پنجاب دی تریخ

پنجاب دی دھرتی جگ دے مُڈھلے وسیباں وچوں ہے۔ جِنّا وسیب پراݨا ہُندا ہے اونا ہی اوہدی بولی۔ ایتھے دی لوکائی قبل از تریخ توں ہی اُچ پدھر دا جیون جیوندی رہی ہے۔

پنجاب دی تریخ تے تہذیب دی اک لمبی کہاݨی ہے جیہدے وچ اوہدا ادبی اَتے ثقافتی ورثہ اک وکھری شناخت اَتے پچھان رکھدا ہے جیہنوں پوری دنیا دیاں پرانیاں تہذیباں دے ساہویں اُچے سر اَتے پورے قد نال کھڑا کیتا جاسکدا ہے۔ایس پنجابی ورثے دیاں جے کئی شکلاں اتے پرتاں نیں جیہڑیاں ویلے تے حالات دے ٹورے نال دریاواں دیاں لہراں وانگوں اگے ودھدیاں رہیاں نیں ۔

پنجاب برصغیر وچ اگونہا اشارہ رہیا ہے۔ ایہہ گل پتھر دے زمانے توں لے کے ہن تیکر صحیح ہے۔ سندھ وادی دی رہتل دا مرکز پنجاب تے سندھ سی۔ پتھر دے زمانے وچ ایہہ تھاواں پہلاں ایس لئی آباد ہویاں جو ایتھے جنگل بیلے سنگھنے نہیں سن، سگوں ایہہ ورلے رکھاں تے جھاڑیاں والے سن تے ایہناں نوں ہتھاں اتے پتھراں نال صاف کیتا جا سکدا سی۔ باقی ہندوستان وچ سنگھنے جنگل سن تے لوہے دی ایجاد توں پہلاں ایہناں جنگلاں نوں صاف کرکے رہن دے قابل بناونا ممکن نہیں سی۔ایس علاقے وچ واہی بیجی دے وی اگوناے ثبوت ملدے ہین۔ ایس علاقے دی زمین پولی تے زرخیز سی ایس لئی ایتھے لکڑی دے ہل نال وی زمین واہی جا سکدی سی۔ پھیر جدوں سندھ وادی دے اخیرلے وارے وچ لوہے دی ایجاد ہوئی اتے اوہ وی ایس علاقے وچ ہوئی۔ : سنسکرت وچ ہل دے پھالے لئی پھالے دا ہی لفظ ہے۔

سندھ وادی وسوں 5500 قبل مسیح توں شروع ہوئی سی۔ ہڑپا اتے موہنجوداڑو ورگے وڈے شہراں دے آباد ہوون توں پتہ لگدا اے جو ایس علاقے وچ جنساں دی وادھو پیدا ہوندیاں سن۔ ایہہ گل سب جاندے نیں جو علاقے وچ جنساں دی وادھو پیداور توں بنا شہر آباد نہیں ہو سکدے۔ سندھ وادی توں ملن والیاں نشانیاں توں پتہ لگدا اے جو ایتھے دست کاری تے آرٹ وی پر چلت سی۔ ایہہ وی ثابت ہو چکیا ہے جو سندھ وادی دا بحرین راہیں مڈل ایسٹ دے نال بیوپار سی۔ اوہناں ویلیاں دیاں نشانیاں اچ تائیں سانوں اپنے ادب وچ ملدیاں ہین۔

سندھ وادی دی وسوں دے مکن بارے کئی نظریے ہین جنہاں تے بحث کرن دی ایتھے تھاں نہیں اے۔ پر سانوں ایہہ پتہ ہے جو شمال اَتے وچلے ایشیا ولوں بہت وڈھی گنتی وچ قبیلے ایتھے آکے آباد ہوئے جہناں نوں آریا آکھیا جاندا اے۔ آریا اپنے نال نویں پیداواری ڈھنگ اَتے وچار دھارا لے کے آئے۔ پہلا وید، رگ وید 1500 قبل مسیح وچ پنجاب ہی سرجیا گیا تے ایس نوں 300 قبل مسیح وچ لکھیا گیا۔ رگ وید توں ہی پتہ لگدا ہے جو ذات پات اَتے مرد شاہی دا نظام وی ایتھوں ہی شروع ہویا:

"برہمن اوہدا مُکھ سی، کھشتری اوہدیاں دو باہاں نال بنیا، اوہدے دوہاں پٹاں نال ویش بنیا تے اوہدے پیراں توں شودر پیدا ہویا"

ایتھے ایہہ گل وی کردے جائیے جو سندھ وادی دے آریاں دے آون توں پہلاں وسدے پرانے وسنیک ہگدوں مکے نہیں سن سگوں اوہناں دی آریاواں دے نال وچار دھارا سمیت ہر پدھر تے جنگ جاری رہی۔ آریا چٹے رنگ دے لوک سن تے اوہناں دا رب یا دیوتا، برہما، وی چٹے رنگ دا سی۔ ہندو مذہب وچ کالی دیوی تے سانولے رنگ دے کرشن دا ابھرنا سندھ وادی دے پرانے وسنیکاں تے آریاواں دے آپسی جوڑ دا نتیجہ سی۔ مہا بھارت وی پنجاب وچ لڑی گئی جیہدے وچ سانولے رنگ دا کرشن جتن والے پانڈواں دا موہری ہے۔ ایس پکھ توں ویکھو تے وچار دھارا وچ پنجاب سارے علاقے وچوں موہری سی۔

مڈھلی تریخ

پنجاب والے تھاں وچ انسان ہزاراں ورھیاں توں رہندا آیا ہے۔ اتلے پنجاب دی سوانی رہتل 4 لکھ ورھے پرانی ہے۔ ایس رہتل دے دریائے سواں دے کنڈھیاں توں پتھر دے بنے اوزار لبھے نیں۔ مہرگڑھ، بلوچستان، پاکستان نویں پتھر ویلے دا اک گڑھ سی 9000 توں 5200 ورھے پہلے تک لوک وسدے رۓ۔ ہڑپا رہتل، کانسی ویلا دی اک رہتل سی۔ ہڑپا موہنجوداڑو اتے کئی ہور نگر ایہدے گڑھ سن۔ ایہہ اج توں 4500 ورھے پہلے وس رئی سی 3600 ورھے پہلے باہروں آن والیاں دی ہلے پاروں مک گئی۔ ایتھوں دے لوکی مٹی دے بھانڈے بنانا جاندے سن، وائی بیجی کرنا جاندے سن اتے اوہناں نے چنگے نگر وی وسائے۔ شکر، کھنڈ، گڑ، کاٹن دا کپڑا تے شطرنج ایتھے بنے۔ انھاں دے نگر اک پدھر نال بنے سن۔

آریائی لوک کئی جٹاں وچ 3600 ورھے دے نیڑے تریڑے ایدھر وشکارلے ایشیاء ولوں آئے۔ ایتھے دی رہتل نوں توڑیا اتے اپنی رہتل نال اک نویں ویلے دی اک نویں رہتل دی نینہہ رکھی۔ ایہنوں وید رہتل کہ سکنے ہاں۔ ایس ویلے وچ پنجاب وچ ہندوواں دی پوتر کتاب رگ وید لکھی گئی۔ ایسے ویلے وچ ای ہندومت دی پینڈی نیو رکھی گئی۔ رگ وید سنسکرت وچ ہے۔ پنجاب دے کافی وڈے حصے دا ناں گندھارا سی تی ایتھے دی بولی گندھاری سی۔ رگ وید تے سنسکرت وچ لکھی گئی پر عام لوکاں دی بولی گندھاری سی۔ گندھارا دا ہی اک پڑھاکو پانینی سی جیہنے پشکلاوتی، گندھارہ وچ گریمر تے پہلی پوتھی استا دہائی 26 صدیاں پہلے لکھی۔ ایہہ گندھاری، پنجابی دی پرانی ونڈ ہے یا ایہنوں پرانی پنجابی کہیا جاسکدا ہے۔ ٹاکساشلا (ٹیکسلا)، کٹاس راج، پشاور، ملتان وید رہتل دے نگر سن۔ بدھ مت آن نال گندھارا بدھ مت دا گڑھ بن گیا۔ اتلے پراݨے پنجاب چ کئی تھانواں تے بدھ مت دی پڑھائی دے تھاں بنے۔ گندھارا توں بدھ مت افغانستان، چین، کوریا تے جپان ول گیا۔ ہیون سانگ تے فاہیان دو چینی مذہبی یاتری پرانے پاکستان آئے۔ لہندے گندھارا اُتے ھخامشی سلطنت مل ماردی ہے۔ 326 م پ وچ سکندر یونانی ھخامشی سلطنت نوں مکان دے چکر وچ پاکستان وچوں لنگ جاندا ہے۔ موریہ سلطنت دکھنی ایشیاء دی پہلی وڈی سلطنت سی جیہڑی بنگلہ دیش توں نیپال تک پھیلی ہوئی سی تے پاکستان وی اوہدا اک انگ سی۔ ایہدی نینہہ چندرگپت موریہ نے رکھی جیہدا وزیر کوٹلیہ چانکیہ ٹیکسلا دا پڑھیار سی۔اشوک ایس سلطنت دا اک وڈا راجہ سی اتے اوس دے مگرون ایہہ سلطنت ماڑی پے گئی اتے پاکستان اتے افغانستان اتے یونانی بادشاہواں دا راج ٹریا جہدے راجگڑھ پنجاب دے شہر سیالکوٹ، پشکلاوتی اتے ٹیکسلا سن۔ بدھ یونانی رہتل چھائی ہوئی سی اتے ٹیکسلا دی گنتی دنیا دے وڈے لکھن پڑھن دے گڑھاں وچ ہوندی سی۔ ایس دے مگروں سندھ دے ہندو راۓ ٹبر (489–690) دا سندھ توں کشمیر تک دی تھاں تے راج رہیا۔

ناں

پنجاب اک وڈی جغرافیائی تھاں دا ناں ہے جیہڑی پاکستان اتے بھارت وچ ہے۔ پنجاب شبد دا مطلب پنج دریاواں دی تھاں ہے۔ اس شبد دی سب توں پہلی ورتوں ابن بطوطہ دیاں لکھتاں وچ لبھدی ہے جو 14ویں صدی وچ اس علاقے وچ آیا سی۔^[۱]اس دی وڈی پدھر اتے ورتوں 16ویں صدی دے دوجے حصے دی کتاب ”تریخ شیر شاہ سوری“ چ لبھدا ہے، جس چ پنجاب دے شیر خان دے قلعے دی اساری دے حوالے نال ملدا ہے۔ اس توں پہلاں پنجاب ورگا ذکر مہا بھارت دے قصے کہانیاں چ وی اے جو پنجا ندا (پنج ندیاں) دے حوالے نال ہے۔اس دے مگروں آئین اکبری چ ابو الفصل نے لکھیا ہے پئی ایہہ علاقہ دو حصیاں چ ونڈیا سی، لہور اَتے ملتان۔ اس آئین اکبری دے دوجے حصے وچ ابوالفصل نے پنجاب نوں پنجند لکھیا ہے۔ اس دے علاوہ مغل بادشاہ جہانگیر نے اپنی تزک جہانگیری وچ پنجاب دا لفظ ورتیا ہے۔پنجاب دا لفظ فارسی دے پنج یعنی پنچ اتے آب یعنی پانی توں لیا ہے۔ یعنی پنچ دریاواں دی بھوئیں ۔ایہہ اوہ پنج دریا نیں جہڑے اس علاقے چ وگدے نیں۔اج کل انہاں چوں دو دریا (چناب اتے جہلم دریا) تاں مکمل طور اتے پاکستانی پنجاب دے علاقے چ وگدے نیں۔ جدون کہ دو دریا (ستلج ،راوی) بھارتی پنجاب توں ہوکے پاکستانی پنجاب چ آندے نیں تے اک دریا (بیاس) مکمل طور اتے بھارتی پنجاب وچ ہے۔اس توں پہلاں اس دا ناں سپت سندھو یعنی ست دریاواں دی سرزمین سی۔ تریخ جہلم وچ انجم سلطان شہباز نے لکھیا ہے پئی سپت دا مطلب ست اَتے سندھو دا مطلب دریا ہے۔

