ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں
انتظامی تقسیم

انگریز اہلکاراں نے پہلی سکھ انگریز جنگ لئی بہانہ لاہور دربار دی فوج ولوں ستلج دریا دے چڑھدے ول اس علاقے وچ آؤن نوں بنایا، جس نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نال 1809ء دے معاہدہ وچ خود انگریز سرکار خالصہ دربار دی مالکی ہیٹھ علاقہ من چکی سی۔

رنجیت سنگھ دیاں ستلج دے چڑھدے پاسے مہماں

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دریا ستلج توں چڑھدے ولجتاں دا سلسلہ 1806 وچ شروع کیتا۔ دلدی ناں دا اک پنڈ نابھہ ریاست دے صدر مقام نابھہ توں کجھ ہی میلاں دی وتھّ اتے سی، پر ریاست پٹیالہ دا راجا صاحب سنگھ وی اس پنڈ اتے اپنی مالکی دسدا سی۔ ایوں ایہہ پنڈ دوواں ریاستاں درمیان نرنتر جھگڑے دا کارن بنیا ہویا سی۔ نابھے دا راجا جسونت سنگھ اپنے ورودھی(محالف) نالوں گھٹّ شکتی دا مالک سی، اس لئی اس نے جیند ریاست دے مالک راجا بھاگ سنگھ دی صلاحَ نال رنجیت سنگھ نوں اپنی مدد لئی بلایا۔ اس سمیں رنجیت سنگھ پھلور دے گھاٹ نوں پار کرکے مالوے وچ داخل ہویا اتے لدھیانہ، جگراؤں، رائیکوٹ اتے مالیرکوٹلا ہندا ہویا پٹیالے پہنچیا اتے کھنہ، پائل ہندا ہویا واپس پرتیا۔ اس موقعے راہ وچ پیندے کئی علاقے رنجیت سنگھ نے اپنے ادھین کر لئے اتے کجھ سرداراں نے اس دی ادھینگی پروان کیتی۔

اگلے ہی سال اک وار پھر رنجیت سنگھ ہریکے پتن توں دریا ستلج پار کرکے مالوے وچ آیا۔ اس وار اس نوں پٹیالے دی رانی آس کور نے سدا دتا سی، کیونکہ اوہ اپنے پتی، پٹیالے دے راجے صاحب سنگھ نال رہندی ان بن نوں رنجیت سنگھ دے پربھاو نال ختم کرواؤنا چاہندی سی۔ رنجیت سنگھ نے ہریکے پتن توں دریا ستلج پار کیتا اتے زیرا، دھرمکوٹ، بدھنی آدی ہندا ہویا پٹیالے پہنچیا۔ اوہ پٹیالے دے راجے اتے رانی درمیان صلح کروا کے تھانیسر، بوڑیاں، انبالہ لنگھ کے نرائنگڑھ دے قلعے اتے حملہ آور ہویا۔ اس قلعے نوں جتن اپرنت اوہ منیماجرا، کھرڑ، کھمانوں آدی وچ دی لنگھدیاں روپڑ دے ستھان توں دریا ستلج پار کرکے اپنے علاقے وچ پہنچیا۔ نرائنگڑھ دے گھیرے دوران رنجیت سنگھ دا اک ساتھی تارہ سنگھ گیبا، جو کہ ڈلیوالیا مسل دا سردار سی، ماریا گیا۔ اس مثل دا صدر-مقام راہوں وکھے سی۔ واپسی سمیں رنجیت سنگھ نے ڈلیوالیا دے علاقے اتے قبضہ کر لیا، جس نال اس مثل دا دریا ستلج توں پورب-دکھن وچ موگے دا علاقہ وی رنجیت سنگھ دے ادھین آ گیا۔

لہور دربار دے ستلج توں چڑھدے علاقے

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پچھلے دو سالاں دوران ستلج دریا دے پورب دکھن ولّ آ کے بہت سارے علاقیاں نوں اپنے قبضے وچ کر لین اتے انیکاں جاگیرداراں نوں اپنی این منوا لین دی کاروائی نے پھولکیاں ریاستاں اتے وڈے سکھ سرداراں نوں اپنی ہونی بارے چنتا وچ پا دتا۔ اوہناں نے رنجیت سنگھ دی ادھینگی توں بچن دا اکو-اک راہ دلی وچ چھاؤنی پا چکی ایسٹ انڈیا کمپنی دے انگریز ادھیکاریاں دی سرپرستی حاصل کرن وچ ویکھیا اتے اس منورتھ لئی سمپرک قایم کرن دے یتن کیتے۔ کمپنی وی چاہندی سی کہ دریا ستلج اتے دریا جمنا وچکارلا دوابا مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پربھاو توں مکت رہے۔ رنجیت سنگھ کمپنی دی اس سوچ توں بھلیبھانت جانو سی۔ اوہ جاندا سی کہ جے اس نے سمچی سکھ قوم دا مہاراجہ بننا ہے تاں اس توں پہلاں کہ کمپنی مالوے دے سکھ علاقے ولّ اس دے ودھن اتے روک لاوے، اس نوں مالوے دا ودھ توں ودھ علاقہ اپنے ادھین کر لینا چاہیدا ہے۔ اس سوچ نوں عمل وچ لیاؤن لئی اوہ اک وار پھر 1808 وچ ہریکے پتن توں دریا ستلج پار کرکے مالوے وچ داخل ہویا اتے مالوے دے دکھنی بھاگ دے چوخے علاقے نوں قبضے وچ لے کے واپس پرتیا۔ اس علاقے وچ اس دے دیوان موہکم چند ولوں مارچ 1808 وچ جتے پتو کی، بدھنی علاقے دے 15 پنڈ وی شامل سن۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ایہناں تناں اوسراں سمیں جتے علاقیاں وچوں بہت سارے علاقے اپنے مددگاراں وچکار ونڈ دتے۔ ونڈے گئے علاقیاں دا ویروا اس پرکار ہے :

• لدھیانہ، سرہند، کوٹ، جگراؤں، بسیاں اتے گھنگرانا علاقے دے 90 پنڈ راجا جیند نوں سونپے گئے۔
• کوٹ، بسیاں، جگراؤں اتے گھنگرانا علاقے دے 38 پنڈ راجا نابھہ دے حوالے کیتے گئے۔
• بدووال اتے جگراؤں علاقے دے 32 پنڈ گردتّ سنگھ لاڈوا نوں دتے گئے۔
• داکھا، کوٹ، بسیاں، جگراؤں اتے تلونڈی علاقے دے 106 پنڈ س: فتح سنگھ آہولوالیا، راجا کپورتھلہ نوں دتے گئے۔
• بدھنی دا علاقہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی سسّ سدا کور دے حوالے کیتا۔
• اس توں بناں مکتسر ولّ دا بہت سارا علاقہ سدھا مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ادھین جاں اس دی ادھینگی ہیٹھ آئے چھوٹے جاگیرداراں دے قبضے وچ رہا۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں دریا ستلج دے پورب دکھن ولّ ایہہ ملاں مارے جان توں چنتاتر ہوئے ریاستاں دے راجے اتے ہور سرداراں نے ایسٹ انڈیا کمپنی دی شرن(پناہ) وچ جان دا فیصلہ کیتا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے پرتیندھ وجوں مسٹر میٹکاف اتے ستلج دریا دے دکھن ولّ مالوا اتے سرہند علاقے دے مکھیاں درمیان 5 اپریل، 1809 نوں ہوئی سندھی سبندھی 3 مئی، 1809 نوں جاری کیتے گئے اطلاع نامے وچ درج دھارا 4 اؤں سی :

• 'جدوں وی عامَ جنتک بھلائی دے منورتھ ہت برطانوی سینا دا ایہناں مکھیاں دے علاقے وچوں دی گزرنا لازمی پرتیت ہووےگا، تاں ہر مکھی اپنے علاقے اندر برطانوی سینا دی سہائتا کریگا اتے اس نوں اناج اتے ہور ضرورتاں، جو منگیاں جان، اپنی پورن سمرتھا انوسار پردان کریگا۔' اس سمیں ستلج دریا دے دکھن ولّ مالوا اتے سرہند علاقے دے انگریز دی سرپرستی حاصل کر چکے مکھیاں وچ پٹیالہ، نابھہ، جیند، مالیرکوٹلا اتے فریدکوٹ دے راجیاں توں بناں کئی چھوٹے سردار وی شامل سن۔

ایسٹ انڈیا کمپنی نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نال مترتا دی سندھی کرن لئی مسٹر میٹکاف نوں اپنا دوت(سفیر) بنا کے بھیجیا۔ کئی مہینے نرنتر چلے وچار-وٹاندرے اپرنت دوواں دھراں وچ 25 اپریل 1809 نوں امرتسر دے ستھان اتے اک سندھی اتے دستخط کیتے گئے۔

اس سندھی دیاں شرطاں انوسار رنجیت سنگھ نوں ستلج-جمنا دوآبے وچ نویاں مہماں لے کے جان توں روک دتا گیا، پر پہلاں جتے اتے اس دے ادھیکار وچ چلے آ رہے علاقیاں نوں لاہور سرکار دا بھاگ منّ لیا گیا۔ اس سمیں ستلج دریا توں پورب-دکھن ولّ رنجیت سنگھ دی پربھوستا ادھین پروان کیتے گئے علاقیاں دا ویروا اس پرکار ہے :

• 1. ساہنیوال : لدھیانے دے انگریز ایجنٹ پاس لاہور دربار ولوں نیوکت ایجنٹ لالا رام دیال دی مالکی۔
• 2. بھرتگڑھ، بہلولپر، چمیلگڑھ اتے لابانگڑھ : جماندار خوش حال سنگھ دی مالکی
• 3. پھتہگڑھ اتے گھنگرانا : مالک پولا سنگھ اتے ٹکا سنگھ
• 4. دھرمکوٹ : حاکم رائے دے ادھین
• 5. چوہڑ چکّ : سوڈھی جواہر سنگھ دی مالکی
• 6. محلاں : س: سدا سنگھ دی جاگیر
• 7. سہولی : س: دھنا سنگھ ملوئی دی جاگیر
• 8. نورپور : س: مان سنگھ ککڑ دی جاگیر
• 9. سوہالا اتے ٹوڈرپر : س: میگھ سنگھ ککڑ اتے جماندار پیر بخش دی جاگیر
• 10. موتیوالا : س: دیا سنگھ، چمن سنگھ اتے سردار سنگھ دی جاگیر
• 11. تلونڈی سیداں اتے ڈھلواں
• 12. بٹر : سوڈھی جوگا سنگھ دی جاگیر
• 13. رسولپور : دیوان رنگی داس دی جاگیر
• 14. ایتیانا : بھائی رام سنگھ دی جاگیر
• 15. زیرا : سر بلند خاں دی جاگیر
• 16. ملوال : یوسف خان دی جاگیر
• 17. ممدوٹ اتے باہمنیوالا : قطب الدین خاں دی جاگیر
• 18. کھائی، وزیرپر اتے مرید کے : س: دھرم سنگھ دی جاگیر
• 19. ماڑی : س: فتح سنگھ سرہالی والے دی جاگیر
• 20. کاؤنکے : س: دھرم سنگھ اٹاری والے دی جاگیر
• 21. جھنڈیانا : س: جوند سنگھ دی جاگیر
• 22. راجیانا : بھائی ہری سنگھ اتے کروڑا سنگھ نوں دان وچ سونپیا
• 24. تگل : بھائی موہر سنگھ نوں دان وچ سونپیا

جہڑے علاقے سدھے طور اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ادھینگی منے گئے، اوہناں دا ویروا ایوں ہے :

• 1. بہک بودلاں، *2. کوٹکپورا، *3. مکتسر، *4. بھگتا، *5. امرالا، *6. سنگھاں والا، *7. ماکھووال۔

اس توں بناں کجھ ہور علاقے وی سن جہڑے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وبھنّ(مختلف) راجیاں اتے سرداراں وچ ونڈ دتے سن اتے جنہاں علاقیاں نوں اوہ لاہور دربار دا حصہ مندا سی، پر انگریز اس گلّ نال سہمت نہیں سن۔ ایہناں علاقیاں اتے اوہناں اتے قابض راجیاں/سرداراں دا ویروا اس پرکار سی :

• 1. پتوکی، بدھنی، ہمتپرے دا علاقہ جو مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سسّ مائی سدا کور دے قبضے وچ سی۔
• 2. تہاڑا، کوٹ عیسیٰ خاں، سدرخان، بسی، نرائنگڑھ، کھواسپرا علاقہ جس دا قبضہ مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں راجا فتح سنگھ آہلووالیا نوں دتا گیا سی۔ *3. ماچھیواڑا : سوڈھی فوجدار سنگھ دی جاگیر
• 4. چمکور : سوڈھی اتم سنگھ دی جاگیر
• 5. کلال ماجرہ : س: ہمت سنگھ جلھیوالا دی مالکی
• 6. گورو ہرسہائ : سوڈھی گلاب سنگھ دی مالکی 7
• . آنندپور : سوڈھی اچلا سنگھ، سوڈھی ترلوک سنگھ، سوڈھی رام سنگھ اتے سوڈھی چیت سنگھ دی جاگیر
• 8. سیالبا : س: دیوا سنگھ دوابیا دی مالکی 9. فروزپور : س: دھنا سنگھ دی ودھوا لچھمن کور دی مالکی

دوواں سرکاراں درمیان ڈھیر ساری خط وکتابت اپرنت ہوئے فیصلیاں انوسار پہلے ستّ علاقے تاں مہاراجہ رنجیت سنگھ دی مالکی والے منّ لئے گئے پر پچھلے دوواں علاقیاں بارے سہمتی نہ بن سکی۔

ہور تاں ہور، جد 3 نومبر 1834 نوں ریاست جیند دے راجے سنگت سنگھ دے بےاؤلاد مر جان کارن گدی دا کوئی وارث نہ رہا تاں گدی کس نوں سونپی جاوے؟ ایہہ نرنا انگریز ادھیکاریاں دے ہتھ سی۔ جد اوہناں جیند دے پوربلے راجے گجپت سنگھ دی اولاد وچوں دوجی مونہیں دے سروپ سنگھ نوں گدی دین دا فیصلہ کیتا تاں نال ہی ایہہ فیصلہ سنا دتا کہ سروپ سنگھ نوں کیول اوہ علاقہ دینا منیا گیا جو راجا گجپت سنگھ دے ادھیکار ہیٹھ سی۔ باقی علاقے وچوں جتھے بہتا علاقہ انگریزی علاقے وچ شامل کر لیا گیا، اتھے رنجیت سنگھ ولوں ستلج توں اس پاسے کیتے دھاویاں دوران دبے علاقیاں وچوں جیند نوں دتے پنڈ رنجیت سنگھ نوں واپس کرن دا فیصلہ ہویا۔ اس فیصلے انوسار رنجیت سنگھ نوں ہلوارا، تلونڈی، ادھی مدکی اتے ادھا گیاسپرا دتا گیا۔ ایہہ چارے پنڈ دریا ستلج توں پورب دکھن ولّ وسے ہوئے سن۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج دی حدبندی بیان کردیاں اکثر ہی ایہہ آکھیا/لکھیا جاندا ہے کہ دریا ستلج لاہور دربار اتے انگریزی راج درمیان پورب-دکھن ولّ دی سیما بناؤندا سی پر اپروکت ویروے توں سپشٹ ہو جاندا ہے کہ دریا ستلج توں پورب-دکھن ولّ پیندے سکھ وسوں دے علاقے مالوے دا وڈا حصہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی مالکی ادھین سی۔ پنجاب دے نقشے اتے نظر ماریئے تاں پتہ لگیگا کہ دریا ستلج دا پہاڑ توں میدانی علاقے وچ آؤن سار اس دے کھبے پاسے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ادھینگی والا علاقہ دریا دے نال-نال چلدا ہویا لدھیانے توں ہیٹھاں آ کے مالوے دے اندر ولّ دور تکّ چلا جاندا ہے۔ ایہہ ٹھیک ہے کہ ایہہ علاقہ کھیترپھل دی درشٹی پکھوں رنجیت سنگھ دی سلطنت وچ شامل کلّ کھیتر دا نگونا بھاگ ہی سی پر ایہہ مالوے وچ براڑ بنس دی ریاست فریدکوٹ نالوں کئی گنا ودھ سی اتے پھولکیاں ریاستاں نابھہ اتے جیند دے مقابلے اوہناں نالوں کجھ ہی گھٹّ ہووےگا۔

1809 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے پرتیندھ مسٹر سی. ٹی. میٹکاف اتے راجا رنجیت سنگھ درمیان ہوئی سندھی دی مد نمبر دو وچ اس علاقے دے حوالے نال لکھیا گیا سی، 'راجا کدے وی دریا ستلج دے دکھن ولّ اپنے جاں اپنے ماتحتاں دے ادھین علاقے وچ علاقے دیاں اندرونی لوڑاں پوریاں کرن واسطے لوڑیندے سینکاں دی گنتی توں زیادہ سینک نہیں رکھیگا، نہ ہی ادھرلے اپنے گوانڈھی مکھیاں دے حقاں جاں مالکیاں نوں دبائیگا۔'

اپروکت تتھّ عامَ بن چکی دھارنا کہ دریا ستلج انگریز اتے رنجیت سنگھ دے راج نوں وکھو-وکھو کردا سی، نوں غلط سدھ کردے ہن۔ اس گلّ دا ذکر کرنا اس لئی ضروری سی، کیونکہ ایہہ ہی علاقہ سی، جس ولّ لاہور دربار دی آ رہی سینک ٹکڑی نوں روکن توں وواد ودھیا سی۔

انگریز سکھ لڑائی توں پہلاں

گورنر جنرل ولوں خالصہ دربار دے سر اتے لدھیانے بٹھایا ایجنٹ میجر براڈفٹ جانبجھّ کے اجہیاں کاروائیاں کر رہا سی، جنہاں توں بھڑک کے خالصہ فوج لڑائی دے راہ پوے۔ اس دا مت سی کہ انگریز سرکار جویں ستلج توں پورب دکھن ولّ دے راجیاں اتے سرداراں دی سرپرست ہون کارن اوہناں دے راج پربندھ وچ دکھلئندازی کر سکدی ہے، ایوں ہی ستلج توں اس پاسے ستھت خالصہ راج دے علاقے بارے وی اس نوں اجیہا ادھیکار پراپت ہے۔ ایہو کارن سی کہ جد دسمبر 1844 وچ خالصہ فوج دی اک ٹکڑی نے اپنے علاقے کوٹکپورا جان واسطے دریا ستلج پار کیتا تاں اس نے دھکے نال اس ٹکڑی نوں واپس مڑن لئی مجبور کر دتا۔ اس گھٹنا دے نتیجے وجوں خالصہ فوج دے من وچ انگریز سرکار پرتی کڑتن دی بھاونا پیدا ہوئی۔ اس پچھوں کجھ ہور ایسیاں گھٹناواں واپریاں جو اس بھاونا نوں ہور پربل کرن دا کارن بنیاں۔ راجا سچیت سنگھ دے وارثاں نے اپنا خزانہ چوری-چھپے لاہور توں لیا کے فروزپور، جس تھاں نوں انگریز نے چھاؤنی بنایا ہویا سی، چھپا لیا۔ خالصہ دربار نوں پتہ لگا تاں اس نے انگریزاں توں ایہہ سمپتی واپس منگی پر انگریزاں نے اجیہا کرن توں نانہہ کر دتی۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں اپنے جرنیل دھنا سنگھ موڑ نوں مالوے وچ اس دا جدی-پشتی موڑ دا علاقہ دتا ہویا سی، جو نابھے دے راجے نے دھنا سنگھ دے وارثاں پاسوں کھوہ لیا۔ انگریز سرکار نے ایہہ علاقہ واپس دواؤن بارے لاہور دربار دی بینتی اسویکار کردیاں راجا نابھہ نوں اس دا مالک منّ لیا۔ 1845 وچ اک وار پھر جد گورنر جنرل دے ایجنٹ میجر براڈفٹ نے خالصہ فوج دے دریا ستلج توں پورب ولّ آؤن اتے اعتراز کیتا تاں سپشٹ ہو گیا کہ لڑائی ہو کے ہی رہیگی۔

