند اس نوں بخش دتا۔
ہن واپسی سی۔ ستّ دن سکھاں نال جھڑپاں ہندیاں رہیاں۔ ستلج دریا لنگھ کے اگے ودھے تاں پتہ لگا کہ بے اوڑک سکھ لشکر امرتسر اکٹھا ہو گیا ہے۔ پاتشاہ نے کافراں اتے ٹٹّ پین دا حکم دتا۔ فوجاں وچکار ابدالی آپ، کھبے پاسے بلوچ ناصر خان تے اوہدی فوج، سجے پاسے شاہ ولی خان، جہان خان تے ہور وڈے جرنیل لشکر سمیت۔ سکھاں دے لشکر وچ جسا سنگھ آہلووالیا، جسا سنگھ رامگڑھیا، چڑھت سنگھ، جھنڈا سنگھ، لہنا سنگھ بھنگی، ہری سنگھ بھنگی، گلاب سنگھ بھنگی، گزر سنگھ بھنگی تے جےَ سنگھ کنھیا آدی وڈے سردار سن۔ ابدالی نے اپنے ساتھیاں نوں سکھاں دے پچھے پین دی تھاں اپنے مورچے وچ پیر جما کے ہی لڑن لئی وار-وار سمجھوتی دتی۔ کمال ہے، اک پاسے ابدالی سکھاں دا بیج ناس کرن، دین لئی لڑ مرن دی گلّ کردا ہے، دوجے پاسے اوہ اپنے جرنیلاں نوں سرکھات مورچے، پینتڑے توں ہی لڑن دیاں نصیحتاں، حکم کردا ہے۔ سکھ تاں اگے ودھ کے جاں پچھے ہٹ کے موقعے انوکول ہر طرحاں دلیری نال پینتڑا لیندے ہن۔ سکھ پچھے ہٹے تاں ناصر خان نے اوہناں دا پچھا کیتا۔ سکھ کھلو گئے۔ چنگی گہگچّ لڑائی پچھوں خان واپس تریا۔ سکھاں نے اس دا پچھا دور تکّ کیتا۔ اس لڑائی وچ جہادی فوج نے پنج سو سکھ مارے۔
اگلے دن بادشاہ نے واپسی لئی کوچ شروع کیتا۔ دو-تنّ کوہ ہی گئے تے ... (سکھاں) نے پاتشاہ نوں سجیوں-کھبیوں گھیر لیا۔ ابدالی آپ پینتڑا ملّ کے کھلو گیا۔ اس نے ساتھی جرنیلاں نوں وی اگے ودھ کے سکھاں اتے حملہ کرن دی تھاں اپنے سرکھات پینتڑے/مورچیاں توں لڑن لئی زوردار نصیحت کیتی۔ کجھ دیر بعد موقع دیکھ کے پاتشاہ نے لشکر نوں یکدم سکھاں اتے ہلاّ بولن دا حکم دتا۔ ویری (سکھ) نسے۔ 2-3 کوہ بعد غازی پچھے مڑے تاں سکھ پھر اوہناں اتے ٹٹّ پئے۔ سورج ڈبن تکّ لڑائی ہندی رہی۔ تیغاں، تیراں، بندوقاں نال کئی... (سکھ) مارے گئے۔
تیجے دن شاہی حکم نال سینا نے پھر کوچ شروع کیتا۔ 5-6 کوہ ہی چلے کہ سکھاں نے ہلاّ کرکے راہ روک لیا۔ سارا دن سکھاں دے بھجن تے مڑ آ پین دی کھیڈ چلدی رہی۔ رات پئے لڑائی بند ہوئی۔ چوتھے، پنجویں تے چھویں دن وی ایوں ہی ہندا رہا۔ ستویں دن بیاس کنڈھے پہنچے۔ پاتشاہ نے پہلاں مال لدے اوٹھ، عورتاں، بچے، ڈنگر، وپاری، نوکر-چاکر پہلاں پرلے پار جان دی آگیا دتی۔ اوہناں دے پار ہون پچھوں لشکر لے کے پاتشاہ پار لنگھن لئی تیار ہویا تاں خبر ملی کہ سکھ آ پئے ہن۔ تیہہ ہزار سینک اتھے ہی ڈٹ گیا۔ پاتشاہ نے پہلاں وانگ سبھ نوں اپنے سرکھات پینتڑے/مورچے توں لڑن دا حکم دتا۔ سکھ اوہناں دے ٹکانے اتے آ دھمکے۔ ناصر خان نے بھجائے اوہ۔ پنج-چھیج کوہ تکّ اوہناں نوں بھجا کے اوہ واپس مڑیا۔ پہلاں پاتشاہ تے اس دی فوج بیاس توں پار ہوئی۔ اس پچھوں ناصر خان تے اس دی بلوچ فوج۔ بیاس لنگھ کے پاتشاہ کتے رکدا نہیں۔ واپسی لئی راوی تکّ جاندا ہے۔ راوی کنڈھے پہنچ کے اس نے سرہند توں اپنے نال تورے بابا اعلیٰ سنگھ نوں واپس بھیج دتا۔ پرتیت ہندا ہے کہ اس نے بابے نوں اس لئی نال رکھیا سی کہ جے سکھاں نال ٹکر وچ بری ستھتی وچ پھس گیا تاں بابے راہیں سکھاں توں جان چھڈا لوانگا۔ سکھ تاں بیاس کولوں ہی واپس مڑ گئے سن۔ وساکھی نیڑے آ رہی سی۔ اوہ ٹبر ٹیر سمیت وساکھی امرتسر مناؤنی چاہندے سن۔
ابدالی بیاس توں راوی، چناب تک تیزی نال واپسی سفر کردا اے، جویں ڈردا ہووے کہ سکھ ہن وی کتے پچھے نہ آ پین۔ اوہ اجے مساں چناب کنڈھے پجا کہ سکھاں نے لاہور اتے قبضہ کر لیا۔ ابدالی دا لایا لاہور دا حاکم قابلی مل اوہناں توں ڈردا جموں بھجّ گیا۔ جھناں کنڈھے بیٹھے ابدالی نوں اس سارے عمل دی خبر مل گئی پر اس نے چپّ وٹّ کے واپس پرتن وچ ہی بھلا سمجھیا۔ سکھاں نے وساکھی دھومدھام نال امرتسر وچ منائی۔ دوجے پاسے ابدالی تے اس دے لشکر نوں شوکدے جھناں نے وقت پا دتا۔ وڈی گنتی وچ اوٹھ، گھوڑے، خچراں، گاواں، مجھاں، بلد، تنبو، قناتاں، مال اسباب، مرد-عورتاں، فوجی رڑھ گئے۔ قیامت دا نظارہ سی ایہہ۔ اس دن جو قیامت ساڈے (قاضی تے اس دے ساتھیاں) اتے ٹٹی، اس دا چیتا کرکے سریر کمب جاندا اے۔ سکھاں نال ہوئیاں لڑائیاں وچ ساڈے اینے بندے نہیں مرے، جنے جھناں وچ رڑھ کے مرے۔ جھناں پار کرا کے پاتشاہ نے جہان خان نوں اگاؤں تور دتا کہ اوہ جہلم پار کرن لئی بیڑیاں اکٹھیاں کرے۔ کسے پل دا بندوبست کرے، تاں جو لشکر تے مال اسباب دا ہور نقصان نہ ہووے۔
جھناں پار کرکے پاتشاہ نے واپسی دی سفر ہولی کر دتی۔ روز 5-7 کوہ تردا۔ اک دن اس نے ناصر خان نوں بلا کے کیہا، 'تسیں جہاد وچ میری مدد کیتی اے۔ اس دا صلہ تاں خدا دیویگا۔ مینوں دسّ کہ میں تیری کی مدد کر سکدا ہاں؟ کی انعام دیاں تینوں؟ خان نے کیہا، 'شال کوئٹے دا علاقہ مینوں دے دیو۔' پاتشاہ نے اوہ تاں دتا ہی، سگوں چناب، جھنگ، ملتان، ڈیرہ اسمٰعیل خان تے ڈیرہ غازی خان وی دین دی پیش کش کیتی۔ خان نے اس توں نانہہ کر دتی۔ پاتشاہ نے خان نوں اتھے چھٹی دے کے واپس اپنے وطن جان دی آگیا دے دتی۔ پل/بیڑیاں دا پربندھ پہلاں ہو چکا سی۔ جہلم پار کرکے قاضی تے ناصر خان ہریں لشکر سمیت قلات چلے گئے۔ پاتشاہ اپنے لشکر سمیت اپنے وطن نوں تر گیا۔ قاضی نے قلات پہنچ کے ایہہ جنگ نامہ مکمل کیتا۔