پرانے ناں

دنیا دی سبتوں پرانی کتاب رگوید وچ موجودہ پنجاب نوں سپت سندھو آکھیا گیا ہے ۔ دنیا دے پہلے گرائمرر پانینی نے اپنی کتاب اشٹا دھیائی وچ اس علاقے دا ناں واہیک لکھیا ہے ۔ مہابھارت وچ پنجاب دے علاقے دا ناں پنجا ندا لکھیا ہے ۔ آئین اکبری دے دوجے حصے چ ابوالفصل نے پنجاب نوں پنجند لکھیا ہے ۔ مغل بادشاہ جہانگیر نے اپنی تزک جہانگیری چ پنجاب دا لفظ ورتیا ہے۔

جگ دیاں پہلیاں رہتلاں وچوں اک

پنجاب ہڑپا رہتل دا گڑھ رہیا ہے۔ ایہہ انساناں دیاں پرانیاں رہتلاں وچوں اک اے۔جگ دی پرانی رہتل ہڑپا رہتل پنجاب وچ ٹری۔ ضلع ساہیوال دا ہڑپا شہر اس رہتل دا وڈا نگر سی۔ دیس پنجاب دے اتلے لہندے پاسے دے تھانواں وچ ٹیکسلا گندھارا رہتل وی پونگر دی رئی۔

پنجاب دی تریخ

دیس پنجاب ہزاراں سالاں توں وس رہیا ہے۔ سطح مرتفع پنجاب وچ سواں دریا دے کنڈھے تے پتھر دے ویلے دے انسان دے رہن دے نشان لبھے نیں۔ ہڑپا رہتل انسان دیاں کُجھ پرانیاں رہتلاں وچوں اک ہے۔ ایہہ دریاواں دے کنڈے تے وسی ایہدا وڈا نگر ہڑپا ضلع ساہیوال وچ سی۔ سوتی کپڑا شکر کھنڈ شطرنج دی کھیڈ ایس رہتل دیاں سارے جگ نوں سوغاتاں نیں۔ ساڑھے تین ہزار ورھے پہلاں ایتھے آریاء آۓ اَتے اک نویں رہتل دی نینہہ پئی جیہدے وچ پرانی رہتل دیاں خوبیاں وی ہے سن آریاواں نے وید تے گندھارا رہتلاں چلائیاں۔ آریاواں دی بولی سنسکرت پنجاب وچ ای اپنی ودیا حالت وچ آئی۔ سنسکرت دا وڈا سکالر پانینی پنجاب دا ای رہن والا سی۔ ہندواں دی مقدس کتاب رگ وید پنجاب وچ ہی لکھی گئی۔

پراݨا ویلا

پراݨیاں شیواں لبھݨ تے اوہناں توں معلومات حاصل کرکے تریخ داناں نیں دسیا ایہ کہ اج توں کوئی 5300 ورھے پہلاں 3300 قبل مسیح وچ دریائے انڈس دے نال وسدے لوک نیں آپس وچ رل کے وڈیاں رہتلاں نوں جنم دتا جیہڑیاں جگ دیاں سبھ توں چند پراݨیاں رہتلاں وِچوں اک سی۔ ایہناں نوں ہڑپا رہتل کہندے نیں۔ ایہناں رہتلاں دا سھب توں وڈا نگر پنجاب، پاکستان وچ ساہیوال دے کول ہڑپا سی۔ پَر کسے انجان وجہ نال ایہ رہتلاں 19ویں صدی قبل مسیح وچ مک گئياں۔

ہڑپا رہتل

پنجابدی دھرتی قدیم زمانے توں آباد چلی آ رہی اے تے ایہ2600 قبل مسیح چ آباد سی ۔ اج توں 5300 سال پہلاں پنجاب دا علاقہ اک ترقی یافتہ رہتل دا گڑھ سی ۔ ایہہ ہڑپا رہتل کہلوندی آ ایس دا مرکزی شہر ہڑپا اج دے پاکستان دے صوبا پنجاب ضلع ساہیوال وچ ساہیوال شہر توں 24 کلومیٹر جنوب مغرب چ واقع اے ۔ ایہہ وادی سندھ دی رہتل دا شمالی یا اتلا حصہ سی۔ اوس ویلے ایتھے دے لوک اک باقاعدہ شہری سماجی نظام ہیٹھ زندگی گزار رہے سن ۔ اوہ لوک پکے مکاناں چ رہندے سن اوہناں دیاں گلیاں پکیاں تے نالیاں وی پکیاں تے ڈھکیاں ہوندیاں سن ۔ ہڑپے دے باسیاں نے دریاۓ راوی دے کنارے اناج گھر یاں سٹور بناۓ ہوۓ سی ایناں اناج گھراں توں اوہ اناج تے دوسریاں شیواں کشتیاں راہیں دوجے علاقیاں چ لے جاندے تے لیاوندے ۔ اوہ لوک برتن سازی دے وی ماہر سن تے ایتھوں کھودائی دے دوران وڈی تعداد چ مختلف برتن وی ملے نیں ایتھے دے لوک کاشتکاری توں وی وافق سن تے کپاہ کنک تے گنے دی کاشت وی کردے سن ۔ ایہناں لوکاں نے دنیا نوں سوتی کپڑے ، شکر تے شطرنج توں واقف کرویا ۔

ہڑپا دے کھنڈرات توں ایہناں لوکاں دیاں مہراں مللیاں نیں ۔ ایناں مہراراں تے مختلف جانوراں دیاں مورتاں بنیاں ہوئیاں نیں ایناں مہراں تے لکھی ہوئی تحریر تے اسدا رسم الخط جاں لپی حالے تیکر پڑھیا نئیں جا سکیا ۔ ایس دی اک وجہ 47ء دے اجاڑیاں ویلے ایناں مہراں دی ونڈ اے کیوں جے ہڑپے توں لبھیاں شیواں ادھیاں پاکستان دے تے ادھیاں بھارت دے حصے آئیاں ۔ ہن ایہہ مہراں ادھیاں لاہور تے ادھیاں دلی دے عجائب گھراں وچ نیں ۔

آریاواں نے ایہاں لوکاں نوں تباہ برباد کیتا کجھ نوں اپنا غلام بنا لیا تےباقیاں نوں جنوب ول دھک دتا تے ایناں علاقیاں تے اپنا قبضہ کرلیئا ۔

ہڑپا رہتل دا کھلار

ہڑپا رہتل اک پرانی رہتل ہے جیہڑی پرانے پاکستان وچ دریاۓ سندھ دے اگے پچھے دیاں تھاواں تے (2600-1900ق‏م) وسی۔ ایہنوں وادی سندھ دی رہتل اتے ہڑپا موہنجوداڑو رہتل وی کہندے نیں۔ ایہہ رہتل پاکستان دیاں صوبیاں پنجاب سندھ اَتے بلوچستان وچ وسی۔ ھندستان چ گجرات، ہریانہ اَتے راجستھان وچ وی ایہدے بارے وچ دس پئی ۔ افغانستان ایران تے ترکمانستان اچ وی ایہدیاں نشانیاں لبھیاں نیں۔

کانسی ویلہ پنجاب , پرانے پاکستان تے ھندستان چ 5300 ورے پیلاں ٹریا۔ ہڑپا رہتل دے واسی کانسی دیاں چیزاں بناں دے گرو سن۔ موہنجودڑو چوں کانسی دی بنی ہوئ نچدی کڑی دا بت لبھیا ہے۔

پنجاب، پرانے پاکستان تے ھندستان چ لویا ویلہ 3000 ورھے پیلاں آیا۔ لوۓ دا ہل بنن نال فصلاں دی پیداوار ودھ گئ۔ لوک گنتی ودھ گئ۔ ٹیکسلا ورگے نگر بنے۔

ویدک ویلا

ویدک ویلے دی جانکاری وید وچوں ملدی ایہ جتھے اس ویلے دی لوک رہتل تے کلچر نوں سپتا سندھو آخیا گیا اے۔ ویدک ویلا وچ پنجاب وچ لوک کئی برادریاں وچ بٹے ہوندے سن۔ برادریاں رل کے قبیلے بناندے سن تے ایناں قبیلیاں دے سرداراں نوں راجا آخیا جاندا اے۔ ایہ قبیلے آپس چ لڑدے ریندے سن تے ایناں لڑائیاں نال پنجاب وچ سنگت تے دشمنیاں ودیاں دے قبیلیاں نے رل مل کے نکے دیس بنا لۓ جیناں دا سردار بادشاہ/مہاراجا ہوندا سی۔ اس ویلے وچ پنجاب وچ اک خاص سیاسی فلاسفی ودھی جیہدے وچ جنگ تے مل مارنا شامل سی۔

ویدک سمیں نوں انڈو-آریئن لوکاں دے سبھیاچار نال درسایا گیا ہے جس وچّ ویداں دی بانی شامل ہے جہڑے کہ ہندواں دے پوتر گرنتھ منے جاندے ہن، اتے جہڑے منہ-زبانی ویدک سنسکرت وچّ رچے گئے سن۔ اس وچّ پراچین پنجاب (جسنوں سپت سندھو کیہا گیا ہے) دی سماجک-سبھیاچارک انتی دا ساہتک ویروا شامل ہے اتے اسدے لوکاں بارے وی تھوڑھی جانکاری ملدی ہے۔ ویدک سماج عامَ طور تے قبیلیاں وچّ رہندا سی۔ کجھ پریوار ملا کے گرام بندا سی، کجھ گرام ملا کے وس(برادری) بندا سی، کجھ وس ملا کے جن (قبیلہ) بندا سی۔ جناں نوں راجناں دواراں چلایا جاندا سی، جہڑے کہ اکثر دوجے قبیلیاں نال لڑدے رہندے سن۔ ایہناں لڑائی-جھگڑیاں وچوں ہی لوکاں دے وڈے سموہ پیدا ہوئے جہناں نوں سمراٹ جاں راجیاں دوارا چلایا جاندا سی۔ اس دے نتیجے وجوں جتاں اتے سامراجاں نوں ودھاؤن دا اک نواں راجنیتک فلسفہ پیدا ہویا، جس کرکے اس راج دے مول سمیں توں ہی اتھوں دے لوکاں نوں فوری جنگاں لئی تیار رہنا پیندا سی ۔