بلدی اتے تیل پاؤن دا کم ادوں ہویا جد میجر براڈفٹ نے اپنی ایجنسی وچ نیوکت خالصہ دربار دے وکیل کرشن چند نوں 2 دسمبر 1845 نوں اپنے کیمپ وچوں نکل جان دا حکم دے دتا۔ انگریز لیکھکاں سر جارج کینپبیلّ، کننگھم آدی ولوں میجر براڈفٹ بارے لکھیاں لکھتاں توں ایہہ سٹہ نکلدا ہے کہ جیکر اس موقعے گورنر جنرل دے ایجنٹ دی ذمہ واری میجر براڈفٹ دی تھاں کسے ہور کول ہندی تاں انگریز سکھ لڑائی، گھٹو-گھٹو اس موقعے، نہیں سی ہونا۔ اس تتھّ دی پشٹی گیانی گیان سنگھ نے وی ایہناں شبداں وچ کیتی ہے، 'کننگھم جہے نیائیشیل اتہاسکاراں نے لکھیا ہے کہ براڈپھٹ جہے آدمی دا ایجنٹ ہونا ہی لڑائی دا کارن سی، کیونکہ اس نے جو کم وی کیتا دوناں سرکاراں وچ لڑائی ودھاؤن دا کیتا۔'

میجر براڈفٹ گورنر جنرل ولّ وار-وار اجہیاں رپورٹاں بھیج رہا سی، جنہاں توں خالصہ فوج ولوں انگریزی علاقے اتے حملہ اٹلّ پرتیت ہندا سی۔ کمپنی بہادر دی سرکار نے میجر براڈپھٹّ دیاں رپورٹاں اتے خالصہ دربار وچ چل رہی آپا-دھاپی اتے مار-دھاڑ نوں ویکھدیاں کئی مہینے پہلاں ہی اپنی فوج نوں تیار کرنا شروع کر دتا سی۔ ایہو کارن سی کہ گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ نے جون 1845 وچ ہی سمبھاوی گھٹنا ستھان توں لگبھگ اک ہزار میل دور بنگال وچ ہی بیٹھے رہن دی تھاں گھٹنا ستھان دے نیڑے جان دا فیصلہ کیتا اتے کسے ہنگامی ستھتی وچ کونسل دی صلاحَ لئے بناں فیصلہ کرن دا ادھیکار پراپت کر لیا۔ اوہ دسمبر دے شروع وچ انبالہ پجّ گیا، تاں جو لاہور دربار وچ واپرن والی ہر گھٹنا اتے دربار دی ہر کاروائی نوں نیڑیوں واچ سکے۔ انگریزی سینا نوں وی پنجاب دیاں سرحد دے نیڑے تعینات کردیاں تیار رہن دا حکم کیتا گیا۔ اس نوں ویکھدیاں سکھ سینا وی مورچے سنبھالن لگی۔

انگریزی فوج دی مدد لئی دیسی ریاستاں توں منگ

1845 دے انتلے مہینے گورنر جنرل اتے انگریزی فوج دا کمانڈر ان چیف دوویں خالصہ راج دی سرحد دے نیڑے پہنچ چکے سن۔ گورنر جنرل 2 دسمبر نوں امبالے پہنچیا۔ اتھے اتر-دکھنی کھیتر لئی اس دا ایجنٹ میجر براڈپھٹ وی اس نوں آ ملیا۔ ستلج دریا دے دکھن ولّ دے دیسی راجیاں اتے سرداراں نال اپریل، 1809 وچ ہوئی سندھی وچ کسے لڑائی موقعے انگریز سرکار دی مدد کرن دی گلّ تاں لکھی گئی سی پر پچھلے سمیں وچ اجیہا کوئی اوسر(موقعہ) نہیں سی آیا۔ انج انگریز سرکار اکثر ہی ریاستاں پاسوں سینک مدد لے لیندی سی۔ انگریزی علاقے وچ لگن والے میلیاں سمیں امن-امان بنائی رکھن لئی نیڑلی ریاست توں سپاہی منگ لئے جاندے سن۔

انگریز سرکار نوں کسے چھوٹے-موٹے سردار ولوں منمانیاں کرن دی شکایت ملدی تاں نیڑلی وڈی ریاست نوں حکم کیتا جاندا کہ اس آکھڑ خاں سردار نوں سدھے راہ لیاندا جاوے۔ کسے انگریزی علاقے وچ بدئمنی پھیلن دی صورتَ وچ اتھے نیڑلی ریاست نوں آکھ کے پولیس چوکی بٹھا دتی جاندی۔ پر اجیہا استھائی طور 'تے ہی ہندا سی۔ اجیہی لوڑ دا فیصلہ کرن دا ادھیکاری خود گورنر جنرل دا ایجنٹ ہی سی کہ اس نے کسے اک جاں ودھیرے ریاستاں توں کدوں اتے کنی اجیہی مدد منگنی ہے۔

جد 1841 وچ مسٹر جارج کلارک گورنر جنرل دا اتر-پچھمی کھیتر دا ایجنٹ بن کے آیا تاں اس نے ساریاں ریاستاں دے مالی سادھناں دا اندازہ لا کے اوہناں واسطے لازمی کیتا کہ اوہ ہمیشہ واسطے اک نشچت گنتی وچ گھوڑسوار انگریزی سیوا لئی تیار رکھن۔ اس نے اس کھیتر دیاں 5 ریاستاں-پٹیالہ، نابھہ، جیند، ملیرکوٹلا اتے فریدکوٹ نوں ایہہ لوڑ پوری کرن دے یوگ سمجھیا۔ اس نے ایہناں پنجاں ریاستاں نوں 9 ہزار گھوڑسوار انگریز سرکار دی سیوا لئی تیار کرن دا حکم دتا۔ اس وچوں وڈی گنتی ارتھات 4 ہزار گھوڑسوار سینک کیول پٹیالہ ریاست دے ذمےّ لائے گئے۔ ہن اوہ موقع آ گیا سی، جد انگریز سرکار نوں دیسی ریاستاں ولوں سینک سہائتا لین دی لوڑ سی، نال ہی راشن آدی وی پراپت کیتا جانا سی۔ فلسروپ میجر براڈپھٹ نے کیول وڈیاں ریاستاں نوں ہی نہیں، چھوٹیاں-چھوٹیاں ملکھاں دے مالکاں نوں وی انگریزی سینا واسطے راشن اپلبدھ کرواؤن واسطے حکم دتا۔ ایہہ منگ ملکھ دے مالک دے سادھناں نوں آدھار بناؤن دی تھاں کنی آپہدرے ڈھنگ نال کیتی گئی سی، اس دا انومان اس تتھّ توں لایا جا سکدا ہے کہ 41 ملکھ مالکاں، جنہاں توں کئی-کئی ہزار من راشن دین دی منگ کیتی گئی سی، وچوں 12 اجیہے سن، جو اک دانہ بھر وی نہیں سن دے سکے۔ انگریزی سینا نوں مدد دین دے حکم انبالہ توں ہی جاری ہونے شروع ہو گئے۔

انگریزی سینا نے امبالے توں مدکی پجن واسطے کھنہ، سرائے لشکری خاں، لتالا، رائیکوٹ، بسیاں وچ دی ہو کے جان دا راہ چنیا۔ ایہہ اک موقع میل سی کہ اس وچوں بہتا علاقہ اوہ سی جو مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سمیں-سمیں دریا ستلج دے اس پاسے جتے علاقیاں وچوں راجا نابھہ نوں دتا سی۔ انگریزی سینا دا راہ مکھ طور 'تے نابھہ ریاست دے علاقے وچ دی گزردا ہون کارن انگریزی سینا دی سکھاویں یاترا لئی پربندھ دا ودھیرے بوجھ وی ریاست نابھہ اتے ہی پینا سی اتے پیا وی۔ اس لئی 5 دسمبر 1845 نوں، جد اجے گورنر جنرل امبالے ہی رکیا ہویا سی، ساریاں ریاستاں دے راجیاں سمیت راجا نابھہ نوں حکم دتا گیا کہ گورنر جنرل اپنے لام-لشکر سمیت 10 دسمبر نوں کھنے پہنچیگا، اس لئی گورنر جنرل اتے پچھے-پچھے آ رہی انگریزی سینا دے کھنے وچ رکن دے دناں لئی لوڑیندے راشن پانی دا پربندھ کیتا جاوے۔ نابھہ ریاست دے راجے نوں وی اس دے وکیل راہیں ایہہ حکم بھیجیا گیا۔ بھاویں کھنے دے رسد بھنڈار وچ راشن پجدا کرن واسطے دوجے راجیاں اتے سرداراں نوں وی حکم بھیجیا گیا سی پر کیوں جو اس تھاں توں نابھہ ریاست دا علاقہ گوانڈھ وچ سی، اس لئی ایجنٹ آس رکھدا سی کہ ودھیرے راشن اتے ضرورت دیاں ہور چیزاں کھنہ نیڑلے نابھہ ریاست دے علاقے وچوں آوے۔ گورنر جنرل نے کھنے توں دوراہے نیڑے سرائے لشکری خاں توں ہندیاں ہویاں بنوالا، مغل ماجرہ، مکسودراں، کوڈلی، گھنگس، بٹاہری، لہرا (جو خالصہ راج دا پنڈ سی)، رسولپور، لتالا، آنڈلو، رائیکوٹ وچدی بسیاں پجنا سی۔ 10 دسمبر نوں راجا نابھہ دے وکیل لالا کور سین نوں ہدایت کیتی گئی کہ لشکری خاں توں بسیاں تکّ سڑک بنائی جاوے۔

گورنر جنرل ولوں لڑائی دا رسمی اعلان کیتے جان توں پہلاں ہی اس دے ایجنٹ میجر براڈپھٹ نے 12 دسمبر دے دن ستلج توں پورب ولّ دے سارے مکھیاں نوں ایہہ 'مراسلا' بھیجیا، 'جس طرحاں ایہہ ہر کسے دی وفاداری اتے دوستی دی پرکھ کیتے جان دے دن ہن اتے جویں کہ برطانوی سرکھیا ادھین آؤن دے دن توں دیسی مکھی اتے ہور سارے نرنتر امن-شاتی دا انند لے رہے ہن، اس لئی اوہ اس سرکار، جہڑی اوہناں دے بھوکھی ہتاں نوں وستھار دیویگی، دی سیوا کرن لئی وچنبدھّ ہن۔ اس سنبندھ وچ وکھائی گئی بے رخی اوہناں دے پکھ اتے اہسانپھراموشی سمجھی جاوے گی۔ تہاڈے موہتمد اتے وکیل نوں رسالے، پیدل اتے ہتھیاربند رجمینٹاں نوں لوڑیندے سازو-سامان، ڈھوآ-ڈھوائی دے سادھناں دے سمیت بناں کسے دیری دے نمنہستاکھری ساہمنے پیش ہون دا حکم دتا گیا ہے۔ تہانوں اپنی فوج نال اپنے کسے یوگ رشتے دار اتے تجربیکار فوجی افسر دی ڈیوٹی لاؤنی چاہیدی ہے۔ گھوڑسواراں دے گھوڑے اتے ہتھیار ودھیا ہون اتے پیدل جوان تجربیکار اتے پھرتیلے ہون۔

تہاڈے موہتمد ساریاں لوڑاں دا وستھار تہانوں دسّ دینگے۔

تہاڈے ذیلداراں نوں تہاڈے راہیں لیوی جمع کرواؤن لئی ہدایت کیتی گئی ہے، اس موقعے اس بارے کوئی وواد نہ کھڑھا کیتا جاوے، اس دا فیصلہ پچھوں کر لیا جاویگا۔' ایہہ حکم نابھے دے راجے نوں وی بھیجیا گیا۔ اس ریاست توں 400 گھوڑسوار، 400 پیدل سینک، 2 توپاں اتے 25 زمبوریاں دی منگ کیتی گئی۔

گورنر جنرل ولوں لڑائی دا اعلان

کھنے توں چل کے گورنر جنرل دے لام لشکر نے 12 دسمبر نوں دوراہے نیڑے لشکری خاں دی سراں وچ ڈیرہ کیتا جتھوں گورنر جنرل نے 13 دسمبر 1845 نوں لاہور دربار نال یدھ چھڑن دا اعلان کردیاں دریا ستلج دے پورب-دکھن وچ پیندے خالصہ راج دے علاقے نوں کھوہن بارے ایہہ فرمان جاری کیتا، 'گورنر جنرل، مہاراجہ دلیپ سنگھ دے ستلج دریا دے کھبے اتھوا برطانوی پاسے دے علاقے ضبط کرکے برطانوی راج وچ شامل کرن دا اعلان کردا ہے۔' اس فرمان وچ انگریزی سرکھیا پراپت دیسی ریاستاں دے مکھیاں اتے سرداراں نوں وی اوہناں نال 1809 وچ ہوئی سندھی دا حوالہ دندیاں سدا دتا گیا کہ 'سانجھے دشمن نوں سزا دین اتے ایہناں ریاستاں وچ امن بنائی رکھن ہت کھلھے دل نال برطانوی سرکار دی مدد کیتی جاوے۔' نال ہی ایہہ تاڑنا وی کیتی گئی کہ 'جہڑے مکھی سرکھیا پردان کرن والی شکتی پرتی بندی ایہہ ذمہ واری نبھاؤن وچ پھرتی اتے نشٹھا وکھاؤنگے، اوہ اپنے ہتاں وچ جھٹپٹ وادھا ہو رہا ویکھنگے اتے جو اس دے الٹ راہ اختیار کرنگے، اوہ برطانوی سرکار دے دشمن گردانے جانگے اتے اس انوسار سزا دے بھاگی ہونگے۔' اس اعلان وچ ستلج دے پوربی کنڈھے توں ارار ولّ خالصہ راج دی پربھوستا ادھین وسدی عامَ جنتا نوں شانتی بنائی رکھن دی صورتَ وچ پورن سرکھیا دین دا بھروسہ دندیاں کیہا گیا سی کہ ہتھیاربند ٹولے، جہڑے اپنیاں گتیودھیاں دا تسلی بخش سپشٹیکرن نہ دے سکنگے، جنتک امن نوں بھنگ کرن دے دوشی منے جانگے۔

انگریزی راج دی سرپرستی حاصل کر چکے انگریزپرست لوکاں دا اک اجیہا ورگ وی سی، جس دی مالکی خالصہ راج دی ادھینگی ہیٹھلے علاقے وچ پیندی سی۔ کمپنی اتے خالصہ راج درمیان لڑائی ہون دے فلسروپ اوہناں نوں مالی نقصان ہونا قدرتی سی۔ اس فرمان وچ گورنر جنرل نے اوہناں نوں بھروسہ دوایا کہ اوہناں دے صحیح-صحیح ادھیکاراں اتے لابھاں نوں پچھاندیاں اوہناں نوں سرکھات رکھیا جاویگا۔ اس دے الٹ برطانوی راج دی رعایا بن چکے پر لاہور دربار دی نوکری کرن کارن اس اعلان دی النگھنا کرن والے ویکتیاں نوں برطانوی سرکار دے دشمن گھوشت کردیاں اوہناں دی ستلج دریا دے پورب ولّ پیندی جائداد ضبط کر لین دی چتاونی دتی گئی سی۔

راجیاں/سرداراں خلاف کیتیاں کاروائیاں

ادھر گورنر جنرل ولوں اجیاے اعلان کیتے جا رہے سن، ادھر اسے دن میجر براڈفٹ نے ایہہ الزام لا کے کہ اس ولوں نابھہ ریاست نوں کھنہ وکھے رسد پجدی کرن متعلق دتے گئے حکماں دی ڈھکویں پالنا نہیں ہوئی اتے کھنے دے رسد بھنڈار وچ لوڑیندی مقدار وچ راشن نہیں بھیجیا، ریاست دیاں دو ملکھاں دہیڑو اتے املوہ ضبط کرن دا اعلان کر دتا۔ ایجنٹ نے رسالدار شاہمت خاں نوں حکم دتا کہ اس علاقے توں 10 روپئے روزانہ دستک وجوں اگرااے جان اتے اس علاقے نوں خاص علاقہ سمجھ کے اتھوں رسد اکٹھی کیتی جاوے۔ حکم عدولی کرن دی صورتَ وچ اس نوں سخت کاروائی کرن دی چتاونی دتی گئی۔ انہیں دنیں ہی میجر براڈپھٹ نوں اطلاع ملی کہ لاہور دربار دا اک کرندا بھائی رام سنگھ نابھے آ کے نابھے دے راجے دوندر سنگھ نوں ملیا اے۔ میجر براڈفٹ نوں اس وچوں بغاوت دی بوء آئی اتے اس نے راجا دوندر سنگھ نوں ترنت آ کے ملن دا حکم کیتا۔ راجا دیوندر سنگھ ولوں اس نوں ملن وچ دیری کیتے جان توں ناراض ہوئے میجر براڈپھٹ نے ریاست نابھہ ولوں راشن دی سپلائی تسلی بخش نہ کرواؤن دا الزام لا کے ریاستی علاقہ ضبط کیتے جان دا پہلا حکم جاری کیتے جان توں دو ہی دن پچھوں نہ صرف لتالے دا علاقہ ضبط کرن دا اعلان کر دتا، سگوں اتھوں دے کاردار کانھا ملّ نوں اپنے کیمپ وچ اپنی نگرانی ہیٹھ رکھن اتے تھانیدار گلاب سنگھ، جو رشتے وچ نابھے دے راجے دوندر سنگھ دا سہرا لگدا سی، نوں اپنے معاون مسٹر کسٹ نال بتمیزی ورتن دے الزام وچ بندی بنا کے کیمپ وچ ہی رکھن دا حکم دتا۔ مالیرکوٹلے نوں حکم دتا گیا کہ 100 گھوڑسوار بھیج کے لتالے دے علاقے نوں قبضے وچ لے لوے۔

