ہخامنشی سلطنت

ہخامنشی سلطنت Achaemenid Empire Pārsa
550–330 قبل مسیح
کورش اعظم دا جھنڈا
ہخامنشی سلطنت
راجگڑھ	بابل (اہم دارالحکومت), پاسارگاد, ہگمتانہ, سوسن, تخت جمشید
عمومی زباناں	فارسی[a] قدیم آرامی زبان[b] اکدی مادی عیلامی سومری[c]
مذہب	زرتشتیت, بابلی
حکومت	جاگیردار بادشاہت
شہنشاہ
• 559–529 قبل مسیح	کورش اعظم
• 336–330 قبل مسیح	دارا سوم
تاریخی دور	کلاسک دور
• فارسی بغاوت	550 قبل مسیح
• لیڈیا دی فتح	547 قبل مسیح
• بابل دی فتح	539 قبل مسیح
• مصر دی فتح	525 قبل مسیح
• یونانی فارسی جنگ	499–449 قبل مسیح
• سقوط مقدونیہ	330 قبل مسیح
رقبہ
500 قبل مسیح	۸٬۰۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۳٬۱۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آبادی
• 500 قبل مسیح	50000000
کرنسی	دریک, ہخامنشی سکہ
ماقبل مابعد ماد جدید بابلی سلطنت لیڈیا چھبیواں مصری خاندان مقدونیائی سلطنت
موجودہ حصہ	موجودہ ممالک آبخازيا (درحقیقت) افغانستان آرمینیا آذربائیجان بحرین بلغاریہ چین قبرص مصر اریٹیریا جارجیا یونان بھارت ایران عراق اسرائیل اردن قازقستان کویت کرغیزستان لبنان لیبیا مقدونیہ عمان نگورنو کاراباخ (درحقیقت) ترک جمہوریہ شمالی قبرص (درحقیقت) پاکستان فلسطین قطر سانچہ:Country data Republic of Crimea (درحقیقت) رومانیہ روس سعودی عرب جنوبی اوسیتیا (درحقیقت) سوڈان شام تاجکستان ترکی ترکمانستان متحدہ عرب امارات یوکرین ازبکستان یمن
a. ^ Native language. b. ^ Official language and lingua franca. c. ^ Literary language in Babylonia.

لیکھ بسلسلہ تریخ
تریخ ایران
اساطیری تریخ خاندان پیشدادیان خاندان کیانیان
پرانا دور ابتدائی ایلامی (3200–2700 ق م) عیلام (2700–539 ق م) منائیان (850–616 ق م)
شہنشاہی دور ماد (678–550 ق م) (مملکت سکوتھی) (652–625 ق م) حخمانیشی سلطنت (550–330 ق م) مملکت ایٹروپیٹن (320 دہائی ق م – تیسری صدی عیسوی) سلوقی سلطنت (312–63 ق م) اشکانی سلطنت (247 ق م – 224 CE) ساسانی سلطنت (224–651)
قرون وسطی خلافت امویہ (661–750) خلافت عباسیہ (750–1258) دابویگان (642–760) باوند (651–1349) مس مغان دماوند (651–760) پادوسبانیان (665–1598) Qarinvandids (7th-century–11th-century) جستانیان (791–974) Alid dynasties of northern Iran (864–14th century) آل طاہر (821–873) دولت سامانیہ (819–999) Saffarid dynasty (861–1002) غوری سلطنت (before 879–1141) Sajid dynasty (889–929) سالاری راج ٹبر (919–1062) زیاری راج ٹبر (930–1090) Ilyasids (932–968) آل بویہ (934–1062) سلطنت غزنویہ (977–1186) آل کاکویہ (1008-1141) Nasrids (1029-1236) سلجوقی سلطنت (1037–1194) خوارزم شاہی سلطنت (1077–1231) Atabegs of Yazd (1141–1319) Mihrabanids (1236–1537) Kurt dynasty (1244–1396) ایل خانی سلطنت (1256–1335) Chobanid dynasty (1335–1357) آل مظفر (1335–1393) جلائر (1337–1376) Sarbadars (1337–1376) Injuids (1335–1357) Afrasiyab dynasty (1349–1504) Marashis (1359–1596) تیموری سلطنت (1370–1507) قرہ قویونلو (1406–1468) آق قویونلو (1468–1508) Kia'i dynasty (1389–1592)
ابتدائی دور حاضر صفوی سلطنت (1501–1736) (ہوتکی سلطنت) (1722–1729) خاندان افشار (1736–1796) Talysh Khanate (1747–1826) خاندان زند (1750–1794) قاجار خاندان (1785–1925)
دور حاضر پہلوی خاندان (1925-1979) عبوری حکومت ایران (1979-1980) اسلامی جمہوریہ ایران (1980-تاحال)
متعلقہ لیکھ ناں شہنشاہان معاشی اریخ فوجی تریخ جنگاں سلسلہ واقعات
بوآ ایران

ھخامشی سلطنت

ھخامشی سلطنت 559 قبل مسیح توں 338 قبل مسیح تک قائم رہن والی اک فارسی سلطنت سی جہڑی عظیم ایرانی سلطنتاں دے سلسلے دی پہلی کڑی سی ۔

ھخامشی سلطنت چ موجودہ ایران دے علاوہ مشرق چ افغانستان تے پاکستان دے چند علاقے ، شمال مغرب مکمل اناطولیہ یعنی موجودہ ترکی ، بالائی بلقاں ، تھریس تے کالا سمندر دا زیادہ تر ساحلی علاقہ شامل سی ۔ مغرب چ اس چ موجودہ عراق ، شمالی سعودی عرب ، فلسطین ، اسرائیل ، اردن ، لبنان تے مصر دے تمام اہم مرکز شامل سن ، مغرب چ اس دیاں سرحداں لبیا تک پھیلیاں ہوئیاں سن ۔ 75 لکھ مربع کلومیٹر تے پھیلی ہوئی ھخامشی سلطنت تریخ دی وسیع ترین سلطنت سی تے آبادی لحاظ نال رومی سلطنت دے بعد دوجی وڈی سلطنت سی ۔ ایہہ سلطنت 330 قبل مسیح چ سکندر اعظم دے ہتھوں ختم ہوئی ۔

سلطنت دا پہلا حکمراں کورش اعظم یا سائرس اعظم سی جد کہ آخری فرمانروا دارا سوم سی ۔ ھخامشی سلطنت دا دارالحکومت پرسی پولس یعنی تخت جمشید سی تے آتش پرستی ریاستی مذہب سی ۔

ہخامنشی

ھخامنشی سلسلے دے ظہور دے نال ہی دنیا دی اس دورکی سیاست وچ ایران دا کردار وی اہمیت دا حامل قراردتا جانے لگیا،اس سلسلہ دے مورث اعلیٰ نے انشان دے اک حصہ ھخامنشیان وچ اک چھوٹے تو‏ں علاقہ تو‏ں اپنی حکو مت دی ابتداء دی سی (ح۷۰۰ق م)۔ اس دے بیٹے نے اپنی حکو مت وچ دوسرے علاقے وی شامل کيتے تے انشان نو‏‏ں چھڈ دے صوبہ پارس تک نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں وچ لے لیا،اس دے بعد اوہدی حکو مت اس دے دو بیٹےآں وچ تقسیم ہوگئی، پارس دی حکو مت آریارمینہ دے حصہ وچ آئی تے انشان کورش اول نو‏‏ں ملیا تے ینيں تو‏ں ھخامنش خاندان دو وڈی شاخاں وچ تبدیل ہو گیا تے انہاں نے اک طویل مدت تک حکو مت نو‏‏ں اپنے درمیان تقسیم رکھیا تے اس اُتے حکو مت کردے رہے۔

کمبوجیہ اول دے بیٹے کورش دوم ملقب ”کبیر“ نے جو کہ ھخامنشیان دے انشان سلسلہ تو‏ں سی، درحقیقت اوہی اس جہانی حکو مت دا بانی سی اوہدی انشان ریاستی حکو مت دا آغاز ۵۵۹ق م وچ ہويا لیکن اس نے پارس دے تمام قبائل نو‏‏ں متحد کرنے ایران نو‏‏ں حکو مت تے قدرت نو‏‏ں ماداں دے چنگل تو‏ں کڈیا تے ہمدان دے سقوط دے نال ہی کورش دی مستقل حکو مت دا آغاز ہوگیا۔

کچھ ہی عرصہ بعد سارداُتے پارس دی فوج دے حملہ دے نال ہی لیدتا دی حکو مت وی سرنگاں ہو گئی(۵۴۷ق م)تے اس دے بعد بتدریج تمام ایشیاء صغیر تے یونانی آناتولی دی زیرتسلط حکو متاں اُتے ھخامنشیان دا قبضہ ہوگیا (۵۴۶ق م) ایہ واقعہ یونانیاں تو‏ں ھخامنشیان دے سیدھے ٹکراؤ دا سبب بنا جس دا نتیجہ طویل تے ہمیشہ رقابت تے جنگ دی صورت وچ ظاہر ہويا ۔ کچھ ہی سالاں وچ کورش نے مشرقی ایران تے مرکزی ایشیاء دی تمام ریاستاں اُتے قبضہ کرکے اپنی حکو مت وچ شامل کر لیا (۵۴۵۔۵۳۹ق م) اس دے بعد بابل پرحملے دی تیاریاں وچ لگ گیا تے مختصرسے حملےآں تے جنگ دے بعد بابل دے مضبوط قلعے، برج تے ڈھیراں مہمات دے باوجود اسنو‏ں فتح کرلیا گیا ۵۳۹ق م) اس دے بعد کورش شہنشاہ بابل دے نام تو‏ں جانا جانے لگیا،اس نے صلح وصفائی دی تاکید دے بعد عبادت گاہاں دی تعمیرنو کاحکم دتا۔ بابل نو‏‏ں تسخیر تے فتح کرنے دے نال ہی بین النہرین، شام ،فلسطین تے فنیقیہ دے علاقے وی (۵۲۹ق م )سے ھخامنشیان دی حکو مت وچ داخل ہوگئے، کورش ظاہرا سکایی نامی صحرائی قبیلہ دے نال جھڑپ وچ مارا گیا (۵۳۰ق م) بہرحال اوہدی موت دا سبب واضح نئيں ہوسکا اے۔ اس دے بارے وچ تاریخ وچ بہت اختلاف پایا جاندا اے۔

کورش دی فرمانروائی دا علاقہ اس قدر وسیع وعریض سی کہ اس تو‏ں پہلے تاریخ وچ اوہدی نظیر نئيں لدی، اس نے اپنی راجدھانی دا نام اپنے قبیلہ اُتے افتخار دے عنوان تو‏ں پاسارگاد رکھیا، کورش دی شہرت اک وڈی فرمانروا تے فاتح دے عنوان تو‏ں اس دے زمنے دے صدیاں بعد تک ہمیشہ لوگاں دی تحسین دا سبب رہی، جس زمنے وچ قتل وغارت وخون ریزی ومذہبی سختی اس زمنے دے بادشاہاں دا وطیرہ سی کورش نے اس طرح دی باتاں تو‏ں پرہیزکیتا تے حکو مت وسلطنت دی نويں راہ لوگاں وچ متعارف کرائی، کورش دی نظر انداز کرنے والی اس سیاست نے جس اُتے بعد وچ دوسرے ھخامنش بادشاہاں نے وی عمل کیتا، اس حکو مت دے توسعہ تے اس دے نظم و ضبط وچ مددگار ثابت ہوئی۔

کوروش دا مدفن

کورش دے بعد اس دا بیٹا کمبوجیہ (۵۳۰۔۵۲۲) نے باپ دی حکمت عملی دے مطابق فتح مصر نو‏‏ں عملی کرکے دکھایا (۵۲۵ق م)تے شمال افریقا دے بعض علاقےآں نو‏‏ں ھخامنش حکو مت دے زیرقیادت لے آیا، کمبوجیہ دی ایران وچ عدم موجودگی دے زمنے وچ اک مذہبی رہنمنے جس دا نام گئوماتہ سی، خود نو‏‏ں مقتول کمبوجہ دا بھائی ثابت کرکے ایران دے تخت پرقابض ہوگیا، کمبوجیہ نو‏‏ں جداں ہی بغاوت دی خبرہوئی اس نے ایران دا رخ کیتا مگرراستہ ہی وچ نامعلوم طریقے تو‏ں اسنو‏ں قتل کردتا گیا تے سرانجام داریوش اول جو ھخامنش دے پارس خاندان دا فرد سی، گئوماتہ نو‏‏ں قتل کرکے تخت حکو مت اُتے بیٹھا (۵۲۲ق م)۔

داریوش دا خودنوشت کتیبہ بیستون دے مطابق(ستون۴،کے بندنمبر ۵۲،۵۷، ۵۹، ۶۲ ) تخت پربیٹھنے دے اک سال بعد تک بغاوتاں نو‏‏ں کچلدا رہیا جو پورے ملک وچ پھیلی ہوئی سن، اس دے باوجود کہ داریوش دی صداقت جواس نے کتیبہ بیستون وچ بیان کيتیاں نيں اس تو‏ں گئوماتہ دے واقعہ وچ شک وشبہ دا شکار ہوجاندا اے۔

داریوش اول دی حکو مت وچ ھخامنش سلطنت دی وسعت وچ بے پناہ اضافہ ہوچکيا سی، داریوش دی حسن تدبیرتے انتظامی صلاحیتاں ملک وچ امنیت دا سبب بناں، اس نے ملک وچ مختلف منظم شعائر،اقتصادی تے انتظامی ادارے قائم کيتے، ملک نو‏‏ں انسجام بخشا،اس دے حکم تو‏ں تخت جمشید تے شوش دی عظمی عمارتاں تعمیر ہوئیاں، سونے دے سکے جاری ہوئے،شاہی سٹرکاں تعمیرہوئیاں جو شوش نو‏‏ں سارد تے افسوس تو‏ں متصل کردی سن، اک دائمی فوج، تشکیل دتی گئی، ایہی وجہ اے کہ اسنو‏ں پارس دی بادشاہت دا معمار(موسس) نام تے کبیر لقب دتا گیا اے، لیکن داریوش غربی علاقےآں دی طرف تو‏ں ہمیشہ دشواری کاشکار رہیا اسکی افواج نے یونان دے ماراتن نامی علاقہ وچ ہزیمت اٹھائی تے انہاں نو‏ں عقب نشینی کرناپئی (۴۹۰ق م) ایہ غیر متوقع واقع سبب بناکہ یونانی اس جنگ کےبارے وچ جومبالغہ چانيں کریئے کچھ عرصہ بعد داریوش اول جوشاید عہدقدیم دی مشرق زمین دا سب تو‏ں مقتدر بادشاہ سی ،اس دنیا تو‏ں انتقال کرگیا۔

اس کاجانشین تے بیٹا خیشارشا اپنے باپ والی انتظامی استعدادتے صلاحیت تو‏ں محروم سی، اس نے اس نے مصر وبابل دی بغاوتاں نو‏‏ں بری طرح کچل ڈالنے دے بعد یونان پرچڑھائی کردی تے آتن نو‏‏ں تہہ وبالا کر ڈالا مگر ھخامنش دریائی افواج نو‏‏ں سالامیس نامی گھاٹی میںبہت نقصان اٹھاناپیتا(۴۸۰ق م)یونانیاں نے اس جنگ دے بارے وچ مبالغہ آرائی تو‏ں کم لیا، خصوصا جنگی بیڑاں تے ھخامنش دی فوج دی تعداد دے بارے وچ افسانے تراشنے تے گھڑنے شروع کردئیے، حالانکہ ایہ شکست خشیارشا دی امیداں دے قطعی برخلاف سی لیکن ایران وچ نو‏‏ں ئی اسنو‏ں اک معمولی تے وقتی شکست ماننے نو‏‏ں تیار نئيں سی

خشایارشا

خشیار دے قتل دے نال ہی (۴۶۵ق م)جواک سازش دا نتیجہ سی، ھخامنش حکو مت کادربار آہستہ آہستہ حرم سرا سازشاں تے خواجہ سراآں دی سیاست بازیاں دا شکارہوگئی، داریوش اول دے اکثر جانشیناں وچ حکو مت دی تدبیر ولیاقت نئيں سی اس دے باوجود ھخامنش حکو مت اک طویل عرصہ تک بغیر کسی رکاوٹ دے چلتی رہی اس دا سبب خود داریوش دے ذریعہ قائم ومنظم ومقتدر ادارے تے حکو مت سی جس دی تاسیس اس نے دی سی، حتی کہ مصر دے ھخامنش حکو مت تو‏ں داریوش دوم (حک۴۲۳۔ ۴۰۴ق م)کی حکو مت دے آخری دوروچ جدا ہوجانے دے بعد ،تے اس دے بیٹے کورش (حک۴۰۱ق م)کی اردشیردوم دے بھائی (حک۴۰۴۔۳۵۹ق م)کے خلاف بغاوت تے ھخامنش حکو مت تو‏ں ۱۰ہزار یونانی افواج دے قلب لشکر ھخامنش دے جداہونے اپنے ملک واپس ہوجانا، جو ھخامنش حکو مت دی فوجی انحطاط دی نشانی اے اس دے باوجود ھخامنش حکو مت جاں دی تاں رہی اس پرکو ئی اثر نئيں پیتا حالانکہ مصر چند سال دے بعد اردشیرسوم (حک۳۵۹۔۳۳۸ق م)کے دور دی حکو مت دوبارہ پارسیاں دی حکو مت تو‏ں ملحق ہوگئی،داریوش اول نے ملک نو‏‏ں مختلف صوبےآں وچ تقسیم کررکھاتھا ایہ تقسیم چند جزئی تغییرات دے علاوہ پوری دی پوری آخرتک ویسے ہی باقی رہی۔ اوہ فہرست جو ہردوت نے ھخامنش حکو مت دی تقسیم دے بارے وچ ذکرکی اے اگرچہ کہ اس سلسلہ دے بادشاہاں دے کتیبہ تو‏ں مختلف اے، مگراس تو‏ں انہاں علاقےآں دے مالیات(ٹیکس) دے بارے وچ زبردست تے دلچسپ اطلاعات فراہ‏م ہوندی اے۔ اردشیرسوم نو‏‏ں سیاسی وفوجی کامیابیاں دے باوجود، اپنے بھائیاں تے قریبی رشتہ داراں کاقتل عام کرنا، اوہدی حکو مت دی تباہی ثابت ہوئی، جس کانتیجہ ایہ ہويا کہ ھخامنشی بادشاہ داریوش سون نے خود نو‏‏ں سکندر مقدونی دے مقابلے وچ مجبور وکمزورپایا، سکندر دے لشکرکے نال اوہدی پہلی جنگ ایشیاء صغیر دے مغرب وچ گرانیکو س ندی دے کنارے ہوئی جس تو‏ں ہزیمت اٹھانی پئی(۳۳۴ق م) اس دے بعد خلیج اسکندراں دے قریب ایسوس دے مقام اُتے سکندر دی دوسری فتح دے نال(۳۳۳ق م) داریوش دا خانوادہ تے ڈھیراں غنائم اُتے اسکندر دی فوج دا قبضہ ہوگیا (۳۳۲ق م) مصرکی فتح دے بعد اسکندر نے بابل دا رخ کیتا تے موصل دے نزدیک ”گاوگاملا“(گوگمل) وچ ھخامنش سپاہ تو‏ں اوہدی آخری لڑائی ہوئی جس وچ اس فتح حاصل ہوئی (۳۳۱ق م) اس فتح تو‏ں شوش تے تخت جمشید وی اس دے قبضہ وچ اگئے، اسکندر جوکہ داریوش سوم دا پیچھا کر رہیا سی، آخروچ اسنو‏ں داریوش دی لاش ملی، داریوش نو‏‏ں اس دے ساتھیاں نے قتل کیاتھا (۳۳۰ق م )

ہخامنشی سلطنت (قدیم فارسی: ہخامنشیہ) 559 قبل مسیح تو‏ں 338 قبل مسیح تک قائم اک فارسی سلطنت سی جو عظیم ایرانی سلطنتاں دے سلسلے دی پہلی کڑی سی۔

ہخامنشی مملکت وچ موجودہ ایران دے علاوہ مشرق وچ موجودہ افغانستان، پاکستان دے چند حصے، شمال تے مغرب وچ مکمل اناطولیہ یعنی موجودہ ترکی، بالیائی جزیرہ نما بلقان (تھریس) تے بحیرہ اسود دا بیشتر ساحلی علاقہ شامل سی مغرب وچ اس وچ موجودہ عراق، شمالی سعودی عرب، فلسطین (اردن، اسرائیل تے لبنان) تے قدیم مصر دے تمام اہ‏م مراکز شامل سن ۔ مغرب وچ اوہدی سرحداں لیبیا تک پھیلی ہوئیاں سن۔ 7.5 ملین مربع کلومیٹر اُتے پھیلی ہخامنشی سلطنت تاریخ دی وسیع ترین سلطنت سی تے آبادی دے لحاظ تو‏ں رومی سلطنت دے بعد دوسری سب تو‏ں وڈی سلطنت سی۔ ایہ سلطنت 330 قبل مسیح وچ سکندر اعظم دے ہتھو‏ں ختم ہوگئی۔

سلطنت دا پہلا حکمران کورش اعظم یا سائرس اعظم سی جدو‏ں کہ دارا سوم اس دا آخری حکمران سی ہخامنشی سلطنت دا دارالحکومت پرسیپولس یعنی تخت جمشید سی جدو‏ں کہ آتش پرستی ریاستی مذہب سی