رگویدک یگ دا سبھ توں اہم واقعہ دشراج لڑائی (دس راجیاں دا لڑائی) سی جیہڑا کہ پرشنی دریا (اجکلھ دا راوی دریا) دے کنڈھے اتے بھارت ونش دے راجے سداس اتے دس قبیلیاں دے مہانسنگھ وچکار لڑیا گیا سی۔^[۲] دس قبیلے سداس دے خلاف اٹھ کھڑے ہوئے جس وچ پنج مکھ پرو، درہیس، انس، ترواسا اتے یادو سن اتے پنج چھوٹے قبیلے شامل سن، جہناں دا مول اجکلھ دے پنجاب دا شمال-مغربی اتے مغربی سرحد منیا جاندا اے - جہناں وچ پکھتاس، الینا، بھلن، وسانن اتے سوا شامل سن۔ راجے سداس دی مدد ویدک رشی وششٹ نے کیتی سی۔ راجے سداس دے سابقہ پروہت رشی وشوامتر نے دس قبیلیاں دے مہانسنگھ دا ساتھ دتا۔^[۳]

پاننی اتے کوٹلیا دے ویلے دا پنجاب

پاننی اک مشہور سنسکرت ویاکرنکار سن جنھاں دا جم شلاتر وچ ہویا سی، جیہڑا کہ اس ویلے پاکستان دے خیبر پختونخواہ دے اک ضلعے وچ ہے۔ اسدی اک لکھت اشٹدھیائی توں ایہہ اندازہ لایا جا سکدا ہے کہ اس ویلے دے پنجاب دے لوک مکھ طور تے ہتھیاراں دا کاروبار کردے سن۔ اسدی لکھت وچ بہت سارے قبیلے "آیودھجون سنگھ" سن، ،جیہدا مطلب ہتھیاراں دے زور اتے زندگی جیون والے ہے۔ جیہڑے لوک میداناں وچ رہندے سن، اوہناں نوں واہک سنگھ کیہا جاندا سی۔،^[۴] اتے جہڑے پربتی علاقیاں وچ رہندے سن (جس وچ اج کل دے افغانستان دا شمال مشرقی علاقہ وی شامل اے) اوہناں نوں پروتی سنگھ کیہا جاندا سی۔^[۵] اک خیال مطابق واہک سنگھ جیہدے وچ خاص طور تے ورک شامل سن (جہڑے شاید اجکلھ دے ورک جٹّ ہن)، دامنی، جیہڑا کہ چھ راجاں دا گروہ سی، نوں ترگرت ششتھر کہیا جاندا سی، یودھیا، جیہڑے اج کل دے جویا یا جوہیا راجپوت جاں کجھ کمبوج، پارسو، کیکایا، اسینار، سبی (شاید اجکلھ دے سویا جٹّ؟)،^[۶] شدراک، مالوا، بھارت اتے مدرک قبیلے^[۷]، جدکہ دوجے لوک جہناں نوں پروتی ایودھاجون کیہا گیا اے، ایہناں وچ مکھ طور تے ترگرت، درواس، ہستیان دا گندھار قبیلہ^[۸]، نہار، ہمسمرگ اتے اشوایان اشواکیان دے کمبوج قبیلے^[۹]^[۱۰]، ' 'اپرت ' ' ، ' 'مدھوونت ' ' (جیہناں نوں روہتگری کیہا جاندا ہے)، گلگت وچ چترال دے دراد شامل سن۔ اس توں اگے، پاننی کروآں، گندھارا اتے کمبوجاں دے کھتریاں دی وی گل کردا ہے۔^[۱۱] ایہہ کھتری جاں جنگجو قبیلے ملکے اک وکھرا راج بناؤندے سن، جسدی کہ پاننی دی اشٹادھیائی وچّ تصدیق کیتی گئی ہے۔

کوٹلیا چانکیا دا ارتھ شاستر، جیہدی سبھ توں پراݨی پرت چوتھی صدی ق م نال جوڑی جا سکدی ہے، وی کئی فوجی گروہاں دی گل کردی ہے جس وچ خاص کرکے کمبوجا، سوراشٹر اتے کجھ ہور سرحد اتے واقع لڑاکو قبیلیاں دا ذکر اے جیہڑے ورت-شاستر-اپاجوین (i.e.، ہتھیاراں اتے ورت سر تے جیونا) کیٹیگری نال تعلق رکھدے سن۔ جدکہ مدرک، ملا تے کورُو وغیرہ راجا-شبد-اپاجوین (جہڑے راجے دا خطاب ورتدے سن) سرینی نال تعلق رکھدے سن۔^[۱۲]^[۱۳]^[۱۴]^[۱۵]^[۱۶] ڈاکٹر۔ آرتھر کوک برنل نے ایہہ ویکھیا: "پچھم وچ، کمبوجا اتے کٹاواں کول ہمت اتے لڑائیاں وچ اچّ مان اتے لڑائیاں وچ نپنتا حاصل سی، سوبھوتی، یودھیئس، اتے دو اکٹھے قبیلے، سبی، مالوا اتے شدراک، جہڑے کہ گنتی اتے جنگ وچ بھارت دے راجاں وچ بہت اہم سن۔"^[۱۷]^[۱۸] اس کرکے ایہہ ویکھیا جا سکدا ہے کہ ویدک رہتل وچ پیدا ہوئے لڑائی جھگڑے پاننی تے کوٹلیا چانکیا دے ویلے وچ وی جاری رہے۔ اصل وچ اس ویلے دے پنجاب دا سارا علاقہ لڑاکو اتے دلیر لوکاں نال بھریا ہویا سی۔ اتہاس گواہ ہے پئی ایہناں ایودھاجیون قبیلیاں نے ہخامنشی حکمراناں نوں 6ویں صدی وچ پوری مزاحمت دتی اتے پچھوں چوتھی صدی ق م وچ مقدونیا دے حملہ آوراں دا وی ساہمنا کیتا۔

پنجاب دے اتہاس دے مطابق: "اس وچ کوئی شکّ نہیں اے کہ کمبوجاں، درادساں، کیکایاں، مدراں، پورواں، یودھیائے، مالواں، سندھوآں اتے کروآں نے مل کے پراݨے پنجاب دے اک دلیر اتے ہمتی سبھیاچار دی ترقی وچ حصہ پایا سی۔"^[۱۹]^[۲۰]

پانینی دیاں لکھائیاں

پانینی اک پرانا سنسکرت دا لکھاری سی جیہڑا لہور اچ جمیا سی۔ اوہنے پنجاب وارے وچ کافی کجھ لکھیا اَتے دسیا کہ پنجاب دے لوک اس ویلے جنگجو تے بہادر سن۔ کئی تریخی گروواں نے کہیا پئی پنجاب اپنے جنگجو قبیلیاں دی وجہ نال ہندستان دا سب توں طاقتور دیس سی۔ جدوں چھٹی صدی قبل مسیح وج فارس نے اَتے چوتھی صدی قبل مسیح وچ سکندر نے پنجاب تے حملہ کیتا اوہناں اگے پنجاب نے بوہت سخت لڑائی کیتی۔

بولی نوں سمجن دی پہلی کوشش پنجاب وچ پانینی نے اج توں 2500 ورھے پہلاں کیتی جدوں اوہنے سنسکرت وچ گرامر تے کتاب لکھی۔ پانینی ٹیکسلا، پنجاب دا رہن والا سی۔

بدھ مت ویلے دا پنجاب

بدھ مت مذہبی کتاب انگتر نکائے( انگترا نکایا ) وچ 16 وڈے دیساں (مہاجنپداں) دا ذکر ایہ جیناں وچوں دو پرانے پنجابی نگر گندھارا تے کمبوجا سن اتے مہاتما بدھ دے جیوندور توں پہلاں جمبودیپ دے کول جاں آس-پاس ودھے-پھلے سن۔

پراکرت بولی دیاں پرانیاں لکھائیاں وچ وی ایناں نگراں دے بارے چ لکھیا ہویا اے تے اودے چ لکھیا اے کہ کمبوجا تے گندھارا اترپٹھا وچ آندے سن۔ ایہ دیس اتلے پنجاب، کشمیر، چڑدے افغانستان تک سن۔ گندھارا بدھ مت دے ویلے چ ملتان تک سی تے کمبوجا پونچ، ابھیسرا، ہزارا توں لے کے سوات، کپیسا تے کنڑ دیاں وادیاں تک سی۔

پراکرت بولی دیاں پرانیاں لکھتاں وچ وی ایہناں نگراں دے بارے لکھیا ہویا اے اتے اوہناں وچ لکھیا اے کہ 16 پرانیاں سیاسی طاقتاں وچوں صرف کمبوجا تے گندھارا ہی اترپتھ وچ آؤندے سن پر ایہناں دیاں بالکل ٹھیک حداں بارے واضع طور تے نہیں دسیا گیا۔ منیا جاندا اے کہ گندھار اتے کمبوجا اپری سندھ علاقے وچ آؤندے سن جس وچ کشمیر، چڑھدے افغانستان توں علاوہ مغربی پنجاب دے زیادہ تر اوہ حصے وی آؤندے سن جہڑے کہ اس ویلے پاکستان دا حصہ ہن۔^[۲۱] بودھی گندھار دیاں حداں ملتان تک چلیاں جاندیاں سن اتے بودھی کمبوجاں دیاں حداں راجوری/پنچھ، ابھیسار اتے ہزارے تک اتے اس توں علاوہ پوربی افغانستان دیاں سوات، کنار اتے کپیسا وادیاں وی کمبوجاں دیاں حداں وچ آؤندیاں سن۔ مائیکل وٹزل نے اس کھیتر نوں وڈا پنجاب دسیا۔ بودھی لکھتاں وچ اتری علاقیاں دے اتے خاص کرکے کمبوجاں دے بہت ودھیا درجے دے گھوڑیاں اتے گھوڑسواراں بارے وی ذکر اے۔^[۲۲] حالانکہ، چلا-ندیس، جہڑی کہ بودھیاں دی اک ہور پرانی لکھت اے، وچ گندھار دی تھاں تے یونا دا نام اے اتے کمبوجاں اتے یونا نوں اترپتھ دے صرف دو وڈے مہاجنپد دسیا اے۔^[۲۳] اس توں اندازہ لایا جاندا اے کہ بودھیاں ولوں چلا-ندیس لکھن دے ویلے کمبوجا وچ گندھار وی شامل سی۔