انج مخالف دھر نال گنڈھ-تپّ کرن دی شنکا وچ رسد نہ سپلائی کرن دے بہانے ایہہ سزا کنی کو جائز سی، اس بارے میجر براڈپھٹ دے مارے جان پچھوں آئے ایجنٹ نے بڑی دلچسپ جانکاری دتی اے۔ نابھے دے راجے نوں لڑائی درمیان تعاون نہ دین دے الزام وچ سزا دا نرنا کرن لئی گورنر جنرل دے سیکٹری ول لکھے اپنے پتر نمبر 184 متی 18 ستمبر 1846 وچ اس نے لکھیا، 'لتالے وچ کھادھ پدمعنےآں نالوں گڑ دی گھاٹ مسٹر کسٹ دی ناراضگی دا کارن بنی۔ مگر جیکر گڑ مہیا کیتے جان دی اچھا ہندی، تاں لتالا اک پنڈ ہون دی تھاں قصبہ ہون کارن اتھوں 10-12 من گڑ مہیا کیتا جانا مشکل نہیں سی۔' میجر براڈپھٹ نے لتالے دے راشن بھنڈار دا جائزا لین واسطے لیفٹینینٹ لیک دی ڈیوٹی لائی سی، اس لئی نویں ایجنٹ ولوں اس معاملے بارے اس دی رپورٹ منگی گئی۔ لیفٹینینٹ لیک نے اپنے اتر وچ لکھیا، 'لتالے دے قصبے وچ وڑن اتے مینوں دو تھاواں وکھائیاں گئیاں۔ اک تھاں چھولے جمع کیتے گئے سن اتے دوجے تھاں آٹا۔ اس مطابق میں اتھے نابھے دے ایجنٹ نوں رسد بھنڈار اتے چھڈیا اتے کیہا کہ راشن لوڑ مطابق ونڈیا جاوے۔ مقدار بارے میں ایہہ نہیں کہہ سکدا کہ ایہہ اس ویلے لتالے اکٹھی ہوئی فوج دی لوڑ واسطے کافی سی پر نابھہ کاردار دے بیان نوں صحیح ٹھہراؤن وچ میں انا کو کہہ سکدا ہاں کہ کیوں جو اوہناں نوں صرف تن دن پہلاں راشن اکٹھا کرن دے حکم ملے سن، جس کارن لتالے وچ دی وڈی گنتی وچ لنگھن والی فوج لئی چوکھا راشن اکٹھا کر سکنا اوہناں واسطے مولوں ہی مشکل سی۔

کم جاری

ادھر میجر براڈپھٹ نابھہ ریاست دے اک پچھوں دوجے علاقے ضبط کرن دے حکم سنا رہا سی، ادھر راجا نابھہ سرکار متعلق اپنی سمرپن بھاونا پرگٹائ رہا سی۔ اس نے میجر براڈپھٹ ول 14 دسمبر 1845 نوں لکھے پتر وچ پہلاں تاں انگریزی فوج ولوں شملے دے پہاڑی علاقے وچوں گورکھیاں نوں پچھے دھکن، بیکانیر دی سمت وچ فوج بھیجن اتے قابل دی مہم دوران فوج بھیج کے، معاشی مدد دے کے، راشن اتے اس دی ڈھوآ ڈھہائی دے انتظام کرکے اتے ہور پربندھاں وچ مددگار ہو کے سرکار متعلق اپنی وشواسپاترتا، دوستی اتے سیوا دی جانکاری دتی اتے پھر لکھیا، 'ہن جد برطانوی سرکار لاہور سرکار نال لوہا لین والی اے، میں دلوں منوں سرکار دی سیوا کرن نوں تیار ہاں۔ جویں تسیں ہدایت کیتی سی، میں تہاڈے حکم ماتحت چلن لئی اپنی فوج روانہ کر دتی اے۔ میں جنی وی مقدار وچ رسد اکٹھی ہو سکے اتے گڈے جنے مل سکن، بناں کسے دیری دے بھیج رہا ہاں۔

نابھے دے راجے دوندر سنگھ نے اپنے خزانے وچ نقدی روپ وچ پیا 4 لکھ روپیہ وی انگریز سرکار نوں دین دی پیش کش کیتی۔ اس نے لکھیا، 'میں مکمل طور اُتے تہاڈی مدد اتے برطانوی سرکار دی سرکھیا اتے انحصار کردا ہاں۔' اس نے وائس رائے نوں بھیجے جان لئی اک پتر وی میجر براڈپھٹ نوں بھیجیا، جس وچ اپرلیاں ساریاں گلاں لکھن دے نال-نال لاہور سرکار نال کسے قسم دا تعلقات نہ ہون دا بھروسہ دوایا گیا سی اتے اس لڑائی وچ جاتی طور اُتے شامل ہون دی پیش کش کیتی گئی سی۔ اس نے برطانوی سرکار ولوں 'ساڈے بھلے واسطے' لدھیانے وچ چھاؤنی پاؤن واسطے دھنواد وی کیتا سی۔

پہلی اینگلو سکھ لڑائی دی پہلی جھڑپ 18 دسمبر، 1845 نوں فروزپور توں دکھن ول مدکی دے ستھان اُتے ہوئی اتے آخری جھڑپ 10 جنوری، 1846 نوں سبھراؤں دے ستھان اتے۔ اس عرصے دوران 22 دسمبر 1845 نوں پھیرو شہر، 21 جنوری 1846 نوں بدووال اتے 28 جنوری 1846 نوں الیوال دی جنگ لڑی گئی۔ میجر براڈپھٹ 22 دسمبر نوں ہوئی پھیرو شہر دی لڑائی وچ ماریا گیا۔ اس لڑائی وچ سکھ فوج دی ہار ہون اپرنت کمپنی بہادر اتے لاہور دربار درمیان 8 مارچ، 1846 نوں سندھی ہوئی۔ ساڈا موضوع ایہناں لڑائیاں دے پھلار وچ جان دا نہیں، اس لئی اسیں اس پکھ نوں اتھے ہی چھڈدیاں پہلے انگریز سکھ لڑائی دے خاتمے توں اگلی گل کردے ہاں۔

اسیں اپر ذکر کر چکے ہاں گورنر جنرل دے اتر-مغربی کھیتر دے ایجنٹ میجر براڈپھٹ نے نابھہ ریاست دے راجے ولوں راشن دی سپلائی نہ کرواؤن بدلے اس دے کجھ علاقے ضبط کر لئے سن، ایوں ہی جیند ریاست پاسوں ڈھوآ-ڈھوائی لئی منگے اوٹھاں دی کامیابی نہ ہون کارن اس نوں جرمانہ کیتا گیا سی۔ آہلووالیا سردار نوں کھنے راشن پجدا کرن لئی آکھیا گیا سی پر اس ولوں اجیہا نہ کرن کارن گورنر جنرل دے ایجنٹ نے اس دی مالکی ہیٹھلا قصبہ ایسڑو ضبط کر لیا سی۔ گورنر جنرل دے ایجنٹ براڈپھٹ ولوں کھنے راشن پہنچاؤن وچ ناکام رہن دے الزام وچ کھیڑی دے سردار بسنت سنگھ دی ملکھ ضبط کرن دا حکم وی دتا گیا۔ اس توں بناں لاڈوا دی ملکھ دا سکھ مالک سردار اجیت سنگھ تاں لاہور دربار ولوں انگریزی فوج نال آڈھا لین والیاں وچوں سی۔ اس دے الٹ فریدکوٹ دے سردار پہاڑا سنگھ نے مدکی دی لڑائی اپرنت، جد دوویں فوجاں اک-دوجی دے ڈر کارن میدان چھڈّ گئیاں سن تاں، سکھ فوج بارے انگریز ادھیکاریاں نوں اطلاع دے کے اوہناں نوں اپنی عزت بچا لین دا موقع دتا سی۔ پہاڑا سنگھ دی کارگزاری بارے دیشبھگت شاعر شاہ محمد دیاں ایہہ پنکتیاں پڑھنیاں بندیاں ہن :

پہاڑا سنگھ سی یار فرنگیاں دا، سنگھاں نال سی اس دی غیرسالی۔

اوہ تاں بھجّ کے لاٹ نوں جا ملیا، گل جا دسی ساری بھیت والی۔

ایتھوں ہرن اے ہو گیا خالصہ جی، چوداں ہتھاں دی مار کے جان چھالی۔

شاہ محمدا سانبھ لے سلاکھانے، چھڈّ گئے نے سنگھ میدان خالی۔

بے شکّ ایہناں پنکتیاں وچوں پہاڑا سنگھ دی اپنی قوم متعلق گداری دی جھلک ملدی اے پر انگریز سرکار دے نظریہ توں ایہہ انگریزپرستی دی ودھیا مثال سی۔ اپنے پکھ اتے خلاف وچ ملدیاں اداہرناں نوں ویکھدیاں لاہور دربار نال سندھی ہون توں پہلاں ہی انگریز ادھیکاریاں نے ستلج توں مشرق ول دیاں دیسی ریاستاں ولوں ملے تعاون دا ملانکن کرنا شروع کر دتا۔

دیسی راجیاں/سرداراں ولوں ملی مدد دے ملانکن دی پہلی رپورٹ

اس تعلق وچ شمال-مغربی سرحدی علاقے دے معاون ایجنٹ کیپٹن سی۔ ای۔ ملس ولوں 1 فروری، 1846 نوں فروزپور کیمپ توں ستلج توں مشرق ول انگریز سرکار دی سرکھیا حاصل علاقیاں دے کمیشنر اتے سپرڈینٹ میجر ایف۔ میکسن ول بھیجی گئی۔ اس خط وچ اس نے کمپنی سرکار دی سرکھیا حاصل ستلج توں مشرق ول دیاں 4 ریاستاں-پٹیالاں، جیند، نابھہ اتے مالیرکوٹلا اتے ستلج توں دوسرے پاسے صدر مقام والی آہلووالیا ریاست دی کارگزاری دا لیکھا-جوکھا کیتا سی۔ ایہناں ریاستاں دا پچھوکڑ اتے انگریز سکھ لڑائی دوران اوہناں دے وطیرے بارے کیپٹن ملس دی ٹپنی دا ویروا ہیٹھ لکھے مطابق اے :

پٹیالہ : چودھری پھول دی اولاد وچوں اس دے چھوٹے پتر رام سنگھ نے مالوے وچ کجھ علاقہ ملّ لیا، جس نوں اس دے پتر اعلیٰ سنگھ نے ودھا کے اک ریاست دا روپ دتا۔ سماں پا کے ایہہ پنجاب دیاں ساریاں ریاستاں وچوں وڈی ریاست بن گئی۔ 1809 وچ دیسی ریاستاں دی انگریزاں نال سرکھیا سندھی ہون ویلے مہاراجہ صاحب سنگھ راج گدی اتے براجمان سی پر 1813 وچ اس دے سرگواس ہون پچھوں کرم سنگھ مہاراجہ بنیا، جس نے سکھاں اتے انگریزاں درمیان لڑائی شروع ہون ویلے انگریز سرکار دی بھرپور مدد کیتی۔ دیونیت نال اوہ لڑائی دے مڈھلے دور دوران ہی 23 دسمبر 1845 نوں سرگواس ہو گیا۔ اس پچھوں اس دا پتر نرندر سنگھ 18 جنوری 1846 نوں راجگدی اتے بیٹھا۔ اس نے وی لڑائی ویلے انگریزاں دی ہر لوڑ پوری کیتی۔ فلسروپ اس ریاست بارے مسٹر ملس دی ٹپنی وی ہاں-پکھی رہی۔ مسٹر ملس نے لکھیا سی، 'میری ہر منگ بارے ترنت دھیان دتا گیا اتے میں اس دے اتے اس دے ادھیکاریاں دے وہار توں پوری طرحاں سنتشٹ ہاں۔

نابھہ

چودھری پھول دے وڈے پتر تلوک سنگھ دے وڈے پتر گردتّ سنگھ دی ونش نے نابھہ ریاست قایم کیتی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ستلج دے اس پاسے جتے علاقیاں وچوں کجھ پنڈ نابھے والیاں نوں وی دتے سن۔ ستلج توں مشرق ول دیاں ریاستاں ولوں 1809 وچ انگریزاں دی سرکھیا لین ویلے راجا جسونت سنگھ نابھے اتے راج کر رہا سی۔ 1840 وچ جسونت سنگھ دی موت ہون پچھوں اس دا پتر دوندر سنگھ صرف 18 سال دی چھوٹی عمر وچ نابھے دا راجا بنیا۔ اس دے گدی اتے بیٹھن دے 5 سال پچھوں 1845 وچ انگریزاں اتے سکھاں دی لڑائی ہوئی۔ انگریز ادھیکاریاں دا ملانکن سی کہ اس موقعے اس دی ہمدردی لاہور دربار نال ہون کارن اس نے انگریزاں دیاں لوڑاں دی تکمیل ادھے من نال کیتی۔ اس کارن ہی اس بارے ایجنٹ دی کیتی ٹپنی اس پرکار سی، 'اس مکھی جاں اس دے ماتحتاں ولوں ساڈی فوج دے فروزپور پجن اتے مدکی تے پھیرو شہر وچ سکھ فوج دی ہار تک کوئی مدد نہیں دتی گئی۔ سرکار ولوں اس دا علاقہ کھنہ، جو پہلاں کھنے دی رانی دی مالکی ہیٹھ سی اتے جس اتے اس دے قبضے نوں میں کسے طرحاں وی بہتر نہیں سمجھدا، ضبط کرکے اس دے وہار متعلق سخت ناکھشی پرگٹائی جانی بندی اے۔

جیند

چودھری پھول دے وڈے پتر تلوک سنگھ دے چھوٹے پتر سکھچین سنگھ دی بنس نے جیند ریاست قایم کیتی۔ ستلج توں مشرق ول دیاں ریاستاں ولوں 1809 وچ انگریزاں دی سرکھیا لین ویلے حصہ سنگھ جیند ریاست اتے راج کر رہا سی پر انگریزاں اتے سکھاں دی لڑائی ویلے راجا سروپ سنگھ گدی اتے سی۔ اس ریاست دا علاقہ انگریزی فوج دے میدانے-جنگانے ول جان دے راہ اتے لڑائی دے میدان توں بہت ہی ہٹواں ہون کارن انگریز سرکار ولوں لڑائی دوران اس ریاست نال بہتا تالمیل کرن دی لوڑ نہیں سمجھی گئی۔ اس ریاست ولوں ملے تعاون بارے مسٹر ملس نے لکھیا، 'سکھ فوج دی ہار پچھوں رسد دین وچ پوری مدد دتی، میں سکھ فوج دی ہار توں پہلاں اس توں کوئی سہائت نہیں سی منگی۔

مالیرکوٹلا

16ویں صدی وچ افغانستان توں آئے پٹھاناں نے مالوے دے مدھ وچ اس ریاست دی نیہہ رکھی۔ 1808 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ستلج توں پار آ کے مالیرکوٹلے دے نواب اتا الا خاں توں نذرانہ وصولیا، جس کارن نواب دے من وچ لاہور دربار خلاف کڑتن بنی ہوئی سی۔ فلسروپ اس نے انگریزی فوج دی مدد کرن وچ کوئی قصر باقی نہ رہن دتی۔ اس بارے مسٹر ملس نے ٹھیک ہی ٹپنی کیتی کہ 'مالیرکوٹلے دے نواب اتے خان نے ہر پرکار دی مدد مہیا کروائی اتے میں سمجھدا ہاں کہ نواب کسے روپ وچ تعریف دا حقدار اے۔

کپورتھلہ

ایہناں 4 ریاستاں توں بناں پنجویں ریاست، جس توں اس لڑائی وچ انگریز سرکار نے مدد منگی، اوہ کپورتھلہ سی۔ اس ریاست دی نیہہ مشہور سکھ جرنیل سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے رکھی سی۔ انج تاں اس نے پنجاب وچ بہت سارے علاقے جتے پر انت نوں کپورتھلے نوں اپنی راجگڑھ بنایا۔ اس مثل دا راجا فتح سنگھ رنجیت سنگھ دا ہم عصر سی اتے دوواں وچ نیڑتا وی سی۔ رنجیت سنگھ نے ستلج توں مشرق ول جتے علاقیاں وچوں کئی علاقے اس نوں وی دتے سن، جس کارن ستلج دے دوویں پاسیں اس دے اختیار ہیٹھلا علاقہ سی۔ انگریز اس علاقے نوں وی اپنی سرکھیا ہیٹھلا علاقہ منّ کے کپورتھلہ دے اس ویلے دے راجے نہال سنگھ پاسوں مدد دی آس رکھدے سن۔ اس ریاست دی لڑائی دوران دی کارگزاری بارے مسٹر ملس نے ٹپنی کیتی، 'اس نے وی پہلاں تاں راشن سپلائی کرن وچ کوئی مدد نہیں کیتی پر سکھ فوج دی ہار پچھوں اس نے اپنے اہل کاراں نوں دریا ستلج دے مشرق ول دی اپنی جاگیر دے سارے زریعہ بریٹیش سرکار دے حوالے کر دین دی ہدایت کیتی۔

کیپٹن ملز دی رپورٹ وچ اپروکت 5 ریاستاں توں بناں کجھ سرداراں بارے وی ٹپنی کیتی گئی سی، جنہاں دا ویروا اس پرکار اے :

ملود

پھول بنس وچوں بھدوڑ دے سردار مان سنگھ نے 1754 وچ مالیرکوٹلے دے افغاناں پاسوں ملود جت کے اتھے اپنی چودھر قایم کیتی | انگریزاں اتے سکھاں دی لڑائی ویلے فتح سنگھ اتے متّ سنگھ اتھوں دے جاگیردار سن | ایہناں جاگیرداراں بارے مسٹر ملس دا کہنا سی کہ 'راشن دی سپلائی وچ پوری مدد کیتی پر کیہا جاندا سی کہ میگھ سنگھ جاری لاہور دربار نال رابطہ وچ اے ۔

روپڑ

مغل راج دا تحت گھٹن پچھوں جد سکھ سرداراں نے پنجاب وچ اپنے پیر جماؤنے شروع کیتے تاں سنگھپریا مثل دے سردار ہری سنگھ نے دریا ستلج دے مشرق ول وی اتے پچھم ول وی پہاڑ دے نال-نال چوکھے علاقے اتے قبضہ کر لیا | 1792 وچ ہری سنگھ نے اپنی جگیر دی خاندانی ونڈ کیتی اتے روپڑ دا علاقہ اپنے وڈے پتر چڑھت سنگھ نوں سواپیا | جد انگریزاں اتے سکھاں درمیان لڑائی ہویا تاں اس جگیر دا مالک بھوپ سنگھ سی | بھوپ سنگھ نے لاہور دربار نال نیڑتا بنائی ہوئی سی، اس لئی اس دا انگریز سرکار دے حکماں دی پالنا وچ آلس وکھاؤنا سبھاوک سی | مسٹر ملس دا وی ایہو کہنا سی کہ 'میں اس پاسوں اس دے سارے سواراں دی منگ کیتی سی | اس نے نہ فوجی بھیجے نہ کوئی گڈا اتے نہ ہی کسے پرکار دا راشن | ایہہ سردار پچھلے کجھ ویلے توں جاری لاہور دربار دے رابطہ وچ اے اتے میں اس نوں سخت سزا دا بھاگی سمجھدا ہاں |' سیالبا : اکت ہری سنگھ نے سیالبا دی جگیر اپنے چھوٹے پتر دیوا سنگھ دے حوالے کیتی | 'سکھ فوج دے دریا ستلج پار کرکے ادھر آؤن توں پہلاں اتے ہارن پچھوں واپس جان پچھوں کسے پرکار دی مدد نہیں دتی۔