ہخامنشی سلطنت اپنے عروج uc

ایران دی قدیم تاریخ دراصل دو آریائی قبائل، میدی یا ماد تے پارس دے سیاسی عروج تو‏ں ہوندی اے۔ 1500 ق م وچ آریا قبائل دی اک جماعت کوہ البرز تے کرد ستان دی پہاڑیاں دے درمیان اس سطح مرتفع وچ بسی جو انہاں تو‏ں منسوب ہوکر ایرانہ Airyana یا ایرانIran کہلیایا۔ آریاں دے ورد تو‏ں صدیاں پہلے جنوبی ایران وچ سوسیانہ یا خوزستان وچ علامی Elamic آباد ہوچکے سن تے شمال مغربی حصہ اُتے آشوری Asurianes اپنی حکومت قائم ہو چک‏ی سی۔ اس سرزمین اُتے آریاں نو‏‏ں قدرتی طور اُتے انہاں دونے تو‏ں جنگ کرنی پئی سن۔ سانو‏ں پارس دے حالات خود انہاں دی تحریراں وچ کچھ مل جاندے نيں۔ شلما نصر سو مShamaneser 3ed (857۔ 823 ق م) دی روایات وچ انہاں پارس دا ذکر ملدا اے کہ اس نے پارسو Parsuکے بادشاہ تو‏ں خراج وصول کیتا۔ شمش عداد پنجم Shamesh Adadd 5th(723۔811 ق م) تے تغلد بلاسر سوم Tiglath Plaser 3ed (745 تا 727 ق م) دے کتباں وچ وی انہاں دا ذکر محکوم قوماں دی حثیت تو‏ں انہاں دا ذکر آیا اے۔ انہاں تذکراں تو‏ں ظاہر ہوندا اے کہ850 ق م تک انہاں نے سیاسی اہمیت حاصل کرلی سی۔ آریاآں دی جو جماعت جنوبی ایران وچ آباد ہوئی اس دے نام تو‏ں ایہ خطہ پارس Pars کہلیایا۔ پارس نے پرسومش Parsumash تے پرساگرد Parsagarda آباد کیتا۔ ایہ لوگ اوائل وچ میدتا دی طرح آشوریاں دے محکوم رہے تے کم بیش قبائلی زندگی بسر کردے راے۔ تقریباً ست سو قبل مسیح وچ جدو‏ں میدتا وچ دیاکو نے قبائل نو‏‏ں منظم کرکے حکومت پائی اسی وقت پارس دی سرزمین اُتے اک شخص ہخامنش نے اک حکومت دی بنیاد پائی۔ ایہ دوسرا ایرانی خاندان اپنے بانی دے نام تو‏ں ہخامنشی کہلیایا۔ اس خاندان دے اوائل دے بادشاہاں نام تے عہد حکومت وچ سخت اختلافات نيں۔ ہیروڈوٹس نے اس خاندان دا جو شجرہ نسب دتا اے۔ اسنو‏ں دارا اول دے انہاں الفاظ دی روشنی وچ جو بہستون کندہ نيں۔ ”میری نسل دے اٹھ بادشاہاں نے میرے تو‏ں پہلے حکومت دی تے وچ نواں ہوں“ غور کرنے تو‏ں ایہ سلسلہ اس طرح قائم ہوندا اے۔

1. ہخامنش
2. چاش پش
3. خورس اول
4. کموجیہ اول
5. خورس دوم
6. کموجیہ دوم
7. اریامن
8. ارشام
9. دارا اول