یونانی تہذیب نال برابری

دمودر ڈھرمیندر کسامبی (ڈی ڈی کسامبی) ہوراں دا آکھنا ہے جو پرانے ویلیاں وچ پنجاب یونانی فلسفے دی برابری کردا سی پر پروہت طبقیاں دے غالب آون نال ایہہ علاقہ علم توں وانجا ہوونا شروع ہو گیا۔ اوہناں دے کہن موجب ’’برہمناں دی ماضی تے حال نال لا تعلقی نال ہندوستان دی تاریخ تے اوہدا کلچر مٹ گیا۔ ایس گھاٹے دا ایس گل نال گویڑ لایا جا سکدا ہے جو جیویں ارسطو، ہیروڈوٹس، تھوساڈائڈس تے اوہناں دے ہانیاں دیاں لکھتاں نوں مذہبی رسماں نال بدل دتا گیا‘‘ کوسامبی ہوراں دا وچار ہے جو پنجاب ویدوارے دی قبیلہ بندی توں جاگیرداری پیداواری ڈھلا وچ اگونہا سی۔ پر ایس تبدیلی دے ویلے پنڈاں دا اکلے ہووناں تے مذہبی پروہتاں تے حاکماں دی آپو وچ گٹھ بندی نال علم دے اگے ودھن تے ڈکے لگ گئے۔

وکھرے تے آپ پالو پنڈ موریہ دور (322-187 ق م )تے خاص کرکے اشوک دے زمانے وچ شروع ہوئے۔ جد بادشاہاں نے جنگل صاف کرکے نویں پنڈ آباد کرنا شروع کیتے تے اوہناں ایہناں پنڈاں نوں آپ پالو بناون لئی ہر پنڈ وچ اٹھ توں بارہ کمیاں (دست کاراں) دی رلت نوں لازمی بنا دتا۔ اہناں کمیاں نوں تھوڑی جیہی زمین وی دتی گئی تے نال ہی فصل دے اک نکے حصے دا حقدار بنا دتاگیا۔ پنڈ دی ایہہ بنتر دو ہزار سالاں توں ودھ قائم رہ کے ویہویں صدی دی اٹھویں دہائی وچ پنجاب وچ ہی مکنا شروع ہوئی۔ کوسامبی دا کہنا ہے جو پنڈاں دی وادھو پیداوار منڈی راہیں جاون دی بجائے بادشاہاں راہیں ونڈیجی۔ منڈی دے نہ ہوون نال وچار وٹاندرے دی وی کوئی تھاں نہ رہی تے علم دی سرجنا بند ہو گئی۔ دوجے پاسے مذہبی پروہتاں تے بادشاہاں دے گٹھ جوڑ وچ مذہبی رسم بندی عام ہو گئی ۔ آر آر شرما دا کہنا ہے جو جاگیرداری اودوں شروع جدوں بادشاہاں نے مذہبی پروہتاں تے فوجیاں نوں زمیناں دینیاں شروع کیتیاں۔ مندراں تے مذہبی درگاہاں نوں زمین وقف کرن دا سلسلہ مسلماناں تے انگریزاں دے وارے تیکر ملدا ہے۔ ایسے طرحاں فوجیاں نوں زمیناں دین دا سلسلہ وی نال نال چلدا رہیا ہے۔

بادشاہاں تے پنڈتاں دے گٹھ جوڑ نوں بدھ مت نے آکے للکاریا ۔ بدھ مت وی شروع وچ پنجاب تے اوہدے آلے دوالے پر چلت ہویا۔ بدھ مذہب دیاں وڈھیاں نشانیاں وی ٹیکسلا ورگیاں تھاواں تے ملدیاں ہین۔ بدھاں دیاں وڈھیاں وڈھیاں عمارتاں تے لمے چوڑے بندوبستاں دیاں نشانیاں دسدیاں ہین جو ایہہ علاقہ بہت ساری وادھو پیداوار دی تھاں سی۔ جے کر ڈھیر ساری وادھو پیداوار نہ ہووے تے ایڈے لمے چوڑے مذہبی طبقے پالے نہیں جا سکدے۔ انج تے کہندے ہین جو اشوک نے وی بدھ مت قبول کر لیا سی پر لگدا ہے جو اوہ حکمراناں دی پرانے گٹھ جوڑ نوں توڑ نہیں سکیا تے پنڈت پروہت بدھ مت نوں مکا کے پھیر غالب ہو گئے۔

باہرلے حکمران

سکندر سکندر alexander. سکندر فیلکوس دا بیٹا یونان دا بادشاہ سی۔ اس نے ایران دے بادشاہ نوں جت کے عیسوی سن توں 327 سال پہلاں ہندوستان تے چڑھائی کیتی اتے پنجاب دے راجا پورس (porus) نوں جہلم دریا دے کنڈھے ہار دتی اتے بیاس دریا تک آکے دیس نوں مڑ گیا۔ اس دا انتقال ق م. 323 وچ ہویا۔

چندرگپت चन्द्रगुप्त۔ ایہہ مگدھ دیش دا موری راجا سی۔ اس نے چانکی منتری دی مدد نال راجا مہانند اتے نندونش دا ناس کرکے پٹنے وچ راجگڑھ قایم کیتا اتے سارے بھارت نوں ماتحت کیتا سی۔ اس دے راج وچ افغانستان، بہار، کاٹھیاواڑ اتے پنجاب وغیرہ دیس شامل۔ چندرگپت نے یونانی راجا سیلیوکس (seleukos) دی پتری نال ویاہ کیتا۔ مدراراکشس ناٹک وچ چندرگپت دی سندر کہانی ملدی اے۔ ایہہ ق م 322 وچ راجسنگھاسن تے بیٹھا اتے ق م 298 وچ راجسنگھاسن چھڈکے بنباسی ہو گیا۔ چندرگپت دی چترنگنی فوج 6,90,000 سی۔ اس دا پتر بندسار بھی پرتاپی مہاراجہ ہویا اے ۔

اشوک अशोक۔ مگدھ دیس دی موریہ راجٹبر وچ بندسار دا پتر اک مشہور راجا، جو چندرگپت دا پوتا سی۔ اس دا پورا ناؤں اشوک وردھمان اے۔ بدھ مت دے اتہاس نے اس دی وڈی وڈیائی کیتی اے۔ اشوک پہلاں براہمناں نوں مندا اتے شیو سی، پر مگروں بودھّ ہو گیا۔ اس دے آسرے بدھ مت دے 64,000 پجاری گزارا کردے سن، اتے اس نے 84,000 کیرتیسمبھ (columns of fame) کھڑے کروائے، جنہاں اتے سیاسی اتے مذہبی حکم اکرے ہوئے سن۔ اپنے راج دے اٹھارھویں سال وچ اس نے بدھ مت دا اک وڈا بھاری جلسہ کیتا اتے اس پچھوں لنکا اتے ہور دیساں ول اپدیشک گھلے اتے جیوہنسا حکماً بند کیتی۔ افغانستان توں لے کے لنکا تیک کل دیش اس دے ماتحت سی۔ ایہناں گلاں دا پتہ اوہناں شلالیکھاں توں لگدا اے، جو پالی بولی وچ کھدے ہوئے کئی تھاواں توں ملے ہن۔ کئی لکھاریاں نے اس دا ناؤں پریفلسفہ بھی لکھیا اے۔ اشوک نے عیسیٰ توں پہلاں (b.c.) 269- 232 دے وچکار پٹنے وچ اتم ریتِ نال راج کیتا۔ اشوک دی پتری دھرماتما چارمتی بودھدھرم دی مشہور پرچارکا ہوئی اے۔

ساکا शक۔ اتر سمت ول وسن والی اک جاتِ۔ پہلاں ایہہ لوک سیر دریا دے کنارے ترکستان وچ وسدے سن، سن عیسوی توں 160 ورھے پہلوں ترکستان وچوں نکلکے دکھن ول تر پئے، سرحدی یوناں دے راج نوں گاہندے ہوئے ہند وچ آوڑے۔ ایہناں دی وسوں ٹیکسلا متھرا اتے سراشٹر (کاٹھیاواڑ) وچ سی۔ سن 395 دے قریب گپت ونش دے راجا چندرگپت وکرمادتی نے ایہناں نوں جتکے مغربی ہند نوں اپنے راج نال ملایا، اسے لئی اس دا ناؤں شکارِ پیا۔ سیستان (شک استھان) دیش دا ناؤں بھی اس جاتی دے تعلقات توں ہی جاپدا اے۔ مہابھارت وچ شکاں دی اتپتی وسشٹھ دی گاں دے پسینے توں لکھی اے ۔

گپت ۔ गुप्त۔ اک پرتاپی پرکھ، جس توں خاندان دی الّ گپت ہوئی۔ اس دا پتر گھٹوتکچ بلوان اتے وڈا ادمی سی۔ گھٹوتکچ دا بیٹا چندرگپت ہویا، جو اپنی عورت کماردیوی دی مدد نال سن 320 وچ مگدھ دا راجا ہوکے نیتبل نال بھارت دا مہاراجہ بنیا۔ اس دی راجگڑھ پٹنا سی۔ اس دا پتر سمدرگپت بھی مشہور مہاراجہ سی 330 وچ ہویا، جس نے پٹنے توں چھٹّ اپنی راجگڑھ ایودھیا بھی تھاپی۔ دھرودیوی دے ادر توں سمدرگپت دا پتر چندرگپت دوجا، (جس دا ناؤں وکرمادتی بھی اے) مہا تیجسی مہاراجہ سی 380 وچ ہویا، اس نے اجین مالوا، گجرات تے سراشٹر نوں جتیا۔ بہت ساری ساکھیاں جو مشہور راجا بکرماجیت نال تعلقات رکھدیاں ہن، اوہ اسے پرتاپی راجے دے جیون توں لئیاں گئیاں ہن۔ اس دے ویلے سنسکرت دی بھاری ترقی ہوئی۔ بہوتیاں نے کالیداس مہاں شاعر اسے دے ویلے ہونا منیا اے۔ اس دا پتر کمارگپت سن 413 اتھوا 415 وچ گدی پور بیٹھا، پر اس دے ویلے توں گپتونش دا پرتاپ گھٹن لگ پیا۔ کمارگپت دا پتر سکندگپت سن 455 وچ ہون جاتِ توں جتیا گیا۔ اس نوں گپتونش دا اخیری مہاراجہ سمجھیا جانا چاہیدا اے۔ بھاویں اس کل دے، چھوٹے چھوٹے راجے اتے سردار نرسنہگپت، کمارگپت دوجا آدک ہوئے، جنہاں وچوں بھانگپت سن 510 وچ اخیری ہویا، پر اس گپتونش دا راج پورے پرتاپ وچ سن 320 توں 455 تیک رہا۔ گپت سمت جو سن 320 توں شروع ہویا سی، اوہ بھی اس کل دے راج نال ہی لوپ ہو گیا۔

گندھارا

گندھارہ اک پرانے دیس دا ناں اے جیڑا اتلے پاکستان دے پنجاب تے سرحد وچ تے اتلے افغانستان وچ وسیا ہویا سی۔ پوٹھوہار، پشاور دی وادی، سوات، دیر بونیر کابل بدخشاں بامیان تک دےاں تھاواں ایدے وچ ہیگیاں سن۔

دیس پنجاب چ گندھارا دا علاقہ بدھ مت دا سبتوں وڈا گڑھ سی ۔ بامیان دے پہاڑاں چ مہاتما بدھ دے تراشے 52 میٹر مجسمے جگ چ مہاتما بدھ دے سبتوں اچے مجسمے سن ، (جنہاں نوں طالبان نے اپنے دور چ تباہ کر دتا سی )۔ اس دے علاوہ گندھارا دے علاقے ٹیکسلا تے سوات توں لبھن آلے مہاتما بدھ دے مجسمے پوی دنیا چوں مہاتما بدھ دے سوہنے تے نفیس مجسمے نیں ۔