سنگھپریا سردار

ایہہ سردار نواب کپور سنگھ دے ونشج سن | نواب کپور سنگھ دے پتر خوش حال سنگھ ویلے سنگھپریئے سرداراں دی دریا ستلج دے دوویں پاسیں جاگیر سی | خوش حال سنگھ دی موت پچھوں اس دا پتر بدھ سنگھ اس جاگیر دا مالک بنیا | بدھ سنگھ دے ویلے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس دی ستلج دے پچھم ول دی جاگیر، جس وچ جالندھر مکھ سی، دب لئی جس دے فلسروپ بدھ سنگھ انگریزاں دی شرن لے کے دریا دے مشرق ول اپنے بنوڑ دے علاقے وچ رہن لگا | منولی، گھنولی، کندولا آدی وی اس دے قبضے وچ سن | بدھ سنگھ دی موت پچھوں اس دی جاگیر اس دے ستّ پتراں وچ ونڈی گئی، جس کارن اوہناں دا اہمیت نہ رہا | اوہناں بارے مسٹر کسٹ نے ٹپنی کیتی، 'ایہناں سکھ فوج دی ہار توں پہلاں کسے پرکار دی مدد نہیں دتی ۔

===نہال سنگھ کاکڑ=== : 'اس نے وی سکھ فوج دی ہار توں پہلاں کسے پرکار دی مدد نہیں دتی۔

کھیڑی بسنت سنگھ

سکھ مسلاں دی چڑھت دے دنیں اک سکھ سردار نودھ سنگھ نے ماچھیواڑے دے علاقے وچ کجھ پنڈ روک کے کھیڑی پنڈ نوں اپنا صدر مقام بنایا۔ جدوں انگریزاں اتے سکھاں دی لڑائی ہوئی اس ویلے اس جاگیر دا مالک بسنت سنگھ سی۔ عامَ سکھ سرداراں وانگ بسنت سنگھ وی عیاش اتے لاہپرواہ قسم دا بندہ سی، جس کارن اس نے انگریز افسراں دے حکماں ول دھیان نہ دتا۔ اس دی کارگزاری بارے مسٹر ملز دا کہنا سی کہ اس نے 'سکھ فوج دی ہار توں پہلاں کسے پرکار دی مدد نہیں دتی۔

کھرڑ دے سردار

سکھ فوج دے دریا ستلج پار کرکے ادھر آؤن توں پہلاں اتے ہارن پچھوں واپس جان پچھوں پرکار دی مدد نہیں دتی۔

رائکوٹ دی رانی

راجستھان وچ جیسلمیر توں آئے راجپوتاں نے رائکوٹ دا علاقہ ملیا۔ پچھوں اس مکھی نے اسلام دھرم دھارن کر لیا۔ 18ویں صدی دے انت وچ ایہہ پروار اس علاقے دا طاقتور پروار بن کے ابھریا جد رائکوٹ توں بناں تلونڈی، جنڈیالا، جگراؤں، بدووال، لدھیانہ اتے بسیاں دا کھیتر ایہناں دے اختیار ہیٹھ سی۔ رائکوٹ دے مکھی رائے الیاس دی موت پچھوں جاگیر دی واگڈور اس دی ماں نور ال نساد نے سمبھالی۔ 1806 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے پٹیالے ول نوں آؤندیاں ہویاں رانی دا بہت سارا علاقہ ملّ لیا اتے راجا حصہ سنگھ جیند، راجا جسونت سنگھ نابھہ، سردار گردتّ سنگھ لاڈوا اتے دیوان موہکم چند درمیان تقسیم کر دتا۔ فلسروپ رانی کول گنتی دے پنڈ ہی باقی بچے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نال خلاف ہون کارن انگریز سکھ لڑائی وچ رانی دا انگریزاں دی مدد کرنا قدرتی سی۔ مسٹر کسٹ نے اس بارے ٹھیک ہی لکھیا اے کہ 'اس نے بسیاں وچ راشن پہنچاؤن وچ بہت مدد کیتی۔

مسٹر ملز نے اپروکت توں بناں دریا ستلج دے ارار دکھن ول دے علاقے وچ چھوٹے-چھوٹے کئی سرداراں اتے پتیداراں بارے سانجھے طور اُتے لکھیا کہ بہتے ہور آزاد مکھیاں وانگ ہی ایہناں نے وی واقعے دا رخ واضع ہو جان تک اپنے ولوں دتی جان والی مدد روکی رکھی اتے لاہور دربار نال گھٹ جاں ودھ رابطہ بنائی رکھیا۔ اس نے سفارش کیتی کہ 'میں سمجھدا ہاں کہ اوہناں نال اپنے سمضموناں نوں ودھیرے مضبوط بنیاد اتے گھڑن دا ایہہ ڈھکواں اوسر اے۔' مسٹر ملز نے ایہہ وی لکھیا کہ کیوں جو مسٹر کسٹ نے میجر براڈپھٹ نال نجی معاون وجوں کم کیتا اے اتے اوہ امبالے دا انچارج وی اے، اس لئی اوہ اس موضوع بارے ودھیرے جانکاری دے سکدا اے۔

دیسی راجیاں/سرداراں ولوں ملی مدد دے ملانکن دی دوجی رپورٹ

مسٹر ملز دے اس سجھاء نوں پروان کردیاں میجر میکسن نے مسٹر آر۔ کسٹ نوں اس موضوع بارے رپورٹ بھیجن واسطے لکھیا۔ میجر ایف۔ میکسن نے دریا ستلج توں دکھن ول انگریز سرکار دی سرپرستی حاصل علاقیاں دے کمیشنر اتے سپرڈینٹ وجوں ڈیوٹی انگریزاں اتے سکھاں وچکار پھیرو شہر دی لڑائی، جس وچ میجر براڈپھٹ ماریا گیا سی، ہون توں کجھ دن پچھوں اتے سبھراؤں دی لڑائی توں کجھ دن پہلاں سمبھالی سی، اس لئی اس نوں ایہہ معلوم نہیں سی کہ لڑائی شروع ہون توں پہلاں ستلج توں مشرق دکھن ول برطانوی ہندوستان سرکار دی سرپرستی حاصل مکھیاں دا کمپنی بہادر متعلق وہار کیہو جیہا رہا۔ سو، اس نے مسٹر ملز دے سجھاء مطابق سورگواسی میجر براڈپھٹ دے معاون مسٹر آر۔ کسٹ نوں ایہناں علاقیاں دے مکھیاں ولوں انگریز-سکھیز لڑائی دوران اپنائے گئے وطیرے بارے رپورٹ پیش کرن لئی لکھیا۔

مسٹر کسٹ انہیں دنیں اجے لاہور بیٹھا ہویا سی، اس لئی اس نے لاہور توں ہی پتر نن: 3, متی 7 مارچ، 1946 نوں مسٹر میکسن ول اپنی رپورٹ بھیجی۔ مسٹر ملز نے اپنی رپورٹ وچ وڈیاں-چھوٹیاں 13 ریاستاں/جاگیراں بارے ذکر کیتا پر مسٹر کسٹ نے 15 راجیاں/جاگیرداراں بارے رپورٹ بھیجی۔ ایہناں وچ 8-پٹیالہ، نابھہ، جیند، مالیرکوٹلا، روپڑ، کھیڑی، آہلو (والیا) اتے ملود تاں اجہیاں سن، جنہاں دا حوالہ مسٹر ملز دی رپورٹ وچ وی ملدا سی۔ ایہناں توں بناں مسٹر ملز والی رپورٹ وچ 5 جاگیراں-سنگھاپریاں، نہال سنگھ کاکڑ، سیالبا، کھرڑ اتے رائیکوٹ-اجہیاں سن، جنہاں دا نوٹس مسٹر کسٹ نے نہیں لیا۔ مسٹر کسٹ دی رپورٹ وچ چرچہ ماتحت آئیاں 7 ریاستاں/ جاگیراں-لاڈوانں، فریدکوٹ، چھچھرولی، تھانیسر، ممدوٹ، منیماجرا اتے انندپور دے سوڈھی-اجہیاں سن، جنہاں بارے مسٹر ملز نے کجھ نہیں سی لکھیا اتے ایہناں دا ملانکن مسٹر کسٹ نے اپنی پدھر اتے کیتی پڑتال دے نتیجے دے بنیاد اتے کیتا سی۔ ایوں وچار ماتحت آئیاں ریاستاں/جاگیراں دی کل گنتی 20 بندی سی۔

بھاویں سارے مکھیاں بارے مسٹر کسٹ دا مت وی کیپٹن ملز والا ہی سی، پر جویں سبھاوک سی، اس دی رپورٹ کیپٹن ملز دی رپورٹ دے مقابلے پھلار والی سی۔ پٹیالہ، نابھہ، جیند، مالیرکوٹلا، روپڑ، کھیڑی، آہلو (والیا) اتے ملود دے پچھوکڑ دا ویروا مسٹر ملز دیاں ٹپنیاں درج کرن ویلے دتا جا چکا اے، اس لئی ایہناں بارے پچھوکڑ دی گل نہ کردیاں صرف مسٹر کسٹ دی ولوں اپنی رپورٹ وچ وکھ وکھ مکھیاں بارے ٹپنیاں ہی درج کیتیاں جاندیاں ہن، جو ایوں سن :

پٹیالہ

اس مکھی بارے اس توں گھٹ کجھ وی کہن دی لوڑ نہیں کہ لڑائی دے شروع ہون توں اس نے ہر پکھوں چنگی مدد کیتی اتے اپنے سارے زریعہ امبالے والی فوج دے حوالے کر دتے۔ سورگواسی مہاراجہ خلاف شنکا دا اکو-اک بنیاد راجا نابھہ ولوں بھیجیا اوہ بیان اے، جس وچ اس نوں لاہور دربار نال گنڈھ-تپّ کردا دسیا گیا سی۔

نابھہ

اس مکھی نوں دتے گئے حکماں ول اس دی بے دھیانی اتے ٹال-مٹول کارن پچھلے کجھ ویلے توں اس دا وہار غیر-تسلیبکھش پرتیت ہویا، پر فوجی کاروائی شروع ہون پچھوں اس نے سارے حکماں نوں خاموش نفرت نال لاگوُ کیتا۔ ایجنٹ ولوں کھنے وکھے راشن بھنڈار کرن دے انتظام کیتے گئے سن، پر کیوں جو اس راجے دے گوانڈھی ضلعے توں اس بارے کجھ وی حاصل نہ ہویا تاں گورنر جنرل دے سورگواسی ایجنٹ دے حکم نال ترنت نال لگدا اس دا ضلع ضبط کر لیا گیا، جو اجے وی اویں اے۔ بسیاں وکھے جتھے کیپٹن ملز نے رسد بھنڈار کرن دا انتظام کرکے سارے گوانڈھی راجیاں نوں راشن بھیجن لئی آکھیا، اتھے جد فوج دے پہنچن توں دو دن پہلاں جا کے میں ویکھیا تاں اس راجے ولوں کجھ وی نہیں سی بھیجیا گیا۔ میں اس نوں اک خط لکھ کے اک سوار دے ہتھ اس نوں بھیجیا۔ بھاویں خط اس نوں مل گیا، پر اس نے نہ اس دا اتر دتا اتے نہ ہی راشن بھیجن واسطے کجھ کیتا۔ مسٹر کلارک نے اس دے حصے مطابق راجے نوں ڈھوآ-ڈھوائی واسطے 600 اوٹھ بھیجن واسطے لکھیا سی، پر اس نے صرف 100 اوٹھ ہی بھیجے۔ جد ساڈی فوج بسیاں توں اگے جا چکی سی، تاں اس نے ساڈی فوج دی مدد کرن واسطے اک فوجی ٹکڑی بھیجی، پر راجے دے من وچ ساڈے متعلق دوری اینی بدماشانا سی کہ جد مدکی وکھے ساڈی فوج دا سازو-سامان رہِ گیا تاں چنگا سی کہ ایہہ فوج ٹکڑی حاضر ہون دی تھاں غیر-حاضر ہندی۔ لتالے وچ وی راجے دا کاردار انگریزی فوج دے پہنچن ویلے نٹھّ گیا اتے راشن دا دانہ وی حاصل نہ ہویا۔ راجا نابھہ دے تعلق وچ ہور ایہہ کیہا جا سکدا اے کہ اس دا پچھلے کجھ ویلے توں لاہور دربار نال رابطہ وچ ہونا منّ لین دے کئی کارن موجود ہن۔ رابطہ زریعہ نابھے دے علاقے دا وسنیک اتے لاہور دربار دا پرانا نوکر جنرل ونتورا برگیڈ دا جنرل رام سنگھ سی۔ پچھلیاں گرمیاں وچ جواہر سنگھ ولوں موہن سنگھ ملواڑ نوں ستلج توں مشرق ول دیاں ریاستاں دے مکھیاں نوں بغاوت لئی اکساؤن واسطے بھیجیا گیا سی۔ سوڈھی دیوان سنگھ انندپور ماکھووال دے وکیل نے اس کم وچ کھلھے طور اُتے مدد کیتی اتے سکھاں دے مذہبی صلاح کار ہون دے اثر نوں ورتیا۔ لاہور دربار دے نال رابطہ کرن دے صرف ایہو ہی سروت نہیں سن۔

جیند

اس مکھی نوں نومبر دے شروع وچ ہی 150 اوٹھ بھیجن لئی کیہا گیا، جو اس نے بھیجنے منظور کیتے۔ پر باو جود وار-وار حکم کیتے جان دے اس نے لوڑیندی گنتی وچ اوٹھ نہ بھیجے، جس کارن فوج نوں مارچ کرن دا حکم ملن ویلے مشکل دا ساہمنا کرنا پیا۔ نتیجے وجوں گورنر جنرل دے ایجنٹ نے اس نوں 10 ہزار روپئے جرمانہ کیتا، جو کدے وی اگراہیا نہیں گیا۔ اس مکھی دی ریاست اینی دور اے کہ اس توں ہور کوئی وی منگ نہیں کیتی گئی۔ ایہہ دسیا جانا بندا اے کہ ایہہ مکھی بہت ہی چھیتی کم نپٹاؤن والے آچرن دا مالک اے، پر پچھلے سال گورنر جنرل دے ریاست جیند وچ دی لنگھن ویلے گمبھیر غلطی کرن اتے دلی دے مسٹر میٹکاپھ دی بے عزتی کرن توں اس وچ کجھ تبدیلی دکھائی دندی اے۔ اس دے اجیاے عمل کارن گورنر جنرل دے ایجنٹ ولوں اس دی سدّ-پچھ کیتی گئی سی۔

مالیرکوٹلا

اس پروار نے اس موقعے اسے اتشاہ اتے سمرپن دا وکھاوا کیتا، جس واسطے اوہ جانی جاندی اے۔ اوہناں بسیاں وچ راشن بھنڈار کرن وچ بہت زیادہ مدد کیتی۔' آہلووالیا : 'اس مکھی دے کاردار اتے وکیل ولوں ساڈے کسے وی حکم ول ترنت دھیان دینا حیران کرن والا سی، پر اس موقعے اوہناں بارے وی نابھے دے راجے والی گل کہی جانی بندی اے۔ کھنے وچ راشن بالکل نہیں بھیجیا گیا، جس کارن گورنر جنرل دے ایجنٹ دے حکم نال ایسڑو دا تلکا ضبط کیتا گیا، جو اجے وی اویں ہی اے۔ بھاویں میں جگراؤں دے کاردار نوں سٹیاں دی جانکاری دندیاں چتاونی وی دتی، بسیاں وچ اک دانہ تک نہیں بھیجیا گیا۔ مدکی دی لڑائی توں اگلے دن ساڈے کیمپ وچ اس دے وکیل ولوں سردار نوں لکھیا پتر پکڑیا گیا۔ اس نال متعلق حالات توں مسٹر کری بھلی بھانت جانوں ہن۔

روپڑ : 'اس مکھی دی لاہور دربار نال گنڈھ-تپّ بارے لڑائی شروع ہون توں پہلاں ہی جانکاری سی۔ بڑی دیر توں ایہہ مکھی مردانہ اولاد توں وانجھا سی، ایہہ حالات اس لئی لگاتار تلخی دا کارن بنیا۔ پچھلیاں گرمیاں وچ اس نے اپنے گھر پتر اتے وارث پیدا ہون دی خبر گورنر جنرل دے ایجنٹ نوں بھیجی۔ کیوں جو ایہہ اک چال سمجھی گئی، اس لئی اس دا کوئی اتر نہ دتا گیا۔ اس توں پہلاں اوہ اپنی اک دوہتی نوں مہاراجہ دلیپ سنگھ نال ویاہن دا اچھک سی۔ اس سوچ نوں عملی روپ دین واسطے اس نے پرائیویٹ طور اُتے دو انسان لاہور بھیجے سن۔ جد ایہہ گل گورنر جنرل دے سورگواسی ایجنٹ دے دھیان وچ لیاندی گئی تاں اس نے بھوپ سنگھ نوں اپنے آدمی واپس منگاؤن دا حکم دتا۔ پچھلے سال اس نے بھوپ سنگھ نوں لیفٹینینٹ نال ملاقات کرن دی ادوں تک آگیا نہ دتی، جد تک اس نے اپنے آدمیاں نوں واپس آؤن دا خط نہیں لکھیا۔ اس دے آدمی لاہور چھڈّ گئے، پر اوہناں وچوں اک چھیتی ہی لاہور مڑ گیا۔ اس اتے ایجنٹ نے اس نوں ڈرایا کہ جے اس نے سدا-سدا لئی اپنا آدمی لاہور توں واپس نہ بلایا تاں اس دی جگیر ترنت ضبط کر لئی جاوے گی۔ سردار جواہر سنگھ نے پہلاں تاں بہانہ کیتا کہ ایہہ آدمی اس دا نوکر اے، پر انت وچ اوہ اس نوں فارغ کرن دی رسم کرن دے راہ پیا۔

ملود

مہاراجہ پٹیالہ دے رشتے دار دوویں مکھی فتح سنگھ اتے متّ سنگھ دے لاہور دربار نال گانڈھ-سانڈھ دی خفیہ اطلاع ملی سی۔ گورنر جنرل دے ایجنٹ نے اوہناں نوں لشکری خاں دی سرائ سدّ کے اوہناں نوں تاڑیا اتے دسیا کہ اپنے اتے ہوئی شکّ نوں دور کرواؤن اتے انگریزاں متعلق مترتائی ہون دا ثبوت دین واسطے اوہ ملود ولوں چوکھا راشن مہیا کرواؤن۔ اوہناں ولوں اجیہا ہی کیتا گیا، جس نال پوری تسلی ہوئی۔' کھیڑی : 'سردار بسنت سنگھ کھنے راشن بھیجن لئی دتے گئے حکم نوں عمل وچ لیاؤن توں ناکام رہا، جس دے نتیجے وجوں گورنر جنرل دے ایجنٹ نے اس دی ملکھ ضبط کرن دے حکم دتے۔