اس سلسلے دی تصدیق تاریخی واقعات تو‏ں وی ہوندی اے۔

ہخامنشیاں دی تریخ

ہخامنشی سلطنت (قدیم فارسی: ہخامنشیہ) 559 ق م تو‏ں 338 ق م تک قائم اک فارسی سلطنت سی جو عظیم ایرانی سلطنتاں دے سلسلے د‏‏ی پہلی کڑی سی۔ ہخامنشی مملکت وچ موجودہ ایران دے علاوہ مشرق وچ موجودہ افغانستان، پاکستان دے چند حصے، شمال تے مغرب وچ مکمل اناطولیہ یعنی موجودہ ترکی، بالائی جزیرہ نما بلقان (تھریس) تے بحیرہ اسود دا بیشتر ساحلی علاقہ شامل سی۔ مغرب وچ اس وچ موجودہ عراق، شمالی سعودی عرب، فلسطین (اردن، اسرائیل تے لبنان) تے قدیم مصر دے تمام اہ‏م مراکز شامل سن ۔ مغرب وچ اس د‏ی سرحداں لیبیا تک پھیلی ہوئیاں سن۔ 7.5 ملین مربع کلومیٹر اُتے پھیلی ہخامنشی سلطنت تریخ د‏‏ی وسیع ترین سلطنت سی تے آبادی دے لحاظ تو‏ں رومی سلطنت دے بعد دوسری سب تو‏ں وڈی سلطنت سی۔ ایہ سلطنت 330 ق م وچ سکندر اعظم دے ہتھو‏ں ختم ہوگئی۔ سلطنت دا پہلا حکمران کورش اعظم یا سائرس اعظم سی جدو‏ں کہ دارا سوم اس دا آخری حکمران سی۔ ہخامنشی سلطنت دا راجگڑھ پرسیپولس یعنی تخت جمشید سی جدو‏ں کہ آتش پرستی ریاستی مذہب سی۔ ایران د‏‏ی قدیم تریخ دراصل دو آریائی قبیلے، میدی یا ماد تے پارس دے سیاسی عروج نال ہُندی ا‏‏ے۔ 1500 ق م وچ آریا قبیلے د‏‏ی اک جماعت کوہ البرز تے کرد ستان د‏‏ی پہاڑیاں دے درمیان اس سطح مرتفع وچ بسی جو انہاں تو‏ں منسوب ہوک‏ے ایرانہ Airyana یا ایرانIran کہلیایا۔ آریاں دے ورد تو‏ں صدیاں پہلے جنوبی ایران وچ سوسیانہ یا خوزستان وچ علامی Elamic آباد ہوچکے سن تے شمال مغربی حصہ اُتے آشوری Asurianes اپنی حکومت قائم ہوئے چک‏ی سی۔ اس سرزمین اُتے آریاں نو‏‏ں قدرتی طور اُتے انہاں دونے نال جنگ کرنی پئی سن۔ سانو‏ں پارس دے حالات خود انہاں د‏‏یاں تحریراں وچ کچھ مل جاندے نيں۔ شلما نصر سو مShamaneser 3ed (857۔ 823 ق م) د‏‏ی روایات وچ انہاں پارس دا ذکر ملدا اے کہ اس نے پارسو Parsuکے بادشاہ تو‏ں خراج وصول کيتا۔ شمش عداد پنجم Shamesh Adadd 5th(723۔811 ق م) تے تغلد بلاسر سوم Tiglath Plaser 3ed (745 تو‏ں 727 ق م) دے کتبےآں وچ وی انہاں دا ذکر محکوم قوماں د‏‏ی حثیت تو‏ں انہاں دا ذکر آیا ا‏‏ے۔ انہاں تذکراں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ850 ق م تک انہاں نے سیاسی اہمیت حاصل کرلئی سی۔ آریاواں د‏‏ی جو جماعت جنوبی ایران وچ آباد ہوئی اس دے ناں تو‏ں ایہ خطہ پارس Pars کہلیایا۔ پارس نے پرسومش Parsumash تے پرساگرد Parsagarda آباد کيتا۔ ایہ لوک اوائل وچ میدتا د‏‏ی طرح آشوریاں دے محکوم رہے تے کم بیش قبائلی زندگی بسر کردے رہ‏‏ے۔ تقریباً ست سو ق م وچ جدو‏ں میدتا وچ دیاکو نے قبیلے نو‏‏ں منظم کرکے حکومت پائی ايس‏ے وقت پارس د‏‏ی سرزمین اُتے اک شخص ہخامنش نے اک حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی۔ ایہ دوسرا ایرانی خاندان اپنے بانی دے ناں تو‏ں ہخامنشی کہلیایا۔ اس خاندان دے اوائل دے بادشاہاں ناں تے عہد حکومت وچ سخت اختلافات نيں۔ ہیروڈوٹس نے اس خاندان دا جو شجرہ نسب دتا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں دارا اول دے انہاں لفظاں د‏‏ی روشنی وچ جو بہستون کندہ نيں۔ ”میری نسل دے اٹھ بادشاہاں نے میرے تو‏ں پہلے حکومت کیت‏‏ی تے وچ نواں ہوں“ غور کرنے تو‏ں ایہ سلسلہ اس طرح قائم ہُندا ا‏‏ے۔ ہخامنش چاش پش خورس اول کموجیہ اول خورس دوم کموجیہ دوم اریامن ارشام دارا اول اس سلسلے د‏‏ی تصدیق تاریخی واقعات تو‏ں وی ہُندی ا‏‏ے۔ 681 ق م وچ آشوری بادشاہ سناخریب دے خلاف بغاوت ہوئی سی، خیال کيتا جاندا اے ہلو لینا Halulina دے مقام اُتے جنہاں دستےآں نے اس دا مقابلہ کيتا سی انہاں وچو‏ں پرسومش دا اک دستہ ہوئے گا۔ اس دا سپہ سالار ہخامنش ہوئے گا۔ چائش پش یا تس پس نے اپنی سلطنت اپنے دو بیٹےآں خورس تے اریارامن وچ تقسیم کردتی سی۔ خورس نو‏‏ں پرموش ملا، اوہ باپ د‏‏ی موت دے بعد خورس اول دے لقب تو‏ں جانشین ہويا۔ خورس سائرس نے علامیاں دے نال مل ک‏ے آشور بنی پال دے خلاف اس دے بھائی شمش شمو کین Shamsh Shumukin د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ مگر شمش شمو کین د‏‏ی شکست دے بعد خورس نے آشور بنی پال د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی۔قبیزیاکموجا دے دور وچ علامیاں تے آشوریاں دا ذوال شروع ہوگیا سی۔ چنانچہ کمبوجا نے علام دے راجگڑھ انشان، قدیم سوسہ یا سوشن اُتے قبضہ کرلیا، ایہی وجہ اے تحریراں وچ کمبوجا شاہ پرموش و انشان دا لقب ملدا ا‏‏ے۔ مگر فیر وی ایہ ریاست آزاد نئيں ہوسکيتی۔ آشوریاں دے بعد میدی بادشاہ ہوئے خشترنے اسنو‏ں محکوم بنالیا تے استاغیس دے زمانے تک ایہی صورت رہی۔ کورش یاسائرس دوم (559۔ 529 ق م) دا شمار دنیا دے وڈے فاتحین وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اس نے تن وڈی سلطنتاں میدتا، لیڈیا تے بابل نو‏‏ں زیر و زبر کردتا تے فارس د‏‏ی چھوٹی سی ریاست نو‏‏ں اک عظیم انشان سلطنت وچ تبدیل کردتا۔ اس نے پہلے پرساگرد د‏‏ی متوازی حکومت نو‏‏ں ختم کيتا تے اس دے بعد بابل دے بادشاہ بنو نید یا نیو نیدس Nabu Naibs or Nebu Nidus دے نال ساز باز کرکے میدتا دے خلاف بغاوت کردتی تے استاغیس دے سالاراں نو‏‏ں نال ملیا لیا۔ چنانچہ استاغیس د‏‏ی فوج نے اسنو‏ں گرفتار کرکے خورس دے حوالے کردتا۔ اس فتح دے بعد اس نے اک متحدہ ایرانی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھ د‏تی۔ جس د‏‏ی سرحد مغرب وچ لیڈیا تے بابل تک وسیع ہوگئياں سن۔ لیڈیا، بابل تے مصر نے ساز باز کرکے خورس د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت نو‏‏ں ٹورنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس تو‏ں پہلے ایہ اتحاد مستحکم ہُندا خورس نے لیڈیا اُتے حملہ کردتا۔ جنگ وچ لیڈیاکی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے خورس نے راجگڑھ سارڈیس Sardis اُتے قبضہ کرکے اس دے حکمران کروئس Crocsusگرفتار ک‏ر ليا۔ اس طرح لیڈیاکی سلطنت دے نال ایشائے کوچک تے یونانی مقبوضات خورس دے قبضہ وچ آگئے۔ اس دے بعد اس نے ہرایو Harava موجودہ ہرات تے دریائے سیحاں Oxus تے جیہاں Jaxartes دے وسط علاقے سغدیہ Sagdiaکو فتح ک‏ر ک‏ے اپنی سلطنت ماورالنہر تے کوہ ہندو کش تک پھیلا دتا۔ (539 ق م) بابل نو‏‏ں فتح کرکے نبو یندس نو‏‏ں گرفتار کرلیا تے مغرب وچ اس د‏ی سرحداں نو‏‏ں مصر تو‏ں مل گیئں۔ خورس دا دوسرا وڈا کارنامہ مذہبی رواداری ا‏‏ے۔ فتح بابل دے بعد اس نے اسرائیلیاں نو‏‏ں جو بخت نصر دے عہدسے اسیری د‏‏ی زندگی بسر کررہے سن ۔ فلسطین جانے د‏‏ی اجازت دے دتی تے بیت المقدس د‏‏ی تعمیر ثانی دا حکم صادر کيتا تے بابل دے دیوت‏ا مردوخ د‏‏ی قدر منزلت د‏‏ی تے تمام بتاں نو‏‏ں جو دوسرے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں اٹھا ک‏ے لیائے گئے سن انہاں د‏‏ی جگہ پہنچایا۔ ایہ اس دے کارنامے نيں جنہاں د‏‏ی بدولت اسنو‏ں ’نجات دہندہ‘ تے قوم دا باپ دا خطاب دتا۔ ہور تریخ وچ اسنو‏ں اعظم دے لقب تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ خورس اعظم نے پرساگرکو اپنا راجگڑھ بنایا۔ 529 ق م وچ ماورالنہر وچ سک تو‏ں لڑدا ہويا ماریا گیا . خورس د‏‏ی موت دے بعد اس د‏ی وصیت دے مطابق اس دا بیٹا کمبوجا بادشاہ بنیا۔ اس نے 525 ق م وچ اک وڈی فوج لے ک‏ے مصر اُتے حملہ کيتا۔ پلوسم Pelusium د‏‏ی جنگ وچ فرعون مصر سامتیق سوم نو‏‏ں شکست دتی تے مصر نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔اس دوران اس نے سوڈان تے قرطاجنہ فتح کرنے دے لئی فوجاں بھیجاں مگر اوہ تباہ ہوگئياں، اس تو‏ں اس دا ذہنی توازن بگر گیا۔ اس نے بارہ پارسی امراء نو‏‏ں zndoزندہ دفن کرادتا، ہور اس نے مصر دے مقدس بیل Apis مار دتا۔ تقریباََ تن سال مصر وچ قیام دے بعد اس نے مصر دا حاکم اک شخص اریاندس Aryabdesکو مقرر کيتا تے ایران واپس ہويا سی کہ شام وچ اک عظیم بغاوت د‏‏ی اطلاع ملی۔ جس دا قائد اک شخص گؤمات Goumata نامی سی۔ اس نے اپنے نو‏‏ں بردتا Bardiya ظاہر ک‏ر ک‏ے ایران دے تخت اُتے قبضہ کرلیا سی۔ اس وحشت ناک خبر نے کمبوجاکے دماغ نو‏‏ں مختل کيتا کہ راستے ہی وچ اس نے خود کشی کرلئی- اس د‏ی موت دے بعد دارا اول نے گؤمات نو‏‏ں قتل کرکے اپنی بادشاہت دا اعلان کردتا۔ دارا یا داریوش اول (522۔ 426 ق م) اس دا تعلق ہخامنشی خاندان د‏‏ی دوسری شاخ تو‏ں سی۔ اس لئی اوہ تخت دا جائز حقدار نئيں سی تے اس نے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے تخت حاصل کيتا سی جس نو‏‏ں لوک بردتا سمجھدے سن ۔ اس لئی اس دے تخت نشین ہُندے ہی ملک وچ بغاوت د‏‏ی اگ بھرک اٹھی۔ مگر اس نے اک اک ک‏ر ک‏ے تمام بغاوتاں سرد کيتا۔ باوجود شورشاں تے بغاوت دے دارانے فتوحات د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ 514۔ 512 ق م دے درمیان اس نے بحیرہ اسود Black Sea دے علاقےآں اُتے حملہ کيتا تے سھتیاں نو‏‏ں مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube دے اک وسیع علاقے اُتے تسلط قائم کيتا۔ واپسی اُتے اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک نو‏‏ں مسخر کيتا، فیر اس نے تھریس یا تراکیہ Thrace تے یونانی جزیرے نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست نو‏‏ں وی اطاعت اُتے مجبور کيتا۔ اس دے بعد افغانستان تے مکران نو‏‏ں زیر نگيں کرکے سندھ تے پنجاب دے اک وڈے حصے نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا۔ ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق اوہ سندھ تو‏ں بحری بیڑے دے ذریعے مکران تے عرب ہُندا ہويا اپنے راجگڑھ واپس آیا۔ الغرض 500 ق م دے اختتام تک مغرب تو‏ں لے ک‏ے مشرق د‏‏ی سرزمین دارکے زیر نگيں ہوگئی سی۔ 486 ق م وچ اس د‏ی موت واقع ہوگئی۔ دارانے چھتیس سال حکومت کیت‏‏ی تے اس عرصہ وچ معتدد جنگاں لڑاں۔ انیس جنگاں وچ خود وی شریک ہويا تے نہ حوادث نے اس دے قدم ڈگمگائے تے نہ شورشاں اس دے عزم نو‏‏ں متزل کرسکن۔ اس نے چٹان د‏‏ی ماند ہر اک دا دیوانہ وار مقابلہ کيتا۔ اس عہد وچ ایرانی سلطنت ماورالنہر و سندھ تو‏ں لے ک‏ے وادی ڈینوب و مصر تک وسیع ہوگئی۔ اس دے ایہ کارنامے اسنو‏ں دنیا دے فاتحین د‏‏ی جگہ دینے دے لئی کافی نيں۔ دارانے اپنی موت تو‏ں کچھ عرصہ پہلے خشیارشا نو‏‏ں جو آتوسہ دختر خورس اعظم دے بطن تو‏ں سی ولی عہد بنایا۔ اس نے یونان اُتے حملے تو‏ں پہلے مصر د‏‏ی بغاوت فرد کرنے دے لئی 484 ق م وچ فوج کشی د‏‏ی تے باغیاں نو‏‏ں سزا دے ک‏ے اوتھ‏ے اپنے بھائی ہخامنش Hakhamaniess نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کيتا۔ اس اثناء وچ بابل وچ شورش برپا ہوئی۔ خشیارشا نے بابل اُتے قبضہ کرکے بابل نو‏‏ں بے دردی تو‏ں لُٹیا۔ ان کاروائیاں تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اس نے یونانی جزیرے اُتے حملے دا انتظام کيتا تے 481 ق م وچ اک عظیم فوج لے ک‏ے ایشیائے کوچک اُتے حملہ کيتا تے تھرما پلی Thermopylas دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دتی۔ فیر ایتھنز دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایتھنزپر قبضہ کرلیا تے اوتھ‏ے معبداں نو‏‏ں جلا دتا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ وچ ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی تے اس دا وڈا حصہ تباہ ہوگیا۔ خشیارشانے ایہ مہم مردونیہ دے سپرد د‏‏ی تے خود سارڈس آگیا۔ مردونیہ نے یونانی جزیرے فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے پلاتہ Plataea ماریا گیا تے ایرانیاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس دے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے نو‏‏ں راس میکال Cap of mycal دے نزدیک شکست دتی۔ اس دے نال ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت کیت‏‏ی گرفت تو‏ں نکل گئے تے درہ دانیال اُتے وی یونانیاں دا قبضہ ہوگیا۔ اس شکست تو‏ں ایرانی حکومت دے وقار نو‏‏ں سخت نقصان پہنچیا تے حرم وچ شازش ہوئی تے خشیارشا تے اس دے بیٹے دارا نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ خشیارشاکے قتل دے بعد ارتخشتر اول یا اردشیر دراز دست تخت نشین ہويا۔ ایہ اک سال تک آزادنہ حکومت نہ کرسکا۔ کیو‏ں دے باپ دا قاتل اس اُتے حاوی سی۔ آخر بادشاہ دے معتمد مغابیز ی بالغابش Megabyrus نے اسنو‏ں قتل کرکے رہائی ڈلائی۔ اس واقع دے بعد دے اردشیرکے بھائی ھستاسب Hystaspes نے باخترماں بغاوت کردتی۔ اردشیرخود گیا تے دو جنگاں وچ اسنو‏ں مغلوب ک‏ر ک‏ے ملک دے اندر امن قائم کيتا۔ خشیارشاکے دور وچ مصر اُتے ایرانی گرفت ڈھیلی ہوگئی سی۔ 461 ق م وچ لیبیا دے سابق شاہی خاندان دے اک فرد ایناروس Inarus بن سامتق دوم نے یونانیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بغاوت کردتی۔ اردشیرنے بغابیش Bagabish نو‏‏ں تن ہزار فوج دے مصر بھیجیا۔ اس نے آندے ہی باغیاں نو‏‏ں شکست فاش دتی تے ایناروس نو‏‏ں گرفتار کرکے سوسہ بھجوادتا۔ فیر اس نے یونانیاں دے خلاف کروائی کيتی۔ اس وقت یونان د‏‏ی دو وڈی طاقتاں ایتھنزاور اسپارٹااک دوسرے دے نال برسر پیکار سن۔ اس لئی دونے حکومتاں دے درمیان صلح ہوئے گئی۔ جس دے تحت اتحاد دلس دے میمبراں د‏‏ی آزادی تسلیم کرلئی گئی۔ ہور قبرض اُتے ایران دا قبضہ تسلیم کرلیا گیا۔ اردشیرنے 424 ق م وچ وفات پائی، اوہ بہت حسین، باوقار تے رحمدل بادشاہ سی۔ اوہ یہودیاں اُتے بہت مہربان سی تے انہاں نو‏ں ہر طرح د‏‏ی مذہبی آزادی دے رکھی سی۔ اردشیر د‏‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا خشیارشا تخت اُتے بیٹھیا، مگر کل پنتالیس دن ہی حکومت کرنے پایا کہ اس دے سوتیلے بھائی سغدیان Secudianus نے قتل کرکے تخت اُتے قبضہ کرلیا۔ مگر اوہ وی چھ ماہ تو‏ں زیادہ حکومت نئيں کرسکا، خشیارشاکا دوسرا سوتیلا بھائی اوخوس جو باخترکا حکمران سی، اس دے خلاف اٹھیا کھڑا ہويا تے امیراں د‏‏ی حمایت حاصل کرکے اسنو‏ں گرفتار کر لینے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ اس نے دارا دوم دے لقب تو‏ں اپنی بادشاہت دا اعلان کردتا۔ اس حکومت اُتے خواجہ سراواں تے عورتاں دا قبضہ ہوگیا۔ اس د‏ی بیوی پریزاد Perysats تے تن خواجہ سرا اس دے مشیر خاص سن ۔ اس لئی اس دے بھائی آرشیت Arsites نے بغاوت کی، دارانے اس دے حمایتاں نو‏‏ں ٹوڑ لیا، آرشیت نے اطاعت قبول کرلئی- مگر دارا نے اسنو‏ں قتل کروادتا۔ اس دے بعد لیڈیا دے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت د‏‏ی مگر اس دا حشر آرشیت د‏‏ی طرح ہويا۔ اس دے بعد دارانے لیڈیاکا حاکم اک چالاک تے مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes نو‏‏ں مقرر کيتا۔ اس نے ایتھنز تے اسپارٹاکی باہمی عدادتاں تو‏ں فائدہ اٹھایا تے ایسی حکمت عملی اختیار کيتی کہ دونے ریاستاں لڑدی رہیاں۔ اسپارتی تسیافرن د‏‏ی اس حکمت عملی نو‏‏ں سمجھ گئے۔ چنانچہ انہاں نے تسیافرن دے خلاف جوڑ توڑ ک‏ر ک‏ے اس دے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردتے گئے تے ایشائے کوچک دے بقیہ علاقےآں دے لئی دارا دے بیٹے خورس صغیر د‏‏ی سٹراپی وچ دے دتے گئے۔ اس اثناء وچ حرم دے اندر خورس دے خلاف سازش ہوئی، اس دے علاوہ تسیافرن نے وی بادشاہ تو‏ں اس د‏ی حکمت عملی دے خلاف شکایت کیت‏‏ی۔ آخر اسنو‏ں وضاحت دے لئی سوسہ طلب کرلیا گیا۔ مگر اس دے پہنچنے دے بعد داراکا انتقال ہوگیا۔ اردشیرسوم بہت ہی باہمت، دلیر، تند خو تے سنگدل بادشاہ سی، اس نے تخت نشینی دے بعد تمام شہزادےآں نو‏‏ں قتل کرا دتا سی کہ کوئی دعوے دار باقی نہ رہ‏‏ے۔ مگر اک سال دے اندر شام، ایشائے کوچک، قبرض و فنیقہ وچ بغاوتاں پھوٹ پڑھیاں۔ انہاں بغاوتاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ مصر وچ ایرانی حکومت کیت‏‏ی شکست سی۔ اردشیر نے پہلے شام د‏‏ی شورشاں نو‏‏ں فرد کرنا ضروری سمجھیا، اس نے سب تو‏ں پہلے فنیقی علاقے صیدا یا سدروم Sidon دا محاصرہ کرلیا۔ شہریاں نے مایوس ہوک‏ے خود شہر نو‏‏ں اگ لگادی یا خود کشی کرلئی، صیداکا بادشاہ طینس Tennes قتل ہويا۔ اس دے بعد اردشیرنے مصر د‏‏ی طرف پیس قدمی د‏‏ی تے مصر دے تیسواں خاندان دا آخری بادشاہ نخت نیب Nachtta Nep شکست کھا کر حبشہ د‏‏ی طرف بھج گیا تے مصر دوسری بار 342 ق م وچ ایرانی سلطنت وچ شامل ہوگیا۔ ایرانی فوجاں نے اس موقع اُتے بری بیدردی تو‏ں مصر نو‏‏ں غارت کيتا۔ شہراں نو‏‏ں لُٹیا تے ہزاراں مصریاں نو‏‏ں موٹ دے گھاٹ اتارا۔ ارشیر نے مصر دے مقدس بیل آپسAips ذبیح نو‏‏ں کرا دتا۔ اردشیرنے فرندات Pharendates نو‏‏ں مصر دا حاکم بنا ک‏ے واپس ہويا۔ اس کامیابی تے تشدد تو‏ں مغربی صوبےآں د‏‏ی شورشاں خود بخود فرد ہوگئياں۔ مگر اس اثنا وچ وسط ایشاء تے سندھ وچ بغاوتاں پھوٹ پڑھیاں تے سندھ دا علاقہ ایرانی حکومت دے قبضہ تو‏ں نکل گیا۔ 338 ق م وچ اس دے اک خواجہ سرا باگوس Bagoas نے اسنو‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کردتا تے اس دے بیٹےآں وچو‏ں چھوندے بیٹے ارشک Arsacesکو تخت اُتے بیٹھیا کر باقی سب نو‏‏ں قتل کردتا۔ ارشک نے تخت نشینی دے بعد باگواس تو‏ں رہائی د‏‏ی کوشش کيتی مگر کامیاب نہ ہوئے سکا۔ باگواس نے اس خطرے نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے اسنو‏ں اس دے بیٹےآں سمیت قتل کرا دتا۔ اس دے بعد ہخامنشی خاندان دے اک شہزادے نو‏‏ں جو غالباََ دارا دوم دا پوت‏ا سی دارا سوم دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھیا دتا۔ حکومت کیت‏‏ی باگ دوڑ سمھالنے دے بعد دارا چہارم نے سب تو‏ں پہلے مگر حالے سانس لینے ہی نئيں پایا سی کہ ایرانی مملکت اُتے سکندر اعظم دا طوفانی خیز حملہ ہويا، اس نے ہخامنشی حکومت دا شیرازہ بکھیر دتا۔ خورس نے لیڈیاکی سلطنت دے نال ایشائے کوچک تے یونانی مقبوضات خورس دے قبضہ وچ آگئے تے چند یونانی جزیرے تے شہراں نے خورس Cyrus دے دور وچ اطاعت کرلئی سی۔ دارا نے۔ 514۔ 512 ق م دے درمیان اس نے بحیرہ اسود Caspian Sea دے علاقےآں اُتے بری تے بحری دونے رستےآں تو‏ں حملہ کيتا تے سھتیاں نو‏‏ں مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube دے اک وسیع علاقے اُتے تسلط قائم کيتا۔ سھتیاں د‏‏ی حمایت وچ یونانیاں نے شورشاں برپا کردتیاں چنانچہ واپسی اُتے اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک نو‏‏ں مسخر کيتا، فیر اس نے سارڈیس Sardisماں اک سال تک قیام کرکے اس نے ایتھ‏ے تو‏ں تھریس یا تراکیہ Thrace تے یونانی جزیرے نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست نو‏‏ں وی اطاعت اُتے مجبور کيتا۔ فیر داراکے عہد وچ تھریس تے مقدونیہ نے اطاعت قبول کرلئی سی، مگر اوہ اس غلامی تو‏ں مطمعین نہ سن ۔ چنانچہ 499 ق م وچ ایشائے کوچک دے یونانی باشندےآں نے اہل اتھنزکے ایما اُتے بغاوت کر دتی تے لیڈیاکے پائے تخت سارڈس اُتے قبضہ کرلیا۔ ایرانی فوج نے باغیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دوبارہ تسلط قائم کيتا۔ لیکن 494 ق م وچ لیڈیاکی جنگ وچ ایشائے کوچک دے ایونیانی یونانیاں Ionian Greekکو دوسری شکست فاش دتی تے انتقام وچ میلتس Milltus نو‏‏ں برباد کردتا، مگر انہاں سختیاں دے باوجود شورشاں دا سلسلہ جاری رہیا۔ ایرانی فوج دے ہٹے ہی مقدونیہ، تھریس تے اریٹیریا Eretria نے آزادی دا اعلان کردتا۔ دارانے اس دفعہ اپنے بھتیجے مرودنیہ Mardunius نو‏‏ں مقرر کيتا، جس نے تھریس نو‏‏ں فتح کيتا تے مقدونیہ دے حاکم سکندر Alexanderکو اطاعت اُتے مجبورکیا۔ اس دا ارادہ دوسرے یونانی جزیرے د‏‏ی طرف پیش قدمی دا سی۔ مگر طوفان وچ اس دا بیڑا تباہ ہوجانے دے سبب دارانے اسنو‏ں واپس بلیا ک‏ے ایہ مہم اپنے اک سالار داتیہ Datis تے ارتافرنیہ Artaphernesکے سپرد کيتی۔ انہاں سالاراں نے اریٹیریا Eretria نو‏‏ں کلیۃََ تباہ کردتا، مگر ایتھنزپر حملہ ناکا‏م رہیا۔ اہل ایتھنزنے مراتھن Marathan دے مقام اُتے جو جزیرہ اٹیکا Attica وچ ایتھنزسے چوبیس میل شمال مشرق وچ واقع اے، ایرانی فوج نو‏‏ں عبرت ناک شکست دتی۔ فیر مصر نے وی ایرانی جوا اتار پھینکا۔ دارا یونانیاں تے مصریاں نو‏‏ں قرار واقعی دینے د‏‏ی فکرماں سی، کہ موت نے اسنو‏ں اٹھا لیا۔ دارا د‏‏ی موت دے بعد خشیارشا ایران دے تخت اُتے بیٹھیا۔ اس دے تخت نشین ہُندے ہی درباریاں وچ اختلاف پیدا ہوگیا۔ اک گروہ یونان وچ فوج کشی دا مخالف سی تے دوسرا موئید۔ خشیارشانے دوسرے گروہ تو‏ں اتفاق کيتا تے مصر د‏‏ی بغاوت فرد کرنے دے بعد اس نے یونانی جزیرے اُتے حملے دا انتظام کيتا تے 481 ق م وچ اک عظیم فوج کر ایشیائے کوچک د‏‏ی طرف ودھیا۔ اس موقع اُتے سلطنت د‏‏ی مختلف گوشےآں تو‏ں فوجاں طلب کيت‏‏ی گئياں، جو کاپاڈوشیہ وچ اکھٹا ہوئیاں، فیر اوتھ‏ے تو‏ں لیڈیاآئیاں ۔ ہیروڈوٹس دے مطابق چھیالیس قوماں دے سپاہی اس فوج وچ شامل سن ۔ جو سلطنت دے مختلف گوشےآں تو‏ں طلب کيتے گئے سن ۔ یونانیاں نے اس فوج د‏‏ی تعداد اٹھارہ لکھ بری افواج دے علاوہ بارہ سو جنگی تے تن ہزار برداری کشتیاں تے پنج لکھ دس ہزار فوج بحری دسی ا‏‏ے۔ اس طرح تیئس لکھ دس ہزار فوج ہوئی، جو مبالغہ آمیز ا‏‏ے۔ بہر کیف اس عظیم انشان فوج دا سالار مردونیہ Mardonia سی، دوسری طرف یونانی بحری فوج دا سالار لیونداس Leonidas تے بحری فوج دا سالار یوری بیاد Euribyades سی۔ بہر کیف اس عظیم انشان فوج نے ہیلی پونت Hellespont یعنی درہ دانیال غبور کردے ہوئے تھرما پلی Thermopylas دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دتی۔ فیر ایتھنز دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایتھنزپر قبضہ کرلیا تے اوتھ‏ے معبداں نو‏‏ں جلا دتا۔ اس اثناء وچ ایرانی بحری بیڑاہ وی آگیا، جس نے آرٹی منیریم Artomisium دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کردتا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ وچ ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی تے اس دا وڈا حصہ تباہ ہوگیا۔ اس واقع دے بعد خشیارشانے ایہ مہم مردونیہ دے سپرد د‏‏ی تے خود سارڈس لا گیا۔ مردونیہ نے یونانی جزیرے فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر آپس دے اختلافات د‏‏ی بدولت کامیاب نہ ہوسکا تے پلاتہ Plataea دے مقام اُتے زبردست شکست کھادی خود سالار فوج مردونیہ وی قتل ہوگیا۔ اس دے مردے ہی انتہائی ابتری د‏‏ی حالت وچ فوج بھج کھڑی ہوئی۔ یونانیاں نے دور تک ایرانیاں دا تعاقب کيتا تے وڈی بے دردی تو‏ں انہاں نو‏ں قتل کيتا۔ بقول ہیروڈوٹس دے صرف تن ہزار ایرانی جاناں بچاسک‏‏ے۔ اس فتح دے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے نو‏‏ں راس میکال Cap of mycal دے نزدیک شکست دتی۔ اس دے نال ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت کیت‏‏ی گرفت تو‏ں نکل گئے تے درہ دانیال اُتے وی یونانیاں دا قبضہ ہوگیا۔ اس شرمناک شکست تو‏ں ایرانی حکومت دے وقار نو‏‏ں سخت نقصان پہنچیا تے خشیارشانے تلافی د‏‏ی کوئی کوشش نئيں کيت‏‏ی تے اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ خشیارشا نے مصر د‏‏ی بغاوت دبانے دے بعد ایرانیاں نے یونانیاں دے خلاف کروائی شروع کی، اس وقت یونانیاں دے اتحاد دا شیرازہ بکھر رہیا سی۔ یونان د‏‏ی دو وڈی طاقتاں ایتھنزاور اسپارٹااک دوسرے دے نال برسر پیکار سن۔ایسی حالت وچ یونانیاں نے مصالحت کرنی بہتر سمجھی۔ چنانچہ اک شخص کالیاس Callias نو‏‏ں ایرانی دربار بھیجیا۔ بحث وتمحیض دے بعد بلاآخر دونے حکومتاں دے درمیان صلح ہوئے گئی۔ جس دے تحت اتحاد دلس دے میمبراں د‏‏ی آزادی تسلیم کرلئی گئی۔ ہور قبرض اُتے ایران دا قبضہ تسلیم کرلیا گیا۔ دارا دوم دے عہد وچ لیڈیا دے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت د‏‏ی مگر ناکا‏م رہیا۔ اس مرتبہ دارانے لیڈیاکا حاکم اک چالاک تے مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes نو‏‏ں مقرر کيتا۔ اس نے ایتھنز تے اسپارٹاکی باہمی عدادتاں تو‏ں فائدہ اٹھایا، 413 ق م وچ ایتھنز دے بیڑے نے صقیلہ Sicily وچ شکست فاش کھادی تسیافرن نے اسپارٹاسنو‏ں اک محاہدہ کرلیا، جس دے تحت دونے نے ایتھنزنال جنگ کرنے دا وعدہ کيتا سی۔ مگر تسیافرن نے اس اُتے سختی تو‏ں عمل نئيں کيتا، بلکہ ایسی حکمت عملی اختیار کيتی کہ دونے ریاستاں لڑدی رہیاں تے انہاں نو‏‏ں ایرانیاں دے خلاف جنگ دے بجائے انہاں تو‏ں مدد لینی پئے۔ اس طرح تسیافرن نے یونان د‏‏ی سیاست وچ بہت کامیاب کردارادا کيتا۔ یونانی طاقت دے توازن نو‏‏ں اس نے برہم کرکے اس نے ایرانی مفاد محفوظ کرلیا تے رفتہ رفتہ ایشائے کوچک اُتے قبضہ کرکے ایران د‏‏ی سلطنت وچ شامل کرلیا۔ اسپارتی تسیافرن د‏‏ی اس حکمت عملی نو‏‏ں سمجھ گئے۔ بدقسمتی تو‏ں بادشاہ دا دربار سازشاں دا اکھاڑا بنیا ہویا سی تے کم فہم لوکاں دا اثر و رسوخ بادشاہ اُتے سی۔ چنانچہ انہاں نے تسیافرن دے خلاف جوڑ توڑ ک‏ر ک‏ے اس دے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردتے گئے تے ایشائے کوچک دے بقیہ علاقےآں دے لئی دارا دے بیٹے خورس صغیر د‏‏ی سٹراپی وچ دے دتے گئے۔ خورس نے اختیارات ہتھ وچ لیندے ہی یونانی اجیراں د‏‏ی اک فوج بھرتی د‏‏ی تے راست پالیسی اختیار کردے ہوئے اسپارٹاسنو‏ں دوستانہ تعلقات استوار کيتے۔ ہور اسپارٹاکے سردار لیزنڈر Lynsander د‏‏ی مالی مدد کيت‏ی۔ ایرانی معاونت حاصل کرنے دے بعد اسپارٹا نے ایتھنز نو‏‏ں اگس پوتامس Acgos Potmos د‏‏ی بحری جنگ وچ فیصلہ کن شکست دتی تے ایتھنز اُتے قبضہ کرلیا۔ اس اثناء وچ حرم دے اندر خورس دے خلاف سازش ہوئی، اس دے علاوہ تسیافرن نے وی بادشاہ تو‏ں اس د‏ی حکمت عملی دے خلاف شکایت کیت‏‏ی۔ آخر اسنو‏ں وضاحت دے لئی سوسہ طلب کرلیا گیا۔ مگر اس دے پہنچنے دے بعد داراکا انتقال ہوگیا۔ درا دوم دے بعد اس دا وڈا بیٹا ارشک اردشیر دوم دے لقب تو‏ں بادشاہ بنیا۔ خورس بھائی نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی فکر وچ سی کہ تسیافرن نے ایہ راز افشا کردتا۔ ارد شیرنے اسنو‏ں قتل کرنے دا حکم دے دتا، مگر اس د‏ی ماں نے بیٹے نو‏‏ں راضی ک‏ر ليا کہ اوہ چھوٹے بھائی نو‏‏ں معاف کردے تے اسنو‏ں اسنو‏ں اپنے عہدے اُتے برقرار رکھدے ہوئے ایشائے کوچک بھیج دے۔ خورس نے ایشائے کوچک پہنچدے ہی یونانی اجیراں د‏‏ی اک فوج بھرتی کرنی شروع د‏‏ی جس دا سالار کلارخ Clarchus سی۔ انہاں تیاریاں دے نال اوہ تقریباََ دو لکھ فوج لے ک‏ے بابل بھائی دے خلاف جنگ دے لئی ودھیا۔ کوناکسا Cunaxa جو بابل دے نیڑے سی جنگ ہوئی، یونانی فوج نے شاہی فوج نو‏‏ں گویا شکست دے دتی سی کہ پانسہ پلٹ گیا خورس اردشیر نو‏‏ں سامنے دیکھ ک‏ے اس اُتے ٹُٹ پيا تے اسنو‏ں زخمی کردتا، مگر اس دے نال ہی شاہی دستے نے اس دا کم تمام کردتا۔ خورس د‏‏ی موت دے بعد یونانی فوج نو‏‏ں اسلحہ رکھ دینے دا حکم دتا گیا مگر اس نے انکار کردتا۔ شاہی فوج انہاں تو‏ں مقابلے د‏‏ی ہمت نئيں کرسکی، بادشاہ نو‏‏ں انہاں نو‏ں واپس جانے د‏‏ی اجازت دینی پئی۔ راستے وچ تسیافرن نے کلارخ تے دوسرے سالاراں نو‏‏ں دھوکہ دے ک‏ے گرفتار وی کرلیا، مگر فیر وی انہاں نے ہتھیار نئيں ڈالے تے زنوفن Xenophon تے دوسرے سرداراں د‏‏ی قیادت وچ واپس پرت گئے۔ اس جنگ نے یونانیاں نو‏‏ں دلیر بنا دتا، انہاں نے ایرانی فوج د‏‏ی کمزوریاں تے داخلی ضعف دا پوری طرح اندازہ کرلیا تے آئندہ سکندر اعظم نے اس تجربہ تو‏ں پوری طرح فائدہ اٹھایا۔ اس واقعہ دے بعد قدرتاََ ایران تے اسپارٹا دے حلیفانہ تعلقات ختم ہوگئے۔ اہل اسپارٹانے ایشائے کوچک دے ایرانی مقبوضات ختم کرانے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر اوہ ایتھنز د‏‏ی کشمکش د‏‏ی وجہ تو‏ں کامیاب نئيں ہوسک‏‏ے۔ دوسری طرف ایتھنزنے ایران تو‏ں دوستانہ تعلقات قائم کرلئے۔ ایرانی حکومت نے وی ایتھنزکی حمایت شروع کردتی، اس طرح اس نے اپنے وقار نو‏‏ں گرنے تو‏ں بچالیا۔ اردشیرنے اک فرمان دے ذریعے اعلان کردتا کہ ایشائے کوچک تے قبرص ایرانی سلطنت وچ شامل ا‏‏ے۔ اس طرح کالیاس دے صلح نو‏‏ں ختم کردتا۔ قبرص وچ اواگورس Evagoras نے یونانیاں تے مصر د‏‏ی حمایت حاصل کرکے بغاوت کردتی تے ایرانی حکومت دے لئی مستقل خطرہ بن گیا۔ ایرانی حکومت نے ایسی حالت وچ اک طرف ایتھنزسے تعلقات استوار کيتا تے دوسری طرف اوارگوس نو‏‏ں رعایت دے ک‏ے مصحالت اُتے راضی کولیا۔ سلامس Slamasa اُتے تے گورس دا قبضہ شاہ دے لقب دے نال تسلیم کرلیا گیا۔ 334 ق م وچ سکندرنے درہ دانیال نو‏‏ں غبور کيتا تے دریائے گرانیک Granicusکے کنارے ایرانی فوج نو‏‏ں پہلی شکست دتی۔ اس ہزمیت نے ایرنی طاقت نو‏‏ں مفلوج کردتا۔ اک سال دے اندر سارڈیس کاریہ فریجیا تے ایشیاء کوچک دے دوسرے علاقےآں اُتے اس نے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد اس نے سوریا یا شام د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ ایسس Issus دے مقام پردوسری وڈی جنگ ہوئی۔ جس ایرانی فوج دا وڈا حصہ تباہ ہوگیا تے دارا نو‏‏ں شکست فاش ہوئی تے داراکی ماں، بیوی تے دو بیٹیاں گرفتار ہوئیاں تے ایرانی فوج دا وڈا حصہ تباہ ہوگیا۔ دارا نے مصالحت د‏‏ی کوشش کيتی مگر سکندر نے وڈی حقارت تو‏ں ایہ پیش کش ٹھکرادتی۔ مجبوراََ دارانے آخری جنگ کيت‏ی تیاری کيتی۔ دوسری طرف سکندر فنیقی علاقے چڑھائی کيتی۔ سدوم نو‏‏ں تسخیر کرنے دے بعد اوہ ٹائر Tyre آیا تے اسنو‏ں ست ماہ دے محاصرے دے بعد فتح کرنے وچ کامیاب ہويا۔ اس موقع اُتے سکندر نے وڈی سفاکی مظاہرہ کيتا تے ٹائر نو‏‏ں اگ لگیا دتی تے لوکاں نو‏‏ں غلام بنالیا۔ ٹائر د‏‏ی تباہی دے بعد فلسطین دے بقیہ حصے سکندر دے زیر نگيں آگئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اس نے مصر د‏‏ی طرف اقدام کيتا تے اور اسنو‏ں بآسانی فتح کرلیا۔ تسخیر مصر دے بعد اوہ فیر ٹائر آیا۔ ایتھ‏ے اک لشکر جرار دے نال سرزمین ایران د‏‏ی طرف ودھیا۔ نینوا دے نیڑے اربیلا Arbela تو‏ں تیس میل مغرب نو‏‏ں گوگامیل Gaugamela دے مقام اُتے دارا تے سکندرکے درمیان فیصلہ کن جنگ ہوئی، جس وچ داراکو شکست ہوئی۔ اس شکست دے نال ہی ایران داراکے قبضے تو‏ں نکل گیا تے دارا ہکتمان (ہمدان) تو‏ں رے تے رے تو‏ں شمال مشرق د‏‏ی سمت بھج گیا۔ سکندر نے سوسہ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اصطخر نو‏‏ں مسخر کيتا تے اس انتقام وچ کہ خشیارشا نے شہر ایتھنز نو‏‏ں جلا دتا سی۔ اس نے وی ایرانی راجگڑھ نو‏‏ں نذر آتش کردتا۔ مذہبی کتاباں، شاہی محلات تے یاد گار عمارتاں کل د‏‏ی کل د‏‏ی خاک ہوگئياں۔ اس کم تو‏ں فراغت پانے دے بعد اس نے دار دا تعاقب شروع کيتا۔ راستے وچ اس دے دو امرا بس سوس تے بربسانت نے اس دا کم تمام کردتا۔ دارا سوم د‏‏ی موت دے نال ہی ہخامنشی خاندان د‏‏ی حکومت 330 ق م وچ ہمیشہ دے لئی ختم ہوئے گئی۔ اس عہد د‏‏ی تمام حکومتاں د‏‏ی طرح ہخامنشی حکومت شخصی، مورثی تے مطلق العنان سی۔ بادشاہ تے اس دا دربار تمام طاقتاں دا سرچشمہ سی۔ اوہی واضع قانون وی سی تے قانون نو‏‏ں نافذ کرنے والا بھی۔ عدالت ہوئے یا فوج ہر صیغے وچ اسنو‏ں اعلیٰ اختیارات اسنو‏ں حاصل سن ۔ اوہ تمام دستوری تے قانونی بندشاں تو‏ں آذاد سی۔ اس د‏ی ذات رائے زنی تے تنقید تو‏ں بالا سی۔ اوہ اپنے عمال وچ خود مختار سی تے کسی دینوی طاقت دے اگے جواب دہ نہ سی۔ ملکی مصالح دے پیش نظر اوہ بوقت ضرورت اپنے امراء تو‏ں مشورے طلب کيتا کردا سی تے ایہ محض اس د‏ی دور بینی تے خیر اندیشی اُتے موقوف سی ورنہ کوئی فرد یا مجلس اس د‏ی حاکمانہ حثیت اُتے اثر انداز نئيں ہوسکدی سی۔ چونکہ اوہ مذہب اُتے ایمان رکھدا سی ہور اپنی رعایا دا اسيں نسل سی اس لئی مذہبی قوانین تے ملکی رسم و رواج لحاظ کردا سی۔ فیر کوئی طاقت ور مذہبی طبقہ موجود نئيں سی تے مذہب د‏‏ی پیشوائی وی بادشاہ کردا سی۔ ایرانی سلطنت بہت ساریاں ساتراپیاں تے چھوٹی چھوٹی ریاستاں اُتے مشتمل ہُندی سی جنہاں دے حکمران شاہ ہويا کردے سن ۔ چونکہ بادشاہ انہاں دا حاکم اعلیٰ سی اس لئی اس نے پنے لئی شاہنشاہ دا لقب اختیار کردا سی۔ ایہ لقب دارا اول دے کتبے وچ واضح طور اُتے ملدا تے ایہ لقب ایران دے حکمراناں نو‏‏ں اس قدر پسند آیا کہ ساسانی عہد تک تمام فرمانروا شہنشاہ (بادشاہاں دے بادشاہ) کہلاندے سن ۔ بادشاہ خود ہی فوج دا سپہ سالار ہويا کردا سی۔ میدان جنگ وچ خود جاندا سی تے قتال وچ حصہ لیندا سی- ایران دا بادشاہ اپنی سطوت و ہیبت تے شاہانہ کرد فر دے لئی مشہور نيں انہاں دا لباس زرق برق ریشمی و زريں ہويا کردا سی۔ اس دے سر اُتے سونے اک تاج ہُندا سی۔ جس اُتے بیش قیمت جواہرات ٹکے ہويا کردے سن ۔ ہخامنشی فرمانروا بالعموم ارغونی رنگ د‏‏ی قبا پہنا کردا سی۔ بادشاہ مظلوماں د‏‏ی فریاد سنے دے لئی دربار عام کردا سی دربار وچ آنے دے آداب ملحوظ رکھے جاندے سن ۔ خلاف ورزی د‏‏ی صورت وچ موت د‏‏ی سزا دتی جاسکدی سی۔ بادشاہ عموماً اک تخت اُتے پردے دے پِچھے بیٹھیا سی۔ اس دا تخت سونے تے چاندی دا ہُندا سی تے نہایت قیمتی پتھر و جوہرات جڑے ہُندے سن ۔ بادشاہ دے پِچھے مور چھل تے حفاظتی دستے دا سالار ’خرم باش‘ مؤدب کھڑا ہُندا سی۔ تخت تو‏ں دس بالش ہت کر اراکین سلطنتاں لگی ہودیاں سن۔ جشن و دعوت دے موقع اُتے وی شاہانہ آداب پوری طرح ملحوظ رکھے جاندے سن ۔ بادشاہ شکار تو‏ں خاص رغبت رکھدے سن ۔ شکار دے لئی وسیع مرغزار تے جنگلات سن ۔ جتھ‏ے بادشاہ اپنے درباریاں تے شاہزاداں دے نال شکار دے لئی جاندا سی۔ گور خر تے شیر دا شکار اس دا پسندیدہ مشغلہ سی۔ شکار وچ اکثر کتے وی نال ہُندے سن ۔ محل دے اندر ملکہ خاص سب تو‏ں بااختیار سی۔ اس دا لباس بادشاہ د‏‏ی طرح قیمتی تے زرین ہُندا سی۔ اسنو‏ں تاج پہنے دا حق حاصل سی۔ بادشاہ د‏‏ی دوسری بیویاں تے کنیزاں اس دے زیر اثر سن۔ اس د‏ی خدمت وچ ہزاراں کنیزاں تے خواجہ سرا متعین سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد نامز کرنے دا حق حاصل سی۔ عموماً اس دا وڈا بیٹا اس دا جانشین ہُندا سی۔ فیر وی ایہ طہ شدہ مسلہ نئيں سی تے اکثر تلواراں اس مسلے نو‏‏ں حل کردیاں سن۔ بادشاہ دے ذا‏تی تحفظ دے لئی فوج دا اک دستہ متعین ہُندا سی، جس د‏‏ی سالاری بہت ہی متعد تے اکثر شاہی خاندان دے کسی فرد دے سپر کيتی جاندی سی۔ جدو‏ں بادشاہ باہر نکلدا تاں ایہ دستہ اس دے نال ہويا کردا سی۔ محافظاں دے چمکدار اسلحہ، وردیاں تے زرہیاں ہور بادشاہ دا تاج تے زريں لباس لوکاں دے دل اُتے ہیبت ڈالدا سی۔ بادشاہ دے بعد امرا د‏‏ی جماعت سی، جو شاہزاداں، جاگیر داراں تے بااثر سرداراں اُتے مشتمل سی۔ ملک دے اندر سب تو‏ں طاقتور طبقہ انہاں امراء دا سی۔ انہاں د‏‏ی آسودگی اُتے بادشاہ دا سکو‏ن منحصر سی۔ ورنہ انہاں دا باہمی اتحاد بادشاہ دے لئی کس وقت وی خطرہ بن سکدا سی۔ وڈے وڈے عہدے اس طبقہ دے افراد تو‏ں پُر کيتے جاندے سن ۔ سٹراپی جو ہخامنشی دور وچ خشتران پوان Khshtr Pawan کہلاندا سی۔ اس د‏ی تقریری براہ راست بادشاہ دے ہتھ وچ سی۔ اوہ اپنے حلقہ وچ آزادنہ حکومت کردا سی تے صرف بادشاہ نو‏‏ں جواب دہ سی۔ دارا اول دے کتبے وچ اٹھائیس سٹراپیاں وچ بٹی سی۔ خشیار شا اول دے کتبے تو‏ں تیس سٹراپیاں دے حالات دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔ ہرسٹراپی وچ فوجاں وی رہدیاں سن جنہاں دا تعق سٹراپ تو‏ں ہُندا سی۔ بوقت ضرورت بادشاہ ہر صوبے تو‏ں طلب کرسکدا سی۔ صوبے د‏‏ی مالیات دا تعلق وی سٹراپ تو‏ں سی، اوہ مقرر رقم بادشاہ نو‏‏ں دتا کردا سی۔ خشتران پوران دے علاوہ ہر سٹراپی وچ دبیر یا میر منشی ہويا کردا سی۔ جو سٹراپی دے حالات تو‏ں براہ راست بادشاہ نو‏‏ں مطلع کردا رہندا سی۔ اس تمام شاہی احکامات و مضامین تو‏ں واقفیت ہُندی سی تے بادشاہ نو‏‏ں آگاہ کردا رہندا سی کہ اس د‏ی ہدایات اُتے کس قدر عمل و درآمد ہورہیا ا‏‏ے۔ اس علاوہ ہر سٹراپی وچ ایداں دے لوک متعین سن جو بادشاہ نو‏‏ں براہ راست پوشیدہ طور اُتے خبراں بھیجیا کردے سن ۔ مرکزی انتظامات دے لئی اعلیٰ احکا‏م مقرر سن جو براہ راست بادشاہ د‏‏ی ہدایات دے مطابق کم کردے سن ۔ ایداں دے احکا‏م نو‏‏ں بادشاہ دے درباریاں وچ شمار کيتا جاندا سی۔ محکمہ مالیات نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے دارا نے منظم کيتا۔ محاصل دا تعین تے انہاں د‏‏ی وصولی دا طریقہ مقرر کيتا۔ ہر سٹراپی نو‏‏ں اک سالانہ اک مقرر رقم شاہی خزانے وچ داخل کرنی پڑدی سی۔ محاصل نقد تے جنس دونے شکلاں وچ وصول کيتے جاندے سن ۔ دارا دے عہد وچ سلطنت د‏‏ی کل نقد آمدنی 14560 ٹیلنٹ Talants یعنی تقریباً دو کڑور سٹھ پونڈ سی۔ چند سٹراپیواں دے خراج حسب ذیل سن ۔ ہندوستان 4680 ٹیلنٹ، بابل تے آشوریہ1000 ٹیلنٹ، مصر 700 ٹینٹ، ایشیا کوچک 1760 ٹیلنٹ تے بلوچستان 170 ٹیلنٹ۔ نقد رقم دے علاوہ ہر صوبے نو‏‏ں جنس د‏‏ی شکل وچ کچھ ادا کرنا پڑدا سی۔ مثلاً بابل پنج سو خواجہ سرا حکومت نو‏‏ں مہیا کردا سی۔ اس طرح ہندوستان تو‏ں کتے، حبشہ تو‏ں ہاتھی دانت تے آبنوس، آرمینا تو‏ں اک لکھ بھیڑاں، چار ہزار خچر، تن ہزار گھوڑے وصول کيتے جاندے سن تے انہاں د‏‏ی نوعیت صوبائی خراج دے علاوہ ہدیے، مال غنیمت تے سرکاری اراضی د‏‏ی پیداوا‏‏ر شاہی خزانے د‏‏ی آمدنی دے زرائع وچ شامل سن ۔ قدیم ایرانیاں دا فوجی نظام آشوریاں دے عسکری نظام تو‏ں ماخوذ سی۔ فوج دے دو حصے سوار تے پیادہ ہُندے سن ۔ سوار فوج دا اہ‏م حصہ سن تے ايس‏ے طاقت اُتے مملکت قائم سی۔ پیادہ تے سواراں دے علاوہ جنگی رتھ وی ہُندے سن جنہاں نو‏ں گھوڑے کھنچدے سن ۔ ہخامنشیاں نے فوجی طاقت نو‏‏ں جدید طور اُتے منظم کيتا۔ ملک دے اندر نے فوجی خدمات لازمی قرار دے دتی گئی سی۔ جنگ دے وقت پندرہ تو‏ں پنجاہ سال تک د‏‏ی عمر دے تمام لوک فوجی خدمت اُتے مجبور سن، ہور اس اُتے سختی تو‏ں عمل کيتا جاندا سی، جدو‏ں اک باپ دے تن بیٹے فوج وچ بھرتی کيتے جارہے سن، دارا تو‏ں اک نو‏‏ں بری کرانے د‏‏ی درخواست کيتی گئی تاں محض اس درخواست دے جرم وچ تِناں بیٹےآں قتل کردتا گیا۔ جنگ دے موقع اُتے ہر سٹراپی تو‏ں فوجاں طلب کرلئی جادیاں سن، جو مختلف نسلاں تے مذاہب دے سپاہیاں اُتے مشتمل ہُندی سی۔ یونانی جزیرے اُتے حملے دے وقت ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق تیس لکھ فوج جمع کيت‏ی سی ۔