ٹیکسلا پشاور ایدے نگر سن۔ گندھارہ 2600 ورے پیلاں وڈی رہتل بنی تے یارویں صدی تک چلی۔ بدہ کشان اودوں ایتھے راج کردے سن۔ اوناں توں بعد ھندو شاہی دے راجے ایتھے راج کردے رۓ ۔ محمود غزنوی نے گندھارہ تے 1021 نوں مل مار لئ ۔ مغلاں دے ویلے ایتھے لہور یا کابل توں راج کیتا جاندا سی۔19 ویں صدی چ رنجیت سنگھ دی سلطنت چ آگیا۔

گندھارہ ناں ہندوواں دی پوتر پوتھی رگوید چ آیا اے۔ اے ایرانی لکھتاں وچ وی دسدا اے۔ ایرانی بادشاہ دارا اول دے 23 صوبیاں چ اک گندھاراہ وی سی۔ یونانی تریخ لکھاری ہیروڈوٹس نے اپنی تریخ چ گندھارہ دا ناں دارا بادشاہ دیاں ٹیکس دین والیاں تھانوناں چ کیتا اے۔ پرانے ہندو ویلیاں چ گندھارا اترپاٹھا چ آندا سی۔ رامائن تے مہابھارت چ گندھارہ دے بارے چ لکھتاں نیں۔

تکشا شیلا یونیورسٹی

پنجاب دی دھرتی اتے ای جگ دی سب توں پرانی تے پہلی یونیورسٹی دی نیہہ 700 قبل مسیح چ رکھی گئی سی ۔ پر بدقسمتی نال ویلا لنگھن دے نال ایہہ دھرتی توں مٹ گئی تے اج اس دا وجود صرف کجھ کھنڈراں دی شکل چ پاکستان دے صوبہ پنجاب دے شہر ٹیکسلا چ موجود اے ۔

بھڑ ماونڈ

بھڑ ماونڈ پنجاب ،پاکستان چ واقع ٹیکسلا دے کھنڈراں دا سب توں پرانا حصہ اے ۔ اینہاں کھنڈراں دا سبتوں پرانا حصہ پنجویں تے چھیویں صدی قبل مسیح نال تعلق رکھدا اے ۔ اس دے بعد آلی سطح چوتھی صدی قبل مسیح نال تعلق رکھدی اے تے سکندر اعظم دے پنجاب تے حملے ویلے آباد سی ۔ تیجی سطح موریہ سلطنت دے ویلے چ تیجی صدی قبل مسیح چ آباد سی ۔ اینہاں کھنڈراں دی چوتھی تے سبتوں اتلی سطح موریہ ٹبر دے بعد دے زمانے نال تعلق رکھدی اے ۔

خیال اے کہ حخمانیشی سلطنت دے بادشاہ دارا اول نے 518 قبل مسیح ج بھڑ نوں فتح کیتا ، پر ایہہ خیال صرف تحریراں تے مبنی ای اے ۔ 326 ق م چ سکندر اعظم نے اس علاقےنوں فتح کیتا ۔ راجہ امبھی دے بارے چ معلوم ہندا اے کہ اس نے اس موقع تے یونانی بادشاہ دی ایتھے دعوت کیتی ۔ اس بادشاہ نے سکندر دے اگے ہتھیار سٹ دتے سن تے سکندر نوں ہاتھی سواراں دا اک دستہ پیش کیتا سی ۔ 316ء چ مگدھ دے بادشاہ چندر گپت موریا نے ، جہڑا موریہ سلطنت دا بانی سی ، پنجاب دا علاقہ فتح کیتا تے ٹیکسلا دی آزادی وی سلب ہو گئی تے ایہہ صرف اک صوبائی صدرمقام رہ گئیا ۔ پر فیر وی ایہہ شہر اہم رہیا تے تجارت تے تعلیم دا مرکز رہیا ۔ چندر گپت دے پوتے اشوک دے زمانے چ بدھ مت نے ایتھے پیر جمائے تے بدھ مت دے راہب ایتھے آباد ہوئے ۔ اشوک اعظم دے متعلق آکھئیا جاندا اے کہ اپنے پیؤ دے ویلے چ ایہہ بطور ولی عہد ایتھے رہندا سی ۔ 184 ق م چ یونانیاں نے باختر توں گندھارا تے پنجاب تے حملہ کیتا ۔ اس ویلے توں ایتھے یونانی بادشاہ دمیتریوس I رہائش پزیر ہو گئیا ۔

سرکپ

سرکپ دا شہر باختر دے یونانی بادشاہ دمیتریوس نے پنجاب تے ہندستان تے حملے دے بعد 180 قبل مسیح چ بسائیا سی ۔ہن سرکپ ٹیکسلا پنجاب ،پاکستان دے وسیع کھنڈرات دا حصہ اے ۔

سرکپ دے کھنڈرات دی کھدائی اول سر جان مارشل دی زیر ہدایت ہرگویو نے 1913ء توں 1930ء تک کیتی ۔ فیر 1944ء توں 1945ء چ مورٹمر ویہلر نے کجھ ہور حصے دریافت کیتے ۔

اس شہر نوں یونانی طرز تعمیر دے مطابق اسارئیا گئیا سی ۔ شہر دے وچکار اک میدان سی جس دے گرد 15 سڑکاں بنئیاں ہوئیاں سن ۔ شہر تقریبا 400 ‌ 1200 میٹر رقبے تے پھیلئیا ہوئیا سی ۔ جس دے دوالے 5 توں 7 میٹر چوڑی تے پونے 5 کلومیٹر لمبی فصیل سی ۔

سرکپ ج موجود گول سٹوپہ ہندستان دے قدیم ترین سٹوپےآں چوں اک اے ۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہہ سٹوپہ اک زبردست زلزلے دے نتیجے چ موجودہ تھاں تے آ ڈگا سی ۔ جدوں پہلی صدی عیسوی چ شہر دوبارہ تعمیر کیتا گئیا تے اسدے دوالے کندھ بنا کے اسنوں محفوظ کر دتا گئیا ۔بدھ مت سٹوپے سرکپ دے کھنڈراں چ تھاں تھاں تے موجود نیں ، اینج ای اک ہندو مندر وی لبھئیا اے جس نال ایتھے دونہاں دھرماں دے وچکار رابطےآں دا علم ہندا اے ۔ سرکپ دے نیڑے ای جنڈیال چ اک یونانی یاں زرتشتی مندر وی موجود اے ۔

سرکپ دا اک خاص سٹوپہ دوہرے سر آلے عقاب دا سٹوپہ اے ، اس چ نظر آن الے ستون یونانی طرز دے نیں ۔ درمیانی محراب ج اک یونانی مندر اے ، جدوں کہ باہر آلی محراب چ ہندو طرز دا اک مندر اے ۔ اس دے اتے دوہرے سر آلا عقاب بنائیا گئیا اے ۔ ایہہ نشان اس لحاظ نال وی عجیب اے کہ اینج دے عقاب دا خیال بابل دی پرانی تہذیب چ ملدا اے ۔ لگدا اے کہ اوتھوں ایہہ نشان سیتھیا تے اوتھوں پنجاب آئیا ۔

مشہور یونانی فلاسفر اپولونس ازتیانا دے بارے چ آکھئیا جاندا اے کہ اوہ پہلی صدی عیسوی چ سرکپ آیا سی ۔ اس نے یونانی طرز تعمیر دے متعلق ، غالبا سرکپ ول اشارہ کردے ہوئے ، لکھئیا اے : ٹیکسلا دے بارے اسانوں دسئیا گئیا اے کہ اوہ نینوا جنا وڈا اے تے اسدی شہر پناہ یونانی طرز دے مطہبق اساری گئی اس ۔ فیر اوہ لکھدا اے : میں پہلے دسئیا کہ شہر دی فصیل کینج اساری گئی اے پر اس نوں ایتھنز وانگ ای بے ترتیب طریقے دیاں تنگ گلیاں چ وی ونڈئیا گئیا سی ۔ تے گھراں نوں اینج بنائیا گئیا سی جے اینہاں نوں باہروں دیکھئیا جائے تے اک منزلہ نظر آن پر جے تسیں اینہاں چ داخل ہوو تے فی الفور اینے ای زیر زمین کمرے نظر آندے نیں جنے زمین دےاتے۔

سرسکھ

سرسکھ شہر کشن سلطنت دے بادشاہ کنشک نے 80ء عیسوی چ تعمیر کروائیا سی ۔ ایہہ ٹیکسلا دے شہراں چ سبتوں آخری شہر اے ۔ کشن حکمراناں نے فتح دے مگروں سرکپ دے پرانے شہر نوں چھڈ کے لنڈی نالہ دے دوجے پاسے نواں شہر آباد کرن دا فیصلہ کیتا سی ۔ شہر دی فصیل تقریبا 5 کلومیٹر لمبی اے تے تقریبا ساڈھے 4 میٹر چوڑی اے ۔ ایہہ فصیل 1000x2300 رقبہ دے دوالے بنائی گئی سی تے وسطی ایشیا دے طرز تعمیر دے مطابق اے ۔ جدوں پنجویں صدی عیسوی دے آخر چٹے ہناں نے پنجاب تے قبضہ کیتا تے سرسکھ دا شہر متروک ہو گئیا ۔

ہن سرسکھ ٹیکسلا پنجاب ،پاکستان دے کھنڈرات دا حصہ اے ۔

تریخ چ پنجاب وکھ وکھ راجاں چ

ھخامشی سلطنت چ موجودہ ایران دے علاوہ چڑھدے چ افغانستان تے پاکستان دے چند علاقے ، اتلے لہندے چ مکمل اناطولیہ یعنی موجودہ ترکی ، اتلا بلقاں ، تھریس تے کالا سمندر دا زیادہ تر ساحلی علاقہ شامل سی ۔ مغرب چ اس چ موجودہ عراق ، شمالی سعودی عرب ، فلسطین ، اسرائیل ، اردن ، لبنان تے مصر دے تمام اہم مرکز شامل سن ، مغرب چ اس دیاں سرحداں لبیا تک پھیلیاں ہوئیاں سن ۔ 75 لکھ مربع کلومیٹر تے پھیلی ہوئی ھخامشی سلطنت تریخ دی وسیع ترین سلطنت سی تے آبادی لحاظ نال رومی سلطنت دے بعد دوجی وڈی سلطنت سی ۔ ایہہ سلطنت 330 قبل مسیح چ سکندر اعظم دے ہتھوں ختم ہوئی ۔

سلطنت دا پہلا حکمراں کورش اعظم یا سائرس اعظم سی جد کہ آخری فرمانروا دارا سوم سی ۔ ھخامشی سلطنت دا دارالحکومت پرسی پولس یعنی تخت جمشید سی تے آتش پرستی ریاستی مذہب سی ۔

