رومانوی تحریک
رومانوی تحریک نوں عموماً سرسید احمد خان دی علی گڑھ تحریک دا رد عمل قرار دتا جاندا اے۔ کیونکہ سرسید احمد خان دی تحریک اک اصلاحی تحریک سی۔ ایہ دور تہذیب الاخلاق دا دور سی تے تہذیب الاخلاق دی نثر عقلیت، منطقیت، استدلال تے معنویت دی حامل سی۔ ہور برآں تہذیب الاخلاق دا ادب مذہبی، اخلاقی، تہذیبی تے تمدنی قدراں نوں وقعت دی نگاہ توں دیکھدا سی ۔ اس جذبے تے احساس دے خلاف رومانی نوعیت دا رد عمل شروع ہويا تے جذبے تے تخیل دی اوہ رو جسنوں علی گڑھ تحریک نے روکنے دی کوشش کيتی سی ابھرے بغیر نہ رہ سکيتی۔ لیکن اس توں پہلے کہ رومانیت یا رومانوی تحریک دے بارے وچ پڑھیاں، اسيں ایہ دیکھ لاں کہ رومانیت توں کیتا مراد اے۔
رومانیت دا مفہوم
[سودھو]رومانیت اُتے بحث کردے ہوئے ڈاکٹر سید عبداللہ فرماندے نيں کہ ایہ لفظ جِنّا دل خوش کن اے، تشریح دے لحاظ توں اِنّا سہل نئيں اے۔ لغات تے فرہنگ، اصطلاحات دے انسائیکلوپیڈیا تے تنقید دیاں کتاباں اس سلسلے وچ وکھ وکھ کہانی سناندی نيں۔ اس لئی رومانیت دے متعلق کوئی متعین گل کہنا چاہن تو ایہی کہہ سکدے نيں کہ رومانیت دے معانی رومانیت نيں۔ بہر حال سید عبد اللہ رومانیت دا مفہوم بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ رومانیت دا اک ڈھیلا سا مطلب ایہ اے کہ ایہ اک ایسے اسلوب اظہار یا انداز احساس دا اظہار کردی اے جس وچ فکر کے مقابلے وچ تخیل دی گرفت مضبوط ہوئے۔ رسم و روایت کيتی تقلید توں آزادی خیالات نوں سیلاب دی طرح جدھر انہاں دا رخ ہو آزادی توں بہنے دتا جائے۔
مختصر ایہ کہ رومانی ادیب اپنے جذبے تے وجدان نوں ہر دوسری چیز اُتے ترجیح دیندا اے۔ اسلوب تے خیالات دونے وچ اوہدی روش تقلید دے مقابلے وچ آزادی تے روایت کيتی پیروی توں بغاوت تے جدت دا میلان رکھدی اے۔ رومانی ادیب حال توں زیادہ ماضی یا مستقبل توں دلچسپی رکھدا اے۔ حقائق واقعی توں زیادہ خوش آئند تخیلات تے خواباں دی تے عجائبات و طلسمات توں بھری ہوئی فضائاں دی مصوری کردا اے۔ دوپہر دی چمک تے ہرچیز نوں صاف دکھانے والی روشنی دے مقابلے وچ دھندلے افق چاندنی تے اندھیرے دی ملی جلی کیفیت اسنوں زیادہ خوش آئند معلوم ہُندی اے۔ ڈاکٹر محمد حسن رومانیت دی وضاحت کردے ہوئے فرماندے نيں کہ ”رومانیت“ دا لفظ رومانس توں نکلیا اے۔ تے رومانس زباناں وچ اس دا اطلاق اس قسم دی نثری منظوم کہانیاں اُتے ہُندا اے جنہاں وچ انتہائی آراستہ و پرشکوہ پس منظر دے نال عشق و محبت دی ایسی داستاناں سنائی جاندیاں سن جو عام طور اُتے دور وسطی دے جنگجو تے خطر پسند نوجواناں دی مہمات توں متعلق ہُندیاں سن۔ اس طرح اس لفظ دے تن خاص مفہوم نيں۔
- عشق و محبت توں متعلق تمام چیزاں نوں رمانی کہیا جانے لگیا۔
- بولی دی بناوٹ، سجاوٹ، آراستگی تے محاکاندی تفصیل پسندی نوں رومانی کہیا جانے لگیا۔
- عہد وسطی توں وابستہ تمام چیزاں توں لگاؤ، قدامت پسندی تے ماضی پرستی نوں رومانی دا لقب دتا گیا۔
