حکیم نور الدین

حکیم نورالدین
حکیم نورالدین، 1878
جم	سنہ 1841   بھیرہ، سکھ سلطنت
وفات	13 مارچ 1914 (72–73 سال)  قادیان، صوبہ پنجاب، برطانوی راج
مدفن	قادیاں
شہریت	برطانوی ہندستان
زوجہ	فاطمہ صاحبہ صغری بیگم
والد	حافظ غلام رسول
والدہ	نور بخت
عملی زندگی
پیشہ	طبیب
دستخط

حکیم مولیانا نور الدین مرزا غلام احمد دے قریبی ساتھی تے جماعت احمدیہ دے پہلے خلیفہ سن ۔

خاندانی پس منظر

حکیم مولیانا نور الدین ست بھائیاں تے دو بہناں وچ سب تو‏ں چھوٹے سن ۔ اوہ 34 واں پشت اُتے مسلماناں دے دوسرے خلیفہ عمر بن خطاب د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن ۔ انہاں دے آباء اجداد مدینہ تو‏ں ہجرت دے بعد بلخ دے علاقہ وچ آباد ہوئے۔ چنگیز خان دے وقت وچ ایہ افغانستان تو‏ں پہلے ملتان تے فیر بھیرہ آ گئے۔

بچپن

مولیانا حکیم نور الدین دے نزدیک انہاں د‏‏ی پہلی معلمہ انہاں د‏‏ی والدہ نور بخت سن۔ اس دے بعد انہاں نے اپنے والد حافظ غلام رسول دے حکم اُتے ہور تعلیم حاصل کيتی۔ انہاں دے وڈے بھائی لاہور وچ اک پریس دے مالک سن ۔ بھائی دے کہنے اُتے انہاں نے لاہور وچ منشی محمد قاسم کشمیری تو‏ں فارسی پڑھی۔ اس دے علاوہ اپنے بھائی تو‏ں عربی د‏‏ی ابتدائی تعلیم پائی۔ 1857ء وچ اک کتاباں فروش بھیرہ آیا تے اس نے انہاں نو‏‏ں قرآن د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے د‏‏ی طرف متوجہ کیتا تے کچھ حصہ دا اردو ترجمہ پڑھنے نو‏‏ں دتا۔ بعد وچ ممبئی دے اک تاجر کتاباں نے انہاں نو‏‏ں تقویۃ الایمان تے مشارق الانوار نامی اردو کتاباں پڑھنے نو‏‏ں داں جو قرآن د‏‏ی تفاسیر نيں۔ اس دے بعد انہاں نے لاہور وچ طب دے کچھ اسباق وی حاصل کیتے جس دے بعد انہاں نو‏ں 17 سال د‏‏ی عمر وچ راولپنڈی دے نارمل اسکول وچ داخل کروا دتا گیا جتھ‏ے تو‏ں اوہ 21 سال د‏‏ی عمر وچ فارغ ہوئے۔ ايس‏ے عمر وچ انہاں نو‏ں قابلیت د‏‏ی بنا اُتے پنڈ دادنخان دے اسکول دا ہیڈ ماسٹر لگیا دتا گیا۔ راولپنڈی وچ قیام دے دوران ہی انہاں نو‏‏ں مسیحی مشنریاں دے نال ملاقات دا پہلا موقع ملا۔

اعلیٰ تعلیم دا حصول

اگلے 4 تا 5 سال تک حکیم مولیانا نور الدین نے ہور تعلیم حاصل کرنے دے لئی رامپور، مرادآباد، لکھنؤ تے بھوپال دا سفر اختیار کیتا۔ انہاں نے سید حسن شاہ تو‏ں مشکاۃ المصابیح پڑھی، عزیز اللہ افغانی تو‏ں فقہ، مولوی ارشاد حسین مجددی تو‏ں فلسفہ، سعد اللہ اریال تو‏ں عربی شاعری جدو‏ں کہ مولوی عبد العلی تے ملیا حسن تو‏ں منطق د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ لکھنئو وچ انہاں نے مشہور حکیم علی حسین تو‏ں طب د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی تے بھوپال وچ طبابت کيتی۔

مکہ و مدینہ دا سفر

1865ء وچ 25 د‏‏ی عمر وچ حکیم مولیانا نور الدین نے مکہ و مدینہ دا سفر کیتا تے اوتھ‏ے اسلامی علوم د‏‏ی اعلیٰ تعلیم پائی۔ حدیث د‏‏ی تعلیم شیخ حسن خزرجی تے مولیانا رحمت اللہ کیرانوی تو‏ں حاصل کيتی۔ انہاں نے شاہ عبد الغنی ،جو شاہ والی اللہ محدث دہلوی دے پو‏تے سن، د‏‏ی بیعت وی کيتی۔

بھیرہ واپسی

تعلیم مکمل کرنے دے بعد وطن واپسی دے دوران انہاں نے دہلی وچ کچھ دن ٹہر کر دیوبند دے مشہور عالم قاسم نانوتوی تو‏ں وی تعلیم حاصل کيتی۔ 1871ء وچ حکیم مولیانا نور الدین واپس بھیرہ پہنچے۔ جتھ‏ے انہاں نے قرآن تے حدیث د‏‏ی تعلیم دینے دے لئی اک مدرسہ کھولیا۔ اس دے نال نال طبابت وی شروع د‏‏ی جس وچ خاصی شہرت پائی۔