ہخامنشی سلطنت اَتے پنجاب

اتلے پنجاب دے دیس گندھارا، کمبوجا تے ٹیکسلا دا لہندے پاسے دا باڈر ھخامشی سلطنت نال لگدا سی۔ ھخامنشی سلطنت نے 6ویں صدی قبل مسیح وچ پنجاب تے سندھ اُتّے مل مار لیا۔ ایہہ ھخامنشی سلطنت دے صوبے بن گۓ اَتے ایہہ فارس دیاں سطرپیاں چوں سب توں امیر سن اَتے اوہ فارس نوں قیمتی سونے نال ھخامنشی سلطنت نوں فوجی وی دیندے سن۔

پرانے گندھارا، کمبوجا اتے تکشلا دے اتری پنجاب وچ مغربی حصے ہخامنشی سلطنت دے دور پوربی کنارے اُتّے پیندے سن۔

اپری سندھ کھیتر، جس وچ گندھار اُتّے کمبوجا دے کھیتر شامل سن، مل کے ہخامنشی سلطنت دا ستواں راج بندا سی، اتے مدھ اتے ہیٹھلا سندھ کھیتر، جس وچ سندھو دریا، سندھ اتے سوویر شامل سن، مل کے 20واں صوبہ بندے سن، جہڑے کہ ہخامنشی سلطنت دے سبھ توں پوربی کھیتر سن۔ ایہہ کھیتر سالانہ طور تے ہخامنشی سلطنت نوں بھاری مقدار وچ سونا پیش کردے سن۔ ایہہ وی کیہا جاندا سی کہ سندھ دیاں بھارتی ریاستاں اتے پنجاب کھیتر دے ساتراپ (گورنر) فارسی سامراجاں وچوں سبھ توں امیر ہندے سن جہڑے کہ بہت بھاری کر وصولدے سن اتے اس توں علاوہ سیوا وچ سپاہی وی لیندے سن۔

پرانے یونانیاں نوں اس کھیتر بارے جانکاری سی۔ ڈاریئس پہلے نے سکائیلیکس نوں سندھ دی شروعات توں سوئیز تک بحر ہند ویکھن لئی چنیا سی۔ سکائیلیکس نے اپنی کتاب پیریپلوس وچ فارس دے بھارتی راجپالاں بارے وی لکھیا سی۔ پرانے ینانی نقشیاں اتے لکھتاں وچ، "دنیا دی سبھ توں شاندار ندی"، جسنوں انڈوس(سندھ) کیہا گیا ہے، دا ذکر وی ملدا اے۔

شمال-مغربی بھارت وچ چوتھی صدی ق م وچ سنتھیئناں دی موجودگی اس کھیتر وچ ہند یونانی راج دے ہم عصر سی اتے اس طرحاں لگدا ہے کہ اوہناں نے مقامی یونانی حکمراناں دی طاقت دا اندازہ لا لیا سی اتے اوہناں نال ہتھ ملا لیا سی۔

انڈو سیتھی

پنجاب 200 قبل مسیح توں ہند سیتھی بادشاہت دا حصہ رہیا ۔ٹیکسلا تے سگالا (اج دا سیالکوٹ شہر) اس راج دے وڈے شہراں چوں اک سن ۔

انڈو سیتھی یاں ہند سیتھی ، ایرانی ساکا (سیتھی) دیاں شاخ نیں ، جنہاں نے دکھنی سائبیریا توں باختر ، سوگدیانا ، آراچوسیا ، گندھارا ، کشمیر ، پنجاب ، لہندے تے گھبلے ہندستان ، گجرات تے راجستھان چ ، دوجی صدی قبل مسیح توں چوتھی صدی عیسوی دے وچکار ، ہجرت کیتی ۔ ہندستان چ پہلا ساکا بادشاہ ماؤئس یاں موگا سی ، جسنے گندھارا چ ساکا بادشاہت قائم کیتی تے ہولی ہولی پورے اتلے ہندستان نوں اپنےاقتدار چ لے آئیا ۔ ہندستان چ انڈو سیتھی حکومت آخری بادشاہ رودراسیمہا سوم دے نال 395ء عیسوی ج مکی ۔

سیتھی قبیلے جنہاں نے ہندستان تے پنجاب اتے چڑھائی کیتی تے ایتھے کئی بادشاہتاں قائم کیتیاں اینہاں چ ساکا دے علاوہ میدی ، خنتھی ، ماساگیتے (شاید جٹ) ، گیتے ، پراما کمبوجا ، باہلیکا ، ریشیکا تے پرادا قبیلے شامل سن۔

موئیس نے تقریباً 80 ق م وچ گندھار اتے تکشلا نوں جتیا، پر اسدا سامراج اسدی موت توں پچھوں کھنڈ گیا۔ مشرق وچ بھارتی راجے وکرم نے اجین اپر انڈو-سنتھیئناں توں دوبارا جت حاصل کر لئی، جس توں اسنے وکرمی یگ(57 ای۔پی۔ توں شروع) دی شروعات کیتی۔ ہند-یونان حکمراناں نے موئیس دی موت توں بعد پھر راج کیتا اتے خوش حالی حاصل کیتی جویں کہ یونان دے راجیاں نے بہت مقدار وچ سکے بنوائے۔ ایزس پہلے تک تک 55 ق م تک، انڈو-سنتھیئن ہپوسٹراٹس اپر جت حاصل کرن تک شمال-مغربی بھارت تے پوری طرحاں قبضہ نہیں کر سکے۔

پنجاب اُتّے سکندر دا حملہ

سکندر دے پنجاب(ہندستان) اتے حملے دا نقشہ

327 ق م چ سکندر نے ہندستان ول پیش قدمی شروع کر دتی اَتے اس دی فوج دی تعداد وی اک لکھ 20 ہزار دے قریب ہوگئی سی ، جس وچ ایرانی فوج دے یونانی سپاہی وی سن ، دریاۓ جہلم دے پار اسدا ٹکراؤ راجہ پورس دی فوج نال ہوئیا جس چ 180 جنگی ہاتھی وی حصہ لے رہے سن جنگ چ سکندر دی فتح ہوئی تے پورس دی فوج دا اسدے اپنے ہاتھیاں نے ای بہت نقصان کیتا ۔ پورس نوں گرفتار کرکے سکندر دے ساہمنے پیش کیتا گئیا تے سکندر نے پچھیا دس تیرے نال کیہہ سلوک کراں تے پورس نے جواب دتا اوہی جہڑا اک بادشاہ دوجے بادشاہ نال کردا اے ۔سکندر جہڑا پہلے ای پورس دی بہادری توں بہت متاثر سی ، ایہہ جواب سن کے پورس نوں آزاد کردتا اَتے اسدی سلطنت اسنوں واپس کردتی ۔ سکندر دا ارادہ ہن ہندستان نوں فتح کرن دا سی پر اسدی فوج نے اگے ودھن توں انکار کردتا تے واپسی دا تقاضا کیتا ،کیونجے اک تاں فوج تھک چکی سی تے نالے اکتا وی چکی سی نالے ہن فوجی کئیاں سالاں توں اپنے وطن توں دور گھمدے پھر رہے سی ۔ خلاف توقع سکندر نے فوج دی گل منن لئی تے واپسی دا رستہ پھڑیا پر اسنوں مقدونیہ جانا نصیب نا ہوئیا تے اوہ بابل چ ای بیمار ہوکے مر گیا ۔

326 ق م وچ سکندر اعظم نے ایرانی سلطنت نوں فتح کرکے پنجاب تے حملہ کردتا۔ پنجاب وچ اوسنوں راجہ پورس نے ڈکیا پر اوہ ہار گیا تے سکندر دا باج گذار بن گیا۔ پر پنجابی فوجاں نے سکندر دی فوج دی اینی ٹٹ بھج کر چھڈی سی جو اوہ بیاس دریا تائیں جاکے دل چھڈ گئے تے فوج وچ بغاوت ہو گئی۔ یونانانیاں پنجاب وچ کپاہ دے اگن دا ذکر کیتا ہے جیس توں پتہ لگدا ہے جو ایہہ علاقہ نویاں فصلاں وچ وی اگونہا سی۔ اک ہور گل وی ایتھے کردے جائیے جو ایہہ کہنا غلط ہے جو پنجاب ہر آون والے دھاڑی نوں جی آیاں نوں آکھدا ہے۔ تاریخی سچ تے ایہہ ہے جو جیس دھاڑوی نوں پنجاب نہیں ڈک سکیا اوس نوں اگے ہور وی کوئی نہیں ڈک سکیا۔

"کمبوجاں نے انڈس اپر، ٹیکسلا وچ ، مدرا اتے کہانی نے اکیسنس (چناب) اپر، ملا نے راوی اپر، تگرا نے ستلج اپر، ایہناں ساریاں نے مل کے سکندر توں پہلاں پنجاب وچ بہت اہم تھاں بنا لئی سی اتے سکندر دا سندھ اپر بہت درڑتا نال مقابلہ کیتا تے جہلم دی جت توں بعد وی اوہ اگے ہندستان نوں فتح نہ کر سکیا اتے اسنوں بیبیلونیا واپس پرتنا پیا۔"^[۲۴]

331 ق م وچ ہخامنشی سلطنت نوں کچلن توں بعد سکندر اج کل دے افغانستان دے کھیتر وچ 50000 فوجی لے کے آیا۔ اس دے لکھاریاں نے گندھار اتے کمبوجاں دے حکمراناں دے نام نہیں لکھے پر اوہناں نے اوہناں کھیتراں وچ درجن چھوٹیاں سیاسی اکائیاں ویکھیاں۔ اس تتھّ نے 4 ق م وچ گندھار جاں کمبوجاں دے اتھے اک وڈے سامراج ہون دے تتھّ نوں نکار دتا سی۔ 326 ق م وچ ایہناں درجن سیاسی اکائیاں نے سکندر ساہمنے گوڈے ٹیک دتے۔

یونانی مورخاں نے تن لڑاکو قبیلیاں دا ذکر کیتا ہے، استاکینوئی، اشواکا^[۲۵] اتے اساکینوئی^[۲۶]^[۲۷]، جہڑے سندھ دریا دے اتر-پچھم وچ رہندے سن، جتھے اوہناں دا ساہمنا کپیسی توں گندھار وچ دی آؤندے ہوئے سکندر نال ہویا۔ اسپاسیوئی قبیلہ اساکینوئی قبیلے نال سمجھوتے وچ جہڑا کہ اوہناں دی محض اک مغربی شاخاں سی۔^[۱۹]^[۲۸]^[۲۹] دوویں قبیلیاں دے لوک بہت دلیر سن۔^[۳۰] ایہناں ضدی پربتی لوکاں خلاف سکندر نے آپ لڑائی دی کاروائی نوں ڈاریکٹ کیتا جہناں نے اسنوں اپنے پربتی علاقیاں وچ بہت زبردست ٹکر دتی۔ یونانی نام اسپاسیوئی اتے اساکنوئی شبد سنسکرت دے اشو (جاں فارسی) دے اسپا توں لئے گئے سن۔ ایہہ پاننی دی لکھت اشٹادھیائی دے اشوایان اتے اشواکیان ورگے سن۔^[۳۱]^[۳۲] کیونکہ کمبوج اپنے گھوڑیاں دی نسل اَتے اپنی خاص گھوڑسوار فوج لئی مشہور سن،^[۳۳]^[۳۴]^[۳۵] اس لئی عامَ بولی وچ اوہناں نوں اشوکا وی کہیا جاندا سی۔^[۱۹]^[۲۸]^[۳۶]^[۳۷]^[۳۸]^[۳۹]^[۴۰]