مغرب وچ رومانیت
[سودھو]یورپ وچ ایہ تحریک کداں اُبھری اس سلسلے وچ کوئی حتمی گل کہنا مشکل اے۔ اُتے ایہ گل وثوق توں کہی جاندی اے کہ یورپ وچ اس تحریک دا دور عروج اٹھارواں صدی دے وسط تک محیط اے۔ اس تحریک نوں سب توں زیادہ مقبولیت فرانس، انگلستان تے جرمنی وچ حاصل ہوئی۔ انہاں ملکاں وچ اس دے پھیلنے دی وجہ حالات دی اوہ تبدیلیاں سن جنہاں دے زیر اثر لوگاں دے خیالات وچ تبدیلیاں رونماہوئیاں ایہ تبدیلیاں یورپ دے سیاسی تے سماجی انقلاگل کيتی مرہون منت نيں۔
ادبیات دے سلسلے وچ اس لفظ نوں سب توں پہلے 1781ءماں وارٹن تے برڈ نے استعمال کیتا۔ اس دے بعد 1820ءماں گوئٹے تے شلر نے ادبیات دے سلسلے وچ رومانیت دا اطلاق کرنا شروع کیتا۔ لیکن بطور اصطلاح اسنوں مادام ڈی سٹائل تے شیگل نے رائج کیتا۔ یورپ وچ رومانیت دا سب توں وڈا علمبردار روسو نوں تسلیم کیتا جاندا اے کیونکہ سب توں پہلے روسونے فردکی آزادی اُتے زور دتا۔ چنانچہ روسو دی اس گل نوں رومانیت دا مطلع کہاجاندا اے۔
” انسان آزاد پیدا ہويا اے، مگر جتھے دیکھو اوہ پابہ زنجیر اے ۔“
روسو دے خیال وچ انسان دی ناخوشی دا سب توں وڈا سبب تصنع تے بناوٹ اے تے اس چیز نوں وجود وچ لیانے دا سبب تہذیب و تمدن اے۔ روسو دے خیالات نے اہل یورپ نوں بہت زیادہ متاثر کیتا۔ لیکن روسو دا میدان سیاست تے عمرانیات توں اگے نئيں ودھا۔ جس دی وجہ توں ادب وچ انہاں جدید رجحانات دی ابتداءبعد دے ادیباں نے دی تے دھیرے دھیر اصول و ضوابط توں سرتابی دی روایت پیدا کيتی۔
اردو وچ رومانیت
[سودھو]اردو وچ رومانیت دی ابتداءاگرچہ انیہويں صدی دے آخری حصے وچ ہو چکی سی اُتے اسنوں فروغ ویہويں صدی دی پہلی جنگ عظیم دے بعد حاصل ہويا۔ اردو وچ اس کاآغاز سرسید تحریک دے رد عمل دے طور اُتے ہويا۔ سرسید عقلیت، مادیت تے حقائق نگاری پربہت زیادہ زور دتا تے فرد دی زندگی دی جذباتی تے رومانی پہلوآں نوں یکسر نظرانداز کے دتا۔ کچھ عرصہ تک ایہ سکہ چلدا رہیا لیکن بالآخر سرسید دے عقلی تے مقصدی ادب دے خلاف رومانوی ادیباں نے شدید احتجاج کیتا تے اس طرح شعر و ادب دی دنیا وچ نويں راہاں دی نشان دہی کيتی۔ تے اُس وقت دے حالات تے مغربی علوم دی آمد نے اس تحریک نوں اگے ودھنے وچ ہور مدد دتی۔
علی گڑھ تحریک دی عقلیت تے مادیت دے خلاف رد عمل وچ سر فہرست محمد حسین آزاد، میر ناصر علی دہلوی تے عبدالحلیم شرر سن ۔ انہاں لوگاں نے انہاں اسالیب نوں فروغ دینے دی کوشش کيتی جنہاں وچ ادیب دا تخیل جذبے دی جوئے تیز دے نال چلدا رہے۔ لیکن آزاد دی رومانیت کسی رد عمل دا نتیجہ نئيں سی بلکہ انہاں دی افتاد طبع دی نقیب اے۔ جدوں کہ اس دے برعکس میر ناصر علی دا رومانی عمل شعوری نظرآندا اے۔ میر ناصر علی نے سرسید احمد خان دے علمی و ادبی کارناواں اُتے نہ صرف تنقیدکی اے بلکہ انہاں نے سرسید احمد خان دی سنجیدہ نثر دا جامد خول توڑنے دے لئی انشاءپردازی دا شگفتہ اسلوب وی مروج کرنے دی کوشش کيتی۔ تے انہاں نے سرسید احمد خان دے مقابلے وچ ”فسانہ ایام“، ”صدائے عام جداں رسالے نکالے۔ عہد سرسید وچ شدید جذباتی رویے تے رومانی طرز احساوہدی اک ہور مثال عبدالحلیم شرر نيں۔ عبدالحلیم شرر نے مسلماناں دے اجتماعی اضمحلال دے خلاف رد عمل پیش کیتا تے اس شاندار ماضی وچ آسودگی تلاش دی جس وچ مسلماناں دے جاہ و جلال تے ہیبت و جبروت نے مشرق و مغرب دی طناباں کھچ رکھی سن۔اردو وچ جنہاں رومان پسنداں دا نام لیا جاندا اے اوہ ایويں نيں ۔
عبدل رحمان بجنوری
جوش ملسیانی
فراق گورکھپوری
مہدی افادی
مجنو گورکھپوری
صہبائی
عرش ملسیانی
اس دے علاوہ وی بوہت سارے رومان پسند نيں اردو ادب وچ لیکن باقاعدہ طور اُتے مغربی ادب دے سوا ٹھوس کوئی نئيں۔
رسالہ مخزنن
[سودھو]سرعبدالقادر نے ویہويں صدی دے آغاز دے نال ہی یعنی 1901ء وچ لاہور توں ماہنامہ مخزن جاری کیتا۔ جسنوں اردو دی عملی و ادبی رسائل وچ نمایاں مقام حاصل اے۔ اس رسالے دی اشاعت توں نہ صرف ایہ کہ رومانیت دی تحریک نوں تقویت ملی بلکہ بعد وچ آنے والی تحریکاں دی راہ وی ہموار ہوئی۔ اس رسالے وچ اپنے دور دے تمام رومانیت پسنداں نے لکھیا تے اس رسالے نے بوہت سارے ادبیاں نوں اردو دان طبقے توں روشناس کرایا۔
ابو الکلام آزاد
[سودھو]مولانا ابو الکلام آزاد دی رومانی نثر دا ذکر کردے ہوئے ڈاکٹر محمد حسن لکھدے نيں کہ انہاں دی آواز بلندیاں توں آندی اے تے انہاں دی بلند شخصیت دی طرح آسماناں توں تھلے نئيں اترتی اوہ اک پیغمبرانہ سطوت سکے بولدے نيں۔ انہاں دے لہجے وچ انفرادیت دی اوہ کھنک اے جو اس دور دے کسی تے نثر نگار دے ہاں نئيں ملدی۔ بقول قاضی عبدالغفار،
| ” | اردو ادب وچ کوئی دوسرا ادیب ایسا نظر نئيں آندا جس نے اس شدت دے نال اپنی انفرادیت دے تازیانے عوام دی ذہنیت اُتے مارے ہاں۔ | “ |
مولانا ابو الکلام آزاد نے نثر نوں نثریت توں آزاد کرایا تے اک علاحدہ اسلوب دی بنیادرکھی۔ انہاں معناں وچ آزاد جدید عہد دے پہلے صاحب طرز نثر نگار نيں جس نے اپنے طرز دے زیر اثر حکومت و فلسفہ دے دبستاناں نوں اپنے نغمہ رنگ دے اگے بے کیف کے دتا۔ انہاں دی نثر حکیمانہ ہونے توں زیادہ کچھ تے وی اے۔ انہاں نے ساڈے ایشیائی ذہناں اُتے انفرادیت دے تازیانے مارے پستی تے محرودمی ،ذلت تے کم ہمتی دا احساس دلایا اے جو تبدیلی دی شدید خواہش تے حال توں بے پناہ نفرت دی شکل وچ ظہور پزیر ہويا۔ انہاں دی نثر نے اردو ادب نوں اک نواں اعتماد بخشا۔ البتہ انہاں دی نثر دی اک خامی اے کہ اس اُتے ابوالکلام آزاد دے مطالعے دا بجھ لدا ہويا اے تے قاری اس توں متاثر ہونے دی بجائے فوراً مرعوب ہو جاندا اے۔ تے نثر دا تانا بانا خاصا الجھا ہويا اے تے اوہدی تقلید آسان نئيں۔
رومانوی شاعری
[سودھو]رومانوی فکر شاعراں اُتے وی کافی حد تک اثر انداز ہويا۔ تے اُس دور دے بوہت سارے شعراءنے اس اثر نوں اپنا یا۔ جنہاں وچ زیادہ تر شعراءآہستہ آہستہ سفر کردے ہوئے انقلاب تے حقیقت پسندی دی طرف گئے۔ اُس دور دے رومانی طرز فکر رکھنے والے شعراءمندرجہ ذیل نيں۔