جہڑیاں ریاستاں/ جاگیراں بارے مسٹر کسٹ نے اپنے طور اُتے ٹپنی کیتی سی اوہناں دا ویروا اس پرکار سی : لاڈوا : 18ویں صدی دے انت وچ ماجھے توں آئے سردار جودھ سنگھ نے رئست لاڈوا دی نیہہ رکھی۔ جودھ سنگھ دی موت پچھوں اس دا پتر اجیت سنگھ اتھوں دا مکھی بنیا۔ سردار اجیت سنگھ رشتے وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا بھرا لگدا ہون کارن مہاراجہ اس نال ہت رکھدا سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سفارش اُتے ہی انگریز گورنر جنرل نے س: اجیت سنگھ نوں راجے دا خطاب دتا سی۔ اس بارے انگریز اہلکار دی ٹپنی سی، 'اس مکھی بارے اس توں سواء کجھ وی کہن دی ضرورت نہیں کہ اس دی ضلع اہلکار دے حکماں متعلق بے حدّ نفرت اس دے لاہور دربار نال خفیہ سندھی جنی ہی مجرمانا سی۔' فریدکوٹ : مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ستلج توں پار اپنے آخری دورے ویلے فریدکوٹ دے سرداراں دا بہت سارا علاقہ ملّ لیا سی، جس کارن پھریدکوٹیئے دلوں مہاراجے نال خار کھاندے سن۔ سو اس لڑائی نوں بدلہ لین دا موقع سمجھ کے اس موقعے پھریدکوٹیئے سردار پہاڑا سنگھ نے انگریز فوج دی جو مدد کیتی، اس بارے تاں کسے گواہی دی لوڑ ہی نہیں سی۔ اس لئی ہی مسٹر کسٹ نے لکھیا، 'اس مکھی نے رسد پہنچاؤن اتے راہ دسن واسطے اگوائی کرن وچ بہملی مدد دتی۔ فروز شاہ دی لڑائی والی شام اک معمولی جہی انسچتتا واپر گئی۔ سورگی کیپٹن نکلسن دے سرٹیفکیٹ نال بھیجے جا رہے ہن۔

چھچھرولی

ایہہ کلسیا ریاست دی راجگڑھ سی۔ اس ریاست دی نیہہ کروڑا سنگھیا مثل دے س: گربخش سنگھ مجھیل نے رکھی سی۔ اس ریاست دا ودھیرے وادھا گربخش سنگھ دے پتر جودھ سنگھ دے ویلے ہویا۔ انگریزاں اتے سکھاں دی لڑائی ہون ویلے اس دا پتر سوبھا سنگھ ریاست دا مکھی سی۔ ریاست دا مکھ حصہ بھاویں انگریزی کاروائی توں دور سی، پر اس ریاست دا اک حصہ چڑکّ، جو موگے دے نیڑ سی، توں انگریزی فوج نوں خوب مدد ملی، جس نوں مسٹر کسٹ نے ایہناں شبداں وچ پروان کیتا، 'اس مکھی نوں جدوں گڈیاں دا بندا حصہ بھیجن واسطے کیہا گیا تاں اس نے ترنت اجیہا کیتا۔ اس دی فوجی ٹکڑی وی پہلاں ہی ساڈی سیوا وچ آ گئی سی اتے مدکی توں بدھنی تک سڑک کھلھی رکھن وچ معاون بنی۔ مالوے وچ اس دے اکو-اک پنڈ چڑکّ وچ دی جد فوج دیاں وکھ وکھ ڈویژناں لنگھیاں تاں اس نے اپنے سارے بھنڈار اوہناں دے حوالے کر دتے۔ چھولیاں اتے عامَ اناج اتے کیتے وڈے خرچ واسطے اوہ کجھ پرتیتکمیل کیتے جان دا حقدار اے۔ بھیجے جان واسطے اس دا بیان تیار کیتا گیا اے۔ اس دے پروار اتے اس دے پیؤ جودھ سنگھ دے لاہور دربار نال سمضموناں نوں ویکھدیاں اس موقعے اس ولوں وکھائی وہار کارن اس دی تعریف کیتی جانی بندی اے۔'

تھانیسر

ایہہ جاگیر 18ویں صدی دے انت وچ ماجھے توں آئے س: متّ سنگھ دے قبضے ہیٹھ سی۔ متّ سنگھ اوواہت ہون کارن اس دی موت پچھوں ایہہ جاگیر اس دے دو بھتیجیاں حصہ سنگھ اتے بھنگا سنگھ وچکار ونڈ دتی گئی۔ بھنگا سنگھ اتے اس دے پتر فتح سنگھ دی موت پچھوں تھانیسر دی مالکی بھنگا سنگھ دی بیوی مائی جیاں نوں سونپی گئی۔ انگریزاں اتے سکھاں دی لڑائی ویلے اوہ ہی اتھوں دا کار-وہار ویکھ رہی سی پر ایجنٹ دے معاون مسٹر کسٹ نے اس دی کارگزاری توں سنتشٹتا ظاہر کردیاں ایوں ٹپنی کیتی سی، 'بڈھی عورت، جس نوں اس ضلعے دی سونپنا تازندگی کیتی گئی اے، بناں ادھیکاریاں نوں سوچت کیتیاں نسّ کے جیند ریاست وچ سنگرور جا وڑی۔ اس دے بھیڑے پربندھ والے اس ضلعے توں کسے وی قسم دی کوئی مدد حاصل نہیں ہوئی۔ اس عورت دے پربندھ ہیٹھلے امبالے توں کرنال نوں جان والے شاہراہ اتے گھگّ وسدے شہر دے وڈے ادھ دے حالات لگاتار پریشانی دا کارن بنے ہوئے ہن۔

ممدوٹ

ممدوٹ قصور دے پٹھاناں دی جگیر سی۔ جد رنجیت سنگھ نے 1807 وچ قصور جتیا تاں اس نے قصور دے پٹھان حاکم قطب-اد-دینب نوں ممدوٹ وچ رہن دی اس شرط اُتے آگیا دتی کہ اوہ رنجیت سنگھ دی ادھینگی وجوں لوڑ پین اُتے اس نوں 100 گھوڑسواراں دیاں سنوجواناں دیا کریگا۔ انگریزاں دی لاہور دربار نال ہوئی لڑائی وچ قطب-اد-دینب نے اس شرط نوں نبھایا۔ اس کارن اس بارے مسٹر کسٹ نے لکھیا، 'لڑائی دے شروع ہون سار ممدوٹ دے موتمداں نوں دسیا گیا سی کہ جیکر اوہ چنگی سیوا دا ثبوت دینگے تاں نواب نوں آزاد جاگیردار منّ لیا جاویگا۔ کی اس نے اجیہا ہی کیتا اس دا فیصلہ کرن لئی ایہہ تتھّ کافی اے ممدوٹ دی فوج ٹکڑی پھیرو شہر دی لڑائی وچ ساڈے خلاف لڑی اتے اس لڑائی وچ مکھی دا بھرا ماریا گیا۔

منیماجرا

منیماجرے بارے مسٹر ملس نے کوئی ٹپنی نہیں سی کیتی پر مسٹر کسٹ نے اس دا نوٹس لیا سی۔ اس جاگیر دی بنیاد غریب داس نے رکھی سی اتے 1809 وچ اس جاگیر اتے اس دا پتر گوپال سنگھ قابض سی۔ گوپال سنگھ نے 1809 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے ایجنٹ آکٹرلونی نوں بھرپور تعاون دتا سی، جس دے نتیجے وجوں اس نوں راجے دا خطاب ملیا۔ انگریزاں اتے سکھاں درمیان ہوئے لڑائی ویلے اتھے گووردھن سنگھ راج کردا سی۔ اس نے خاندانی روایت جاری رکھدیاں انگریزی فوج دی مدد کیتی پر شاید ایہہ مدد اینی نگونی سی کہ مسٹر کسٹ نے لکھیا کہ 'ایہہ ملکھ ناؤمیدی دی حد تک قرضے دے بوجھ ہیٹھ دبی ہوئی اے۔ کسے مدد دی اس پاسوں آس نہیں سی کیتی جا سکدی اتے نہ ہی اس نے کجھ نہ کیتا جا سکن بارے کوئی بہانہ کیتا۔

انندپریئے سوڈھی

سکھ جگت وچ انندپور پوتر تیرتھ استھان دا درجہ رکھدا اے۔ اس دی نیہہ 1666 ء وچ نوویں گرو سری گرو تیغ بہادر جی ولوں رکھے جان ویلے ہی اوہناں دا بھرا سورج ملّ اتھے رہن لگ پیا سی۔ سری گرو گوبند سنگھ جی ولوں انندپور توں چلے جان پچھوں سوڈھی سورج ملّ دے پوتے سوڈھی گلاب رائے، جس دا ناں گرو گوبند سنگھ جی توں امرت چھکن پچھوں گلاب سنگھ ہو گیا سی، نے اس نگر نوں سمبھالیا۔ سکھ مسلاں دا سماں انندپور دے سوڈھیاں دے ودھن-پھلن دا سماں سی۔ مسلدار لڑائی ویلے سوڈھی پروار دا کوئی نہ کوئی پرتیندھ اپنے جتھے وچ شامل رکھدے سن اتے جت پچھوں دل کھولھ کے نویں جتے علاقیاں وچوں جاگیر اتے دان دندے سن۔ جد سکھ ریاستاں قایم ہو گئیاں تاں راجیاں نے وی انندپور دے سوڈھیاں نوں دان-دکھنا دین وچ کوئی قصر نہیں چھڈی۔ انگریز سکھ لڑائی دے ویلے سوڈھی دیوان سنگھ اتھوں دا مکھی سی اتے اوہ لگبھگ ڈیڈھ لکھ روپئے سالانہ آمدن دندی جگیر دا مالک سی۔ سوڈھیاں دی مالکی ہیٹھلے پنڈ صرف انندپور دے آس-پاس نہیں سن سگوں مالوے وچ وی تھاں-پور-تھاں سن، جس کارن انگریز اوہناں نوں وی انگریز سرکار دی سرکھیا حاصل سرداراں وچ شمار کردے سن۔ لاہور دربار اتے سکھ سرداراں نال اپنے تعلقاں کارن سوڈھی سردار انگریزاں دی جت وچ اپنی آن-شان نوں ختم ہوئی ویکھدے سن۔ انج وی سکھ جگت نال مذہبی روپ وچ جڑے ہون کارن سوڈھیاں دی لاہور دربار نال ہمدردی قدرتی سی، فلسروپ اوہ مدد دین دے معاملے وچ انگریز افسراں دیاں آساں اتے پورے نہیں اترے۔

اس حالت وچ اوہناں بارے مسٹر کسٹ نے ایوں لکھیا، 'کرنل چیت سنگھ، جس نے بناں آگیا لئے ستلج پار آ کے انندپور ماکھووال توں گورنر جنرل دے ایجنٹ امین نوں ہنسا نال بھجا دتا، دی شہِ اتے اتے مدد نال سوڈھی دیوان سنگھ اتے انندپور وچلے اس دے ہور بھائیوالاں ولوں کیتیاں کاروائیاں بدمعاشاں جہیاں ہن۔ دربار دا مقصد سانوں سکھ دھرم دے مکھی سمجھے جاندے سوڈھیاں متعلق دباء دے طریقے ورتن لئی مجبور کرکے لوکاں دیاں مذہبی بھاوناواں نوں انگریز سرکار خلاف ورتنا پرتیت ہندا اے۔ دربار نوں لکھے جان اتے کرنل چیت سنگھ نوں واپس بلا لیا گیا، پر جواہر سنگھ ولوں خفیہ ہدایتاں ملن اتے اوہ واپس انندپور آ گیا۔ اس دی حاضری نے اس علاقے نوں لگاتار اتیجنا وچ رکھیا۔ اس معاملے دی رپورٹ کدے وی سرکار نوں نہیں بھیجی گئی، پر گورنر جنرل دے انبالہ پہنچن ویلے اس نوں پیش کیتے جان واسطے اک رپورٹ تیار کیتی گئی سی۔ سوڈھیاں دیاں مالوے وچلیاں ملکھاں، جہڑیاں اوہ ساڈی سرکھیا ہیٹھلے مکھیاں وجوں سنبھال رہے ہن اتے جنہاں ملکھاں دا لاہور دربار نال کوئی تئلک نہیں، توں کسے وی پرکار دی مدد حاصل نہیں کیتی جا سکی۔

دریا ستلج توں دکھن ول دے ہور نکے-نکے کئیاں سرداراں تے جاگیرداراں دے ووہار بارے

مسٹر کسٹ نے بڑی ہی گمبھیر اتے نناہ-پکھی ٹپنی کیتی۔ اس نے لکھیا، 'ساڈی سرکھیا ہیٹھلے باقی سکھ مکھی گھٹنا دے ستھان توں جاں تاں بہت ہی دور ہن جاں کھیتر پکھوں اینے چھوٹے کہ اوہناں ولوں کسے وی قسم دی مدد نہیں ملی۔ اتھوں تک کہ کوئی ناں نہیں لیا جا سکدا، جس توں کسے مدد دی آس کیتی جا سکدی ہووے۔ بہوتیاں دی ساکھ انی پتلی اے کہ اوہ اپنی پرجا نوں کنٹرول وچ نہیں رکھ سکدے اتے اپنے نیڑلے گانڈھیاں نال نہ ختم ہون والے جھگڑیاں وچ الجھے ہوئے ہن۔ سڑکاں اتے ملک دی اسرکھیا دا نتیجہ لگاتار قتل و غارت اے۔ ایہناں مکھیاں وچوں انبالہ اتے کرنال درمیان سڑک دے دوویں پاسیں وسدے شاہ آباد، تنجور، سیکری، شامگڑھ سبھ توں ودھیرے بدمعاش ہن۔ سچ تاں ایہہ اے کہ شاہ آباد، انبالہ، شامسنگھیا، کمبڑا اتے بوڑیا بھائیچارے دے پتیداراں نے خالصہ فوج وچ شامل ہو کے ساڈے خلاف جنگ لڑی اتے اجے وی اپنے باقی بھراواں نال رل کے ساڈی سرکھیا ہیٹھلی اپنی پتی دی اپج دا حصہ ونڈاء رہے ہن۔

ریاستاں نال سنبندھاں نوں نواں روپ دین بارے مسٹر کسٹ دے سجھاء

ستلج دریا توں دکھن ولّ ستھت ودھیرے ریاستاں اتھوا جاگیراں دے مکھیاں ولوں انگریز-سکھیز یدھ دوران وکھائی غیر-سرگرمی اتھوا اداسینتا نوں دھیان گوچرے رکھدیاں کیپٹن ملز نے اپنی رپورٹ دے انت وچ اس اوسر نوں ایہناں مکھیاں نال برطانوی ہندوستان سرکار دے سبندھاں نوں پنر پربھاشت کرن دا اک سنہری موقع سمجھدیاں اجیہا کرن دا سجھاء دتا سی، پر اجیہا کہڑے-کہڑے مدعے بارے کیتا جاوے؟ اس بارے اس نے کجھ نہیں سی لکھیا۔ اس دے الٹ مسٹر کسٹ نے باقی رپورٹ دے وستھار وانگ اس وشے دی وی نکتاوار چرچہ کرکے کیتے جان والے سدھاراں بارے سجھاء دتے۔

مسٹر کسٹ دی رپورٹ وچ پنروچار لئی اٹھایا گیا پہلا نقطہ ایہناں مکھیاں ولوں اپنے علاقے وچ دی لنگھن والے وپاریاں پاسوں اوہناں دیاں وستاں اپر اگراہی جان والی راہ داری بارے سی۔ فروزپور، لدھیانہ اتے جگادھری وکھے چراں توں راہ داری لئی جا رہی سی۔ مسٹر کلارک دے ویلے توں سڑک اتے کئی نویاں چوکیاں بیٹھ گئیاں سن، جتھے پرانیاں دراں دے مقابلے ودھ کر اگراہیا جا رہا سی۔ اس دے پربھاو نوں بیان کردیاں مسٹر کسٹ نے لکھیا، 'پنجاب توں خرید کے ساڈی سرکھیا پراپت ریاستاں وچ دی شملہ، کسولی اتے سبادھو دیاں منڈیاں وچ لیاندے بے تحاشہ مہنگے اناج نے ایہناں منڈیاں نوں بری طرحاں پربھاوت کیتا ہے، جس دے فلسروپ شملے وچلے چیف سول ادھیکاری مسٹر رسکائین نوں وار-وار ورودھ جتاؤنا پیا ہونا ہے۔ صرف فوجی چھاؤنیاں اتے ورتیاں جان والیاں وستاں اتے اس طرحاں دا ٹیکس سدھے طور 'تے اطلاع نامے دی چھیویں مد دے الٹ ہے۔ اس توں بناں شملے دی منڈی وچ لیاندیاں جان والیاں وستاں اتے دیسی وپاریاں توں بھاری ٹیکس لیا جاندا ہے، جد کہ یورپین وپاری عامَ طور 'تے بچ جاندے ہن۔'

مسٹر کسٹ دی رپورٹ وچ وچار ادھین لیاندا جان والا دوجا نقطہ ستلج ارار دیاں دیسی ریاستاں اتے جگیراں دی مڑ حدبندی نردھارت کرن بارے سی۔ اس سمیں ایہہ ریاستاں اتے جگیراں بھوگولک کھیتر دی درشٹی توں بڑیاں اگھڑ-دگھڑیاں اتے اک-دوجی وچ پھسویاں سن، جس کارن آپسی لڑائی-جھگڑا عامَ گلّ سی۔ نال ہی بھاویں انگریز سرکار نے امبالے فوجی چھاؤنی دا ٹکانا بنا لیا سی، پر چھاؤنی دے ترنت نال لگدا علاقہ دیسی ریاستاں ادھین ہون کارن اتھوں دیسی شراب دی تسکری ہندی رہندی سی۔ مسٹر کسٹ دا کہنا سی کہ ایہناں ریاستاں اتے جگیراں دی پنر-حدبندی کرکے اکثر ہون والی کتلوگارد نوں روکیا جا سکدا سی۔ اس نے ایہہ سجھاء وی دتا کہ، 'انبالہ چھاؤنی دے آلے-دوآلے 6-6 میل دا کھیتر سدھے طور 'تے انگریزی ادھیکار ہیٹھ لے لیا جاوے، اس نال شراب دی غیر-قانونی کاشیدکاری، جس نوں اثردار ڈھنگ نال روکن وچ چھاؤنی دا آبکاری افسر اتے ستھانک سول ادھیکاری شکتی ہین ہن، وی ختم کیتی جا سکیگی۔'