قاضی نور محمد دے جنگ نامے دے اپروکت ذکر توں واضع اے کہ اوہ ابدالی، ناصر خان تے اوہناں دے جہادیاں نوں گازیڈے اسلام دے خدمتگار مندا اے۔ سکھاں لئی اس دے من وچ نفرت کٹّ-کٹّ کے بھری ہوئی اے۔ جتھے وی سکھاں/سکھ یودھیاں دی گل تردی اے، اوہ ایہناں نوں ہر قسم دی گال/اپشبد توں بناں نہیں رہندا۔ اس دے باو جود اس جنگ نامے دے پچونجا وچوں دو بیاناں (ادھیائے/کانڈ کہہ سکدے ہو) وچ اوہ سکھاں دی بہادری اتے کردار دی تعریف کرنوں نہیں رہندا۔ ایہہ وکھری گل اے کہ تعریف کردے ویلے وی اوہ ایہناں لئی گھٹیا شبد ورتنوں نہیں رہندا۔ ایہہ بیان ہن بیان اکتالیواں تے بیالیواں۔
سوال اٹھدا اے کہ اس نوں کس گل نے اجیہی تعریف لئی مجبور کیتا۔ کہندے ہن بہادری ہندی ہی اوہ اے، جس دی تعریف دشمن وی کرے۔ سکھاں دی بہادری اتے آچرن دی اچتا نے قاضی نوں اوہناں دی تعریف لئی مجبور کر دتا۔ اتہاسکاراں دا قیاس اے کہ اس نوں اس دے ذاتی تجربہ نے اجیہا کرن لئی مجبور کیتا۔ کہندے ہن کہ افغان فوجاں کتے تنبو گڈّ کے سکھاں نال ٹکر لئی تیاری کر رہیاں سن۔ اسے دوران اک رات قاضی تنبوآں توں نکل پھر تر رہا سی۔ اچانک کتیوں سکھاں دا اک جتھا نکلیا۔ اوہ گریلا ہلے لئی نکلے ہوئے ہن۔
اوہناں نوں دیکھ کے قاضی جھاڑیاں پچھے لک گیا۔ اس نے دیکھیا کہ ست سری ادور دے جیکارے گونجاؤندے، ننگیاں تلواراں لہراؤندے اوہ اک تنبو وچ داخل ہوئے۔ اندر تاں افغان عورتاں سن۔ ہیرے-موتیاں، گہنیاں نال لدیاں حسین مٹیاراں افغان سرداراں دیاں بیویاں سن۔
قاضی نوں لگا ایہناں مٹیاراں دی خیر نہیں۔ اوہناں دے گہنے وی لاہ لینگے۔ اجیہا کجھ نہ ہویا۔ اس نے دیکھیا کہ اگلے ہی چھن سارے سکھ تلواراں میاناں وچ پائی تنبو وچوں باہر نکل آئے۔ اوہناں دے آگوُ نے کیہا، 'ایہہ تنبو عورتاں دا اے۔ آؤ، دشمن نوں کسے ہور تنبو وچوں لبھیئے۔ ایہناں عورتاں نوں اسیں کجھ نہیں کہہ سکدے۔ دیکھدے-دیکھدے اوہ کسے ہور تنبو اتے ٹٹ پئے اتے کئی فوجیاں دا گھان کرکے اہُ گئے، اہُ گئے ہو گئے۔ اوہ راشن تے امنیشن وی لٹّ کے لے گئے۔ افغان فوجیاں دے سمبھلن توں پہلاں ہی اوہ چھائیں-مائیں ہو گئے۔ سکھاں دے آچرن دی اس طرحاں دی اچتا اتے بہادری نے قاضی نوں اینا جھنجوڑیا کہ اوہ سکھاں دی تعریف کرنو نہ رہِ سکیا۔ جنگ نامے دے اکت دو باب اسے تجربہ وچوں اپجے پرتیت ہندے ہن۔ آؤ، دیکھیئے کہ ایہناں دو ادھیاواں وچ اوہ سکھاں بارے کی کہندا اے۔