علامہ اقبال
[سودھو]رسالہ مخزن وچ لکھنے والےآں وچ سر فہرست شاعر مشرق علامہ اقبال دا م اے۔ علامہ محمد اقبال دے اکثر ناقدین دا کہنا اے کہ اقبال دی شاعری وچ رومانوی اثرات نمایاں نظرآندے نيں۔ انہاں دے ہاں جذبات تے وجدان دی افراط تے غلبہ اس قدر زیادہ اے کہ جے انہاں نوں رومانوی شاعر کہیا جائے تو غلط نہ ہوئے گا۔ علامہ اقبال نے عقل و عشق دے لفظاں توں نواں جتھے بسایا تے اس جہان دی تعمیر وچ جذبہ تے وجدان دی اہمیت بنیادی اے۔ لیکن اقبال روسو دی طرح خودی نوں بے پناہ جذبے دی شدت پرعقل دے ذریعے نئيں بلکہ عشق یعنی اک شدید جذبے دی مد د توں قابو حاصل کرنے کامشورہ دتا۔اقبالنے اپنے کلام وچ جگہ جگہ جذبے تے وجدان دی بنیادی اہمیت اُتے زور دتا اے۔ مثلاً
| بے خطر کود پيا آتش نمرود وچ عشق | عقل اے محو تماشائے لب بام ابھی | |
| اچھا اے دل دے پاس رہے پاسبان عقل | لیکن کدی کدی اسنوں تنہا وی چھڈ دے |
اقبال دی رومانیت دا ذکر کردے ہوئے انور سدید لکھدے نيں کہ یونیورسٹی دی تعلیم دے دوران ہی اقبال دے رومانی شعراءماں متعارف ہوئے اس شاعری نوں پسند کرنے لگے بلکہ رومانیت نے انہاں دے قلب و ذہن اُتے قبضہ جما لیا۔ نقاداں نے اقبال دے ہاں رومانوی زاویاں دی نشادہی دی اوہ تن نيں۔ جنہاں وچ پہلا حسن از ل دی طلب و جستجو، ماضی دی عظمتاں نوں اججے کرنا تے رومانی کرداراں دی تخلیق شامل اے۔
اختر شیرانی
[سودھو]اردو رمانی شعراءماں اک اہم نام اختر شیرانی دا اے۔ اختر شیرانی دی شاعری وچ اک مخصوص رومانی نقطہ نظر ملدا اے۔ اُنہاں دے ایتھے حال توں گریز تے فرار دا رجحان نمایاں اے۔ اختر شیرانی زندگی دے ٹھوس حقائق دا سامنا کرنے دی بجائے تخیلی زندگی وچ پناہ لیندے نيں۔
اختر شیرانی دی شاعری وچ عورت نوں بنیادی حیثیت حاصل اے انھاں نے اردو ادب دی تاریخ وچ پہلی بار اپنی محبوباواں دے نام دے کھلم کھلا تے بے دھڑک اُتے جوش جذبات محبت ادا کیتے او ر اپنی محبت نوں اصل حیات قرار دتا۔ اختر شیرانی نے متوسط طبقے دی دوشیزہ نوں معشوقہ بنا کے اس دا نام لے کے شعرکہنے دی روایت پائی۔ چنانچہ اوہ کدی سلمیٰ دے رومان حسین دے تذکرے کردے نيں تے کدی عذرا، ناہید، پروین تے کدی شمسہ دے زہر آلود ہونٹاں دا ذکر کردے نيں۔ لیکن انہاں نے ماورائی لطافت تے سرمستی دی جس طرح پرستش دی اے اس توں گمان ہُندا اے کہ اوہ کسی خا ص محبوبہ دے غمزاں دا شکار ہونے توں زیادہ سرمستی و عشق اُتے عاشق اے۔ اختر دی گوشت پوست دی عورت وچ وی تخیل دا شبہ ہُندا اے۔
اختر شیرانی دی بعض نظماں وچ وطن پرستی دے جذبات وی ادا ہوئے نيں۔ اُتے وطن دا ایہ روپ وی نسائیت دا حامل اے۔ لیکن وطن اک ایسی محبوبہ اے جسنوں اختر نے ٹُٹ کے پیار کیتا اوراوہدی جدائی اس دے دل نوں غماں تے دکھاں توں ہمکنار کے دیندی اے۔ مختصر ایہ کہ اختر شیرانی متنوع جہات شاعر نئيں۔ انہاں دی شاعری دی سطحی جذباتیت نے انہاں نوں صرف نوجواناں دا شاعر بنا دتا۔ لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ اختر رومانیت دی اک توانا آوازنيں۔