کمپنی بہادر دی سرکار نے دیسی راجیاں اتے جگیرداراں نوں سرکھیا پردان کرن سمیں ایہہ شرط لائی سی کہ اوہ سرمور سرکار نوں لوڑ پین 'تے اس دی سہائتا لئی نردھارت گنتی وچ گھوڑے اتے گھوڑسوار مہیا کرواؤنگے۔ سمجھیا گیا سی کہ ایہہ ووستھا لابھدائک سدھ ہوویگی، پر ایہہ بے فائدہ سدھ ہوئی۔ انگریز-سکھیز یدھ دوران دیکھیا گیا کہ گھوڑے اچھت معیار اپر پورے نہیں سن اتردے۔ اس لئی مسٹر کسٹ نے سجھاء دتا کہ عامَ دناں وچ کسے ستھتی نال نپٹن واسطے ریاستاں توں منگے جان والے گھوڑیاں دی گنتی نردھارت کر دتی جاوے۔ اس نے اپنے طور 'تے 300 گھوڑیاں دی گنتی نردھارت کیتی، جس وچ ودھ توں ودھ گنتی پٹیالہ ریاست لئی 100 اتے کمبھڑاں بریال دے سرداراں لئی 10 گھوڑیاں دی سی۔ ہورناں لئی ایہہ گنتی نابھہ اتے جیند 50-50, ملیرکوٹلا اتے شامسنگھیاں واسطے 25-25, لاڈوا لئی 15, لدھیانے دے جگیردار واسطے 12 دسی گئی سی۔ اس دا کہنا سی کہ اس سسٹم نوں لاگوُ کیتا جاوے تاں سول ادھیکاریاں دے حکماں دی پالنا کرواؤن ہت ہمیشہ 300 گھوڑسوار اپلبدھ رہنگے۔ اس ودھی نوں ہور کارگر بناؤن واسطے اس نے پرستاو پیش کیتا کہ دیسی راجیاں اتے جگیرداراں ولوں اس منورتھ لئی خرچی جان والی راشی نردھارت کرکے نقد روپ وچ لے لئی جاوے اتے گھوڑے انگریز افسراں دے ادھین رکھے جان، تاں جو لوڑ پین 'تے ودھیا اتے نروئے 300 گھوڑیاں دی اپلبدھی ترنت ہو سکے۔ مسٹر کسٹ نے میجر براڈپھٹ دی اس کاروائی دی اداہرن دتی، جس انوسار اس نے اپنی سہائتا واسطے شامسنگھیاں توں گھوڑسوار لین دی تھاں اوہناں ولوں کیتے جان والے خرچ اتے تھوڑھے جنے گھوڑے سدھے اپنے کنٹرول ہیٹھ رکھے سن، جنہاں ولوں جرم کیتے جان دی صورتَ وچ اوہناں نوں جرمانہ کیتا جا سکدا سی جاں نوکری توں ہٹایا جا سکدا سی۔

مسٹر کسٹ نے چھوٹے سرداراں وچ وراثت دا نیم بناؤن دی صلاحَ وی دتی، تاں جو آپسی دشمنی، ستھانک ادھیکاریاں نوں وڈھی دین دے موقعے، جو پچھلے سمیں وچ ادھیکاریاں دی پڑتال دا وشا رہے ہن، نوں ختم کردیاں اجیہے پریواراں، جہڑے کیول تنّ پشتاں پہلاں حل چلاؤندے سن اتے جو ساڈی پرمکھتا ستھاپت ہون تکّ 'جس دی لاٹھی اس دی مجھّ' والی نیتی دے دھارنی سن، وچ پروارک رواج لبھن اتے نشٹ کیتے جان والے سمیں نوں بچایا جا سکدا ہے ۔ دریا ستلج دے دکھن ولّ تنّ وڈیاں ریاستاں پٹیالہ، نابھہ اتے جیند وچ راجگدی دے وارث بارے نرنا انگریز سرکار دے حکم ادھین ہندا سی، پر چھوٹے جاگیردار اتے سردار گھرانیاں وچ وارث دی چون بارے کوئی اک نیم لاگوُ نہیں سی، جس کارن کئی وار وارث لئی دوویں دھراں اپنے پکھ وچ کوئی نہ کوئی نظیر پیش کر دندیاں سن ۔ مسٹر کسٹ دا سجھاء سی کہ 'کوئی ادھکت نیم بنا کے ہر مکھی نوں سند دے روپ وچ دے دین نال اس سبندھی ہون والی بدمگزی توں بچیا جا سکدا ہے ۔ ' اس دی دلیل سی کہ اس موقعے جد سارے اپنی ذمہ واری نبھاؤن وچ فیل ہوئے ہن، تاں ساڈے ولوں اجیہا نیم بناؤن بارے کسے ولوں وی سوال نہیں کھڑھا کیتا جاویگا اتے تھوڑھے سمیں پچھوں ہی اجیہے نیم نوں کیول ستھانک عملے توں بناں باقی ساریاں ولوں اک صحیح بھاونا دے طور 'تے لیا جاویگا ۔

دیسی راجیاں/سرداراں ولوں ملی مدد دے ملانکن دی پورک رپورٹ

ستلج ارار دیاں دیسی ریاستاں لئی برطانوی ہندوستان دی سرکار ولوں نیوکت کمیشنر اتے سپرڈینٹ میجر ایف. میکسن نے دوواں ادھیکاریاں ولوں آئیاں رپورٹاں نوں دھیان نال واچیا ۔ اپنی رپورٹ نوں ودھیرے سارتھک بناؤن واسطے اس نے گورنر جنرل دے ایجنٹ ولوں 3 دسمبر 1845 توں 8 مارچ 1846 تکّ ریاستی مکھیاں اتے ہوراں ولّ رسد اتے ڈھوآ-ڈھوائی دے سادھن مہیا کرواؤن واسطے لکھے پروانیاں اتے اس دے اتر وچ اوہناں ولوں کیتیاں کاروائیاں دے ویروے نوں تتھاں نال میلیا ۔ اس نے امبالے دے آسے-پاسے دے چھوٹے-چھوٹے سرداراں ولوں منگی گئی اتے پراپت ہوئی سہائتا دا ویروا وی اکٹھا کیتا ۔ ایہناں دستاویزاں نے دریا ستلج دے دکھن ولّ انگریزی سرکار دی سرکھیا پراپت راجیاں اتے سرداراں ولوں برطانوی ہندوستان سرکار نوں انگریز سکھ یدھ دوران دتی سہائتا پکھوں ہیٹھلے ادھیکاریاں ولوں کیتی ورگ ونڈ دی پشٹی کیتی، پر پٹیالے اتے جیند بارے پہلی جانکاری وچ وادھا کیتا ۔

اس نوں پٹیالے ولوں بھیجی فوج دے مندے-چنگے دوویں پکھ وکھائی دتے۔ گھنگرانے نوں گھیرن بھیجی پٹیالے دی سینک ٹکڑی بارے اس نوں جانکاری ملی کہ اس سمیں اس سینک ٹکڑی بھاویں قلعہ خالی کرن والی ٹکڑی نوں گھیرن وچ اسپھل رہی، پر اس دا وہار ودھیا رہا۔ اس دے الٹ جد وڈی گنتی وچ سکھ سینا دے مقابلے انگریزی فوج نوں بناں مقابلہ بدووال دا قلعہ چھڈنا پیا، تاں پٹیالے دی فوج دے 200 سپاہی سکھاں نال جا رلے۔ اس وشیش موقعے اوہناں دا ایہہ وہار انگریزیے کاز واسطے بے حدّ نقصان دہ سی۔ میجر میکسن نے اس توں سٹہ کڈھیا کہ بھاویں پٹیالہ ریاست کنی وی ساڈے پکھ وچ سی، پر ایہہ ہر موقعے اپنے سپاہیاں دیاں بھاوناواں نوں کنٹرول کرن وچ سفل نہیں رہی، اس لئی کسے وی فیصلہ کن موقعے ایہناں اتے بھروسہ نہیں کیتا جا سکدا۔ کیپٹن ہیء دی اگوائی وچ پٹیالے دے سینکاں دے نال ہی گھنگرانے دی مہم وچ بھائیوال جیند دے سینکاں نوں میجر میکسن نے ططپر اتے ضبط دی پالنا کرن والے دسیا۔

میجر میکسن نے وی جنہاں ریاستاں ولوں پورن سہیوگ ملیا، اوہناں وچ پٹیالہ، جیند، ملیرکوٹلا، رائکوٹ اتے فریدکوٹ نوں شامل کیتا۔ سہیوگ نہ دین اتے انگریز پرتی نفرت دا پرتکھ وکھاوا کرن والے راجا نابھہ اتے آہلووالیا سردار دے نال انندپور دے سوڈھی، سنگھپریئے سردار، جسونت سنگھ کھیڑیوالا، روپڑ دا سردار بھوپ سنگھ، گیندا سنگھ کھرڑ اتے دیوا سنگھ سیالبا نوں گنیا گیا۔

میجر میکسن نے جاگیرداراں/چھوٹے سرداراں دی کارگزاری ولّ وی دھیان دتا۔ اس نے گورنر جنرل دے کارجکاری پہلے سہائک ایجنٹ مسٹر وانسٹرٹ ولوں جگیرداراں اتے چھوٹے سرداراں ذمےّ لگی رسد دی ماترا اتے ڈھوآ-ڈھوائی واسطے منگے گئے گڈیاں دی گنتی دسن دے نال-نال اوہناں ولوں پراپت سہائتا دا ویروا وی درج کیتا، جو اس پرکار سی :

(جاگیردار/سردار دے ناں نال راشن اتے گڈیاں دی منگ اتے بریکٹ وچ اس ولوں کیتی پورتی دسی گئی ہے)

ہلاہڑ 2000 من (232 من 3 سیر، 3 گڈے)، منولی 2000 من (677 من 24 سیر، گڈا کوئی نہیں)،

تنگور 1000 من (255 من 15 سیر، گڈا کوئی نہیں)، گڑھی کوٹھہار 5000 من (54 من، 220 بیل)،

دیالگڑھ 7000 من (2116 من 38 سیر، 12 گڈے، 20 کھوتے)، بوڑیا 6000 من (1428 من 32 سیر، 38 کھوتے)،

منیماجرا 5000 من (996 من 24 سیر، 450 بیل، 75 کھوتے)، رامگڑھ 300 من (379 من 3 سیر، گڈا کوئی نہیں)،

ساہرور (؟) 2000 من (118 من 8 سیر، گڈا کوئی نہیں)، سبگاہ 1000 من (201 من 8 سیر، گڈا کوئی نہیں)،

شاہزادپور 6000 من (720 من 6 سیر، گڈا کوئی نہیں)، لکھمڑی 2000 من (13 من 4 سیر، گڈا کوئی نہیں)،

دھنورا 2000 من (104 من، گڈا کوئی نہیں)، ارنولی 4000 من (545 من 29 سیر، گڈا کوئی نہیں)،

گھگپورا 2000 من (58 من 16 سیر، گڈا کوئی نہیں)،

کھرڑ 3000 من (172 من، 6 گڈے)،

پبھات 2000 من (236 من 374 سیر، 4 گڈے، 4 کھوتے)،

چھچھرولی 6000 من (4000 من، 15 گڈے، 400 بیل)،

شاہ آباد تے پتیدار 4000 من (2759 من 15 سیر، 35 گڈے، 31 کھوتے، 15 اوٹھ، 20 بیل)،

کمبڑاں 6000 من (رسد کجھ نہیں، گڈے 22, اوٹھ 8, بیل 41, مجھاں 27),

شامسنگھیاں 5000 من (رسد اکا نہیں، 6 گڈے)،

مستف آباد 1000 من (کجھ وی نہیں دتا)، جامارائیں 4000 من (کجھ وی نہیں دتا)،

سیکرا 2000 من (2 گڈے)،

چورنی کھیڑا 4000 من (کجھ وی نہیں دتا)،

ٹھول 1000 من (60 من، 3 گڈے، 10 کھوتے)،

بھوپ سنگھ ویدوان 1000 من (80 من، گڈا کوئی نہیں)،

جیون سنگھ ویدوان 1000 من (160 من، گڈا کوئی نہیں)،

وساوا سنگھ ویدوان 1000 من (80 من، 8 کھوتے)، بروالسیاں 6000 من (240 من، 12 گڈے، 120 کھوتے)،

کنجپورا 4000 من (509 من 20 سیر، 10 گڈے، 12 اوٹھ)،

تھانیسر 6000 من (3746 من، ہور کجھ نہیں)،

چپڑ 2000 من (کجھ نہیں دتا)،

لیڈا 7000 من (راشن کجھ نہیں، 4 گڈے، 4 کھوتے، 18 بیل)،

شامگڑھ 1000 من (راشن کجھ نہیں، 4 گڈے)،

سنگھاں جھبالیا 2000 من (کجھ نہیں دتا)،

بوب 1000 من (804 من 15 سیر، ہور کجھ نہیں)،

سکندرا 2000 من (کجھ نہیں دتا)،

روپڑ 2000 من (راشن نہیں دتا، بیل 105),

لاڈوا 10000 من (1846 من 20 سیر، ہور کجھ نہیں)،

چلومدی 2000 من (کجھ نہیں دتا)۔

اس جدول دی بنیاد اتے میجر میکسن نے منگی گئی رسد دے مقابلے گھٹّ راشن مہیا کرن والیاں وچ منیماجرا، شامسنگھیئے، شاہزادپور، آرنولی، کمبھڑا، بروالیا، کنجپوریا، لیڈا نوں رکھیا۔ اس مطابق وار-وار رسد جاں ڈھوآ-ڈھوائی لئی مدد دی منگ کیتے جان دے باو جود مدد دین توں اکا ہی ہتھ کھچن والیاں وچ سن : سنگھاں، جامارائیاں، لیکری، چریڑی، کھیڑی، مستف آباد، بیدوان سردار، چپڑ، سنگھاں جھبالیا اتے سکندرا۔ اس نے اس گل ولّ وی دھیان دوایا کہ جھمبی، مہراجکیاں اتے کوٹلہ ناہماز خاں ستلج توں پورب ولّ دیاں اجہیاں ملکھاں سن، جنہاں دا ناں کسے لکھت وچ نہیں سی اتے نہ ہی اوہناں ولوں کوئی مدد بھیجی گئی سی۔

میجر میکسن مسٹر کسٹ ولوں دتے تناں سجھاواں نال وی سہمت سی ۔ اس نے گورنر جنرل ولوں شمال-مغربی سرحد واسطے تعینات ایجنٹ ول شملے توں لکھے اپنے پتر نمبر 87, تریخ 27 جولائی، 1946 راہیں دوواں ادھیکاریاں ولوں بھیجی اطلاع وچ اپروکت مطابق وادھا کردیاں ساری حالت دا ملانکن کیتا اتے اس دے بنیاد اُتے کجھ نتیجے وی کڈھیے ۔ اس دا ریاستاں اتے سرداراں دے وطیرے بارے کڈھیا نتیجہ ایہہ سی کہ اک ادھے اپواد نوں چھڈّ کے شروع وچ سبھ نے کھلھدلی نال مدد اتے ملورتن، جس دی اک لمے ویلے توں سرکھیا حاصل کرن دے بدلے وچ ایہہ سبتوں ودھیا سرکار حقدار سی، حاصل کرن توں ہتھ کھچی رکھیا ۔ عامَ جنتا دیاں بھاوناواں بارے اس نے بڑے پھلار وچ چرچہ کیتی ۔ اس دا مننا سی کہ 'اس اک نقطے بارے کوئی شکّ نہیں کہ دریا توں اس پاسے ساڈی سرکھیا ہیٹھلیاں ساریاں سکھ ریاستاں وچ سکھ وسوں دیاں بھاوناواں ساڈے زوردار خلاف اتے خالصے دے پکھ وچ سن ۔

اس نے لڑائی شروع ہون توں اک دن پہلاں سرسے توں امبالے نوں پٹیالے راہیں اتے اس توں کجھ دن پچھوں امبالے توں پٹیالے اتے نابھے وچ دی فروزپور جان دا حوالہ دندیاں لکھیا کہ میں اس بھاوناواں دیاں نشانیاں، جنہاں بارے کوئی بھلیکھا نہیں، دیکھیاں ۔ اس نے ایہہ وی ذکر کیتا کہ ستلج دے دکھن وچ جٹاں دے اجیاے پنڈ ہن، جنہاں وچ لڑائی شروع ہون توں پہلاں خالصہ فوج دے 4, 5 جاں ودھ نیمت جاں عارضی فوجی جاں افسر سن، جنہاں نے خالصہ فوج نال جاری رابطہ رکھیا ہویا سی ۔ اس لئی پنچاں دی اگوائی وچ خالصہ فوج ولوں کیتیاں جان والیاں سرگرمیاں جاں دریا پار کرکے ساڈی سرکھیا والے علاقے اتے حملہ کرن دی سکیم بارے دریا توں اس پاسے والی وسوں اتے مکھیاں نوں اس سکیم نوں عمل وچ لیاندے جان توں کجھ دن پہلاں ضرور پتہ ہووےگا ۔ اوہناں ولوں اس بھیت نوں ساڈے پاسوں لکایا جانا ساڈے متعلق اوہناں دے بیلگاؤ دی نشانی اے ۔

اجہیاں بھاوناواں دے سمبھاوی سٹیاں دا بیان کردیاں میجر میکسن نے لکھیا، 'جدوں اسیں جتاں حاصل کر راے ساں اتے شروع وچ جد بیلگاؤپنا ظاہر ہو رہا سی تاں ساڈی فوج نوں عارضی طور اُتے پچھے دھکے جان دے فلسروپ اس دا روپ کیہو جیہا نہیں سی ہونا؟ اک پل لئی وی کوئی شکّ نہیں کر سکدا کہ ساڈے متر، جنہاں نے اینے لمے ویلے توں ساڈی سرکھیا مانی اے، ساڈے خلاف ہو جاندے اتے سرگرم دشمن بن جاندے ۔ اس دی مثال بدووال دے معاملے توں ڈریکٹ اے ۔ اتھے سر ہینری سمتھّ دے سازو-سامان والے دستے نوں دشمن دے گھوڑسواراں نے دو حصیاں وچ ونڈ کے جگراؤں ول دھکّ دتا سی تاں ساڈی ادھینگی ہیٹھلے ساڈے اپنے علاقے دی اتے ساڈی سرکھیا ہیٹھلیاں ریاستاں دے علاقے دی سکھ وسوں نے ساڈے سازو-سامان نوں لٹّ لیا اتے بیمار فوجیاں نوں مار-مکایا سی ۔

اس نے دیسی ریاستاں دے راجیاں اتے بھروسہ نہ کرن دے پہلاں پرگٹائے مت اتے زور دندیاں اگے لکھیا، 'اس تجربے نوں دیکھدیاں ایہہ واضع اے کہ مستقبل وچ اتپن ہون والی کسے وی ہنگامی حالت وچ ریاستی مکھیاں ولوں ساڈی مدد واسطے بھیجی گئی فوج نوں لااے وند منّ لینا سیانپ نہیں ہوویگی ۔ نہ ہی اوہناں نال حال سمضموناں نوں دیکھدیاں اسیں رسد واسطے اوہناں اتے انحصار کر سکدے ہاں، کیونکہ جد جتن دے موقعے اوہناں وچ کمی پائی گئی اے تاں کسے بھیڑی حالت وچ اوہناں اتے نربھرتا اپنی فوج نوں بھکھے مارنا ہووےگا ۔