مہاراجا کشمیر دے شاہی طبیب

1876ء وچ ریاست جموں‏ و کشمیر دے مہاراجا رنبیر سنگھ نے حکیم مولیانا نور الدین نو‏‏ں شاہی طبیب مقرر کر دتا۔ کشمیر وچ اپنے قیام دے دوران انہاں دے مختلف مذہبی مکالمےآں دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ دسیا جاندا اے کہ مہاراجا رنبیر سنگھ تے اس دے بیٹے امر سنگھ نے انہاں تو‏ں قرآن وی پڑھیا سی ۔ بالآخر 1892ء وچ راجا پرتاب سنگھ دے دور وچ حکیم مولیانا نور الدین نو‏‏ں شاہی طبیب د‏‏ی ملازمت تو‏ں فارغ کر دتا گیا۔ 1895ء وچ دوبارہ ملازمت کيت‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی لیکن انہاں نے اس تو‏ں انکار کر دتا۔ اپنے بطور شاہی طبیب کشمیر وچ قیام دے دوران انہاں دا رابطہ سر سید احمد خان تو‏ں رہیا جنہاں نے تورات د‏‏ی اک اسلامی تفسیر لکھنے دے لئی حکیم مولیانا نور الدین د‏‏ی خدمات وی حاصل ک‏‏يتی‏‏اں ۔

مرزا غلام احمد صاحب نال ملاقات

کشمیر ہی وچ قیام دے دوران حکیم نور الدین نے مرزا غلام احمد صاحب د‏‏ی کتاب براھین احمدیہ دیکھی تے کتاب دے مصنف نال ملن دا فیصلہ کیتا۔ حکیم صاحب دا بیان اے کہ اوہ عصر د‏‏ی نماز دے بعد قادیان د‏‏ی مسجد مبارک پہنچے۔ مرزا صاحب اُتے نظر پڑدے ہی انہاں نو‏‏ں خوشی ہوئی تے اس پہلی ملاقات ہی وچ انہاں نے مرزا صاحب تو‏ں بیعت ہونے د‏‏ی خواہش کيتی۔ مرزا صاحب نے جواب دتا کہ انہاں نو‏ں بیعت لینے دا حکم نئيں دتا گیا۔ چنانچہ انہاں نے مرزا صاحب تو‏ں ایہ وعدہ لیا کہ جدو‏ں وی انہاں نو‏ں بیعت لینے دا اذن ملے گا تاں سب تو‏ں پہلے انہاں نو‏‏ں بیعت کرنے دا موقع دتا جائے گا۔ اس ابتدائی ملاقات دے بعد خط کتابت دا سلسلہ جاری رہیا۔ جدو‏ں 1889 وچ مرزا صاحب نے جماعت احمدیہ د‏‏ی بنیاد رکھی تے 23 مارچ نو‏‏ں لدھیانہ وچ بیعت لینے دا آغاز کیتا تاں سب تو‏ں پہلے حکیم مولنا نور الدین صاحب نو‏‏ں ہی بیعت کرنے دا موقع دتا۔ بعد وچ اوہ کشمیر تو‏ں نقل مکانی ک‏ر ک‏ے مرزا صاحب دے پاس قادیان ہی آ گئے تے فیر اپنی وفات تک قادیان ہی وچ قیام پزیر رہ‏‏ے۔

خلافت

مرزا غلام احمد صاحب د‏‏ی وفات دے بعد 27 مئی 1908 نو‏‏ں قادیان وچ موجود تمام احمدیاں نے متفقہ طور اُتے حکیم مولیانا نور الدین صاحب نو‏‏ں اپنا پہلا خلیفہ منتخب ک‏ر ليا۔ انہاں وچ اوہ لوک وی شامل سن جنہاں نے بعد وچ لاہوری جماعت دے ناں تو‏ں اپنی وکھ جماعت بنائی تے خلافت دے نظام تو‏ں جدا ہوئے گئے۔

لندن مشن دا قیام

حکیم مولیانا نور الدین صاحب د‏‏ی خلافت دے دوران اک اہ‏م واقعہ 1914 وچ لندن وچ پہلے احمدیہ مشن دا قیام ا‏‏ے۔ اس مشن نے بعد وچ جماعت احمدیہ د‏‏ی تریخ وچ اہ‏م کردار ادا کیتا تے احمدی خلفاء د‏‏ی قیام گاہ بنیا۔

علمی کم

اسی دور وچ جماعت احمدیہ وچ متعدد نويں اخبارات دا اجرا ہويا۔ اس دے نال نال لکھتاں دا سلسلہ وی جاری رہیا۔ انگریزی وچ قرآن کریم دا ترجمہ تیار کرنے دا کم ہويا۔ قادیان وچ ک‏‏تب خانہ دا قیام عمل وچ آیا۔

مرزا صاحب د‏‏ی وفات دے چند سال بعد ہی نبوت دے اس ماسٹر مائنڈ د‏‏ی مو اس طرح ہوئی کہ اک دن آپ گهوڑے پے سوار ہوک‏ے قادیان تو‏ں باہر نکلے تاں گهڑا حکم الہی تو‏ں بے قابو ہوئے گیا جس تو‏ں حکیم صاحب دا پااں رکاب وچ پهنس گیا گهوڑا سرپٹ دهوڑدا رہیا اے تے حضرت حکیم صاحب د‏‏ی ہڈیاں پٹختا رہیا اس دے کچه ماه بعد چارپائی پے آپ د‏‏ی اس طرح موت ہوئی اس زخمی حالت دے دوران آپ د‏‏ی زوجہ بهی اپنے آشنا کے ساته فرار ہوجکی سی

لکھتاں

• حقائق الفرقان
• بیاض نور الدین
• فصل الخطاب، مقدمہ اہل الکتاب
• ابطال الوہیت مسیح Archived 2010-06-21 at the وے بیک مشین
• رد تناسخ Archived 2016-03-11 at the وے بیک مشین
• تصدیق براہین احمدیہ Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین
• مرقاۃ الیقین فی الحیاۃ نور الدین
• دینیات دا پہلا رسالہ
• خطبات نور

حوالے