| محبت دے لئی آیا ہاں وچ دنیا دی محفل وچ | محبت خون بن کے لہلہاندی اے میرے دل وچ | |
| ہر اک شاعر مقدر اپنااپنے نال لیایا اے | محبت دا جناں تنہا میرے حصے وچ آیا |
حفیظ جالندھری
[سودھو]حفیظ جالندھری دا شمار رومانوی شعراءماں ہُندا اے انہاں دے ایتھے ماضی پرستی دا رجحان غالب اے۔ اوہ مسلماناں دی عظمت رفتہ نوں وڈے مزے لے لے کے بیان کردے نيں۔ اس سلسلے وچ انہاں دی اک طویل نظم ”شاہنامہ اسلام“ خصوصی طور اُتے قابل ذکر اے۔ ماضی پرستی دے علاوہ حفیظ جالندھری دے ہاں فطرت پرستی دا رجحان غالب اے۔ انہاں نے بہت ساریاں نظماں لکھياں انہاں دی سب توں وڈی خوبی ایہ اے کہ انہاں نظماں وچ فطرت نوں تشبیہ دی مدد توں مسجسم کیتا گیا اے۔ فطرت اک خاص انداز تے جسمانی پیکر کے نال برآمد ہُندی اے۔ ”اٹھی حسینہ سحر “ وچ ایہ عمل کامیاب اے۔ حفیظ نے ہندی تے سب نرم و نازک الفاظ دا استعمال وی وڈی خوبی توں کیتا اے۔ ترنم تے موسیقیت دی طرف وی انہاں نے خصوصی توجہ دتی اے۔ تے بحراں دے انتخاب تے الفاظ دی ترتیب توں آہنگ نغمہ پیدا کیتا۔ نظماں دی ظاہری شک و صورت وچ وی انہاں نے انقلابی تبدیلیاں کيتیاں نيں۔
جوش ملیح آبادی
[سودھو]جیلانی کامران جوش ملیح آبادی دی شاعری دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ جوش بنیادی طور پررومانی شاعر نيں۔ لیکن انہاں دی رومانیت پیکر تے اجسام دی خوبصورتی ہی دا ذکر کردی اے۔ ڈاکٹر محمد حسن جوش دے متعلق لکھدے نيں کہ جوش جمالیات تے تلاش حسن توں زیادہ شدت جذبات دے پرستار نيں۔ انہاں دی رومانیت دی عام شکل مبہم افسردگی، نسوانیت تے ماورائت نئيں بلکہ گھن گرج، انقلابی آن بان تے پہاڑاں توں ٹکرانا نويں والے ولولے دی صورت وچ نمایاں ہُندی اے۔ جوش دی پوری شاعری شبابیات دی شاعر ی اے۔ اوہ جذبے دی بے باک سرکشی دے قائل نيں۔ اوہدی تڑپ دے پرستا ر نيں تے اسی تڑپ، اس جذباتی احساسنوں ادارک دا ذریعہ قرار دیندے نيں۔
اس وچ شک نئيں کہ جوش دے کلام وچ فلسفیانہ مضامین وی نيں۔ انہاں نے سائنس تے حکیمانہ شعور دی تعریف ہی نئيں کيتی اسنوں ورتیا وی اے لیکن انہاں سب دے باوجود جوش کابنیادی نغمہ رومانوی اے۔ انہاں دے فن وچ مختلف رجحانات تے ارتقائی منزلاں تے ادوار ملدے نيں لیکن جذبات و احساست اُتے انہاں دا زور ہر جگہ قائم رہندا اے۔
احسان دانش
[سودھو]نوائے کارگر، آتش خاموش، چراغاں، شیرازہ، مقامات، زخم، و مرہم تے فصلِ سلاسل، احسان دانش دے شعری مجموعے نيں۔ انہاں دی شاعری وچ درد و سوز و، غم روزگار تے زندگی دے نشیب و فراز دی جھلکیاں پائی جاندیاں نيں۔ انہاں دی رومانیت نے غربت دے داخلی احساس توں جنم لیا اے۔ انہاں دی شاعر ی وچ مسرت دا لمحہ نایا ب تے زندہ دلی دا شدید فقدان اے۔ انہاں دے ہاں آنسوئاں تے آہاں دی کمی نئيں۔ احسان دانش دے آنسو انسانی درمندی دے وفور توں پیدا ہُندے نيں تے ایہ اس وقت بہندے نيں جدوں تک انسانیت اُتے زوال آجاندا اے۔ تے پست و بلند وچ امتیاز پیدا کے دتا جاندا اے۔ احسان دانش دی رومانیت وچ ماضی دی یاداں تے فطرت پرستی نوں اہمیت حاصل اے۔ اس رومانیت دے نقوش انہاں دی نظموں” شام اودھ“، ”بیندے ہوئے دن“ ،” صبح بنارس“ وغیر ہ وچ جا بجا بکھرے ہوئے نيں۔