ایہہ سوچ ادوں ہور وی گمبھیر ہو جاندی اے، جد اسیں دیکھدے ہاں کہ ساڈی سرحد اتے یمنا توں ستلج تک دا سارا علاقہ ایہناں سرکھیا حاصل مکھیاں دے ماتحت اے۔ بھاویں اوہناں دے علاقے وچ دی اپنی فوج دے لنگھن ویلے اسیں اوہناں پاسوں رسد اگراہ سکدے ہاں، پر پچھوں اپنی فوج دے انتلے حصہ نال ساڈا رابطہ ہمیشہ اوہناں دے رحم اتے ہووےگا۔ جدوں اس وچ ایہہ وی جوڑ دتا جاوے کہ پچھلی لڑائی دوران ساڈی سرکھیا ہیٹھلیاں ریاستاں وچوں کئی ہزار جنے دشمن دی فوج وچ شامل ہو کے ساڈے خلاف لڑ راے سن، واضع اے کہ جد ایہناں مکھیاں نے ساڈی سرکھیا منگی، اسیں حاصل کیتی اتے اوہناں نال معاہدہ کیتا گئی، ادوں اجیہی حالت بارے قیاس وی نہیں سی کیتا جا سکدا۔ اس لئی ہن اسیں اوہناں نال اپنے تعلقاں نوں نواں روپ دے کے اجیہی حالت نوں مڑ واپرن توں روکن لئی پوری طرحاں حق بجانب ہاں۔

میجر میکسن نے مسٹر کسٹ ولوں دیسی ریاستاں وچ انگریزی مدد لئی رکھے جان والے دستیاں دے سجھاء نوں وی ہور پھلار دتا۔ اس دے شبداں وچ، '1809 دے اطلاع نامے وچ اسیں اپنے-اپنے نوں اپنی سرکھیا ہیٹھلے مکھیاں پاسوں کسے قسم دا نذرانہ نہ لین دا پابند کیتا سی، پر جدوں پچھلے موقعے اتے ایہہ واضع ہو گیا اے کہ اوہناں ولوں عزم دے باو جود اک مکھی دا وہار ساڈے خلاف رہا کہ لگبھگ ساریاں نے ساڈے متعلق بے رخی وکھائی کہ اوہناں دی پرجا ساڈے خلاف لڑی کہ جد بوہت زیادہ لوڑ سی تاں اوہ سارے تتپرتا نال رسد بھیجن وچ اکامیاب راے کہ اوہناں دیاں فوجی ٹکڑیاں دا دشمن دے ساہمنے جا کے کیتا وہار ساڈے یعقین نوں ٹھیس پہنچاؤن والا سی۔' ایہہ بیان کرن توں پچھوں میجر میکسن نے لکھیا، 'میرا نمرتا سمیت کہنا اے کہ اپنی سرحد اتے ایہناں راجیاں دے وڈا کھیتر دی رکھیا کرن دے بدلے اک اجیہی فوجی طاقت، جس اتے اسیں اپنے لئی لوڑیندیے کاروائی کرن دا بھروسہ نہیں کر سکدے، دی تھاں یعقین کرن یوگ فوجی مدد منگن دے حقدار ہاں۔ اس لئی میرا تجویز اے کہ ہر قسم دے 9000 فوجیاں دی مدد، جو اوہناں دے ذمےّ لائی ہوئی اے، دی تھاں سانوں ستلج دے دکھن ول دی سکھ اتے مسلمان وسوں وچوں ہر پرکار دے ہتھیاراں والے 4000 فوجیاں دی بھرتی کرنی چاہیدی اے، جنہاں دی کمانڈ یورپیئن افسراں دے ہتھ ہووے اتے اس اتے ہون والا خرچہ ریاستی مکھیاں ولوں حال ویلے حاصل کیتے جاندے فوجیاں دی گنتی دے انوپات وچ اوہناں توں اگراہیا جاوے۔' پٹیالہ ریاست ولوں سکھ-انگریز لڑائی وچ نبھائی ساکاراتمک کردار دا حوالہ دندیاں میجر میکسن نے لکھیا، 'پٹیالہ ریاست ولوں کیتی گئی سیوا نوں دیکھدیاں اس رول وچ ایہہ تبدیلی کر لئی جاوے کہ جتھے پچھلے ویلے دے 9000 فوجیاں وچوں 4000 پٹیالے دے حصے وچ سن پر ہن اس پاسوں صرف 1000 فوجیاں دا خرچہ منگیا جاوے۔' اسے طرحاں حال لڑائی وچ ڈھشاعر مدد دین والیاں دوجیاں ریاستاں نوں وی انوپات مطابق چھوٹ دتی جاوے اتے جنہاں ریاستاں دی کارگزاری تسلی بخش نہیں رہی، اوہناں توں ودھیرے اگراہی کیتی جاوے۔

میجر میکسن نے ایہہ وی لکھیا کہ پہلاں ہی ڈھکواں موقع ملن اتے ہن ہر چھوٹے توں چھوٹے مکھی ولوں لئی جان والی راہ داری اتے کر بند کر دتے جان اتے ہر ریاست دے حالات نوں ویکھدیاں اتے اس وچ دی گزرن والے وپاری رستیاں نوں ویکھدیاں برابر دا انصاف مشتمل کر لایا جاوے۔ میجر میکسن نے وارث دا نرنا کرن لئی ادھکرت اعلان کرن دی صلاحَ وی دتی۔ اس دا وچار سی کہ وڈیاں ریاستاں، جنہاں نوں اک ڈھانچے وچ رکھیا جانا اک ٹھوس پالیسی ہوویگی، دے وڈیرے ہتاں وچ اوہناں دے بنس وچوں جاں اجیہا نہ ہون دی صورتَ وچ، ساکاداری وچوں نیڑلے پرش انسان نوں مکھی ہون دا اہلکار منّ لیا جاوے اتے ریاستی علاقے دی ونڈ کرن دی آگیا نہ دتی جاوے۔ اس دا وچار سی کہ چھوٹیاں ریاستاں، جتھے علاقے دی ونڈ کرن دا رواج اے، اتھے ایہہ رول نہ لاگوُ کیتا جاوے اتے وارث نہ ہون دی صورتَ وچ اوہ علاقہ انگریز سرکار دی مالکی ہیٹھ چلا جاوے۔

میجر میکسن اس پتر توں پہلاں ہی پہلی اینگلو سکھ جنگ دوران نابھے دے راجے ولوں وکھائی ڈھلّ-مٹھل اتے لاہور دربار نال گنڈھ-تپّ کرن دے الزام بارے پھلار نال پتر نمبر 86 متی 17 جولائی لکھ چکا سی ۔ اس پتر وچ اس نے دوندر سنگھ راجا نابھہ خلاف لگے الزاماں نوں صحیح مندیاں اس خلاف کاروائی کرن دا سجھاء دتا ۔ میجر میکسن نے لکھیا، 'جیکر راجے دی غیر-حاضری وچ اس دی ریاست دا کم-کار چلا سکدا اس دا کوئی بھرا جاں نیڑلا رشتے دار ہندا، میں سجھاء دینا سی کہ راجے دی آکڑ نوں بھنن اتے سزا دین واسطے اس نوں راجگدی توں اتار کے 3 سال واسطے بنارس بھیج دتا جاوے ۔ مگر کیوں جو اس دا پکی عمر دا جیوتّ اکو-اک انسان اس دی متریئی ماں اے اتے اس دے دوویں پتر دودھ چنگھدی عمر دے ہن، اس طریقے دی سزا نوں عمل وچ نہیں لیاندا جا سکدا ۔ ' اس نے سزا دا نرنا سرکار اتے چھڈدیاں ایہہ وی سجھاء دتا کہ لگبھگ 40 پنڈاں اتے مشتمل اس دیاں دہیڑو اتے املوہ دیاں ملکھاں سمیت لتالا اتے اس نال لگدا علاقہ مطلب پکھووال دا ضلع، جس نوں ضبط کرکے پھر بے دھیانی وچ راجے نوں واپس کیتا گیا سی، نوں ضبط کیتا جاوے ۔ گورنر جنرل دے ایجنٹ ولوں کاروائی

میجر میکسن نے شمال مغربی سرحد لئی گورنر جنرل دے ایجنٹ نوں اپنے پتر نن: 87, متی 27 جولائی، 1846 ولوں اس حالت توں جانوں کروایا، جس نے اگوں ایہہ ساری حالت برطانوی ہندوستان سرکار دے دھیان وچ لیاندی ۔ ایجنٹ نے باقی ریاستاں بارے تاں کوئی ٹپنی نہ کیتی، پر راجا نابھہ ولوں نبھائے گئی نانہہ-پکھی کردار نوں ہور وی پھلار نال وچاریا ۔ اوہ نابھے دے راجے دوندر سنگھ ولوں وکھائی وہار بارے تاں میجر میکسن دی رائے نال سہمت سی، پر اس نوں میجر میکسن ولوں راجا نابھہ نوں دتی جان والی سجھائی سزا گھٹ لگی ۔ اس بارے اس نے لکھیا، 'میری سمجھ مطابق ایہہ دوندر سنگھ راجا نابھہ خلاف سدھ ہو چکے گمبھیر الزام جاں الزاماں دے اک حصے دی بہت ہی گھٹ سزا ہوویگی، جو اس پکھوں ہون والیاں بھوکھی کاروائیاں لئی تباہکنّ سدھ ہوویگی ۔ جیکر ایڈے وڈے الزام دا بھاگی عارضی طور اُتے کجھ ادھیکاراں، کراں، لابھاں اتے اجیاے علاقے، جس اپر اس دی مالکی شکی اے، توں وانجھا کیتے جان ورگی چھوٹی سزا نال چھٹّ گیا تاں اوہ سرحد اتے اس گل دی جیوندی-جاگدیی مثال بن جاویگا کہ وڈی توں وڈی خطرناک کھیل کھیلن وچ ناماتر خطرہ اے ۔ ' فلسروپ اس نے ہیٹھ لکھے مطابق سزا تجویز کیتی :

راجا دوندر سنگھ نوں گدی توں لاہ دتا جاوے اتے اس دے وڈے پتر، جو ستّ سال دا اے، نوں 60 سال عمر دی عزت دار عورت راجا جسونت سنگھ دی زندہ بیوی، اس دی متریئی دادی رانی چند کور اتے نابھہ ریاست دے سبھ توں ودھ ستکار یوگ 3 افسراں دی گارڈیئنشیپّ ہیٹھ راجگدی دے دتی جاوے ۔ ریاست دیاں چنگیاں اتے اگراہیا جان والا 12,200 روپئے سالانہ کر ختم کر دتا جاوے ۔ اس دے وچ نابھے شہر وچ اگراہیا جان والا 4500 روپئے دا کر شامل نہیں ۔ اس کر اتے مقامی افسراں دا پورن اختیار راے گا ۔ نابھہ رئست دے علاقے وچوں 12,200 روپئے دا حصہ چھڈّ کے، باقی وچوں چوتھا حصہ علاقہ ضبط کر لیا جاوے ۔

گورنر جنرل دے ایجنٹ نے ریاست نابھہ دی ضبط کیتی جان والی جائداد دے سالانہ مالیئے دا انومان تقریباً اک لکھ سالانہ لا کے اس دی اگوں ونڈ کرن بارے ایہہ سفارش کیتی : انگریز سرکار ولوں دیسی ریاستاں دے خرچے اتے جو سینک ٹکڑی رکھی جانی ہے، اس وچ نابھے دا حصہ 100 گھوڑ سوار اتے 133 پیدل سینک بندے ہن۔ ایہناں اتے ہون والے خرچے دی پرتیپورتی وجوں ضبط کیتے علاقے وچوں 28,766 روپئے سالانہ آمدن دین برابر علاقہ انگریز سرکار دے قبضے وچ لیا جاوے۔ 71,224 روپئے سالانہ مالیا دین والا باقی دا علاقہ لڑائی دوران شاندار سیواواں دین والے مہاراجہ پٹیالہ اتے راجا فریدکوٹ درمیان برابر-برابر ونڈ دتا جاوے۔ پٹیالہ اتے فریدکوٹ ریاست دیاں حداں نوں دائرے دا روپ دین لئی نابھہ ریاست دے اوہناں نوں دتے جان والے دور-دراڈے پیندے علاقیاں دی تھاں اوہناں نوں لاہور دربار دے ضبط کیتے گئے پنڈ دتے جان۔

راجا نابھہ دے بھوکھی جیون بارے ایجنٹ دا سجھاء سی کہ اس نوں زندگی بھر واسطے نابھہ ریاست دے مالیئے وچوں 50,000 روپئے سالانہ پینشن اس شرط نال دے دتی جاوے کہ اوہ انگریزاں دے قبضے ہیٹھلے شہراں دلی اتے میرٹھ توں دکھن ولّ کسے تھاں امن-امان نال رہے گا۔

گورنر جنرل دے ایجنٹ نے مت پرگٹایا کہ اس نال قصوروار ویکتی نوں سزا مل جاوے گی اتے اس دے پریوار نوں اس حد تکّ ہی تکلیف ہوویگی، جس تکّ سارے سبندھت ایہہ یاد رکھنگے کہ برطانوی سرکار نال کپٹ نہیں کیتا جا سکدا۔ علاقہ ضبط کیتے جان نال سرکار نوں کوئی مالی لابھ نہیں ہووےگا، پر لڑائی دوران چنگا وہار وکھاؤن والیاں دو ریاستاں نوں انعام دتے جان والی گلّ ہوویگی۔ اس نال سادھارن انصاف دے قدم وجوں سارے سوآرتھی منتواں دے نال حکم عدولی کرن اتے اس دی سزا دی یاد سرحد اتے سدا لئی یاد رکھی جاوے گی۔

گورنر جنرل دی پدھر اتے فیصلہ

گورنر جنرل نے ایہہ سارا معاملہ اپنی کونسل وچ گھوکھیا اتے فیصلے لئے۔ لئے گئے فیصلیاں دی سوچنا ہندوستان سرکار دے سکتر نے اپنے پتر نمبر 459 متی 17 نومبر 1846 دوارا ایجنٹ ولّ بھیجی۔ اس فیصلے انوسار پٹیالہ، نابھہ، جیند، فریدکوٹ تے مالیرکوٹلا ریاستاں اتے چھچھرولی، رائیکوٹ، ممدوٹ، بوڑیاں دپال پور دے سرداراں نوں چھڈّ کے باقی ساریاں توں دیوانی اتے فوجداری اختیار کھوہ لئے گئے اتے ایوں اوہ وڈے ذمیندار عامَ ذمیندار بن کے ہی رہِ گئے۔

پتر دے وڈے بھاگ وچ راجا نابھہ بارے ہی چرچہ سی، جس دے انت وچ سٹہ کڈھیا گیا سی کہ راجے نوں سمجھاؤن دیاں ساریاں کوششاں نے اس دے من وچ اپنے مہتو نوں ودھاؤن والے وچار نوں پربل کیتا۔ 'پرتکھ طور اتے اوہ آس کردا سی کہ اس ولوں رسد نہ بھیجے جان کارن سینا مشکل وچ پے جائیگی اتے ہور مکھی اتے لوک وی اس ولوں قایم کیتی بے رخی دی اس مثال پچھے چلنگے۔ اس دا ایہہ درووہار لاہور دی سینا نال لڑائی دے انت تکّ چلیا۔ تد، اس توں پہلاں نہیں، اوہ ترنت آگیا پالن کرن لگا اتے ایہہ سپشٹ ہو گیا کہ اس ولوں بہتات وچ بھیجی گئی رسد اس دے سادھناں توں ودھ رہی۔' ایہناں شبداں نال ایجنٹ ولوں نابھے دے راجے نوں سزا دین بارے بھیجی گئی تجویز قبول کیتی گئی۔

اسے متی دے پتر نمبر 465 دوارا باقی مدعیاں اتے مکھیاں/سرداراں بارے گورنر جنرل کونسل دا فیصلہ ایجنٹ نوں بھیجیا گیا۔ گورنر جنرل نے اپنے ایجنٹ ولوں بھیجے راہ داری دے مصلے نوں اپنی کونسل نال وچارن اپرنت دتے گئے سجھاواں اتے موہر لا دتی، پر نال دی نال انگریز-سکھیز یدھ وچ سہیوگ دین والیاں ریاستاں نوں نویں نیماں توں چھوٹ دین دا وی نرنا لیا۔

پٹیالہ، جیند، فریدکوٹ، مالیرکوٹلا، رائکوٹ، بوڑیا (دیالگڑھ-امبالاھ)، ممدوٹ اتے چھچھرولی (کلسیاں-انبالہ) نوں گھوڑیاں دی سنبھال دے بدلے دینی بندی راشی دین توں چھوٹ دے دتی گئی۔ ایہناں دی وفاداری اتے مقابلتاً چنگے وہار نوں ویکھدیاں فیصلہ کیتا گیا کہ راہ داری ختم کرن کارن ہون والے نقصان دی پرتیپورتی ہتّ ایہناں نال وچار کرکے ایہناں نوں زمین جاں نقد راشی دے دتی جاوے۔ ممدوٹ نے بھاویں لاہور دربار دی فوج نال رل کے لڑائی کیتی سی، پر گورنر جنرل نے اس نوں سزایوگ ریاستاں وچ اس کارن نہیں سی رکھیا کہ اک تاں ممدوٹ نے کمپنی دی سرکھیا چھتری نہیں سی لئی ہوئی، دوجے سر سی. میٹکاپھ بہت پہلاں ہی ممدوٹ نوں لاہور دربار دی اک شاکھا اعلان چکا سی۔ اس توں بناں ممدوٹ نے پھیرو شہر دی لڑائی توں پہلاں انگرزاں دی فروزپور چھاؤنی توں سر جاہن لٹر دے خط لیاؤن اتے لے جان وچ چنگی سیوا کیتی سی۔

مہاراجہ پٹیالہ نوں نابھے دے پنڈ دین دے نال اس نوں لاڈوے دے سردار دی ہردوار ستھت کوٹھی وی انعام وچ دتی گئی۔

انگریز سرکار نے راجا سروپ سنگھ دی کارگزاری اتے پرسنّ ہو کے نہ کیول اس نوں میجر براڈپھٹ ولوں کیتا 10 ہزار روپئے دا جرمانہ ہی معاف کیتا، سگوں 3 ہزار روپئے سالانہ دی اک جاگیر اتے سند دتی۔ نال ہی نابھے دی لڑائی وچ شامل فوج نوں اک-اک مہینے دی تنخواہ انعام وچ دتی۔ 22 ستمبر 1847 نوں راجا جیند نوں دتی گئی سند وچ لکھیا گیا سی، 'گورنر جنرل بہادر نے راجا صاحب جیند ولوں لاہور دی پچھلی لڑائی دے سمیں دی خیر کھاہی دے بدلے وچ کجھ زمین دین دی اچھا کیتی ہے۔ راجا جی نے ایہدے نال ایہہ درخاست وی کیتی ہے کہ اوہدے جدی علاقے وچ حق نوں قایم رکھیا جاوے۔ سو اس گلّ نوں خوشی نال پروان کر لیا گیا ہے، تاں جو راجا اتے اس دے وارث اپنے حقاں نوں پورن تسلی نال ورت سکن۔