اشوایان/اشواکیان اتے معاون ساکہ ونش^[۴۱] نے پرانے مقدونیہ حملہ آوراں خلاف آخری بندے تک جنگ لڑی سی۔ مشکل سمیاں وچ اشواکیان کمبوجاں دیاں عورتاں وی ہتھیار چکّ لیندیاں سن اتے اپنے خاوند دے موڈھے نال موڈھا لا کے باہری حملہ آوراں دا سامنا کردیاں سن، اتے زلت دی زندگی نالوں عزت دی موتپسند کردیاں سن۔^[۲۸]^[۴۲]

اس پچھوں سکندر مشرق ول ہیڈاسپس (جہلم دریا) ول ودھیا، جتھے پورس، جہڑا کہ جہلم اتے چناب دے وچکار دے علاقیاں دا راجا سی، نے سکندر ساہمنے گوییڈے ٹیکن توں انکار کر دتا۔ ایہناں دوواں فوجاں وچکار جہلم دی لڑائی ہویا جتھے کہ اجکلھ دا جہلم شہر اے اتے پار توں بعد پورس سکندر دا گورنر بن گیا۔ سکندر دی فوج پھر مشرق ول تکنیک اتے بیاس تک پہنچ گئی۔ حالانکہ سکندر دی فوج نے مگدھ سامراج دی بہت وڈی سیاسی فوج نال لڑن توں انکار کر دتا اتے بیاس قصبے دے نیڑے ہفاسس (بیاس دریا) نوں پار کرن توں انکار کر دتا۔ پورس نال جنگ ہون تو بعد مکدونیاں دے حوصلے پست ہو گئے، کیونکہ اوہناں دے بہت سارے بہادر ساتھی پورس دے جنگی ہاتھیاں کولوں بری طرحاں مارے گئے۔ ہن اوہ بھارت وچ ہور اگے ودھنا نہیں چاہندے سن۔ اس توں وی ودھ جدوں اوہناں نوں مگدھ، گنگاردئی اتے پراسی دیاں وڈیاں سیاسی فوجاں بارے پتہ لگیا اتے جہڑے کہ سکندر دی اڈیک کر کر راے سن، تاں اوہ بہت ڈر گئے۔ اس توں علاوہ سکندر دے سارے جنرلاں نے موت دے ڈروں اوہناں نوں ملن توں انکار کر دتا۔ ایہناں کارناں کرکے سکندر نوں واپس پرتنا پیا۔ اس نے دریا پار کیتا اتے حکم دتا کہ اتھے اسدی سلطنت دی سبھ توں مشرقی حد دی نشاندہی لئی بہت وڈے تھم بنائے جان اتے ایہہ ثابت کیتا جاوے کہ بیاس دریا تک اسدا راج اے۔ اسنے الیکساندریا نامک اک شہر وی اتھے وسایا اتے اتھے مقدونیہ دے بہت سارے بڈھے لوک وی چھڈّ دتے، آپ اوہ اپنی فوج سمیت جہلم اتے سندھ ولوں اریبیائی ساگر وچوں ہندا ہویا بیبیلون واپس مڑ گیا۔

سکندر نے اپنی کجھ فوج سندھ دریا کھیتر وچ رہن دتی۔ سندھ کھیتر وچ، اس نے اپنے گورنر وجوں پائیتھون نں چنیا، جیہڑا عہدہ اس کول اگلے 10 سال 316 ق م تک رہا۔ پنجاب وچ اوہنے جنرل اؤڈیمس نوں اپنی فوج دا مکھی لایا، جیہڑا کہ ساتراپ (گورنر) پورس اتے تکشلیاں نال اگوائی کردا سی۔ اوہناں دی موت توں پچھوں اؤڈیمس پنجاب دا مکھی حکمران بن گیا۔ دوویں حکمران پچھم ول 316 ق م وچ فوجاں سمیت مڑ گئے اتے اس پچھوں چندرخفیہ موریا نے بھارت وچ موریا سامراج دی قیام کیتی۔

پورس

پورس پنجاب دا اک راجہ سی۔ اوہ اپنی فوج نال دریاۓ جہلم دے کنارے سکندر دی فوج نال لڑیا۔ ہار جان توں بعد اوہنوں پھڑ لیا گیا۔ پھڑے جان توں بعد سکندر نے اس توں پُچھیا کہ تیرے نال کیہ سلوک برتیا جاۓ؟ اس نے جواب دتا: جیہڑا اک راجہ دوجے راجے نال کردا ہے۔ سکندر نے اوہنوں اوہدی گدی تے بٹھا دتا۔

موریہ سلطنت

پنجاب 321 ق م توں 185 ق م تک موریہ سلطنت دا اک انگ رہیا ۔ٹیکسلا اس سلطنت دا اہم شہر سی ۔

موریہ سلطنت (321ق م-185ق م) پرانے ویلے چ ھندستان دی پہلی سب توں وڈی سلطنت سی اے ہن دے ھندستان دے صوبے بہار توں 321 قبل مسیح نوں ٹری۔ چندرگپت موریہ اس سلطنت دی نیو رکھن آلا سی۔ ایدے وچ ہن دا بنگلہ دیش، ھندستان، نیپال، پاکستان تے افغانستان ہے گے سن۔ اس سلطنت دا دارلحکومت پاٹلی پتر سی۔ موریہ سلطنت دا ناں موریہ چندرگپ موریہ دی ماں موریہ دے ناں تے اے۔ چندرگپ دا وزیراعظم برہمن کوٹلیہ چانکیہ سی۔

پنجاب دے اوہ حصے جہناں اپر سکندر دا قبضہ سی، چھیتی ہی چندرگپت موریا ولوں جت لئے گئے۔ موریا سامراج دے اس بانی نے پنجاب دے ایہہ زرخیز علاقے اپنے سامراج وچ شامل کر لئے اتے مشرق وچ سکندر دے اترائدھکاری سلیوسس نال لڑیا، جس نے پچھوں موریا سامراج تے حملہ کیتا سی۔ اک شترقی سندھی وچ، سلیوسس نے سندھ دے پچھم والے سارے علاقے، جس وچ دکھنی افغانستان وی شامل سی، چندرخفیہ موریا دے حوالے کر دتے اتے اس دے بدلے چندرخفیہ نے سلیوسس نوں 500 ہاتھی دتے۔ وساکھدتّ دے سنسکرت ناٹک مدراکشس اتے جینی لکھت پرششتپرون وچ چندرخفیہ اتے ہمالیائی راجے پروتک (جسنوں پورس نال وی جوڑیا جاندا اے) دے گٹھجوڑ بارے ذکر اے۔^[۴۳] ایہہ ہمالیائی گٹھجوڑ نال چندرگپت نوں اک طاقتور اتے متحد فوج ملی جہڑی کہ یوناں (یونانی)، کمبوجاں، شاکاں، سنتھیائی، کیرتاں، پراسکاں (ایرانی قبیلہ) اتے بہلیکاں (بیکٹریئن) نوں مل کے بنی سی۔^[۴۴]^[۴۵] پنجاب نے اگلے سو سالاں تک موریا سامراج دے ماتحت ترقی کیتا۔ 180 ق م وچ موریا سامراج دے پتن دے پچھوں ایہہ اک بیکٹریائی یونانی (ہند-یونان) کھیتر بن گیا۔

ہند یونانی راج

ہند یونانی راج برصغیر دے اتلے لہندے علاقے ،جس چ پنجاب دا علاوہ وی شامل شی ، وچّ قایم 200 ق م توں 10 عیسوی تکّ دے ویلے وچّ یونانی مول دے راجیاں دے راج سن۔

اس دوران اتھے 30 توں وی زیادہ ہند یونانی راجے رہے جو آپس وچّ وی لڑیا کردے سن۔ اس راجاں دا سلسلہ تدّ شروع ہویا جدوں باختر دے دیمیتری (دیمیتریس پہلے) یون (یونانی) راجا نے 180 ق م وچّ ہندوکش پہاڑ سلسلہ پار کرکے اتلے لہندے ہندستان اتے ہلاّ بول دتا۔^[۴۶] اپنے راج وچّ ایہناں راجےآں نے بولی ، رہتل، چہناں، حکومت اتے رہن-سہن وچّ یونانی-بھارتی تہذیباں وچّ ڈونگھا رلیواں کیتا اتے بہت سارے ہندو اتے بدھ دھرم دے تتاں نوں اپنایا۔ ہند-یوناں دا راج دا ساکا لوکاں دے حملےآں نال انت ہویا، بھاویں 10 عیسوی دے بعد وی اکا-دکا جگھاواں اتے کجھ دیر تکّ یونانی برادری نے اپنی پچھان بنائی ہوئی سی۔ سماں بیتن دے نال اوہ ہندستانی سماج وچّ سمو گئے۔^[۴۷]

ہند-یونانی راجے مناندر (160-135 ق م ) ولوں جاری کیتے گئے چاندی دے سکے

سکندر نے پنجاب وچ دو شہراں دی قیام کیتی، جس وچ اسنے اپنیاں بہو-قومی فوجاں وچوں بہت سارے فوجیاں نوں اتھے رہن دتا۔ ایہہ ہند-یونانی شہر اتے ایہناں نال جڑے کھیتر سکندر دے جان پچھوں وی کافی دیر ودھے-پھلے۔ سکندر دی موت پچھوں، اسدے سامراج دا پوربی حصہ (اجکلھ دے سیریا توں پنجاب تک) سلیوسس نوں اترائدھکاری دے طور تے مل گیا، جہڑا کہ سلیوسڈ ونش دا بانی سی۔ منیا جاندا اے کہ سلیوسس نے موریا سامراج دے چندرخفیہ نال شترقی سمجھوتہ کیتا سی، جس وچ اسنے چندرخفیہ نوں ہندو-کشدو دے دکھنی کھیتر دے حصے دے دتے اتے بدلے وچ اسنے اسنوں اک ویاہ اتے 500 ہاتھی دتے۔

اس پچھوں یونانی باختری سلطنت دا ابھار شروع ہویا۔ بیکٹریائی راجے ڈمٹریئس نے دوجی صدی ق م دی شروعات وچ پنجاب نوں اپنے سامراج وچ شامل کر لیا۔ ایہناں وچوں کجھ ہند-یونانی لوک بدھ مت دے منن والے سن۔ سبھ توں مشہور ہند-یونانی راجا مناندر سی اتے جہڑا بھارت وچ ملند دے ناں نال جانیا جاندا اے۔ اسنے 160 ق م دے لگبھگ اک ستنتر راج دی قیام کیتی جسدی راجگڑھ تکشلا سی۔ اسنے پچھوں اپنی راجگڑھ سگلا (اجکلھ سیالکوٹ) دتی سی۔