ڈاکٹر محمد دین تاثیر
[سودھو]ڈاکٹر محمد دین تاثیر دی شاعری دا مجموعہ ”آتش کدہ “ رومانی شاعری دا اک نمونہ اے۔ اوہ بیک وقت رومانوی تحریک توں وی وابستہ نيں تے ترقی پسند تحریک توں بھی۔ انہاں دیاں نظماں مثلا، انسان، دہقان دا مستقل ترقی پسنداں جداں اسلوب بیان لئی ہوئے نيں۔ رس بھر ہونٹ، دیوداسی، لندن دی اک شام تے مان وی جاؤ جیسی نظماں وچ اوہ رومانی شاعری نظر آندے نيں۔ انہاں دی آزاد نظماں اُتے مغرب دے رومانی شاعراں دا گہرا پرتو اے۔
ساغر نظامی
[سودھو]ساغر نظامی دی شاعری وچ خود پسندی نے اک قدر دی حیثیت اختیار کے لئی سی۔ چنانچہ انہاں نے اپنی ذات وچ کائنات دا جلوہ دیکھیا تے رومانی کرناں بکھیرنے دی بجائے انہاں نوں اپنی شخصیت دے نقطے اُتے مرتکز کرنے دی شعور ی کاش کيتی۔ ساغر دی رومانیت خود پسندی تے انائے ذات دا زاویہ وی پیش کردی اے۔ اسنوں نہ صرف اپنے وجود دا احساس اے۔ بلکہ اوہ ایہ بتے کرانے دی کوشش وی کردا اے کہ اوہ اپنے عصر دی آواز اے تے تغیر دی قوت اوہدی ذات وچ موجود اے۔
الطاف مشہدی
[سودھو]الطاف مشہدی دی رومانیت وچ ستارے، پھول، چاندنی راتاں، بیمار کلیاں، اُتے خواب فضائاں تے سحر کار ماحول نے وڈی خوبی توں جادو جگایا اے تے اس فضا وچ اس دا رومانی کردار ریحانہ، شمیم و عنبر بکھیر رہیا اے۔ موضوعات دی کمی دے باعث الطاف مشہدی دے ہاں تنوی دا احساس نئيں ہُندا۔ تے اوہدی بیشتر نظماں اک ہی مسلسل خیال دا بیانیہ نظرا تی نيں۔ مجموعی طور اُتے اوہ رومانی تحریک دی اک ایسی آواز اے جس وچ اختر شیرانی دی آواز وی شامل اے۔
رومانی افسانہ
[سودھو]اک طرح توں ارد و وچ افسانے دا آغاز ہی رومانی تحریک توں ہُندا اے۔ اردو ادب وچ افسانے وچ زیادہ تر دو رجحانات غالب رہے اک رومانی رجحان تے دوسرا ترقی پسند تحریک دا رجحان۔ ترقی پسند یا حقیقت پسند رجحان دی طرح رومانی رجحان وی اک مضبوط رجحان اے جس دا اثر ہر عہد دے افسانے وچ دیکھیا جا سکدا اے۔ رومانوی افسانہ چاہے کیسا وی ہو لیکن اس توں اسيں انکار نئيں کر سکدے کہ اردو وچ افسانے دی ابتداءرومانیت پسنداں دے ہتھوں ہوئی۔ آئیے چند اہم افسانہ نگاراں دے کم دا جائزہ لیندے نيں۔
سجاد حیدر یلدرم
[سودھو]سجاد حیدر یلدرم اردو دے پہلے افسانہ نگار نيں۔ رومانیت یلدرم دی شخصیت وی اے تے انہاں دا اسلوب فن بھی۔ ابتدائے شباب وچ ہی رومانی قسم دی بغاوت انہاں دے ذہن وچ پیدا ہو گئی سی۔ اوہ اپنے ماحول توں مطمئن نہ سن اُسنوں اپنے ذہن و خیال دے مطابق منقلب کرنے دے آرزو مند سن ۔