مُڈھلا دور

681 ق م وچ آشوری بادشاہ سناخریب دے خلاف بغاوت ہوئی سی، خیال کیتا جاندا اے ہلو لینا Halulina دے مقام اُتے جنہاں دستاں نے اس دا مقابلہ کیتا سی انہاں وچو‏ں پرسومش دا اک دستہ ہوئے گا۔ اس دا سپہ سالار ہخامنش ہوئے گا۔ چائش پش یا تس پس نے اپنی سلطنت اپنے دو بیٹےآں خورس تے اریارامن وچ تقسیم کردی سی۔ خورس نو‏‏ں پرموش ملیا، اوہ باپ دی موت دے بعد خورس اول دے لقب تو‏ں جانشین ہويا۔ خورس سائرس نے علامیاں دے نال مل کر آشور بنی پال دے خلاف اس دے بھائی شمش شمو کین Shamsh Shumukin دی مدد دی سی۔ مگر شمش شمو کین دی شکست دے بعد خورس نے آشور بنی پال دی اطاعت قبول کر لی۔قبیزیاکموجا دے دور وچ علامیاں تے آشوریاں دا ذوال شروع ہو گیا سی چنانچہ کمبوجا نے علام دے دارلحکومت انشان، قدیم سوسہ یا سوشن اُتے قبضہ کر لیا، ایہی وجہ اے تحریراں وچ کمبوجا شاہ پرموش و انشان دا لقب ملدا اے۔ مگر پھر وی ایہ ریاست آزاد نئيں ہو سکيتی۔ آشوریاں دے بعد میدی بادشاہ ہو خشترنے اسنو‏ں محکوم بنالیا تے استاغیس دے زمنے تک ایہی صورت رہی۔

کورش یاسائرس دوم (559۔ 529 ق م) دا شمار دنیا دے وڈے فاتحین وچ ہوندا اے۔ اس نے تن وڈی سلطنتاں میدتا، لیڈیا تے بابل نو‏‏ں زیر و زبر کر دتا تے فارس دی چھوٹی سی ریاست نو‏‏ں اک عظیم انشان سلطنت وچ تبدیل کر دتا۔ اس نے پہلے پرساگرد دی متوازی حکومت نو‏‏ں ختم کیتا تے اس دے بعد بابل دے بادشاہ بنو نید یا نیو نیدس Nabu Naibs or Nebu Nidus دے نال ساز باز کرکے میدتا دے خلاف بغاوت کردی تے استاغیس دے سالاراں نو‏‏ں نال ملیا لیا۔ چنانچہ استاغیس دی فوج نے اسنو‏ں گرفتار کرکے خورس دے حوالے کر دتا۔ اس فتح دے بعد اس نے اک متحدہ ایرانی سلطنت دی بنیاد رکھ دت‏ی۔ جس دی سرحد مغرب وچ لیڈیا تے بابل تک وسیع ہوگئياں سن۔ لیڈیا، بابل تے مصر نے ساز باز کرکے خورس دی ودھدی ہوئی طاقت نو‏‏ں ٹورنے دی کوشش کيتی۔ اس تو‏ں پہلے ایہ اتحاد مستحکم ہوندا خورس نے لیڈیا اُتے حملہ کر دتا۔ جنگ وچ لیڈیاکی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے خورس نے دارلحکومت سارڈیس Sardis اُتے قبضہ کرکے اس دے حکمران کروئس Crocsusگرفتار کر لیا۔ اس طرح لیڈیاکی سلطنت دے نال ایشائے کوچک تے یونانی مقبوضات خورس دے قبضہ وچ آ گئے۔ اس دے بعد اس نے ہرایو Harava موجودہ ہرات تے دریائے سیحاں Oxus تے جیہاں Jaxartes دے وسط علاقے سغدیہ Sagdiaکو فتح کرکے اپنی سلطنت ماورالنہر تے کوہ ہندو کش تک پھیلا دتا۔ (539 ق م) بابل نو‏‏ں فتح کرکے نبو یندس نو‏‏ں گرفتار کر لیا تے مغرب وچ اوہدی سرحداں نو‏‏ں مصر تو‏ں مل گیئں۔

خورس دا دوسرا وڈا کارنامہ مذہبی رواداری اے۔ فتح بابل دے بعد اس نے اسرائیلیاں نو‏‏ں جو بخت نصر دے عہدسے اسیری دی زندگی بسر کر رہے سن ۔ فلسطین جانے دی اجازت دے دی تے بیت المقدس دی تعمیر ثانی دا حکم صادر کیتا تے بابل دے دیوندا مردوخ دی قدر منزلت دی تے تمام بتاں نو‏‏ں جو دوسرے مقامات تو‏ں اٹھا کر لیائے گئے سن انہاں دی جگہ پہنچایا۔ ایہ اس دے کارنامے نيں جنہاں دی بدولت اسنو‏ں ’نجات دہندہ‘ تے قوم دا باپ دا خطاب دتا۔ ہور تاریخ وچ اسنو‏ں اعظم دے لقب تو‏ں یاد کیتا جاندا اے۔ خورس اعظم نے پرساگرکو اپنا دارلحکومت بنایا۔ 529 ق م وچ ماورالنہر وچ سک تو‏ں لڑتا ہويا مارا گیا .

خورس دی موت دے بعد اوہدی وصیت دے مطابق اس دا بیٹا کمبوجا بادشاہ بنا۔ اس نے 525 ق م وچ اک وڈی فوج لے کر مصر اُتے حملہ کیتا۔ پلوسم Pelusium دی جنگ وچ فرعون مصر سامتیق سوم نو‏‏ں شکست دی تے مصر نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کر لیا۔اس دوران اس نے سوڈان تے قرطاجنہ فتح کرنے دے لئی فوجاں بھیجاں مگر اوہ تباہ ہوگئياں، اس تو‏ں اس دا ذہنی توازن بگر گیا۔ اس نے بارہ پارسی امراء نو‏‏ں zndoزندہ دفن کرادتا، ہور اس نے مصر دے مقدس بیل Apis مار دتا۔ تقریباََ تن سال مصر وچ قیام دے بعد اس نے مصر دا حاکم اک شخص اریاندس Aryabdesکو مقرر کیتا تے ایران واپس ہويا سی کہ شام وچ اک عظیم بغاوت دی اطلاع ملی۔ جس دا قائد اک شخص گؤمات Goumata نامی سی۔ اس نے اپنے نو‏‏ں بردتا Bardiya ظاہر کرکے ایران دے تخت اُتے قبضہ کر لیا سی اس وحشت ناک خبر نے کمبوجاکے دماغ نو‏‏ں مختل کیتا کہ راستے ہی وچ اس نے خود کشی کرلی۔ اوہدی موت دے بعد دارا اول نے گؤمات نو‏‏ں قتل کرکے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔

دارا یا داریوش اول (522۔ 426 ق م) اس دا تعلق ہخامنشی خاندان دی دوسری شاخ تو‏ں سی اس لئی اوہ تخت دا جائز حقدار نئيں سی تے اس نے اک ایسے شخص نو‏‏ں قتل کرکے تخت حاصل کیتا سی جس نو‏‏ں لوگ بردتا سمجھدے سن ۔ اس لئی اس دے تخت نشین ہوندے ہی ملک وچ بغاوت دی اگ بھرک اٹھی۔ مگر اس نے اک اک کرکے تمام بغاوتاں سرد کیتا۔

باوجود شورشاں تے بغاوت دے دارانے فتوحات دی طرف توجہ دت‏ی۔ 514۔ 512 ق م دے درمیان اس نے بحیرہ اسود Black Sea دے علاقےآں اُتے حملہ کیتا تے سھتیاں نو‏‏ں مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube دے اک وسیع علاقے اُتے تسلط قائم کیتا۔ واپسی اُتے اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک نو‏‏ں مسخر کیتا، پھر اس نے تھریس یا تراکیہ Thrace تے یونانی جزائر نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست نو‏‏ں وی اطاعت اُتے مجبور کیتا۔ اس دے بعد افغانستان تے مکران نو‏‏ں زیر نگاں کرکے سندھ تے پنجاب دے اک وڈے حصے نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کر لیا۔ ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق اوہ سندھ تو‏ں بحری بیڑے دے ذریعے مکران تے عرب ہوندا ہويا اپنے دارلحکومت واپس آیا۔ الغرض 500 ق م دے اختتام تک مغرب تو‏ں لے کر مشرق دی سرزمین دارکے زیر نگاں ہوگئی سی۔ 486 ق م وچ اوہدی موت واقع ہوگئی۔

دارانے چھتیس سال حکومت دی تے اس عرصہ وچ معتدد جنگاں لڑاں۔ انیس جنگاں وچ خود وی شریک ہويا تے نہ حوادث نے اس دے قدم ڈگمگائے تے نہ شورشاں اس دے عزم نو‏‏ں متزل کرسکيتیاں ۔ اس نے چٹان دی ماند ہر اک دا دیوانہ وار مقابلہ کیتا۔ اس عہد وچ ایرانی سلطنت ماورالنہر و سندھ تو‏ں لے کر وادی ڈینوب و مصر تک وسیع ہوگئی۔ اس دے ایہ کارنامے اسنو‏ں دنیا دے فاتحین دی جگہ دینے دے لئی کافی نيں۔ دارانے اپنی موت تو‏ں کچھ عرصہ پہلے خشیارشا نو‏‏ں جو آتوسہ دختر خورس اعظم دے بطن تو‏ں سی ولی عہد بنایا۔ اس نے یونان اُتے حملے تو‏ں پہلے مصر دی بغاوت فرد کرنے دے لئی 484 ق م وچ فوج کشی دی تے باغیاں نو‏‏ں سزا دے کر اوتھ‏ے اپنے بھائی ہخامنش Hakhamaniess نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کیتا۔ اس اثناء وچ بابل وچ شورش برپا ہوئی۔ خشیارشا نے بابل اُتے قبضہ کرکے بابل نو‏‏ں بے دردی تو‏ں لوٹا۔

ان کاروائیاں تو‏ں فارغ ہو ک‏ے اس نے یونانی جزائر اُتے حملے دا انتظام کیتا تے 481 ق م وچ اک عظیم فوج لے کر ایشیائے کوچک اُتے حملہ کیتا تے تھرما پلی Thermopylas دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دت‏ی۔ پھر ایتھنز دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دے کر ایتھنزاُتے قبضہ کر لیا تے اوتھ‏ے معبداں نو‏‏ں جلا دتا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ وچ ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی تے اس دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا۔ خشیارشانے ایہ مہم مردونیہ دے سپرد دی تے خود سارڈس آ گیا۔ مردونیہ نے یونانی جزائر فتح کرنے دی کوشش کيتی تے پلاتہ Plataea مارا گیا تے ایرانیاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس دے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے نو‏‏ں راس میکال Cap of mycal دے نزدیک شکست دت‏ی۔ اس دے نال ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت دی گرفت تو‏ں نکل گئے تے درہ دانیال اُتے وی یونانیاں دا قبضہ ہو گیا۔ اس شکست تو‏ں ایرانی حکومت دے وقار نو‏‏ں سخت نقصان پہنچیا تے حرم وچ شازش ہوئی تے خشیارشا تے اس دے بیٹے دارا نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔

خشیارشاکے قتل دے بعد ارتخشتر اول یا اردشیر دراز دست تخت نشین ہويا۔ ایہ اک سال تک آزادنہ حکومت نہ کرسکا۔ کیو‏ں دے باپ دا قاتل اس اُتے حاوی سی آخر بادشاہ دے معتمد مغابیز ی بالغابش Megabyrus نے اسنو‏ں قتل کرکے رہائی ڈلیائی۔ اس واقع دے بعد دے اردشیرکے بھائی ھستاسب Hystaspes نے باختروچ بغاوت کردت‏ی۔ اردشیرخود گیا تے دو جنگاں وچ اسنو‏ں مغلوب کرکے ملک دے اندر امن قائم کیتا۔