58 شعراں دے اکتالیویں بیان وچ اوہ کہندا اے، 'ایہناں … نوں کتے نہیں کہنا چاہیدا، کیونکہ ایہہ شیراں وانگ سورمے تے دلیر ہن۔ جو میدان-اے-جنگان وچ شیر وانگ کدے، اوہ کتا کویں ہویا؟ جے توں لڑائی دا ہنر سکھنا اے تاں لڑائی دے میدان وچ ایہناں ساہمنے آ۔ تینوں ایہہ ایسے ڈھنگ سکھاؤنگے کہ توں واہ-واہ کر اٹھینگا۔ تلوار چلاؤنی سکھنی آ تاں ایہناں توں سکھ، کہ کویں دشمن دے گھیرے وچوں تلوار چلاؤندے ہوئے بچیدا اے۔ ایہہ سنگھ کہاؤندے ہن۔ ہندوستان دی بولی وچ سنگھ شیر نوں کہندے ہن۔ لڑائی وچ ایہہ شیر ہن اتے موج-مستی ویلے حاتم تائی۔
جدوں ایہہ تلوار چکدے ہن تاں ہند توں سندھ تک مارو-مارو کردے جاندے ہن۔ وڈے توں وڈا جنگجو ایہناں اگے نہیں اڑ سکدا۔ جدوں نیزہ پھڑدے ہن تاں دشمن دلاں وچ بھاجڑ پا دندے ہن۔ نیزے دی نوک نال کوہ قاف (پہاڑ) وی چیر سکدے ہن ایہہ۔ کمان کھچّ کے تیر چلاؤن لگدے ہن تاں دشمن تھر-تھر کمب اٹھدا اے۔ جدوں ایہناں دے ٹکوئے دشمن دے ذرا بکتر اتے پیندے ہن تاں ذرا بکتر ہی خفن بن جاندا اے۔ پہاڑاں ورگے سریر ہن ایہناں دے۔ اک-اک بندہ پنجاہ اتے بھارو۔ کہندے ہن کہ بہرام گور جنگلی جانوراں دیاں چیکاں کڈھا دندا سی پر مینوں لگدا اے بہرام گور وی ایہناں اگے سر نیوا دیویگا۔ بندوق پھڑدے ہن تاں شیراں وانگ بکدے، چھالاں ماردے، کئیاں دا سینہ چیردے ہن۔ کئیاں دے خون نال دھرتی رنگدے ہن۔ پچھلے زمانے وچ بندوق کسے لقمان نے نہیں، ایہناں ہی بنائی ہونی اے۔ بندوق دے نشانیباز بتھیرے بنے پھردے ہن پر ایہناں ورگا نشانیباز کوئی نہیں۔ اگے-پچھے، سجے-کھبے سینکڑے فائر ایہہ کر سکدے ہن۔
تینوں میرے کاے اتے یقین نہیں تاں ایہناں نال تلوار نال بھڑن والے سورمیاں نوں پچھ لے۔ اوہ میرے نالوں ودھ ایہناں نوں سلاہنگے۔ آفرین کہنگے۔ میری گل دے گواہ اوہ تیہہ ہزار جنگجو ہن، جو ایہناں نال بھڑ چکے ہن۔
جوانا، جے کتے لڑائی ویلے ایہہ بھجے جاندے دیکھے تاں ایہناں دی بھانج نہ سمجھیں۔ ایہہ ایہناں دا داء اے۔ بچ کے رہیں۔ جدوں ویری ایہناں پچھے بھجدے ہن تے اپنی فوج توں دور نکل جاندے ہن، ایہہ پچھے مڑ کے ویری نوں بری مار ماردے ہن۔ توں دیکھیا نہیں ساڈے ناصر خان نال ایہناں اویں ہی کیتا۔ پہلاں اس اگے بھجے۔ اس نے پچھا کیتا اتے ایہناں پچھے مڑ کے اس نوں گھیر لیا۔ اوہ بہادر سورما سی۔ اوہ ایہناں دے گھیرے وچوں نکل گیا۔ توں ہی سوچ کہ ایہناں دی فوج کیہو جہی اے تے ایہہ کویں لڑدے ہن؟ ایہناں دی اک ٹکڑی نے پورا ملتان لٹّ لیا۔ میں کی دساں، ایہہ اتھوں کی کجھ لٹّ کے نہیں لے گئے۔ جدوں توں دنیا بنی اے، ادوں توں ہن تک کسے نے ملتان نال اینی بری نہیں کیتی ہونی، جنی ایہناں نے کیتی۔ اﷲ دی مرضی سی ایہہ۔ اسیں کی کر سکدے ہاں، خدا دی مرضی اگے۔ اس دی رضا وچ راضی رہنا ہی ٹھیک اے۔
ہور سن۔ ایہہ کیسے سورمے ہن جو ہتھیار سٹّ چکے/ہتھیار وہونے بندے نوں کجھ نہیں کہندے۔ نہ ہی لڑائی وچ ہار منّ چکے نوں کجھ کہندے ہن۔ لٹّ ویلے ایہہ عورتاں دا پیسہ-دھیلا تے گہنے نہیں لٹدے۔ عورت بھاویں امیرزادی ہووے تے بھاویں گولی-باندی۔ ایہناں … نوں چوری دی عادت نہیں۔ ایہناں وچ وبھچار وی نہیں۔ عورت بھاویں جوان ہووے، بھاویں بڈھی، اس نوں ایہہ بڑھی ہی کہندے ہن۔ انج بھاویں ایہناں دے ہور کم چنگے نہیں پر ایہہ چور تے وبھچاری نال میل-جول نہیں رکھدے۔ تینوں ایہناں دے دھرم بارے کجھ پتہ نہیں۔ اس بارے تینوں کجھ دساں۔ ایہہ اپنے گرو دے چیلے (سکھ) ہن۔ اوہ گرو، امرتسر (چکّ گرو) وچ ہویا اے۔ سکھاں دا نرالا پنتھ گرو نانک نے توریا۔ اس پچھوں ایہناں دا خلیفہ گرو گوبند سنگھ ہویا اے، جس نے ایہناں نوں سنگھ دی پدوی دتی۔ ایہہ … ہندواں وچوں نہیں۔ ایہناں دا راہ وکھرا اے۔'
تے انت وچ بائی شعراں دے بتالیویں باب دا سار۔ اس وچ قاضی نے اپنے ویلے وچ پنجاب دے وکھ-وکھ حصیاں اتے قابض سرداراں دی جانکاری دتی اے، جو اس پرکار اے۔ جھنڈا سنگھ نے چنیوٹ مل رکھیا اے۔ چٹھیاں دا علاقہ تے جھنگ ہری سنگھ لنگے (بھنگی) کول اے۔ کرم سنگھ بھنگی کول بہڑوال تے جےَ سنگھ کنھیا کول نارووال۔ بسط جالندھر دا مالک جسا سنگھ رامگڑھیا اے۔ کلانور کاسہ سنگھ آہلووالیئے کول اے۔ ایہہ دوویں متر ہن اتے بٹالے دے علاقے اتے ایہناں دی سانجھی ملکیت اے۔ ایہناں دا نگارا تے جھنڈا سانجھا اے۔ گزر سنگھ بھنگی تے لہنا سنگھ بھنگی امرتسر دے مالک ہن۔ اؤگھڑ سنگھ تے سانول سنگھ بھنڈی سئیداں تے چمیاری اتے قابض ہن۔ سوبھا سنگھ کنھیا تے وساوا سنگھ کول دینا نگر اے۔ ایہناں دا علاقہ دریا پار ایمن آباد تک اے۔
چڑھت سنگھ کول روہتاس اے۔ نتھا سنگھ دیپالپر دا مالک اے۔ جسا سنگھ رامگڑھیا دا بھرا کرم سنگھ اس دا حصیدار اے۔ سرہند توں لاہور، ملتان، ڈیرہ غازی خان، ڈیرہ اسمٰعیل خان سارا علاقہ سکھ سرداراں نے آپو وچ ونڈ رکھیا اے۔ ایہہ کسے دا بھے نہیں مندے۔