یلدرم ترکی ادب توں متاثر نيں۔ انہاں دے نزدیک زندگی وچ صرف ”محبت “ اک ایسا عنصر اے جو ادب تے افسانے جیسی صنف لطیف دا موضوع بن سکدا اے۔ انہاں دا خیال سی کہ ادب تے ادیب کوزندگی دے انہاں جھگڑےآں توں کوئی واسطہ نئيں رکھنا چاہیے جس وچ پھنس کے ادیب مصلح تے ادب کوپندو وعظ بننا پیندا اے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے اپنی تحریراں نوں عورت تے فطرت دے حسن تے انہاں دونے دے فطری رومان دے لئی وقف کے دتا سی ۔ انہاں دا موضوع عور ت تے مرد دی اوہ محبت سی جو فطرت دے قوانین دے سوا کسی تے قسم دی رسوم و قیود دی پا بند نہ سی۔ اس گل دا اظہار انہاں نے اپنے افسانےآں وچ کھلے طور اُتے کیتا اے۔ مثلاً خارستان و گلستان وچ لکھدے نيں کہ، ”عورت !، عورت! عورت! اک بیل اے جو خشک درخت دے گرد لپٹ کے اُسنوں تازگی، اسنوں زینت بخش دیندی اے ۔“
”عورت وچ حسن نہ ہُندا تو مرد وچ جرات تے عالی حوصلگی نہ ہُندتی۔ مرد وچ عالی حوصلگی نہ ہُندی تو عورت دی خوبصورتی تے دلبری رائیگاں جاندی۔“
یلدرم دی رومانیت دا ذکر کردے ہوئے انور سدید لکھدے نيں کہ یلدرم دی عطا ایہ اے کہ اس نے اردو ادب نوں تعلیم یافتہ عورت توں متعارت کرایا تے زندگی وچ اس دے کردار نوں تسلیم کیتا۔ اس وچ کوئی شک نئيں جدوں رسوا نے امراءکو اردو وچ پیش کیتا سی تو اوہ بالواسطہ طور اُتے اک طوائف نوں کوٹھے توں اتار کے خانہ نشین بنانے دے آرزو مند سن ۔ جدوں کہ یلدرم نے اس خانہ نشین نوں حریم ناز توں نکلنے تے اپنی لطافتاں توں زندگی نوں عطر بیز کرنے دی راہ سمجھائی۔
یلدرم محبت دے راستے وچ کوئی رکاوٹ نئيں چاہندے اوہ دو محبت کرنے والےآں دے وصال وچ مانع ہوئے۔ اوہ انہاں تمام قدراں دے خلاف نفرت پیدا کردے نيں جو آزادی دی راہ وچ حائل نيں۔ جنسی مسائل اُتے اوہ بالکل جذباتی نئيں ہُندے۔ یلدرم عریانیت تے سماجی قدراں توں براہ راست تصادم توں بچنے دے لئی اپنے افسانےآں وچ ہزاراں برس قبل دی کسی اجنبی دنیا دے قصے بیان کردے نيں۔
مختصر ایہ کہ یلدرم دی رومانیت وچ اک ایسا معصوم تحیر موجود اے جو بچے دے چہرے اُتے کھلونے حاصل کرنے دی آرزو توں پیدا ہُندا اے۔ اوہدی رومانیت وچ گہرائی یقینا نئيں لیکن جذبے دی سادگی تے ملائمت موجود اے۔
نیاز فتح پوری
[سودھو]نیاز فتح پوری دے افسانے اس بناوٹی وجود تے غیر حقیقی زندگی دی سب توں وڈی مثالاں ہیں”شاعر دا انجام “ ”شباب دی سرگزشت“ دے طرز تحریر تے اسلوب فکر وچ ”گیتانجلی “ سکے روحانی اسيں آہنگی جاندی اے۔ اوہی شکل اوہی انداز بیان تے تمناپسندی، اوہی گل توں گل اُتے وجد کرنے تے ہرچیز نوں اس طرح دیکھنے دی کوشش جداں اس دا ماورائی وجود اے تے اوہی حسن و عشق دے بارے وچ فلسفیانہ طرز خیال۔ انہاں سب چیزاں نے اردو افسانہ نوں وڈی مدت تک متاثر رکھیا اے۔