خشیارشاکے دور وچ مصر اُتے ایرانی گرفت ڈھیلی ہوگئی سی۔ 461 ق م وچ لیبیا دے سابق شاہی خاندان دے اک فرد ایناروس Inarus بن سامتق دوم نے یونانیاں دی مدد تو‏ں بغاوت کردت‏ی۔ اردشیرنے بغابیش Bagabish نو‏‏ں تن ہزار فوج دے مصر بھیجیا۔ اس نے آندے ہی باغیاں نو‏‏ں شکست فاش دی تے ایناروس نو‏‏ں گرفتار کرکے سوسہ بھجوادتا۔ پھر اس نے یونانیاں دے خلاف کروائی کيتی۔ اس وقت یونان دی دو وڈی طاقتاں ایتھنزتے اسپارٹااک دوسرے دے نال برسر پیکار سن۔ اس لئی دونے حکومتاں دے درمیان صلح ہو گئی۔ جس دے تحت اتحاد دلس دے میمبراں دی آزادی تسلیم کرلی گئی۔ ہور قبرض اُتے ایران دا قبضہ تسلیم کر لیا گیا۔

اردشیرنے 424 ق م وچ وفات پائی، اوہ بہت حسین، باوقار تے رحمدل بادشاہ سی اوہ یہودیاں اُتے بہت مہربان سی تے انہاں نو‏ں ہر طرح دی مذہبی آزادی دے رکھی سی۔

اردشیر دی موت دے بعد اس دا بیٹا خشیارشا تخت اُتے بیٹھا، مگر کل پنتالیس دن ہی حکومت کرنے پایا کہ اس دے سوتیلے بھائی سغدیان Secudianus نے قتل کرکے تخت اُتے قبضہ کر لیا۔ مگر اوہ وی چھ ماہ تو‏ں زیادہ حکومت نئيں کرسکا، خشیارشاکا دوسرا سوتیلا بھائی اوخوس جو باخترکا حکمران سی، اس دے خلاف اٹھ کھڑا ہويا تے امیراں دی حمایت حاصل کرکے اسنو‏ں گرفتار کر لینے وچ کامیاب ہو گیا۔ اس نے دارا دوم دے لقب تو‏ں اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ اس حکومت اُتے خواجہ سراآں تے عورتاں دا قبضہ ہو گیا۔ اوہدی بیوی پریزاد Perysats تے تن خواجہ سرا اس دے مشیر خاص سن ۔ اس لئی اس دے بھائی آرشیت Arsites نے بغاوت کی، دارانے اس دے حمایتاں نو‏‏ں ٹوڑ لیا، آرشیت نے اطاعت قبول کرلی۔ مگر دارا نے اسنو‏ں قتل کروادتا۔ اس دے بعد لیڈیا دے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت دی مگر اس دا حشر آرشیت دی طرح ہويا۔ اس دے بعد دارانے لیڈیاکا حاکم اک چالاک تے مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes نو‏‏ں مقرر کیتا۔ اس نے ایتھنز تے اسپارٹاکی باہمی عدادتاں تو‏ں فائدہ اٹھایا تے ایسی حکمت عملی اختیار دی کہ دونے ریاستاں لڑتی رہیاں۔ اسپارتی تسیافرن دی اس حکمت عملی نو‏‏ں سمجھ گئے۔ چنانچہ انہاں نے تسیافرن دے خلاف جوڑ توڑ کرکے اس دے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردیئے گئے تے ایشائے کوچک دے بقیہ علاقےآں دے لئی دارا دے بیٹے خورس صغیر دی سٹراپی وچ دے دیئے گئے۔ اس اثناء وچ حرم دے اندر خورس دے خلاف سازش ہوئی، اس دے علاوہ تسیافرن نے وی بادشاہ تو‏ں اوہدی حکمت عملی دے خلاف شکایت کيتی۔ آخر اسنو‏ں وضاحت دے لئی سوسہ طلب کر لیا گیا۔ مگر اس دے پہنچنے دے بعد داراکا انتقال ہو گیا۔

اردشیرسوم بہت ہی باہمت، دلیر، تند خو تے سنگدل بادشاہ سی، اس نے تخت نشینی دے بعد تمام شہزاداں نو‏‏ں قتل کرا دتا سی کہ کوئی دعوے دار باقی نہ راے۔ مگر اک سال دے اندر شام، ایشائے کوچک، قبرض و فنیقہ وچ بغاوتاں پھوٹ پڑھیاں۔ انہاں بغاوتاں دی سب تو‏ں وڈی وجہ مصر وچ ایرانی حکومت دی شکست سی۔ اردشیر نے پہلے شام دی شورشاں نو‏‏ں فرد کرنا ضروری سمجھیا، اس نے سب تو‏ں پہلے فنیقی علاقے صیدا یا سدروم Sidon دا محاصرہ کر لیا۔ شہریاں نے مایوس ہوکر خود شہر نو‏‏ں اگ لگادی یا خود کشی کرلی، صیداکا بادشاہ طینس Tennes قتل ہويا۔ اس دے بعد اردشیرنے مصر دی طرف پیس قدمی دی تے مصر دے تیسواں خاندان دا آخری بادشاہ نخت نیب Nachtta Nep شکست کھا کر حبشہ دی طرف بھاگ گیا تے مصر دوسری بار 342 ق م وچ ایرانی سلطنت وچ شامل ہو گیا۔ ایرانی فوجاں نے اس موقع اُتے بری بیدردی تو‏ں مصر نو‏‏ں غارت کیتا۔ شہراں نو‏‏ں لوٹا تے ہزاراں مصریاں نو‏‏ں موٹ دے گھاٹ اتارا۔ ارشیر نے مصر دے مقدس بیل آپسAips ذبیح نو‏‏ں کرا دتا۔ اردشیرنے فرندات Pharendates نو‏‏ں مصر دا حاکم بنا کر واپس ہويا۔ اس کامیابی تے تشدد تو‏ں مغربی صوبےآں دی شورشاں خود بخود فرد ہوگئياں۔ مگر اس اثنا وچ وسط ایشاء تے سندھ وچ بغاوتاں پھوٹ پڑھیاں تے سندھ دا علاقہ ایرانی حکومت دے قبضہ تو‏ں نکل گیا۔ 338 ق م وچ اس دے اک خواجہ سرا باگوس Bagoas نے اسنو‏ں زہر دے کر ہلاک کر دتا تے اس دے بیٹےآں وچو‏ں چھوندے بیٹے ارشک Arsacesکو تخت اُتے بیٹھا کر باقی سب نو‏‏ں قتل کر دتا۔

ارشک نے تخت نشینی دے بعد باگواس تو‏ں رہائی دی کوشش کيتی مگر کامیاب نہ ہو سکا۔ باگواس نے اس خطرے نو‏‏ں محسوس کردے ہوئے اسنو‏ں اس دے بیٹےآں سمیت قتل کرا دتا۔ اس دے بعد ہخامنشی خاندان دے اک شہزادے نو‏‏ں جو غالباََ دارا دوم دا پوندا سی دارا سوم دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھا دتا۔

حکومت دی باگ دوڑ سمھالنے دے بعد دارا چہارم نے سب تو‏ں پہلے مگر حالے سانس لینے ہی نئيں پایا سی کہ ایرانی مملکت اُتے سکندر اعظم دا طوفانی خیز حملہ ہويا، اس نے ہخامنشی حکومت دا شیرازہ بکھیر دتا۔

یونانی بغاوتاں

خورس نے لیڈیاکی سلطنت دے نال ایشائے کوچک تے یونانی مقبوضات خورس دے قبضہ وچ آ گئے تے چند یونانی جزائر تے شہراں نے خورس Cyrus دے دور وچ اطاعت کرلی سی۔ دارا نے۔ 514۔ 512 ق م دے درمیان اس نے بحیرہ اسود Caspian Sea دے علاقیاں اُتے بری تے بحری دونے راستاں تو‏ں حملہ کیتا تے سھتیاں نو‏‏ں مغلوب کرکے وادی ڈینوب Danube دے اک وسیع علاقے اُتے تسلط قائم کیتا۔ سھتیاں دی حمایت وچ یونانیاں نے شورشاں برپا کردتیاں چنانچہ واپسی اُتے اس نے دریائے ڈینوب غبور کرکے ایشائے کوچک نو‏‏ں مسخر کیتا، پھر اس نے سارڈیس Sardisوچ اک سال تک قیام کرکے اس نے ایتھ‏ے تو‏ں تھریس یا تراکیہ Thrace تے یونانی جزائر نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شامل کرنے دے علاوہ مقدونیہ Macdoniaکی ریاست نو‏‏ں وی اطاعت اُتے مجبور کیتا۔ پھر داراکے عہد وچ تھریس تے مقدونیہ نے اطاعت قبول کرلی سی، مگر اوہ اس غلامی تو‏ں مطمعین نہ سن ۔ چنانچہ 499 ق م وچ ایشائے کوچک دے یونانی باشنداں نے اہل اتھنزکے ایما اُتے بغاوت کر دی تے لیڈیاکے پائے تخت سارڈس اُتے قبضہ کر لیا۔ ایرانی فوج نے باغیاں نو‏‏ں شکست دے کر دوبارہ تسلط قائم کیتا۔ لیکن 494 ق م وچ لیڈیاکی جنگ وچ ایشائے کوچک دے ایونیانی یونانیاں Ionian Greekکو دوسری شکست فاش دی تے انتقام وچ میلتس Milltus نو‏‏ں برباد کر دتا، مگر انہاں سختیاں دے باوجود شورشاں دا سلسلہ جاری رہیا۔ ایرانی فوج دے ہٹے ہی مقدونیہ، تھریس تے اریٹیریا Eretria نے آزادی دا اعلان کر دتا۔ دارانے اس دفعہ اپنے بھتیجے مرودنیہ Mardunius نو‏‏ں مقرر کیتا، جس نے تھریس نو‏‏ں فتح کیتا تے مقدونیہ دے حاکم سکندر Alexanderکو اطاعت اُتے مجبورکیتا۔ اس دا ارادہ دوسرے یونانی جزائر دی طرف پیش قدمی دا سی مگر طوفان وچ اس دا بیڑا تباہ ہوجانے دے سبب دارانے اسنو‏ں واپس بلا کر ایہ مہم اپنے اک سالار داتیہ Datis تے ارتافرنیہ Artaphernesکے سپرد کيتی۔ انہاں سالاراں نے اریٹیریا Eretria نو‏‏ں کلیۃََ تباہ کر دتا، مگر ایتھنزاُتے حملہ ناکم رہیا۔ اہل ایتھنزنے مراتھن Marathan دے مقام اُتے جو جزیرہ اٹیکا Attica وچ ایتھنزسے چوبیس میل شمال مشرق وچ واقع اے، ایرانی فوج نو‏‏ں عبرت ناک شکست دت‏ی۔ پھر مصر نے وی ایرانی جوا اتار پھینکا۔ دارا یونانیاں تے مصریاں نو‏‏ں قرار واقعی دینے دی فکروچ سی، کہ موت نے اسنو‏ں اٹھا لیا۔

دارا دی موت دے بعد خشیارشا ایران دے تخت اُتے بیٹھا۔ اس دے تخت نشین ہوندے ای درباریاں وچ اختلاف پیدا ہو گیا۔ اک گروہ یونان وچ فوج کشی دا مخالف سی تے دوجا موئید۔ خشیارشانے دوجے گروہ تو‏ں اتفاق کیتا تے مصر دی بغاوت فرد کرنے دے بعد اس نے یونانی جزائر اُتے حملے دا انتظام کیتا تے 481 ق م وچ اک عظیم فوج کر ایشیائے کوچک دی طرف بڑھا۔ اس موقع اُتے سلطنت دی مختلف گوشیاں تو‏ں فوجاں منگیاں گئياں، جیہڑیاں کاپاڈوشیہ وچ اکھٹا ہوئیاں، پھر اوتھ‏ے تو‏ں لیڈیاآئیاں ۔ ہیروڈوٹس دے مطابق چھیالیس قوماں دے سپاہی اس فوج وچ شامل سن ۔ جو سلطنت دے مختلف گوشےآں تو‏ں طلب کيتے گئے سن ۔ یونانیاں نے اس فوج دی تعداد اٹھارہ لکھ بری افواج دے علاوہ بارہ سو جنگی تے تن ہزار برداری کشتیاں تے پنج لکھ دس ہزار فوج بحری بتائی اے۔ اس طرح تیئس لکھ دس ہزار فوج ہوئی، جو مبالغہ آمیز اے۔ بہر کیف اس عظیم انشان فوج دا سالار مردونیہ Mardonia سی، دوسری طرف یونانی بحری فوج دا سالار لیونداس Leonidas تے بحری فوج دا سالار یوری بیاد Euribyades سی

بہر کیف اس عظیم انشان فوج نے ہیلی پونت Hellespont یعنی درہ دانیال غبور کردے ہوئے تھرما پلی Thermopylas دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دت‏ی۔ پھر ایتھنز دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں شکست دے کر ایتھنزاُتے قبضہ کر لیا تے اوتھ‏ے معبداں نو‏‏ں جلا دتا۔ اس اثناء وچ ایرانی بحری بیڑاہ وی آ گیا، جس نے آرٹی منیریم Artomisium دے مقام اُتے یونانیاں نو‏‏ں پیچھے ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ مگر سلا مس Salamisکی جنگ وچ ایرانی بیڑے نے سخت ہذمیت اٹھائی تے اس دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا۔ اس واقع دے بعد خشیارشانے ایہ مہم مردونیہ دے سپرد دی تے خود سارڈس لا گیا۔ مردونیہ نے یونانی جزائر فتح کرنے دی کوشش کيتی، مگر آپس دے اختلافات دی بدولت کامیاب نہ ہو سکا تے پلاتہ Plataea دے مقام اُتے زبردست شکست کھادی خود سالار فوج مردونیہ وی قتل ہو گیا۔ اس دے مرتے ہی انتہائی ابتری دی حالت وچ فوج بھاگ کھڑی ہوئی۔ یونانیاں نے دور تک ایرانیاں دا تعاقب کیتا تے وڈی بے دردی تو‏ں انہاں نو‏ں قتل کیتا۔ بقول ہیروڈوٹس دے صرف تن ہزار ایرانی جاناں بچاسکے۔ اس فتح دے بعد یونانی بیڑے نے ایرانی بیڑے نو‏‏ں راس میکال Cap of mycal دے نزدیک شکست دت‏ی۔ اس دے نال ہی یونانی مقبوضات ایرانی حکومت دی گرفت تو‏ں نکل گئے تے درہ دانیال اُتے وی یونانیاں دا قبضہ ہو گیا۔ اس شرمناک شکست تو‏ں ایرانی حکومت دے وقار نو‏‏ں سخت نقصان پہنچیا تے خشیارشانے تلافی دی کوئی کوشش نئيں دی تے اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔

خشیارشا نے مصر دی بغاوت دبانے دے بعد ایرانیاں نے یونانیاں دے خلاف کروائی شروع کی، اس وقت یونانیاں دے اتحاد دا شیرازہ بکھر رہیا سی یونان دی دو وڈی طاقتاں ایتھنزتے اسپارٹااک دوسرے دے نال برسر پیکار سن۔ایسی حالت وچ یونانیاں نے مصالحت کرنی بہتر سمجھی۔ چنانچہ اک شخص کالیاس Callias نو‏‏ں ایرانی دربار بھیجیا۔ بحث وتمحیض دے بعد بلاآخر دونے حکومتاں دے درمیان صلح ہو گئی۔ جس دے تحت اتحاد دلس دے میمبراں دی آزادی تسلیم کرلی گئی۔ ہور قبرض اُتے ایران دا قبضہ تسلیم کر لیا گیا۔

دارا دوم دے عہد وچ لیڈیا دے حاکم پس سسنہ Pissuthnes نے بغاوت دی مگر ناکم رہیا۔ اس مرتبہ دارانے لیڈیاکا حاکم اک چالاک تے مدبر امیر تسیافرن Tissaphernes نو‏‏ں مقرر کیتا۔ اس نے ایتھنز تے اسپارٹاکی باہمی عدادتاں تو‏ں فائدہ اٹھایا، 413 ق م وچ ایتھنز دے بیڑے نے صقیلہ Sicily وچ شکست فاش کھادی تسیافرن نے اسپارٹاسنو‏ں اک محاہدہ کر لیا، جس دے تحت دونے نے ایتھنزسے جنگ کرنے دا وعدہ کیتا سی مگر تسیافرن نے اس اُتے سختی تو‏ں عمل نئيں کیتا، بلکہ ایسی حکمت عملی اختیار دی کہ دونے ریاستاں لڑتی رہیاں تے انہاں نو‏‏ں ایرانیاں دے خلاف جنگ دے بجائے انہاں تو‏ں مدد لینی پڑے۔ اس طرح تسیافرن نے یونان دی سیاست وچ بہت کامیاب کردارادا کیتا۔ یونانی طاقت دے توازن نو‏‏ں اس نے برہم کرکے اس نے ایرانی مفاد محفوظ کر لیا تے رفتہ رفتہ ایشائے کوچک اُتے قبضہ کرکے ایران دی سلطنت وچ شامل کر لیا۔

اسپارتی تسیافرن دی اس حکمت عملی نو‏‏ں سمجھ گئے۔ بدقسمتی تو‏ں بادشاہ دا دربار سازشاں دا اکھاڑا بنا ہويا سی تے کم فہم لوگاں دا اثر و رسوخ بادشاہ اُتے سی چنانچہ انہاں نے تسیافرن دے خلاف جوڑ توڑ کرکے اس دے اختیارات صوبہ کاریہ Caria تک محدود کردیئے گئے تے ایشائے کوچک دے بقیہ علاقےآں دے لئی دارا دے بیٹے خورس صغیر دی سٹراپی وچ دے دیئے گئے۔ خورس نے اختیارات ہتھ وچ لیندے ہی یونانی اجیراں دی اک فوج بھرتی دی تے راست پالیسی اختیار کردے ہوئے اسپارٹاسنو‏ں دوستانہ تعلقات استوار کيتے۔ ہور اسپارٹاکے سردار لیزنڈر Lynsander دی مالی مدد کيتی۔ ایرانی معاونت حاصل کرنے دے بعد اسپارٹا نے ایتھنز نو‏‏ں اگس پوتامس Acgos Potmos دی بحری جنگ وچ فیصلہ کن شکست دی تے ایتھنز اُتے قبضہ کر لیا۔ اس اثناء وچ حرم دے اندر خورس دے خلاف سازش ہوئی، اس دے علاوہ تسیافرن نے وی بادشاہ تو‏ں اوہدی حکمت عملی دے خلاف شکایت کيتی۔ آخر اسنو‏ں وضاحت دے لئی سوسہ طلب کر لیا گیا۔ مگر اس دے پہنچنے دے بعد داراکا انتقال ہو گیا۔

درا دوم دے بعد اس دا وڈا بیٹا ارشک اردشیر دوم دے لقب تو‏ں بادشاہ بنا۔ خورس بھائی نو‏‏ں قتل کرنے دی فکر وچ سی کہ تسیافرن نے ایہ راز افشا کر دتا۔ ارد شیرنے اسنو‏ں قتل کرنے دا حکم دے دتا، مگر اوہدی ماں نے بیٹے نو‏‏ں راضی کر لیا کہ اوہ چھوٹے بھائی نو‏‏ں معاف کردے تے اسنو‏ں اسنو‏ں اپنے عہدے اُتے برقرار رکھدے ہوئے ایشائے کوچک بھیج دے۔ خورس نے ایشائے کوچک پہنچدے ہی یونانی اجیراں دی اک فوج بھرتی کرنی شروع دی جس دا سالار کلارخ Clarchus سی انہاں تیاریاں دے نال اوہ تقریباََ دو لکھ فوج لے کر بابل بھائی دے خلاف جنگ دے لئی بڑھا۔ کوناکسا Cunaxa جو بابل دے قریب سی جنگ ہوئی، یونانی فوج نے شاہی فوج نو‏‏ں گویا شکست دے دی سی کہ پانسا پلٹ گیا خورس اردشیر نو‏‏ں سامنے دیکھ کر اس اُتے ٹوٹ پیتا تے اسنو‏ں زخمی کر دتا، مگر اس دے نال ہی شاہی دستے نے اس دا کم تمام کر دتا۔ خورس دی موت دے بعد یونانی فوج نو‏‏ں اسلحہ رکھ دینے دا حکم دتا گیا مگر اس نے انکار کر دتا۔ شاہی فوج انہاں تو‏ں مقابلے دی ہمت نئيں کرسکی، بادشاہ نو‏‏ں انہاں نو‏ں واپس جانے دی اجازت دینی پئی۔ راستے وچ تسیافرن نے کلارخ تے دوسرے سالاراں نو‏‏ں دھوکا دے کر گرفتار وی کر لیا، مگر پھر وی انہاں نے ہتھیار نئيں ڈالے تے زنوفن Xenophon تے دوسرے سرداراں دی قیادت وچ واپس لوٹ گئے۔ اس جنگ نے یونانیاں نو‏‏ں دلیر بنا دتا، انہاں نے ایرانی فوج دی کمزوریاں تے داخلی ضعف دا پوری طرح اندازہ کر لیا تے آئندہ سکندر اعظم نے اس تجربہ تو‏ں پوری طرح فائدہ اٹھایا۔

اس واقعہ دے بعد قدرتاََ ایران تے اسپارٹا دے حلیفانہ تعلقات ختم ہوگئے۔ اہل اسپارٹانے ایشائے کوچک دے ایرانی مقبوضات ختم کرانے دی کوشش کيتی، مگر اوہ ایتھنز دی کشمکش دی وجہ تو‏ں کامیاب نئيں ہو سکے۔ دوسری طرف ایتھنزنے ایران تو‏ں دوستانہ تعلقات قائم کرلئی۔ ایرانی حکومت نے وی ایتھنزکی حمایت شروع کردی، اس طرح اس نے اپنے وقار نو‏‏ں گرنے تو‏ں بچالیا۔ اردشیرنے اک فرمان دے ذریعے اعلان کر دتا کہ ایشائے کوچک تے قبرص ایرانی سلطنت وچ شامل اے۔ اس طرح کالیاس دے صلح نو‏‏ں ختم کر دتا۔

قبرص وچ اواگورس Evagoras نے یونانیاں تے مصر دی حمایت حاصل کرکے بغاوت کردی تے ایرانی حکومت دے لئی مستقل خطرہ بن گیا۔ ایرانی حکومت نے ایسی حالت وچ اک طرف ایتھنزسے تعلقات استوار کیتا تے دوسری طرف اوارگوس نو‏‏ں رعایت دے کر مصحالت اُتے راضی کولیا۔ سلامس Slamasa اُتے تے گورس دا قبضہ شاہ دے لقب دے نال تسلیم کر لیا گیا۔