راجے نوں سوچی وچ درج اس دے قدیمی تے موروسی علاقے وچ حکمرانی دے فوجداری اتے معاملہ وصول کرن دے ادھیکار ہونگے۔ راجا امن تے انصاف دا حامی رہے گا۔ پرجا نوں راجے اتے اس دے وارثاں نوں سچا حاکم مندیاں اوہناں دے حکم مننے اتے معاملے تارنے ہونگے۔ پرجا کھیتی وچ ترقی کرکے خیرخاہی دا ثبوت دیویگی۔ ریاست وچ آؤن-جان والے مال توں زکوٰۃ تے مصول معاف کر دتا گیا ہے۔ سرکار راجے جاں اس دے وارثاں پاسوں کدے خراج جاں فوجی سیوا بدلے کوئی رقم نہیں منگیگی۔ انگریزی حاکم ریاست دی پرجا دیاں شکایتاں نہیں سننگے اتے نہ ریاست دے کم وچ دخل دینگے۔ جے کدے کوئی دشمن بیاس جاں ستلج دے پاروں اس علاقے اتے قبضہ کرن آوے تاں راجا فوج سمیت انگریزاں دی دل جان نال مدد کرکے اس نوں ہٹاؤن دی کوشش کریگا۔ راجے نے اس گلّ نوں پروان کیتا ہے کہ اوہ انگریزی فوجاں دے فروزپور توں امبالے آؤن-جان دے واسطے سڑکاں اپنے نوکراں توں اپنے خرچے اتے بنا کے دیویگا اتے اس سڑک دی لمبائی-چوڑائی دا نرنا سرکار ولوں تھاپیا انگریز افسر کریگا۔ انگریز سرکار دیاں ہدایتاں انوسار دسے ٹکانیاں اتے فوج دے اترن واسطے زمین نشچت کیتی جاوے گی، تاں جو پچھوں فصل دے نقصان بارے کوئی دعوہ نہ کیتا جاوے۔

فریدکوٹ دے سردار پہاڑا سنگھ دیاں سیواواں نوں مکھ رکھدیاں اس نوں نابھہ ریاست دے ضبط کیتے علاقے وچوں 35,612 روپئے سالانہ مالیئے دا پکھووال دا علاقہ دین دے نال-نال 50 ہزار سالانہ مالیئے والا کوٹکپورے دا موروسی علاقہ، جو مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1808 وچ اپنے قبضے وچ لے لیا سی، دتا گیا، نال ہی اس نوں 'راجا' دا خطاب دے کے وڈیائیا گیا۔

انگریزی فوج دی سہائتا کرن وچ اسپھل رہیاں منیاں گئیاں ریاستاں بارے فیصلہ ہیٹھ لکھے مطابق سی :

لاڈوا

لاڈوا دے راجا اجیت سنگھ، جو اپنی سینا اتے توپاں لے کے خالصہ دربار دی سینا وچ شامل ہو کے لڑیا سی، لڑائی وچ ہار ہون دے دن توں ہی گورنر جنرل دے دلی والے ایجنٹ دی قید وچ چلیا آ رہا سی۔ راجا اجیت سنگھ دی جائداد ضبط کر لئی گئی اتے ایجنٹ نوں حکم دتا گیا کہ اس نوں حالَ دی گھڑی ﷲ آباد دے قلعے وچ نگرانی ہیٹھ رکھیا جاوے۔ راجا اجیت سنگھ، اس دے دو پتراں اتے راجے دے پریوار دیاں عورتاں نوں ڈھکویں پینشن دین دا فیصلہ ہویا۔

ملود

منیا گیا کہ ملود دے مکھی دا ووہار پہلاں تاں بڑا نازک رہا، پر پچھوں ٹھیک ہو گیا۔ اس ولوں پورولے ووہار بارے کیتے پچھتاوے کارن اس پرتی نرمائی ورتدیاں اس نوں کیول ایہہ سزا دتی گئی کہ 'اس دی ساری ملکھ وچ پولیس دا پربندھ انگریزاں دے ہتھ ہووےگا اتے کر توں اگراہی جان والی رقم ضبط کیتی جاوے گی۔' روپڑ : روپڑ دے سردار بھوپ سنگھ دا علاقہ ضبط کرکے اس نوں اس دی ملکھ توں ہون والی کلّ آمدنی دا ادھ، جو 27,000 روپئے بندا سی، سالانہ پینشن دے دتی گئی۔ سیالبا اتے کھرڑ : ایہناں دوواں ملکھاں نوں برابر رکھیا گیا۔ دوواں ملکھاں وچ پولیس دا پربندھ انگریز سرکار نے اپنے ہتھ لے لیا اتے راہ داری دی پرتی پورتی کرن توں نانہہ کر دتی۔ گورنرر جنرل نے ملود، سیالبا اتے کھرڑ ملکھاں وچ پولیس انتظام کرن اتے ہون والے خرچے بارے رپورٹ لے کے ایہہ فیصلہ کرنا اپنے ہتھ رکھ لیا کہ کی سارا خرچہ جاں اس دا کجھ حصہ ایہناں مکھیاں توں وصولیا جاوے۔

انندپور دے سوڈھی

انگریز سرکار پرتی اسہیوگ کرن والے پروان کیتے گئے انندپور دے سوڈھیاں دیاں ملکھاں ضبط کرکے سرکار دے ادھیکار ہیٹھ دتیاں گئیاں۔ دریا ستلج دے دکھن ولّ دیاں ریاستاں لئی کمیشنر توں رپورٹ پراپت کرکے اس دی لوء وچ سوڈھی مکھیاں لئی یوگ پینشناں دین دا فیصلہ لیا گیا۔

آہلووالیا سردار

اس سردار دے دریا ستلج توں دکھن ولّ پیندے سارے علاقے ضبط کر لئے گئے۔

امبالے دے آس-پاس دیاں ملکھاں دا پولیس پربندھ وی انگریز افسراں دے ہتھ دے دتا گیا اتے اوہناں نوں کوئی معاوضہ دتے بناں چنگیاں وی ختم کر دتیاں گئیاں۔ بہت ہی دھیان نال اتے زبردست پچھ-پڑتال اپرنت وراثت نال سبندھت نیم بناؤن دا وی فیصلہ کیتا گیا۔ گورنر جنرل ولوں پراپت اپروکت پتر دی لوء وچ ایجنٹ نے اپنے پتر نمبر 210 متی 17 دسمبر دوارا دریا ستلج دے ارار دیاں ریاستاں دے کمیشنر اتے سپرڈینٹ نوں حکم دتا کہ اوہ نابھے بارے سرکاری حکماں دی تعمیل واسطے اتھے جاوے۔ اس نوں صلاحَ دتی گئی کہ اوہ سرکاری حکماں نوں امن-امان نال عمل وچ لیاؤن واسطے انبالہ ستھت میجر جنرل کمانڈنگ نال رابطہ بنا کے لوڑ انوسار فوج لے سکدا ہے۔ ایجنٹ نے سپشٹ کیتا کہ 'نابھے اتے روپڑ دے مکھیاں نوں ادوں تکّ اس کاروائی بارے بھنک نہیں پینی چاہیدی، جد تکّ تسیں کسے سمبھاوی ورودھ نوں کچلن واسطے لوڑیندی تیاری نہیں کر لیندے۔' اس حکم اتے عمل وجوں نابھہ ریاست دے دہیڑو، روڑی، پکھووال آدی تلکیاں وچوں 53 پنڈ چنے گئے، جنہاں دا مالیا 1 لکھ 5 روپئے 10 پائی سالانہ بندا سی۔ اس وچوں 28,000 روپئے مالیا دین والا علاقہ وکھ کرکے باقی دا انعام وجوں پٹیالہ اتے فریدکوٹ ریاست وچ ونڈ دتا گیا۔ اس توں بناں اس موقعے کیتیاں زبتیاں دے نتیجے وجوں لاڈوا رئست دے پپلی کھیتر وچ 117 پنڈ، روپڑ اتے کھرڑ دے 106 پنڈ، انندپور دے سوڈھیاں دے روپڑ تحصیل وچ ہی پیندے 72 پنڈ اتے کپورتھلہ ریاست دے نرینگڑھ علاقے وچوں 89 پنڈ انگریزی علاقے وچ شامل ہوئے۔

ایہہ تاں گلّ سی دریا ستلج توں دکھن ولّ برطانوی ہندوستان سرکار دی سرپرستی پراپت راجیاں ر ئیساں ولوں انگریز سکھ یدھ دوران دوواں ورودھی شکتیاں پرتی آپنائے گئے ووہار دی، جس انوسار ایہناں راجیاں ر ئیساں دی اک چھوٹی جہی گنتی نے ہی انگریزپرست ہون دا ثبوت دتا اتے وڈیری گنتی دی ہمدردی خالصہ دربار نال رہی۔ ایہناں علاقیاں وچلی وسوں دی بہو گنتی وی پچھلے ورگ وچ ہی شامل سی۔ اس تتھّ نوں سپشٹ کرن واسطے دیسی ریاستاں دے کمیشنر میجر ایف. میکسن دے پہلاں لکھے گئے وچاراں نوں دہراؤنا اسنگت نہیں ہووےگا۔ اس نے لکھیا سی، 'اک نقطے بارے شکّ دی کوئی گنجائش نہیں۔ اوہ ایہہ کہ دریا دے اس پاسے ساڈی سرکھیا ہیٹھلیاں ریاستاں وچ سکھ وسوں دیاں بھاوناواں ساڈے زبردست خلاف اتے خالصے دے پکھ وچ سن۔ پھیرو شہر دی کاروائی توں اک دن پہلاں سرسا توں پٹیالے راہیں امبالے نوں جاندیاں اتے اس کاروائی توں کجھ دن پچھوں امبالے توں پٹیالے اتے نابھے راہیں فروزپور نوں جاندیاں میں اس بھاونا دے سنکیت دیکھے، جس وچ مینوں کوئی غلطی نہیں لگی۔ دریا ستلج دے دکھنی پاسے جٹاں دے کنے ہی پنڈ ہن، جنہاں وچ لڑائی شروع ہون توں پہلاں لاہور سرکار دی نیمت جاں انیمت فوج دے 4-5 جاں اس توں ودھیرے سپاہی اتے افسر رہِ رہے سن۔ ایہناں نے خالصہ فوج نال نرنتر سمپرک رکھیا ہویا سی۔ اس لئی دریا دے اس پار وسدے لوکاں اتے مکھیاں نوں فوج دے پنچاں دی اگوائی وچ اس دیاں بھاوی گتیودھیاں، سگوں ستلج پار کرکے ساڈی سرکھیا ہیٹھلے علاقے اتے حملہ کرن دی اس دی نیت، بارے گھٹنا واپرن دے اصل دن توں کجھ دن پہلاں ہی جانکاری ہوویگی۔ اوہناں ولوں اس تتھّ نوں ساڈے پاسوں لکائی رکھنا غداری دا پرتکھ پرمان ہے۔'

ریاستی پنجابیاں دی خالصہ راج متعلق موہ دی ایہہ بھاونا ہی سی، جس ماتحت انگریزی فوج وچ ریاست پٹیالہ ولوں شامل 200 فوجی، جنہاں نوں بدووال قلعے دی راکھی سونپی گئی سی، سکھ فوج دے پہنچن اتے سموہک روپ وچ اپنی ڈیوٹی نوں تیاگ کے اوہناں نال جا رلے سن۔ بدووال دے علاقے وچ سکھ وسوں ولوں اگنریزی فوج دی کیتی لٹ-مار وی اسے بھاونا دی پرتیک اے۔ اتھے سر ہینری سمتھّ دی اگوائی ہیٹھلا فوجی دستا سکھ فوج دے گھوڑسواراں دے حملے کارن ادھر-ادھر کھنڈ گیا تاں پینڈو لوکاں نے اوہناں دا مال متا لٹّ لیا اتے اوہناں وچوں بہوتیاں نوں مار-مکایا۔

گورنر جنرل نے وی 17 دسمبر، 1846 نوں اپنے ایجنٹ ول لکھے پتر وچ بدلویں شبداں وچ اس تتھّ نوں پروان کیتا سی۔ اس نے اپنے خط وچ بدووال دی گھٹنا دا حوالہ دندیا زور نال لکھیا سی، 'اس تتھّ نوں پھلار نال دسن دی لوڑ نہیں جاپدی کہ ساڈی سرکھیا حاصل ریاستاں وچلی وسوں دے دل اپنے فرقے اتے اپنی جات دے لوکاں نال جڑے ہوئے اتے پکے طور اُتے برطانیہ سرکار دے الٹ سن۔ ورھیاں توں اوہناں دی رکھیا کرن والی برطانوی طاقت متعلق ایہہ نفرت جمنا توں ستلج تک، برطانوی ادھیکاریاں دے پربندھ ہیٹھلے کجھ پنڈاں نوں چھڈّ کے، سرب مکمل سی۔

جن سادھارن پنجابی دی ایہو پنجاب پیار دی بھاونا سی، جس نے دریا ستلج دے دکھن ول دیاں ریاستاں اتے جگیراں دے مکھیاں وچوں کجھ کو نوں چھڈّ کے بہوتیاں نوں اک دم منوں انگریز سرکار نال کھڑے ہون توں ورجی رکھیا۔ اوہ دبدھا وچ پھسے ہوئے سن۔ اک پاسے خالصہ دربار سی، جس نال اوہ خود اتے اوہناں دے لوک بھاوناتمک طور اُتے جڑے ہوئے سن اتے حال جدوجہد وچ اس نوں جیتو ویکھنا چاہندے سن، پر اس جت بارے اوہناں نوں یعقین نہیں سی۔ دوجے پاسے کمپنی بہادر دی سرکار سی، جس پاس بے اتھاہ وسیلے سن، چاہندیاں جاں نہ چاہندیاں جس دی اوہ سیاسی شرن لے چکے سن، پر دلوں اس نوں نفرت کردے سن۔ اس لئی بہو گنتی نے کسے دھر نال آخری طور اتے کھڑھن توں پہلاں واقعے دی تور دی سمت ویکھ لینی چاہی اتے ادوں ہی انگریز سرکار دی حمایت اتے اترے جدوں اوہناں نوں پکّ ہو گیا کہ خالصہ فوج اپنیاں کمزوریاں کارن انگریز فوج ساہمنے نہیں ٹک سکیگی۔ ایہناں مکھیاں دی کارگزاری بارے میجر میکسن نے ایہہ نتیجہ ٹھیک ہی کڈھیا سی کہ 'اک-دو اپواداں نوں چھڈّ کے سارے مکھیاں ولوں لڑائی دے مڈھلے دناں دوران دسمبر وچ اتے 10 جنوری تک اوہ ہاردک مدد اتے تعاون دین توں ہتھ گھٹی رکھیا گیا، جس دی سبتوں ودھیا طاقت ولوں اوہناں نے لمے ویلے توں دتی جا رہی سرکھیا دے بدلے اوہناں توں آس کیتی سی۔ شروع وچ ہی اتے جدوں ساڈی جت ہونی شروع ہو گئی سی اتے ایہہ غداری ڈریکٹ ہو رہی سی، تاں ساڈی فوج ولوں عارضی طور اتے پچھے ہٹن دی صورتَ وچ کی ہندا؟ اس بارے رائی ماتر وی شکّ نہیں کہ لمبے ویلے توں ساڈی سرکھیا مان راے ساڈے سنگی ساڈے خلاف ہو جاندے اتے سرگرم دشمن بن جاندے؟

ہر تریخی گھٹنا دا ملانکن دو درشٹیکوناں توں ہندا اے۔ اک نظریہ اوہناں لوکاں دا ہندا اے، جو اس گھٹنا خاص واپرن وچ معاون طاقت وجوں وچردے ہن اتے دوجا نظریہ اوہناں لوکاں دا، جو اس گھٹنا خاص دے واپرن وچ اڑکا ڈاہندے ہن۔ ایہو کارن ہندا اے کہ گھٹنا خاص وچ موہری رول نبھاؤن والا انسان جتھے اک دھر لئی سنگرامیا ہندا اے، اتھے دوجی دھر لئی سرپھریا۔ اپنے مقصد دی حصول لئی جان قربان کر دین اپرنت جتھے پہلی دھر اس نوں شہید دا رتبہ دندی اے اتے دوجی دھر اس نوں غدار گرداندی اے۔ اس نظریہ توں انگریز-سکھیز لڑائی دوران دریا ستلج توں دکھن-مشرق ول دے راجیاں-رئیسانں دے انگریز متعلق ووہار توں ایہہ بھلیبھانت ظاہر ہو جاندا اے کہ ایہناں وچوں گھٹ گنتی ہی انگریزپرست سی۔ اسیں اپر بیان کر چکے ہاں کہ عامَ جنتا دی منوبرتی وی اس توں بھنّ نہیں سی۔ خالصہ دربار متعلق اینی پربل سہرد بھاونا ہون دے باو جود کی کارن سی کہ ایہہ عملی روپ نہ لے سکی؟ اس دا اکو-اک کارن ایہناں مکھیاں درمیان آپسی سمجھداری دی گھاٹ منیا جا سکدا اے۔ ایہناں دی دلی بھاونا اک سی پر اس بھاونا نوں اک-دوجے نال سانجھا کرن توں گریز کردے راے۔ اجیہا کرن دا کارن سی اک-دوجے اتے بے بھروسگی۔ ساریاں دے مناں وچ کمپنی بہادر دے راج دا اینا ڈر وسیا ہویا سی کہ اوہ اپنے دل دی گل دوجے نال سانجھی کرن توں کتراؤندے راے کہ کدھرے اس دی سوچ دی سوہ انگریز نوں نہ مل جاوے۔ اس دبدھا وچ پھسے اوہ لڑائی دے آرنبھک دور وچ بدھے-ردھے انگریز سرکار دے افسراں دیاں منگاں دی انمنے من نال ادھ-پچدھ تکمیل کردے راے۔ اس دبدھا وچوں مکت ہون والا اکو-اک مکھی راجا اجیت سنگھ لاڈوا سی، جس نے بدووال دے ستھان اتے انگریزی فوج نال زوردار ٹکر لئی۔ کاش! دریا ستلج دے مشرق دکھن ول انگریز سرکار دی سرکھیا حاصل ریاستاں اتے جاگیراں دے مکھی اس دبدھا توں مکت ہو اکجٹّ ہو کے کاروائی کردے تاں اج پنجاب ہی نہیں، ہندوستان دا اتہاس ہن نالوں بھنّ ہونا سی۔

ہورویکھو

• سکھ سلطنت
• پنجاب دی تریخ

حوالے

باہرلےجوڑ