ان دی ابتدائی تحریراں وچ رومانیت دا غلبہ اے۔ ارضی چیز نئيں ملدی، ماروائی چیزاں مندیاں نيں۔ کردار نگاری وچ وی ماورائی یکسانی ملدی اے۔ انہاں وچ عام انسانی کردار اں دی نوک پلک انداز و ادا تے ارتقاءنئيں ملدا۔ شروع توں لے کے آکے تک اک بنیادی نغمہ اے جو شخصیت اُتے حاوی اے۔ انہاں دا پنا کوئی لہجہ بولی تے اندازِگفتگو نئيں۔ ایہ سب نیاز دی سجی سجائی بے حد ادبی بولی اے۔ اندا ز بیان دا انداز مکالماں دی عبارت توں ہُندا اے۔ ایہ نثر غالب، بیدل ذدہ شاعری دے مماثل اے۔ مناظر فطرت دا بے حد جذباتی بیان تے وفور شوق، تشبیہ تے استعارے دی بہندا ت دے نال ملدا اے۔
حجاب امتیار علی
[سودھو]حجاب امتیار علی دی شعریت اس توں وی زیادہ آراستہ تے ماورائی اے تے اس وچ جذگل کيتی فراوانی تے حسن معصوم دی دلکشی اے۔ انہاں دے ہاں تحیر دا عنصر اے۔ حجاب دی کہانیاں اک خاص انداز وچ واحد متکلم دے صیغے وچ لکھی گئی نيں تے انہاں دے سب کردار کم و بیش جانی پہچانی شخصیتاں نيں۔ روحی انہاں دا اپنا نام اے جسنوں اوہ ارضی سرزمین دی خوشگوار سیاحت وچ نال رکھدیاں نيں۔ ڈاکٹر یزدانی، شہزادہ مشہدی ایسے نام نيں جو انہاں دے قاری دے دوست تے آشنا ہون۔
مجناں گورکھپوری
[سودھو]مجناں گورکھپوری نے نیاز فتح پوری دے زیرا ثر افسانہ نگاری شرو ع کيتی۔ انہاں دا سب توں پہلا افسانہ ”زیدی دا حشر، اے جو شہاب دی سرگزشت توں متاثر ہو کے لکھیا گیا اے۔ اس وچ شک نئيں کہ مجناں دے افسانےآں وچ رومانیت دی اک سنبھلی ہوئی شکل ملدی اے۔ اس وچ جذبے دے وفور دے نال نال تشکیک دی جھلکیاں وی دکھادی دیندی نيں۔ دوسرے رومانوی ادیباں دی طرح مجناں گورکھپوری دے کردا ر وی غیر دلچسپ کاروباری دنیا وچ گھری ہوئی اجنبیت ار تصور پرست روحاں نيں جو ایتھے خواب دیکھنے آندی اں تے جنہاں دی تعبیر وچ درد و الم دے سوا کچھ وی نئيں۔ انہاں دے ہاں جذبہ اے جو ناکامیاں توں تھک کے خود اپنے آپ نوں تباہ کے لیندا اے۔ انہاں دا ہیرو وقت توں پہلے جوان ہو گیا اے۔ تے جدوں اوہ اپنے معصوم تصورات نوں شکست ہُندے دیکھدا اے تو خود وی اپنے آپ نوں تکلیف دینے تے عذاب وچ مبتلا کرنے دا عادی ہو جاندا اے۔ یگانہ، ثریا، ناصری ،سب اپنی شکست دی آوازاں نيں۔ مجناں دی کہانیاں وچ محبت، ناکامی دا دوسرا نام اے جس دی سزا تے پاداش سوائے گھل گھل کے مرنے دے تے کچھ نئيں۔
غرض ایہ کہ مجناں دا انداز ِبیان نیاز تے خلیقی دونے توں زیادہ سلجھا ہويا اے۔ اس وچ دشوار شاعرانہ نثر دی فراوانی نئيں۔ اوہ قصے بیان دے انداز وچ لکھدے نيں۔ لیکن گل بات وچ شعرپڑھنا تے موقع بے موقع اشعار نقل کرنا انہاں دے رومانوی طرز تحریر کيتی خصوصیت اے۔ اکثر انہاں دے کردار اشعار وچ گفتگو کردے نيں۔ انہاں دے افسانے جذباتی سپردگی دے آئینہ دار نيں، جنہاں نے اردو افسانہ نگاری اُتے وڈا اثر ڈالا اے۔
اس دے علاوہ ناول دے حوالے توں قاضی عبدالفغار نے رومانوی طرز نوں نويں حسن توں آشنا کیتا۔ “لیلی دے خطوط” فنی حیثیت توں نال نئيں کہلا سکدے نيں۔ لیکن انہاں وچ جذگل کيتی فروانی تے خطابت دا جوش اے تے اس لحاظ توں اوہ مکمل رومانوی تخلیق نيں۔