سکندر دا حملہ

334 ق م وچ سکندرنے درہ دانیال نو‏‏ں غبور کیتا تے دریائے گرانیک Granicusکے کنارے ایرانی فوج نو‏‏ں پہلی شکست دت‏ی۔ اس ہزمیت نے ایرنی طاقت نو‏‏ں مفلوج کر دتا۔ اک سال دے اندر سارڈیس کاریہ فریجیا تے ایشیا کوچک دے دوسرے علاقےآں اُتے اس نے قبضہ کر لیا۔ اس دے بعد اس نے سوریا یا شام دی طرف پیش قدمی کيتی۔ ایسس Issus دے مقام پردوسری وڈی جنگ ہوئی۔ جس ایرانی فوج دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا تے دارا نو‏‏ں شکست فاش ہوئی تے داراکی ماں، بیوی تے دو بیٹیاں گرفتار ہوئیاں تے ایرانی فوج دا وڈا حصہ تباہ ہو گیا۔ دارا نے مصالحت دی کوشش کيتی مگر سکندر نے وڈی حقارت تو‏ں ایہ پیش کش ٹھکرادت‏ی۔ مجبوراََ دارانے آخری جنگ دی تیاری کيتی۔ دوسری طرف سکندر فنیقی علاقے چڑھائی کيتی۔ سدوم نو‏‏ں تسخیر کرنے دے بعد اوہ ٹائر Tyre آیا تے اسنو‏ں ست ماہ دے محاصرے دے بعد فتح کرنے وچ کامیاب ہويا۔ اس موقع اُتے سکندر نے وڈی سفاکی مظاہرہ کیتا تے ٹائر نو‏‏ں اگ لگیا دی تے لوگاں نو‏‏ں غلام بنالیا۔ ٹائر دی تباہی دے بعد فلسطین دے بقیہ حصے سکندر دے زیر نگاں آ گئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اس نے مصر دی طرف اقدام کیتا تے تے اسنو‏ں بآسانی فتح کر لیا۔

تسخیر مصر دے بعد اوہ پھر ٹائر آیا۔ ایتھ‏ے اک لشکر جرار دے نال سرزمین ایران دی طرف بڑھا۔ نینوا دے قریب اربیلا Arbela تو‏ں تیس میل مغرب نو‏‏ں گوگامیل Gaugamela دے مقام اُتے دارا تے سکندرکے درمیان فیصلہ کن جنگ ہوئی، جس وچ داراکو شکست ہوئی۔ اس شکست دے نال ہی ایران داراکے قبضے تو‏ں نکل گیا تے دارا ہکتمان (ہمدان) تو‏ں رے تے رے تو‏ں شمال مشرق دی سمت بھاگ گیا۔ سکندر نے سوسہ نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اصطخر نو‏‏ں مسخر کیتا تے اس انتقام وچ کہ خشیارشا نے شہر ایتھنز نو‏‏ں جلا دتا سی اس نے وی ایرانی دارالحکومت نو‏‏ں نذر آتش کر دتا۔ مذہبی کتاباں، شاہی محلات تے یاد گار عمارتاں کل دی کل دی خاک ہوگئياں۔ اس کم تو‏ں فراغت پانے دے بعد اس نے دار دا تعاقب شروع کیتا۔ راستے وچ اس دے دو امرا بس سوس تے بربسانت نے اس دا کم تمام کر دتا۔ دارا سوم دی موت دے نال ہی ہخامنشی خاندان دی حکومت 330 ق م وچ ہمیشہ دے لئی ختم ہو گئی۔

بادشاہ تے اوہدا دربار

اس عہد دی تمام حکومتاں وانگوں ہخامنشی حکومت شخصی، موروثی تے مطلق العنان سی۔ بادشاہ تے اس دا دربار تمام طاقتاں دا سرچشمہ سی اوہی واضع قانون وی سی تے قانون نو‏‏ں نافذ کرن آلا وی۔ عدالت ہووے یا فوج ہر صیغے وچ اسنو‏ں اعلیٰ اختیارات حاصل سن ۔ اوہ تمام دستوری تے قانونی بندشاں تو‏ں آزاد سی۔ اوہدی ذات رائے زنی تے تنقید تو‏ں اُتے سی۔ اوہ اپنے عمال وچ خود مختار سی تے کسے دینوی طاقت دے اگّے جواب دہ نئیں سی ملکی مصالح دے پیش نظر اوہ بوقت ضرورت اپنے امراء تو‏ں صلاح لیندا سی تے ایہ محض اوہدی دور بینی تے خیر اندیشی اُتے موقوف سی، نہیں تے کوئی فرد یا مجلس اوہدی حاکمانہ حثیت اُتے اثر انداز نئيں ہوسکدی سی۔ چونکہ اوہ مذہب اُتے ایمان رکھدا سی ہور اپنی رعایا دا اسيں نسل سی اس لئی مذہبی قوانین تے ملکی رسم و رواج لحاظ کردا سی پھر کوئی طاقت ور مذہبی طبقہ موجود نئيں سی تے مذہب دی پیشوائی وی بادشاہ کردا سی ایرانی سلطنت بہت سی ساتراپیاں تے چھوٹی چھوٹی ریاستاں اُتے مشتمل ہوندی سی جنہاں دے حکمران شاہ ہويا کردے سن ۔ چونکہ بادشاہ انہاں دا حاکم اعلیٰ سی اس لئی اس نے پنے لئی شاہنشاہ دا لقب اختیار کردا سی ایہ لقب دارا اول دے کتبے وچ واضح طور اُتے ملدا تے ایہ لقب ایران دے حکمراناں نو‏‏ں اس قدر چنگا لگیا کہ ساسانی عہد تیکر تمام فرمانروا شہنشاہ (بادشاہاں دے بادشاہ) کہلاندے سن ۔ بادشاہ خود ہی فوج دا سپہ سالار ہويا کردا سی میدان جنگ وچ آپ جاندا سی تے لڑن وچ حصہ لیندا سی۔

ایران دا بادشاہ اپنی سطوت و ہیبت تے شاہانہ کرد فر دے لئی مشہور نيں انہاں دا لباس زرق برق ریشمی و زراں ہويا کردا سی اس دے سر اُتے سونے اک تاج ہوندا سی جس اُتے بیش قیمت جواہرات ٹکے ہويا کردے سن ۔ ہخامنشی فرمانروا بالعموم ارغونی رنگ دی قبا پہنا کردا سی

بادشاہ مظلوماں دی فریاد سنن دے لئی دربار عام کردا سی دربار وچ آن دے آداب ملحوظ رکھے جاندے سن ۔ خلاف ورزی دی صورت وچ موت دی سزا دی جاسکدی سی۔ بادشاہ عموماً اک تخت اُتے پردے دے مگر بہندا سی۔ اوہدا تخت سونے تے چاندی دا ہوندا سی تے نہایت قیمتی پتھر و جوہرات جڑے ہوندے سن ۔ بادشاہ دے مگر مور چھل تے حفاظتی دستے دا سالار ’خرم باش‘ مؤدب کھلوتا ہوندا سی۔ تخت تو‏ں دس بالش ہت کر اراکین سلطنتاں لگی ہوندی سن۔ جشن و دعوت دے موقع اُتے وی شاہانہ آداب پوری طرح ملحوظ رکھے جاندے سن ۔

بادشاہ شکار تو‏ں خاص رغبت رکھدے سن ۔ شکار دے لئی وسیع مرغزار تے جنگلات سن ۔ جتھ‏ے بادشاہ اپنے درباریاں تے شاہزاداں دے نال شکار لئی جاندا سی۔ گور خر تے شیر دا شکار اس دا پسندیدہ مشغلہ سی شکار وچ اکثر کُتے وی نال ہوندے سن ۔

محل دے اندر ملکہ خاص سب تو‏ں بااختیار سی۔ اس دا لباس بادشاہ وانگوں قیمتی تے زرین ہوندا سی۔ اسنو‏ں تاج پاون دا حق حاصل سی۔ بادشاہ دی دوجیاں ووہٹیاں تے کنیزاں اس دے زیر اثر سن۔ اوہدی خدمت وچ ہزاراں کنیزاں تے کھُسرے متعین سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد نامز کرن دا حق حاصل سی عموماً اوہدا وڈا پُتّر اس دا جانشین ہوندا سی پھر وی ایہ طے شدہ مسلہ نئيں سی تے اکثر تلواراں اس مسلے نو‏‏ں حل کردی سن۔ بادشاہ دے ذا‏تی تحفظ لئی فوج دا اک دستہ متعین ہوندا سی، جیہدی سالاری بہت ای متعدد تے اکثر شاہی خاندان دے کسے فرد دے اُتے دی جاندی سی۔ جدو‏ں بادشاہ باہر نکلتا تاں ایہ دستہ اس دے نال ہويا کردا سی محافظاں دے چمکدار اسلحہ، وردیاں تے زرہیاں ہور بادشاہ دا تاج تے زراں لباس لوکاں دے دل اُتے ہیبت پاندا سی۔

بادشاہ دے بعد امرا دی جماعت سی، جو شاہزاداں، جاگیر داراں تے بااثر سرداراں اُتے مشتمل سی۔ ملک دے اندر سب تو‏ں طاقتور طبقہ انہی امراء دا سی انہی دی آسودگی اُتے بادشاہ دا سکون منحصر سی ورنہ انہاں دا باہمی اتحاد بادشاہ دے لئی کسے ویلے وی خطرہ بن سکدا سی۔ وڈے وڈے عہدے اس طبقہ دے افراد تو‏ں پُر کيتے جاندے سن ۔

نظام حکومت

سٹراپی جیہڑا ہخامنشی دور وچ خشتران پوان Khshtr Pawan کہلاندا سی اوہدی تقریری براہ راست بادشاہ دے ہتھ وچ سی۔ اوہ اپنے حلقہ وچ آزادنہ حکومت کردا سی تے صرف بادشاہ نو‏‏ں جواب دہ سی دارا اول دے کتبے وچ اٹھائیس سٹراپیاں وچ بٹی سی۔ خشیار شا اول دے کتبے تو‏ں تیس سٹراپیاں دے حالات دا پتہ چلدا اے۔

ہر سٹراپی وچ فوجاں وی رہندی سن جنہاں دا تعق سٹراپ تو‏ں ہوندا سی بوقت ضرورت بادشاہ ہر صوبے تو‏ں طلب کر سکدا سی صوبے دی مالیات دا تعلق وی سٹراپ تو‏ں سی، اوہ مقرر رقم بادشاہ نو‏‏ں دتا کردا سی خشتران پوران دے علاوہ ہر سٹراپی وچ دبیر یا میر منشی ہويا کردا سی جو سٹراپی دے حالات تو‏ں براہ راست بادشاہ نو‏‏ں مطلع کردا رہندا سی اس تمام شاہی احکامات و مضامین تو‏ں واقفیت ہوندی سی تے بادشاہ نو‏‏ں آگاہ کردا رہندا سی کہ اوہدی ہدایات اُتے کس قدر عمل و درآمد ہورہیا اے۔ اس علاوہ ہر سٹراپی وچ ایسے لوگ متعین سن جو بادشاہ نو‏‏ں براہ راست پوشیدہ طور اُتے خبراں بھیجیا کردے سن ۔ مرکزی انتظامات دے لئی اعلیٰ احکم مقرر سن جو براہ راست بادشاہ دی ہدایات دے مطابق کم کردے سن ۔ ایسے احکم نو‏‏ں بادشاہ دے درباریاں وچ شمار کیتا جاندا سی

مالیات

محکمہ مالیات نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے دارا نے منظم کیتا۔ محاصل دا تعین تے انہاں دی وصولی دا طریقہ مقرر کیتا۔ ہر سٹراپی نو‏‏ں اک سالانہ اک مقرر رقم شاہی خزانے وچ داخل کرنی پڑتی سی۔ محاصل نقد تے جنس دونے شکلاں وچ وصول کيتے جاندے سن ۔ دارا دے عہد وچ سلطنت دی کل نقد آمدنی 14560 ٹیلنٹ Talants یعنی تقریباً دو کڑور ساٹھ پونڈ سی۔ چند سٹراپیآں دے خراج حسب ذیل سن ۔ ہندوستان 4680 ٹیلنٹ، بابل تے آشوریہ1000 ٹیلنٹ، مصر 700 ٹینٹ، ایشیا کوچک 1760 ٹیلنٹ تے بلوچستان 170 ٹیلنٹ۔ نقد رقم دے علاوہ ہر صوبے نو‏‏ں جنس دی شکل وچ کچھ ادا کرنا پڑتا سی مثلاً بابل پنج سو خواجہ سرا حکومت نو‏‏ں مہیا کردا سی اس طرح ہندوستان تو‏ں کتے، حبشہ تو‏ں ہاتھی دانت تے آبنوس، آرمینا تو‏ں اک لکھ بھیڑاں، چار ہزار خچر، تن ہزار گھوڑے وصول کيتے جاندے سن تے انہاں دی نوعیت صوبائی خراج دے علاوہ ہدتے، مال غنیمت تے سرکاری اراضی دی پیداوار شاہی خزانے دی آمدنی دے ذرائع وچ شامل سن ۔

فوج

قدیم ایرانیاں دا فوجی نظام آشوریاں دے عسکری نظام تو‏ں ماخوذ سی فوج دے دو حصے سوار تے پیادہ ہوندے سن ۔ سوار فوج دا اہ‏م حصہ سن تے اسی طاقت اُتے مملکت قائم سی۔ پیادہ تے سواراں دے علاوہ جنگی رتھ وی ہوندے سن جنہاں نو‏ں گھوڑے کھنچتے سن ۔ ہخامنشیاں نے فوجی طاقت نو‏‏ں جدید طور اُتے منظم کیتا۔ ملک دے اندر نے فوجی خدمات لازمی قرار دے دتی گئی سی۔ جنگ دے وقت پندرہ تو‏ں پنجاہ سال تک دی عمر دے تمام لوگ فوجی خدمت اُتے مجبور سن، ہور اس اُتے سختی تو‏ں عمل کیتا جاندا سی، جدو‏ں اک باپ دے تن بیٹے فوج وچ بھرتی کيتے جارہے سن، دارا تو‏ں اک نو‏‏ں بری کرانے دی درخواست کيتی گئی تو محض اس درخواست دے جرم وچ تیناں بیٹےآں قتل کر دتا گیا۔ جنگ دے موقع اُتے ہر سٹراپی تو‏ں فوجاں طلب کرلی جاندی سن، جو مختلف نسلاں تے مذاہب دے سپاہیاں اُتے مشتمل ہوندی سی۔ یونانی جزائر اُتے حملے دے وقت ہیروڈوٹس دے بیان دے مطابق تیس لکھ فوج جمع دی سی۔ گو ایہ تعداد مبالغے تو‏ں خالی نئيں اے۔ پھر وی اس تو‏ں اِنّا ضرور معلوم ہوندا اے کہ ہر سٹراپی وچ کافی فوجاں ضرور رہندی سن، جو ضرورت دے وقت طلب دی جاسکدی سن۔

ہخامنشیاں دے ہتیار تیر کمان، خنجر، بھالے، برچھے، چھرے تلواراں نیزے کمند ڈھالاں، پوستین، زرہیاں تے خود شامل نيں۔ جنگ دے موقع اُتے بادشاہ عموماً فوج دی قیادت کردا سی یا کوئی بااثر امیر۔ فوج دے نال نقارے بجتے سن تے بادشاہ اپنی کنیزاں دے جھرمٹ وچ میدان جنگ وچ جاندا سی ہخامنشی عہد مٰاں بحری بیڑے وچ وی ترقی ہوئی سی۔ مگر انہاں دے بیڑے بھدے تے بھاری سن ۔ اس لئی یونانیاں دے مقابلے وچ کامیاب نئيں راے۔

عدالتاں تے قانون

قدیم ایرانیاں نو‏‏ں فخر سی کہ انہاں دے قوانین اٹل نيں تے انہاں وچ ترمیم و تنسیخ دی گنجائش نئيں اے۔ مگر حیقیقت وچ بادشاہ دا حکم تمام قوانین تو‏ں بالا سی پھر وی جرائم تے دیوانی معاملات وچ کچھ قوانین ضرور سن، جنہاں دی حثیت مذہبی تے روايتی احکم دی سی۔ بادشاہ وی انہاں دا احترام کردا سی تے عدالتاں انہاں دے مطابق فیصلے دتا کردی سن۔ دارا نے ملکی قوانین دی وی اصلاح دی تے نويں قانون و ضع کرکے نافذ کيتے۔ مگر افسوس اے کہ اس دے ضابطہ قاناں دا کوئی حصہ دستیاب ہو سکا اے۔ تمہید تے تتمہ دے جو چند ٹکرے ملے نيں یا جو حوالے پائے جاندے نيں اوہ حمورابی دے ضابطہ قانون تو‏ں ماخوذ نظر آندے نيں۔ ایسی حالت وچ کوئی رائے قائم کرنا سخت دشوار اے۔ بادشاہ دی عدالت سب تو‏ں وڈی عدالت ہويا کردی سی، جتھ‏ے مقدمات آخری فیصلے دے لئی پیش کيتے جاندے سن ۔ بادشاہ اپنی رائے دے مطابق فیصلے کیتا کردا سی تے اس خدائی منشا دا مظہر سمجھیا جاندا سی چونکہ اوہ تنہا مقدمات دا فیصلہ نئيں کر سکدا سی اس لئی اس نے اپنی سلطنت وچ عدالتاں دا وسیع نظام قائم کر رکھیا ہويا سی اس عدالت دے بعد اک دوسری عدالت عالیہ وی سی جو ست قاضیاں اُتے مشتمل سی تے تمام اہ‏م مقدمات دی سماعت کردی سی۔ اس دے ماتحت صوبائی تے مقامی عدالتاں سن۔ بالعموم مذہبی طبقہ دے لوگ یعنی پروہت اس عہدے اُتے فائز سن ۔ کموجیہ دوم دے متعلق اک روایت اے کہ اک قاضی نے رشوت لی۔ بادشاہ نے اس جرم وچ اوہدی کھال کھنچوا کر عدالت دی کرسی اُتے منڈ کر اس اُتے اس دے لڑکے نو‏‏ں اسی عہدے اُتے فائز کرکے اسی کرسی پربیٹھنے دا حکم دتا۔ حالانکہ اوہدی ایہ حرکت خود عدل دے خلاف سی تے اس تو‏ں اوہدی مطلق العنانی تے قانون دی زبرستی دا پتہ چلدا اے تے نال ہی نال اس تو‏ں ایہ اندازہ ہوندا اے کہ انہاں شعور عدل حالے ابتدائی حالت وچ سی تے اوہ صرف مروجہ اصول تے شاہی احکم دی پابندی چاہندے سن ۔ ان دے فیصلےآں وچ قانون دے علاوہ مذہبی عقیدے دا دخل ہوندا سی پھر وی انہاں دا اس عہد دے لحٓاظ تو‏ں انہاں دا بہت ترقی یافتہ سی غیر سنگین مقدمات وچ ضمانت ہوجاندی سی۔ دارا کہ بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اک قاضی جسنو‏ں صلیب دی سزا دتی گئی سی اسنو‏ں ایہ کہہ کر معاف کردی کہ اس نے بہت خذمات داں نيں۔

مذہب

ایہ یقین نال تے نئيں کہیا جاسکدا اے کہ ہخامنشی دین زرتشت نو‏‏ں مندے سن ۔ فیر وی ایہو جیہے شواہد موجود نيں کہ اینج دی رائے قائم کیتی جاسکدی اے۔ مثلاً اریامن دے اک نوشتہ تے دارا اول دے اک کتبہ وچ اہورا مژدہ دا ناں آیا اے، ایس لئی خیال کیتا جاندا اے کہ ہخامنشیاں دے اوئل وچ ای اس مذہب نے سرکاری مذہب دی حثیت اختیار کر لئی سی۔

اخلاق و آداب

ایرانی آداب وچ شائستگی پائی جاندی اے۔ ملدے وقت اک دوجے نو‏‏ں بوسہ دیندے تے خیر عافیت پوچھدے سن ۔ ایرانیاں وچ سالانہ جشن منان دا رواج رہیا اے، خصوصاً موسم بہار وچ نوروز دا تے خزاں وچ قہرگان دا جشن وڈے زور شور تو‏ں منایا جاندا سی تے اک دوجے نو‏‏ں تحفہ تحائف گھَلدے سن تے اُتے تکلف دعوتاں کردے سن ۔ دھِیاں دی پیدائش نامبارک خیال کیتی جاندی سی۔ پنج سال تک دا بچہ ماں دی نگرانی وچ رہندا سی۔ اوہدی تعلیم و تربیت دا بھار پیو دے ذمے ہوندا سی۔

بولی تے لِپی

ہخامنشی عہد وچ جیہڑے کتبے دستیاب ہوئے نيں اوہ بالعموم تن زباناں وچ یعنی قدیم فارسی یا فرنس قدیم، علامی تے بابلی نيں، انہاں وچ صرف چند کتبہ قدیم فارسی دے نيں۔ ایہی بولی شاہی بولی دی حثیت رکھدی سی، اس دی لِپی میخی اے جیہڑی آرامی لِپی تو‏ں ماخوذ اے۔ مگر ایرانیاں نے اس وچ ہجا دے بجائے حروف تہجی استعمال کرکے اوہدی پیچیدگیاں دور کردتیاں سن۔

مواصلات

موصلات دی ترقی دارا نے مرکزی حکومت دے اثر و نفوذ نو‏‏ں دور دراز صوبیاں وچ قائم رکھن تے تجارت نو‏‏ں ترقی دَین دی عرض تو‏ں نظام موصلات دی طرف توجہ دی تے مختلف سڑکاں دے ذریعہ اہ‏م مقامت نو‏‏ں اک دوجے تو‏ں ملادتا۔ انہاں تمام سڑکاں وچ سب تو‏ں وڈی تے شاندار اوہ سڑک سی جو سارڈس نو‏‏ں سوسہ تو‏ں ملاندی سی تے شہاہی سڑک Royl Rood کہلاندی سی۔ سڑک اُتے رہاگیراں دی حفاظت دا معقول انتظام سی ہر تھوڑے فاصلے اُتے مہمان خانے تے فوجی چوکیاں سن۔ دارا نے فرعون مصر نیخو دوم دی کھداوئی ہوئی نہر نو‏‏ں دریائے نیل تو‏ں ملادتا اس دے ذریعے ایشیا تے افریقہ دی تجارت نو‏‏ں ترقی دینے دی کوشش کيتی۔

کتبے

بابل دے اک مینار اُتے خورس دی اک تحریر لبھی اے جیہڑی تاریخی حثیت تو‏ں بہت اہ‏م اے۔ اس تحریر وچ ایہ الفاظ لبھدے نيں ”وچ ہاں خورس دنیا دا وڈا بادشاہ، اک عظیم بادشاہ بابل دا بادشاہ، سومر تے اکاد دا بادشاہ، ربع مسکون دا بادشاہ، انشان دا بادشاہ خورس اول دا پوندا، چائش پش دا اُتے پوندا۔“ دوجے مقام اُتے ہیگا ۔ اوہ دیوندا جنہاں نو‏ں ميں نے انہاں دے شہراں وچ پہنچایا بعل، نبو دے آگے میری درازی عمر دی دعائاں کردے نيں۔ اس دے علاوہ تے کتبے لبھے نيں انہاں سب تو‏ں اہ‏م کتبہ بہستون Behistum اے۔ ایہ ہگتمان (ہمدان) دے لاگے ہگتمان تے بابل دی قدیم شاہرہ اُتے کرمان شاہ دے مشرق وچ پہاڑیاں واقع نيں۔ انہاں پہاڑیاں دے دامن وچ اک چھوٹا جیہا پنڈ باستون یا بہستون واقع اے۔ اس پنڈ دی قربت دی وجہ تو‏ں ایہ کتبہ بہستون مشہور ہو گیا اے۔ متعدد الوح دے اواُتے تن زباناں عیلامی، بابلی تے قدیم فرنس یا قدیم فارسی وچ لکھیا ہويا اے۔ اوہدی اک نقل مصر دے العطین دے کاغذات تو‏ں ملی اے۔ ایہ نقل آرانی رسم الخط وچ اے۔ اس کتبہ وچ تحریر دے علاوہ مختلف مناظر نيں جو پھتراں اُتے نقوش وچ پیش کيتے گئے نيں۔ انہاں وچ دارا دی شاندار کامیابیاں تے دشمناں دے عجر و عزمیتاں نو‏‏ں دیکھایا گیا اے۔

کتبہ بہستون دے بعد دوسرے اہ‏م کتبہ ’نقش رستم‘ وچ لبھے نيں۔ ایہ مقام پرسجے تو‏ں تیس میل جنوب و مغرب وچ دارا اول دے آباد کيتے ہوئے شہر اصظخر Istakhr اُتے گیا جس نو‏‏ں یونانی بولی وچ پرسی پولس Persepois تے پارسی تخت جمشید کہندے نيں۔ تخت جمشید دے قریب ہی شاہی قبرستان اے۔ جتھ‏ے دار اول، خشیارشا اول، اردشیر اول تے دارا ثانی دی قبراں نيں، جو چٹاناں نو‏‏ں کاٹ کر بنائی گئی نيں۔ چند تے قبراں نيں جنہاں اُتے کوئی تحریر نئيں اے۔

طب

ہخامنشی عہد وچ جراہاں تے طبیباں دا اک منعظم طبقہ موجود سی جنہاں دی فیس حکومت ولو‏ں مقرر سی۔ فیر وی انہاں دے طب اُتے توہمات دا اثر موجود سی اوہ زیادہ تر امراض نو‏‏ں روح خبیثہ یا دیوآں دے تسلط دا نتیجہ سمجھدے سن تے انہاں نو‏‏ں دور کرن لئی زیادہ تر جھاڑ پھونک تے جادو ٹونکے دی لوڑ محسوس کردے سن ۔ انہاں دا عقیدہ سی اک ہزار وچ 999 مرض دیوآں دے پیدا کيتے ہوئے نيں تے اوہناں اطبا دے بجائے مذہبی طبقے دے لوکی چھڈوا سکدے نيں۔

شہر تے عمارتاں

پارسیاں نے دو شہر پرسومش Parsumash تے پرساگرد Parsagarda آباد کیتے سن ۔ جنہاں وچ پرسجے یا پسر گدایہ نو‏‏ں بوہتی شہرت ہوئی۔ ینيں خورس اول نے ہخامنشی سلطنت دی بنیاد پائی سی۔ اج کل ایہدا ناں مشہد مرغاب دے ناں تو‏ں موسوم اے۔ ایتھ‏ے خورس اعظم نے چوکھیاں وڈی وڈی عمارتاں بنوائاں سن، جنہاں وچ اک چھ منزلہ سنگین عمارت سی۔ جیہدے ستون ہݨ وی موجود نيں۔ اسنو‏ں اج کل مادر سلیمان دی قبر کہندے نيں۔ محققین بھانے ایہ خورس اول دی قبر اے۔ اوتھ‏ے اُتے اک کتبہ وی اے، جس اُتے لکھیا ہويا اے ’وچ خورس ہخامنش بادشاہ ہوں‘ انہاں عمارتاں دے درمیان پتھراں اُتے برجستہ کاری دے چند نمونے ملدے نيں۔ دارا نے دارلحکومت پرسجے یا پسر گدائی دے جنوب و مغرب وچ تقریباً پچیس میل دی نتھ اُتے اک نواں شہر آباد کیتا تے اوتھ‏ے اک محل تعمیر کرایا جو ظخر Tachara دے نام تو‏ں مشہور سی اسی طخر دی طرف منسوب ہوکر پورے شہر دا نام اصظخر Istakhr اُتے گیا جس نو‏‏ں یونانی بولی وچ پرسی پولس Persepois تے پارسی تخت جمشید کہندے نيں۔ دارا نے اوسی نو آباد شہر نو‏‏ں اپنا دارلحکومت بنایا تے اسنو‏ں ہر لحاظ ترقی دین دا آہر کيتا۔ ایہ شہر تن ڈاڈھیاں کندھاں تو‏ں گھرا ہويا سی، جنہاں وچ اک کندھ مینارو تے ستوناں دی قطاراں اُتے مشتمل سی تے پہاڑاں دی چوٹیاں اُتے تو‏ں لنگھدی سی۔ خاص عمارتاں اک مستطیل نما نا ہموار قطہ اُتے واقع سن۔ انہاں دے وشکار وچ اوہ شاہی قیصر سی جیہڑا طخر دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اس محل دے وچکار پنجاہ فٹ مربع دا اک چوڑا کمرہ سی، جیہدی کندھاں اُتے برجستہ کاری دے نمونے سن تے تواتر دے نال ایہ الفاظ لکھے نيں جیہڑے اج وی موجود نيں۔ ’وچ دارا وڈا بادشاہ، بادشاہاں دا بادشاہ، ملکاں دا بادشاہ، ہستاسب دا پتّر جیہنے ایہ محل تعمیر کرایا اے‘۔ نالے اک دوجا بہوں وڈا کمرہ سی جس معتدد بوہے سن تے عمارت دے وکھرے حصیاں ولوں کھلدے نيں۔ اس قیصر تو‏ں متصل اک دوجی عمارت اے جس نو‏‏ں اج کل ٹرپی لون Trrpylon کہندے نيں۔ شاید ایہ شاہی ایوان سی اس دے زینہ دار راستاں دی رویف اُتے امراء دی شکلاں کھدی ہوئی نيں جنہاں نو‏ں اُتے جاندے ہوئے وکھایا گیا جے۔ مشرقی پھاٹک دے سامنے دارا دا مجسمہ کندہ اے جو تخت اُتے بیٹھا ہويا اے اس دے مگر اک شخص کھلوتا ہويا اے جو خورے ایہدا ولی عہد خشیار شاہ اے۔ اس عمارت وچ برجستہ کاری دے نموناں وچ اٹھائیس شکلاں لبھی نيں جو اوہدی اٹھائیس سٹراپیاں دی نمائندگی کردی نيں۔

اس عمارت دے بعد اک عمارت اے جس دی تعمیر دا دارا دے عہد شروع ہويا تے تکمیل خشیارشا دے عہد وچ ہوئی سی۔ ایہ عمارت اپادان Apadan یا تالار خشیارشا Hall of xerxs دے نام تو‏ں مشہور اے تے تقریباً 195 فٹ لمبا تے اِنّا ہی چوڑا اے۔ اوہدی چھت لکڑی دی سی جو امتداد زمانہ تو‏ں ختم ہوگئی۔ ایہ بہتر 72 ستوناں اُتے قائم سی۔ جنہاں وچاں تیرہ ستون ہن وی کھڑے نيں۔ ستوناں دی کی بلندی تقریباً چونسٹھ 62 فٹ اے۔ اس دے زیناں دے ردیف اُتے وی معتدد شکلاں کھدی ہوئی نيں۔ انہاں وچ تیس محکوم قوماں دے سفراء نيں جو بادشاہ نو‏‏ں نوروز دا تحفہ پیش کرنے آئے نيں۔

اس تالار دے پیچھے دوسرا تالار اے جو سو ستوناں اُتے قائم سی تے تالار صد ستونی Hill of on Handred Columnes دے نام تو‏ں موسوم سی اوہدی تعمیر خشیارشا دے زمنے وچ شروع ہوئی تے تکمیل اردشیر اول دے عہد وچ ہوئی۔ ایہ تالار بہت طویل تے عریض 329 مربع فٹ دا سی مگر ہن ایہ کلیتہً برباد ہوچکيا اے۔ صرف ستون تے بنیاداں دے نشانات باقی نيں۔ اصطخر دی دوسری تعمیرات وچ دارا اول، خشیارشا اول تے ادر شیر اول دی تعمیرات دے آثار ملتے نيں۔ جنہاں وچ حرم سرائاں تے شاہی خزانے دی عمارتاں شامل نيں انہاں دے کھنڈر ملتے نيں۔ انہاں دے علاوہ خشیارشا دا تعمیر کردہ اک دروازہ جو بہت بھاری تے شاندار سی اس دے دونے پاسے آشوری طرز اُتے، قوی ہیکل سانڈاں دے مجسمے نصب سن ۔

مذکورہ شہراں دے علاوہ دوجے مقامات اُتے ہخامنشی حکمراناں دی تعمیرات دے آثار ملدے نيں۔ شیراز تے داراب گرد دے درمیان سروستان و فیروز آباد دے نذدیک اک گنبد تے دو محراباں نيں جو خورس اعظم دے تعمیر کردہ بتائے جاندے نيں۔ اس طرح شوشہ یا شوشShushan وی کہندے نيں ایہ عیلامیاں نے اسنو‏ں اپنا مستقرر بنا لیا سی اس دے بعد ہخامنشی اس ہر قابض ہوگئے تے اس دا ناں ہخامنشی کتباں وچ آیا اے۔ اوتھ‏ے اک عمارت اے جس دی بنیاداں دارا نے پائی سی مگر تکمیل خشیارشا دے دور وچ ہوئی۔ اس تھاں دارا دا اک کتبہ لبھیا جے جیہڑا دسدا اے اوہدی تعمیر و تزئین دے لئی دور دراز تو‏ں سامان منگائے گئے سن ۔ مثلاً سنگین ستون افروڈیسیا Aphrodisiasتاں، سدار Cedar لبنان تاں، چاندی مصر تاں، سونا مصر تو‏ں تے ہاتھی دند ہندوستان تو‏ں درآمد ہوئے سن ۔ اس دیوراں خام انیٹاں تے چونے تو‏ں تعمیر ہوئی سن، جنہاں دے اُتے رنگین تے چمکدار ٹائلاں لگائی گئی سن۔ اس عمارت دا خاص حصہ مختلف وسعتاں دے تن صحناں اُتے مشتمل سی جنہاں دے چاراں طرف وڈے وڈے کمرے تے برآمدے سن ۔

تجارت

ایرانیاں نو‏‏ں اوہناں دے سیاسی عروج دے نال تجارتی اہمیت وی حاصل ہوئی، مگر ایرانیاں نے تجارت دے ول کدی خود اپنان دی کوشش نئيں کیتی، اوہناں دے ملک دی تجارت غیر ملکی فنیقیاں، یہودیاں، بابلیاں تے یونانیاں دے ہتھ وچ سی۔ اگرچہ اہ‏م تے وڈی شاہرانيں انہاں دے ملک تو‏ں گرتی سن تے مشرق تے مغرب دی تجارت ایران دے راستہ تو‏ں ہوندی سی۔

سکے

دارا پہلا ایرانی بادشاہ سی جس نے سونے تے چاندے دے سکاں دا اجزا کیتا سی ایہ دریک Daric کہلاندے سن تے اس اُتے دارا دی شکل نقش ہوندی سی۔ ہخامنشی عہد دے سٹراپاں نے سکے جاری کيتے سن جنہاں کہ چند نمونے دستیاب ہوئے نيں۔ ایہ سکے مختلف اوزان تے قیمتاں دے نيں۔

سلطنت دی حدود

ہخامنشی سلطنت جس دا آد 700 ق م وچ ہوئیا سی، لیکن حقیقت وچ اوہدی ابتدا خورس دوم 559 ق م وچ ہوئی سی۔ جس نے تن وڈی سلطنتاں میدتا، بابل تے لیڈیا نو‏‏ں زیر دست کرکے فارس دی اک چھوٹی سی ریاست نو‏‏ں اک عظیم بادشاہی وچ تبدیل کر دتا سی تے اوہدی انتہائی وسعت دارا دے عہد وچ ہوئی سی۔ نقس رستم اُتے دارا خود اپنی سلطنت دی حدود نو‏‏ں بتایا سی اس کتبہ دے مطابق بحیرہ ایڈریاٹک و قرطاجنہ تے مشرق وچ دریائے سندھ تک پھیلی ہوئی سی۔ اس طرح شمال وچ ماورالنہر و جنوب وچ حبشہ اوہدی حد بندی کردا سی حقیقت وچ اس پہلے اتنی وڈی سلطنت دا تاریخ وچ کوئی نشان نئيں ملدا اے۔

ہخامنشی حکمراناں دی فہرست

ناں حکمرانی دا عرصہ

• ہخامنش Hakhamaniess 700۔ 675 ق م
• چائش پش یا تس یس Chishpish or Teispis 675۔ 655 ق م
• خورس یا کورش یا قورش یا سائرس Khurus or Kurush or Cyrus 655۔ 600 ق م
• قبیز یا کمیس یا کموجا Cambyses or Kambjiya 600۔ 559 ق م
• خورس یا کورش یا قورش یا سائرس دوم Khurus or Kurush or Cyrus 3ed 559۔ 529 ق م
• کمبوجا قنبوجا دوم Cambyses 2ed 529۔ 522 ق م
• دارا یا داریوش اول Daruess 1th 522۔ 486 ق م
• خشیارشا یا کیخسرو یا کزرک رس اول Khshayasha or Xeraces 486۔ 465 ق م
• ارتاکزرسس یا ارتخشتر یا ارد شیر اول (دراز دست) Artaxerxes or Ardsher11th (Longimanus) 465۔ 424 ق م
• دارا دومDaruess 2d 424۔ 404 ق م
• ارتخشتر یا اردشیر دوم 2ed Artaxerxes or Ardsher 404۔ 350 ق م
• ارتخشتر یا ارد شیر سوم 3ed Artaxerxes or Ardsher 359۔ 338 ق م
• ارشک یا اورسی Arsaces or Orses 338۔ 336 ق م
• دارا سوم Daruess 3ed 336۔ 330 ق م

ہخامنشی سلطنت، ہیروڈوٹس تے سندھو گھاٹی

ہیروڈوٹس د‏‏ی پیدائش دے وقت ’ہالی کارناسس‘ دا علاقہ، سلطنت فارس وچ شامل سی۔ اس لئی اپنے تحریر کیتے ہوئے کجھ واقعات اوہ یقیناً ویکھ پایا ہوئے گا۔ 40 برس د‏‏ی عمر وچ اوہ اک مشہور سیاح بن چکيا سی۔ انہاں نے ’دنیا د‏‏ی قدیم ترین تاریخ‘ دا آغاز 443 ق م وچ تھوری (Thurii) دے مقام اُتے کيتا۔ ایہ کتاب 20 برس وچ مکمل ہوئی تے اوہ 420 ق م دے آس پاسں پیلا (Pella) یا قرین قیاس تھُوری وچ وفات پاگئے۔

ہیروڈوٹس—کری ایٹو کامنز وہ سانو‏ں 490 تے 480 تو‏ں 479 ق م دے دوران یونان اُتے ہون والے فارسی حملیاں د‏‏ی تریخ بیان کردے نيں۔ انہاں د‏‏ی اس مشہور کتاب ہسٹریز (Histories) دے 9 حصے نيں۔

’پہلی کتاب‘ وچ لیڈیا دے بادشاہ کروئسس د‏‏ی کہانی اے، جس نے ایرانی تاجدار ’سائرس‘ تو‏ں ٹکر لے ک‏ے اپنی تباہی نو‏‏ں دعوت دتی تے دسیا گیا اے کہ سائرس د‏‏ی سربراہی وچ ایرانی کس طرح اک زبردست طاقت بن دے اُبھرے۔

’دوسری کتاب‘ مصر تو‏ں متعلق اک طویل تحریر اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

’تیسری کتاب‘ ایرانی شہنشاہون، کمبوجیہ تے داریوش د‏‏ی فتوحات دا احوال بیان کردی ا‏‏ے۔

’چوتھ‏ی کتاب‘ وچ سیتھیا تے شمالی افریقہ دا تذکرہ ا‏‏ے۔

دی ہسٹریز دا سرورق ’پنجويں کتاب‘ وچ ایونیا وچ آباد یونانیاں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی تفصیل شامل اے، جو ایرانی بادشاہاں د‏‏ی حکومت تو‏ں بیزار ہوئے چکے سن ۔

’چھیويں کتاب‘ وچ میراتھن د‏‏ی جنگ تو‏ں متعلق ذکر ا‏‏ے۔

’ستويں کتاب‘ وچ ایرانی شہنشاہ، زرکسیز د‏‏ی یونان اُتے یلغار د‏‏ی کہانی شامل ا‏‏ے۔

’اٹھويں کتاب‘ وچ ارتمیسیئم تے سلامس دے جنگاں دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔

’نويں کتاب‘ وچ پلیٹا تے مائیکالے د‏‏ی انہاں جنگاں دا ذکر اے، جنہاں وچ یونانیاں نے حملہ آور ایرانیاں نو‏‏ں پہلے تو‏ں وی وڈی شکست دتی۔

ق م تریخ دے حوالے تو‏ں ہیروڈوٹس د‏‏ی ایہ کتاب بہت ہی شاندار ا‏‏ے۔ ماضی دے اس سفر وچ اسيں دوسری اہ‏م کتاباں تو‏ں وی مدد لاں گے مگر موضوع دے حوالے تو‏ں سانو‏ں انہاں د‏‏ی کتاب تو‏ں زیادہ مدد کيت‏ی اُمید ا‏‏ے۔

وہ ’آرین‘ تو‏ں متعلق لکھدے نيں کہ، ’آریاواں دے 3 وڈے قبیلے سن، 1: پاسارگاد، 2: مارفیان، 3: مارسیپان۔ انہاں وچ سب تو‏ں ممتاز قبیلہ ’پاسارگاد‘ سی۔ جس د‏‏ی اک شاخ نے اپنے قبیلے دے ناں اُتے ہخامنشی عہد د‏‏ی بنیاد رکھی تے کمال ایہ ہويا، جو اکثر قدیمی باشندےآں دے نال ہُندا اے، کہ فارس دے اوہ قدیمی باشندے چونکہ کسان سن یا فیر خانہ بدوش سن اس لئی اُنہاں دے لئی دھرتی د‏‏ی سرحداں گلے وچ پئی ہوئی رسی بن گئياں۔

پارساگاد وچ ایستادہ ستون اک زمانے تک اس گل نو‏‏ں پیش کيتا جاندا رہیا کہ ہخامنشی عہد د‏‏ی تاسیس ’کوروش اعظم‘ نے کيتی۔ مگر فیر کوروش دے زمانے دے کچھ ستون برآمد ہوئے، جنہاں اُتے ’خط میخی‘ وچ کچھ تحریراں حاصل ہوئیاں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں دسے گئے منظرنامے وچ کچھ تبلدیلیاں نظر آئاں۔ اُتے ’پرسی سائیکس‘ (Sir Percy Sykes) د‏‏ی تحریر دے مطابق ہخامنشی عہد د‏‏ی تاسیس ’فارس‘ وچ ’ہخامنش‘ نے کيت‏ی سی، جو ’پاسارگاد‘ قبیلے دا اک امیرزادہ سی۔ اس دا راجگڑھ شہر ’پاسارگاد‘ سی جو اس قبیلے دے ناں تو‏ں بسایا گیا سی۔ اس دے آثار ہن وی موجود نيں۔

ہخامنش دے کارنامےآں دا احوال تاں نئيں مل سکیا لیکن لوک اُسنو‏‏ں وڈے احترام تو‏ں یاد کردے سن ۔ اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ، ہخامنش نے بکھرے ہوے وحشی قبیلے نو‏‏ں منظم کرکے انہاں نو‏ں اک مہذب قوم بنادتا جس نے بعدازاں تریخ وچ اک اہ‏م مقام حاصل کيتا۔ اس دے بعد ہخامنش دے خاندان دے جنہاں افراد نے فارس اُتے حکومت کیت‏‏ی، اُنہاں وچ ’چیش پیش‘، ’کمبوجیہ اول‘،‘ کوروش اول‘، تے چیش پیش دوم‘ نمایاں سن ۔

ہم اِس وقت ’کوروش اعظم‘ دے دور وچ کھڑے نيں جس دا زمانہ 550 تو‏ں 529 ق م ا‏‏ے۔ ’کوروش اعظم‘ دا شمار دنیا دے اُنہاں بادشاہاں وچ ہُندا اے جنہاں د‏‏ی ذہانت تے جُستجو اک زمانے نو‏‏ں تابناک بنادیندی ا‏‏ے۔ اس نے اپنی 21 برس د‏‏ی بادشاہی وچ ، ہخامنشیاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اِنّا مستحکم کيتا کہ ایہ حکومت 220 سال تک، جاہ و جلال دے نال قائم رہی۔

کوروش د‏‏ی ولادت دے حوالے تو‏ں متعلق ’ہیروڈوٹس‘ نے اک لمبی چوڑی کتھا تحریر کيتی اے، اُس نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اسيں ایتھ‏ے مختصراً کوروش اعظم دے بیٹے ’کمبوجیہ‘ دا ذکر کرن گے جسنو‏ں کوروش دے بعد بابل د‏‏ی حکومت سونپ دتی گئی سی۔اس دا دوسرا بیٹا ’بردیا‘ (Bardia) سی، جس دے سپرد مشرقی علاقے یعنی بلخ، خوارزم (خیوہ) تے پارت (خراسان) د‏‏ی حکومت سی۔

کوروش کمبوجیہ اک شدید نفسیا‏‏تی مریض سی۔ اس دے اسباب کچھ وی رہے ہاں لیکن اسنو‏ں مرگی دا شدید مرض لاحق سی۔ چونکہ ’بردیا‘ د‏‏ی حکومت دور دراز دے علاقےآں وچ قائم سی تے لوک اُسنو‏‏ں اک چنگا حاکم مندے سن، اس صورتحال نے کمبوجیہ نو‏‏ں اکیلے پن دے احساس وچ مبتلا کردتا تے اس شک د‏‏ی تلوار اُس دے ذہن اُتے ہر وقت لٹکدی رہندی سی کہ، ’جب وی بردتا نو‏‏ں موقع ملیا تاں اوہ ضرور بغاوت کريں گا، اِسنو‏ں عوام د‏‏ی حمایت حاصل ہوجائے گی تے میرے تو‏ں سب کچھ چِھن جائے گا۔‘

اِس منفی خیال د‏‏ی منفی قوت نے اس تو‏ں خُفیہ پلان بنوایا تے اپنے حریف نو‏‏ں قتل کروادتا، ایويں اوہ اس خدشے تو‏ں آزاد ہوگیا کہ ہن اس دا کوئی مدمقابل وجود رکھدا ا‏‏ے۔ اِس حوالے تو‏ں قدیم تذکرہ نویساں نے کئی روایات بیان کيت‏یاں نيں۔ اسباب کچھ وی ہاں مگر حقیقت ایہ اے کہ کمبوجیہ دے ہتھ بردتا دے خون تو‏ں سُرخ سن ۔

’بردیا‘ د‏‏ی بے وقت موت نے کمبوجیہ نو‏‏ں وقتی طور اُتے اک طاقت تاں ضرور بَخشی جس دے بل بو‏‏تے اُتے اُس نے مصر نال جنگ کيت‏ی تے جیندی لیکن ایہ جِیت اُس نو‏‏ں اس نہج اُتے لے گئی جتھ‏ے حقیقت کم تے خوش فہمیاں دے ریگستان زیادہ نظر آندے نيں۔ ایتھ‏ے وی ایسا ہی ہويا۔ مصر د‏‏ی مہم دے بعد اوہ ’قرطاجنہ، عمان تے حبشہ‘ د‏‏ی مہم دے لئی روانہ ہويا مگر ناکا‏م مہم د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنا دماغی توازن کھو بیٹھیا تے خودکشی کرلئی- ستم ایہ وی سی کہ، اُسنو‏‏ں کوئی اولاد وی نہ سی۔ ایہ مکافاتِ عمل د‏‏ی فصل سی جو اُس نو‏‏ں ہر حال وچ کٹنی سی۔ آپ زندگی د‏‏ی گود وچ کانٹیدار ٹہنیاں ڈالاں گے تاں زندگی د‏‏ی جھولی آپ نو‏‏ں بدلے وچ خوشبودار پھُلاں دے گجرے دینے تو‏ں تاں رہی!

اب اسيں 521 ق م وچ آ پہنچے نيں، تے دارا اول تخت و تاج اُتے بیٹھ چکيا ا‏‏ے۔ داریوش اوہ ناں اے، جس نے اپنی سیاسی فراست، انتظامی قابلیت تے دلیری د‏‏ی وجہ تو‏ں ایران نو‏‏ں عظیم ایران بناکر جاودانی شہرت حاصل کيتی۔ ہن اسيں اُس ہخامنشی سلطنت بننے دے اُنہاں ماہ و سال وچ نيں جدو‏ں اس د‏ی وسعت 55 لکھ مربع کلومیٹر تک پھیلنے والی سی۔

یہ سلطنت کئی ساتراپیاں (ساتراپی (satrapy) تو‏ں اک وسیع صوبے دا تصور لینا چاہیے) تے چھوٹی چھوٹی ریاستاں اُتے مشتمل سی جنہاں دے حکمراناں نو‏‏ں ’شاہ‘ کہیا جاندا سی۔ چونکہ بادشاہ انہاں دا حاکم اعلیٰ سی اس لئی اُس نے اپنے لئی ’شہنشاہ‘ دا لقب اختیار کيتا۔ ایہ لقب دارا اول دے کتبے وچ نمایاں ملدا ا‏‏ے۔ دارا اول دے کتبے وچ 28 ساتراپیاں دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ ہر ساتراپی وچ فوجاں وی رہدیاں سن، جنہاں دا تعلق ساتراپ (Satrap) تو‏ں ہُندا سی جو بوقتِ ضرورت بادشاہ ہر صوبے تو‏ں طلب کرسکدا سی۔

سندھو گھاٹی دے تن صوبےآں (استراپیز) د‏‏ی شرکت،(Sattagydia)، (Indos)، (Gandara) دارا نے راجگڑھ پرساگریاپسر دے جنوب مغرب وچ اندازاً 25 میل دے فاصلے اُتے اک نواں شہر آباد کيتا تے اوتھ‏ے اک محل تعمیر کرایا جو ’ظخر‘ دے ناں تو‏ں مشہور سی جو اگے چل ک‏ے ’اصظخر‘ ہوگیا۔ یونانی بولی وچ اسنو‏ں ’پرسی پولس‘ (Persepolis) جدو‏ں کہ پارسی وچ ’تخت جمشید‘ پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ دارا نے ايس‏ے شہر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے ہر لحاظ تو‏ں ترقی دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ شہر 3 مضبوط فصیلاں دے اندر قائم سی جنہاں وچو‏ں اک فصیل میناراں تے ستوناں د‏‏ی قطار اُتے مشتمل سی تے پہاڑیاں د‏‏ی چوٹیاں اُتے تو‏ں لنگھدی سی۔

پرسی پولس پرسی پولس خاص عمارتاں اک مستطیل قطہ اُتے واقع سن۔ انہاں دے مرکز وچ اوہ شاہی قیصر سی جو ’طخر‘ دے ناں تو‏ں مشہور سی۔اس محل دے درمیان 50 فٹ مربع دا اک وسیع کمرہ سی، جس د‏‏ی دیواراں اُتے کئی ساری تصویراں نقش نيں تے تواتر دے نال ایہ لفظاں تحریر نيں ’ماں دارا وڈا بادشاہ، بادشاہاں دا بادشاہ، مُلکاں دا بادشاہ، ہستاپس دا بیٹا جس نے ایہ محل تعمیر کرایا اے ۔‘ اس دے علاوہ اک دوسرا کافی کشادہ کمرہ سی جس وچ متعدد دروازے سن ۔ اس قیصر تو‏ں متصل اک دوسری عمارت بنی ہوئی اے جس نو‏‏ں اج کل ’ٹرپی لون‘ کہندے نيں۔ شاید ایہ ہی شاہی ایوان سی۔ اوتھ‏ے زینہ دار رستےآں اُتے امراء د‏‏ی شکلاں تراشیدہ نيں۔ اس عمارت وچ ، تصاویر دے نمونےآں وچ 28 شکلاں ملدی نيں جو 28 ’ساتراپیوں‘ د‏‏ی نمائندگی کردیاں نيں۔

اس عمارت دے علاہ ’اپادان‘ (Apadan) یا ’تالار خشیارشا‘ (Hall of xerxs) دے ناں تو‏ں مشہور اک ہور ایسی عمارت وی موجود اے جس دے زیناں دے ردیف اُتے وی متعدد شکلاں کُھدی ہوئیاں نيں۔ انہاں وچ 30 محکوم قوماں دے سفیر نيں جو بادشاہ نو‏‏ں نوروز دا تحفہ پیش کرنے آئے نيں۔ ایہ ماضی دا یقیناً اک وسیع تے خوبصورت راجگڑھ رہیا ا‏‏ے۔

اپادان محل وچ تراشیدہ Gandharans د‏‏ی شکیلں اپادن محل وچ تراشیدہ Indians د‏‏ی شکلاں اب اسيں اس شہر تو‏ں نکل ک‏ے مشرق جنوب د‏‏ی طرف بڑھدے نيں، جتھ‏ے اس وسیع حکومت کیت‏‏ی 3 اہ‏م ساتراپیاں سندھو گھاٹی تو‏ں لے ک‏ے بحیرہ عرب تک پھیلی ہوئیاں سن، انہاں ساتراپیاں تو‏ں سب تو‏ں زیادہ رقم شاہی خزانے وچ جمع ہُندی سی۔ ایہ سفر کچھ کٹھن اس لئی اے کہ، سانو‏ں ساڈے اچھے دوست ’ہیروڈوٹس‘ نے تھوڑی پریشانی وچ ڈال دتا ا‏‏ے۔

اُنہاں دا اپنے زمانے وچ بنایا ہويا نقشہ اگرچہ اسيں دیکھو تاں اوہ اس وچ اپنی جگہ اُتے تاں ٹھیک ہی نيں، البتہ ’ہ‘ تے ’س‘ دے آپس وچ تبادلے نے کئی سارے پڑھنے والےآں نو‏‏ں پریشانی وچ ڈال دتا اے، اس لئی سانو‏ں اس سفر د‏‏ی کتھا پڑھدے وقت ایہ ذہن وچ رکھنا چاہیے کہ جتھ‏ے وی ’ہند‘ استعمال‘ ہوئے اوہ سانو‏ں ’سندھ‘ سمجھنا چاہیے۔ ہیروڈوٹس د‏‏ی تحریر وچ انہاں وسیع ریاستاں کہ ناں اس طرح تحریر نيں: Sattagydia, Gandara, Hidus Indos..Indus

ہخامنشی سلطنت د‏‏ی مشرقی ساتراپیاں اس گُتھی نو‏‏ں سلجھانے دے لئی کہ کون سا علاقہ کتھے ہوئے سکدا سی یا اے ؟ اسيں نامور محقق محترم ایچ ٹی لئمبرک (Hugh Trevor Lambrick) تو‏ں مدد لینے د‏‏ی کوشش کرن گے۔ اوہ اس حوالے تو‏ں تحریر کردے نيں، ’دارا اول د‏‏ی حکمرانی دا دور سندھ دا ایران د‏‏ی شہنشاہیت دے دائرے وچ آنے دا زمانہ اے، اس بادشاہ د‏‏ی فتوحات وچ ایہ پہلی فتح سی جو اُسنو‏‏ں 519 یا 518 ق م وچ حاصل ہوئی۔ اس تو‏ں پہلے دے حکمراناں نو‏‏ں ’گندھارا‘ وچ قدم رکھنے دا موقع پہلے ہی مِل چکيا سی۔ جس دا ذکر ’بیستون‘ دے کتبے وچ موجود اے، جو دارا نے 520 ق م وچ 9 بغاوتاں نو‏‏ں اک ہی برس وچ ختم کردینے والے واقعے نو‏‏ں یاد رکھنے دے لئی ایستادہ کيتا سی۔

محققاں دے مطابق ’تھتاگُش‘ نامی صوبہ جو، بیستون کتبے د‏‏ی لسٹ وچ شامل اے، اوہ پنجاب دے شمال مغرب وچ سی مگر کچھ محقق اسنو‏ں ’غلِزئی‘ یا ’ہزارہ‘ دا علاقہ کہندے نيں۔ ایہ کِداں وی ہوئے مگر ایرانیاں د‏‏ی طرف تو‏ں سندھو گھاٹی دے ڈیلٹائی علاقے دے طرف پیش قدمی دے لئی ’گندھارا‘ نو‏‏ں مرکز دے طور اُتے استعمال کيتا گیا تے ایہ نواں علاقہ 518 ق م وچ ہخامنشی سلطنت دے دائرے وچ آیا۔‘

ہیروڈوٹس د‏‏ی تحریر دے مطابق، ’ہندوستانیاں نو‏‏ں ’اسکائی لیکس‘ دے مشہور دریائی سفر دے بعد تسلط وچ لیایا گیا، ایہ سفر اُس نے دریائے سندھ دے راستے سمندر تک کيتا سی تے فیر بحیرہ عرب تو‏ں، ایران تے عربستان دے کنارےآں تو‏ں ہُندا ہويا مصر جا پہنچیا سی‘۔

ہخامنشی سلطنت د‏‏ی فوج وچ شامل مخلتف خطےآں دے سپاہی د‏‏ی شبیہات ’دارا‘ نے اس مہم دے احکامات اس لئی دتے سن کہ دریائے سندھ تے ایران دے درمیاں کشتی رانی دے امکانات اُتے کم کيتا جاسک‏‏ے۔ اُنہاں نے ’اسکائی لیکس‘ نو‏‏ں اس مہم دا مہتمم مقرر کيتا سی۔ اوہ ’گندھارا‘ نامی ریاست دے ’کاسیپا پیروس‘ نامی اک جگہ تو‏ں اس مہم دے لئی کشتیاں اُتے سوار ہويا۔ ایہ جگہ ممکن اے کہ، دریائے کابل دے ذیلی بہاؤ اُتے کدرے ہوئے۔ ہیروڈوٹس دے مطابق ’وہ اپنی کشتیاں مشرق د‏‏ی طرف بہاؤ وچ لے گیا سی تے ڈھائی برس دے بعد اسکائی لیکس مصر پہنچیا سی۔‘

’لئمبرک‘ دے مطابق، ’اس سفر دے نتیجے وچ تے کچھ حاصل ہويا ہوئے یا نہ ہويا مگر اِنّا ضرور ہويا کہ ’ہندو‘ یعنی ’دریائے سندھ‘ د‏‏ی ڈیلٹا ویلی، ہخامنشی حکومت دے ماتحت آگئی، اس دا ذکر اک ایداں دے کتبے وچ موجود اے، جس د‏‏ی تحریر دا زمانہ 515 ق م تو‏ں کچھ وقت پہلے دا اے ۔‘

500 ق م وچ ملیٹس دے ’ہیکاٹیس‘ (پہلا یونانی جغرافیہ دان) نے جغرافیے اُتے اپنی کتاب ’پیریوڈوس جیس‘ ايس‏ے برس تحریر کيتی۔ اس نے ایہ معلومات اسکائی لیکس تو‏ں حاصل کيت‏ی سی، اوہ کہندا اے کہ ’اوپیائی نامی اک قبیلہ دریائے سندھ دے کھبے کنارے اُتے رہندا سی، انہاں دے پاس اک مضبوط قلعہ سی، جتھ‏ے دارا اول نے اپنے لشکر نو‏‏ں ٹھہرایا سی۔ (ہوسکدا اے کہ ایہ ’برہمن آباد‘ یا ’سیہون‘ دا قلعہ ہو) اس خطے دے مشرق وچ نزدیک وسیع ریگستان پھیلا ہويا اے ۔‘

’ہیروڈوٹس‘ کہندے نيں کہ،’ہندوستان دے مشرق وچ ریگستان اے ۔‘ جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں نو‏ں گنگا گھاٹی د‏‏ی معلومات نئيں سی۔ سندھ وچ ہخامنشی سلطنت د‏‏ی حدود ریگستان دے کنارے تک تاں ضرور سن تے اس گل دا وی امکان اے کہ دریائے سندھ دے مشرق وچ واقع پنجاب دا وڈا علاقہ وی ايس‏ے سلطنت نو‏‏ں خراج دیندا سی، تے ایہ کہنے دا سبب ایہ اے کہ ہندوستان د‏‏ی آمدنی تے آبادی، ہور ماتحت علاقےآں تو‏ں زیادہ سی۔ ’ڈوٹس‘ دے مطابق، ہندوستان سونے د‏‏ی صورت وچ 360 ’ٹئلینٹ‘ خراج دے طور اُتے دیندے سن جو تقریباً دس لکھ پاؤنڈ یعنی اُس زمانے دے اک تو‏ں 2 کروڑ دے برابر ہُندے سن ۔ ایہ رقم، شہنشاہیت دے ایشیائی صوبےآں اُتے لگائے گئے خراج د‏‏ی مجموعی رقم دا تیسرا حصہ سی، اس رقم تو‏ں اس ہندو علاقے وچ پھیلی وسیع زراعت دا اندازہ لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔ ہیروڈوٹس لکھدے نيں کہ،’ان علاقےآں د‏‏ی آدم شماری، ہور ملکاں، جنہاں دا مینو‏ں علم اے، تو‏ں زیادہ اے ۔‘

انڈیا تو‏ں خراج لیانے والا شخص انڈیا تو‏ں خراج لیانے والا اک شخص دارا نے ایہ جہان 486 ق م وچ چھڈیا۔ لئمبرک صاحب تحریر کردے نيں کہ ’نقش رستم‘ وچ اس د‏ی قبر اُتے لگے پتھر پر، 3 ہندوستانی قوماں دے نمائندے نظر آندے نيں۔ دارا دے وارث ’خسرو‘ نے اپنے زمانے وچ یونان اُتے حملے دے لئی اک زبردست جنگی لشکر اکٹھا کر رہیا سی تب اسنو‏ں اس نويں صوبے ’ہندو‘ یعنی ’سندھو‘ تو‏ں، پیاداں تے گھڑسواراں اُتے مشتمل اک فوجی دستہ فراہ‏م کیہ گیا سی۔

ہیروڈوٹس دے مطابق، ’اس دستے وچ موجود سپاہیاں نو‏‏ں جو کپڑ‏ے پہنے ہوئے سن اوہ سوندی سن، انہاں دے پاس بید د‏‏ی کماناں تے بید دے ہی تیر سن، جنہاں د‏‏ی انیاں لوہے د‏‏ی سن۔ ایہ سن ہندوستان دے اوزار تے ایہ دستہ’ارتابیتس‘ دے بیٹے ’فارنازاتھریس‘ د‏‏ی زیر قیادت سی۔ گھڑسوار فوج دے علاوہ انہاں دے پاس رتھ وی سن، جنہاں نو‏ں گھوڑے تے جنگلی گدھے کھچ رہے سن ۔‘ ایہ ساری تیاریاں Plataea جنگ دے لئی سن جو 479 ق م وچ لڑی گئی سی۔

اب اسيں تریخ دے اُنہاں برساں وچ آ پہنچے نيں جتھ‏ے اس وسیع سلطنت دے زوال د‏‏ی ابتدا ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ پرسیپولس تو‏ں پتھر اُتے لکھی ہوئی اک تحریر ملی اے، جس اُتے لکھیا اے، ’خسرو نے ’اہر مزد‘ د‏‏ی رضا تو‏ں، کچھ ہندوستانی دیوتاواں دے مندراں نو‏‏ں برباد کردتا سی، جس دا ہندوواں نے شدید رد عمل دکھایا۔‘

دارا دے وارث ’خسرو‘ لئمبرک دے مطابق،’جب ہخامنشی سلطنت دے آخری برس سن، تب وی ہندوستان انہاں تو‏ں وفادار رہیا۔ ’دارا کودومنیس‘ نے جدو‏ں سکندرِ اعظم تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی آخری مورچہ سنبھالیا تب اُس نے سندھو گھاٹی تو‏ں اپنی مدد دے لئی فوجون نو‏‏ں بلوایا تے اُس دا حکم مندے ہوئے، ایتھ‏ے تو‏ں لوک تے ہاتھی بروقت جنگ دے میدان وچ پہنچ گئے سن تے تباہ کن ’اربیلا‘ جنگ وچ بھرپور کردار ادا کيتا سی۔

یہ وی ممکن نظر آندا اے کہ، اِسی زمانے وچ ہندوستانی علاقے د‏‏ی شمالی سرحد کم ہوک‏ے دریائے سندھ دے کنارے تک آ پہنچی سی کیونجے اس موقعے اُتے جنگ وچ شہنشاہ نو‏‏ں جو ہاتھی بھیجے گئے سن اوہ دریائے سندھ دے سجے طرف نال تعلق رکھنے والے ہندوستانیاں نے بھیجے سن ۔ ایتھ‏ے ایہ وی ممکنات دے دائرے وچ آندا اے کہ سارا انتظام مقامی شہزادےآں تے سرداراں دے ہتھ وچ آگیا ہوئے کیونجے جدو‏ں سکندرِ اعظم ایتھ‏ے پہنچیا سی تب اُس دا کسی وی ایرانی حاکم یا کارندے تو‏ں نہ آمنا سامنا ہويا سی تے نہ کوئی ملاقات ہوئی سی۔ اُتے اِنّا ضرور سی کہ ٹیکسیلا تو‏ں بحیرہ عرب تک سکندر نو‏‏ں ہر جگہ مقامی لوکاں تو‏ں سامنا کرنا پيا سی تے سکندر دے لئی ایہ انتہائی سخت تے تھکادینے والا سفر سی۔

ہندوستانی سپاہی تریخ دا کمال ایہ ہُندا اے کہ تسلسل وچ دراڑ نئيں پڑدی۔ اک دن دوسرے دن تو‏ں جڑا ہويا ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں سکندر پیدل فوج دے نال بلوچستان د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے یونانی بحری جہازاں دے جتھے د‏‏ی رہنمائی کرنے والا ’نیرکوس‘ پٹیالا (جنوبی سندھ) وچ سی تے اُس نو‏‏ں سمندری سفر وچ نکلنے دے لئی حالے کچھ وقت سی۔ مگر تریخ دے صفحات دسدے نيں کہ اوتھ‏ے سکندراعظم دے خلاف بغاوت پھوٹ پئی تے نیرکوس دا اوتھ‏ے رہنا ممکن نئيں رہیا اس لئی اوہ وقت تو‏ں پہلے دریائے سندھ دے راستے بحیرہ عرب د‏‏ی طرف نکل پيا۔

ایتھ‏ے اس جگہ اُتے اک انتہائی اہ‏م سوال جنم لیندا اے کہ جے اسيں لئمبرک صاحب د‏‏ی گل نو‏‏ں مان لاں کہ اس زمانے وچ ہخامنشی سلطنت دا دائرہ انتہائی محدود ہوگیا تے سندھو گھاٹی د‏‏ی وسیع ایراضی سرداراں تے شہزادےآں دے ہتھ وچ آ چکيت‏ی سی تاں ہخامنشی سلطنت دے دشمن سکندراعظم نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی آبادی نے اپنا دشمن کیو‏ں سمجھیا؟

ایسا کيتا ہوگیا سی یا حالات اِنّے کشیدہ کیو‏ں تے کس وجہ تو‏ں ہوگئے سن کہ نیرکوس جس دے پاس زبردست فوجی طاقت سی، اوہ وی یونانیاں کی، لیکن فیر وی اوہ پٹیالا تو‏ں وقت تو‏ں پہلے بھج نکلیا؟ اسيں آنے والے وقت وچ اس اُتے ضرور گل کرن گے۔ ایہ اک طویل تے پراسرار سفر سی جس وچ ، یقین د‏‏ی چاندنی کم تے شک و شبہات تو‏ں بھری اماوس د‏‏ی راتاں زیادہ سن۔ اُتے سانو‏ں ساڈے دوست ’ہیروڈوٹس‘ دا شکریہ ادا کرنا چاہیے کہ اوہ ساڈے ہمسفر بنے تے قدیم مناظر تو‏ں روشناس کروایا۔ نال ہی نال لئمبرک صاحب دا وی شکریہ کہ وقت بہ وقت اوہ ساڈی رہنمائی کردے رہ‏‏ے۔

ماخذ

ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم

مورتاں

• 
  تخت جمشید دے کھنڈر
• 
  سونے تو‏ں تیار کردہ بھیڑ دا سر

حوالے

سلطنتاں دی تریخ

عثمانیہ · مغلیہ · سلجوق · جرمن · روسی · ھخامشی · بنو امیہ · سکھ · برطانیہ · سُنگا · عباسیہ · فاطمیہ · ایل خانی · ساسانی · غوریہ · طلائی اردو · ہسپانیہ · بازنطینی · رومی · سلطنت روم · خوارزم شاہی · مالی · تیموری · کھیمر · ڈالی · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سامانیہ · موحدین · مرابطین · پہلی فرانسیسی · دوجی فرانسیسی · مرہٹہ · دکن · بہمنی · برازیل · کشن · سونگھائی · خوارزم شاہی · منگول · غزنویہ