انڈو سیتھی سکاں (سنتھیائی) وچوں نکلے سن جہڑے کہ دکھنی سائیبیریا دے علاقے وچوں پنجاب اتے اراکوسیا وچ دوجی صدی ق م توں پہلی صدی ق م دے ادھ وچ پرواس کرکے آئے سن۔ اوہناں نے ہند-یونانی نوں پاسے کر دتا اتے سامراج اپر راج کیتا جہڑا کہ گندھار توں لے کے متھرا تک پھیلیا ہویا سی۔

پہلوی سلطنت دے اپنے کٹڑ مخالف رومی سلطنت نال چلیاں سینکڑیاں سالاں دیاں لڑائیاں توں پچھوں دکھن ایشیا دے اک مقامی پہلوی مکھی گونڈوفیرس، نے ہند-پہلوی سامراج دی قیام پہلی صدی ق م وچ کیتی۔ اس سامراج دی حد تکشلا توں لے کے اجکلھ دے دکھن-پوربی افغانستان اتے پاکستان تک سی۔^[۴۸] عیسائی لکھتاں مطابق - سینٹ تھومس - جہڑا کہ اک آرکیٹیکٹ اتے بہت نپن ترکھان سی - راجے گونڈوپھیرس دے دربار وچ بہت دیر ٹھہریا سی، اسنے راجے لئی تکشلا وچ اک محل بنایا سی اتے سندھو گھاٹی ول جان توں پہلاں گرجاگھر دے مکھی وی لائے سن، جس پچھوں اوہ مالابار ساحل پہنچیا۔

کشان سلطنت

کشن سلطنت دے علاقے تے نقطہ دار لین وچ کنشک دے ویلے چ اس دا ودھ توں ودھ علاقہ جس چ پنجاب وی شامل اے

پنجاب 60ء عیسوی توں 375ء تک کشن سلطنت دا حصہ رہیا ۔

کشن سلطنت سن 60ء عیسوی دی دہائی توں 375ء تک قائم رہن آلی پرانے ویلے دے ہندستان دی اک سلطنت سی ، جس دی شروعات باختر چ سر دریا دے دونہاں کنڈےآں تے ہوئی ، ایہہ علاقے اج کل اتلا افغانستان ، پاکستان ، دکھنی تاجکستان تے ازبکستان نیں ۔

اپنی رہتلی سِکھر ، 105ء توں 250ء ، ویلے ایہہ سلطنت افغانستان توں پاکستان تے اتلے ہندستان وچ دریاۓ گنگا تک پھیل گئی ۔ اس سلطنت دے روم ، فارس تے چین نال سفارتی تعلقات سن تے ایہہ سلطنت کئی صدیاں تیکر لہندے تے چڑھدے وچکار شیواں دی ترسیل تے آمد و رفت دا مرکز رہی ۔

کشن سلطنت تیجی صدی عیسوی چ توں ماڑی پینا شروع ہوئی تے ساسانی سلطنت تے گپتا سلطنت چ ونڈی گئی ۔

کشن لوک جٹاں ، بلوچاں ، گجراں ، راجپوتاں ، آہیراں تے پٹھاناں دے پُرکھے سن ۔

کشان سامراج دا قیام راجے ہیرائیوس نے کیتا سی اتے اسنوں اسدے جانشینکجلا کدفیسس ولوں بہت ودھایا گیا سی۔ کدفیسس دے پتر، ومو تکتو نے بھارت دے ہن دے کھیتر نوں جتیا، پر اوہ پچھم وچ اپنا سامراج پہلویاں نووں ہار گیا۔ چوتھا کشان بادشاہ، کنشک پہلا، (127 ق م ) دی سردیاں دے راجگڑھ پرشاپور سی (پیشاور، پاکستان دا پرانا نام) اتے گرمیاں دا راجگڑھ کپیسا (بگرام) سی۔ اس سامراج نے سندھو گھاٹی دے ذریعے بحر ہند وچلے سمندر وپار نوں ریشم رستہ نال جوڑیا۔ اپنی پورے سکھر تے، ایہہ سامراج دی حد ارال سمندر توں شمالی بھارت تک چلی گئی سی، جس وچ بہت دور شہراں تک وپار نوں مُتحرک کیتا گیا، خاص کرکے چین اتے رومی سلطنت وچکار۔ کنشک نے تکشلا وچ بدھ مت پریشد منعقد کروائی جس توں روایتی مہایان بدھ مت دی شروعات ہوئی اتے ایہہ نکایا بدھ مت توں الگ ہو گیا۔

گندھار دا کلا اتے سبھیاچار - یونانی اتے بدھ مت سبھیاچار دا سبھ توں ودھیا نچوڑ - صدیاں تک ودھیا-پھلیا۔ اس پچھوں سنتھیا دے ہن لوکاں ولوں 5ویں صدی وچ ایہناں اپر حملے کیتے گئے۔ چینی یاتری فاہیان (337 توں 422ء اتے ہیون سانگ (602 توں 664 ای۔) دے سفرنامیاں وچ اوہناں نے تکشلا وچ ہو رہیاں بودھی پرشداں اتے اس ویلے دوران پنجاب کھیتر وچ بدھ دے درجے بارے وی لکھیا۔

انڈو پارتھی

مکھ لیکھ لئی ویکھو: ہند پارتھی سلطنت

ایہ وسطی ایشیاء دے علاقےآں دے حاکم سن جنھاں نے موجودہ پاکستان دے پنجاب تے بوہتے علاقےآں سمیت جنوبی افغانستان تے بھارتی پنجاب دے کچھ علاقےآں تے ایہ سلطنت قائم کیتی سی تے ایہ دور پہلی صدی توں کچھ عرصے قبل دا اے۔اس سلطنت دا دارالحکومت پاکستانی پنجاب دا شہر ٹیکسلا سی جبکہ اپنے آخری دور دے کچھ سالاں وچ انھاں نے دار الحکومت کو پشاور توں اکبل دے درمیان کسیے علاقے وچ منتقل کیتا ۔ایہ سلطنت اشکانی سلطنت سے متاثر سی کیونکہ دوناں دا دور اک دوسرے دے بعد دا اے تے انھاں نوں کچھ لوگ ایرانی نسل دے خیال کردے نیں تے سمجھدے نیں کہ ایہ لوگ پارتھیا دے علاقے دے مشرق وچ رہندے سن انہاں دے لقب گوندو پھارس دا مطلب "وقار دے حاصل کنندہ " دے نیں۔

ہند-پہلوی سلطنت

گوندوفرید راجٹبر اتے کجھ ہور ہند پہلوی حکمران وچکار ایشیا دے پرانے راجیاں دا اک گروہ سی، جہناں نے اجکلھ دے افغانستان، پاکستان اتے بھارت دے کجھ حصیاں اپر پہلی صدی عیسوی جاں اس توں کجھ دیر پہلاں راج کیتا سی۔ ایہناں دے اتہاس وچ مکھ گوندوفرید راجیاں نے تکشلا اپر اختیار جمایا ہویا سی اتے ایہہ اوہناں دا رہائشی شہر وی سی، پر اپنے آخری کجھ سالاں وچ اوہ اپنا راجگڑھ کابل جاں پشاور رکھدے سن۔ ایہناں راجیاں نوں ہند-پہلوی کیہا جاندا اے ایہناں دے سکے ارساسد راجٹبر توں متاثر سن پر ایہہ ایرانی قبیلیاں دے وڈے گروہ نال تعلق رکھدے سن جہڑے کہ پہلویاں دے مشرق وچ رہندے سن، پر اس گل دا کوئی ثبوت نہیں ملدا کہ ایہناں سارے راجیاں نے اپنا مول ناں گوندوفیئر رکھیا، جسدا مطلب "شان دا دھارک" اے۔

گپتا سلطنت

پنجاب دا علاقہ 550 ق م توں 240 ق م تک گپتا سلطنت دا انگ رہیا ۔

گوندوفیرس دی تصویر، جہڑا ہند-پہلوی سامراج دا بانی سی۔ اسنے سر اپر کجھ بنھیا ہویا اے، کناں وچ چھلا، اک ہار اتے جیکیٹ پائی ہوئی اے۔

گپتا سلطنت دی ہوند لگبھگ 320 توں 600 عیسوی تک رہی اتے اسدے اثر وچ برصغیر دے بوہتے علاقے سن، جس وچ پنجاب وی شامل سی۔^[۴۹] اس سلطنت دا قیام مہاراجہ شری-گپتا نے کیتا اتے ایہہ راجٹبر اُتم رہتل دا اک نمونہ سی۔^[۵۰] اتے اسنوں مکمل کھوجاں اتے کاڈھاں لئی جانیا جاندا اے۔^[۵۱]

اس تہذیب دے تخلیقی سبھ توں اتم نمونیاں وچ شاندار واستو-کلا، بتّ-تراشی اتے چترکاری شامل اے۔^[۵۲]^[۵۳]^[۵۴] سائنس اتے سیاسی انتظام گپتا سلطنت دے ویلے نویاں بلندیاں اتے پہنچیا۔^[۵۵] مضبوط وپار تعلقاں نے اس علاقے نوں اک بہت اہم تہذیبی مرکز بنا دتا سی اتے اس کھیتر نوں دوجیاں سلطنتاں اتے کھیتراں لئی اک مثال بنا دتا سی، جس وچ برما، شریلنکا اتے ہند چینی دے علاقے شامل سن۔^[۵۶]

ہولی-ہولی اس سلطنت دا پتن ہونا شروع ہو گیا جسدے کہ کئی کارن منے گئے ہن۔ جہناں وچ لگاتار اپنے اہم علاقیاں اتے اوہناں اپر شاہی اختیار نوں گواؤنا سی، جسدا کارن اوہناں دی اپنی جاگیرداری دی لالسا سی۔ اس توں علاوہ وچکار ایشیا توں ہن لوکاں دے حملیاں نے وی گپتا سلطنت نوں بہت ڈھاہ لائی۔^[۵۷] 6ویں صدی وچ گپتا سلطنت دے پتن توں بعد، بھارت تے پھر بہت سارے مقامی راجاں دا راج ہو گیا۔ گپتا سلطنت دے کجھ بچے ہوئے مکھی مگدھ اپر سلطنت دے پتن توں پچھوں وی راج کردے رہے۔ ایہناں گپتا لوکاں نوں وردھن راجے ہرش نے پچھوں بے دخل کر دتا جسنے اپنی سلطنت دا قیام 7ویں صدی دے پہلے ادھ وچ کیتا۔

ہن لوک

سفید ہن، جہڑے کہ پہلاں مکھ روپ نال بدھ مت ہفتھالی گروہ دا حصہ سن، نے اپنے-اپنے نوں افغانستان وچ 5ویں صدی دی شروعات وچ قائم کیتا، جسدا راجگڑھ بامیان سی۔ اس سلطنت دا مکھی تورامن سی، اتے ایہناں نے پنجاب دا علاقہ جتیا اتے تورامن دے پتر، بادشاہ مہرکل، جہڑا کہ اک شیوی ہندو سی، دے ہیٹھ اسدا راجگڑھ ثقل، اجکلھ سیالکوٹ، پاکستان بنا دتا۔ پچھوں نرسمھا گپت اتے یشودھرمن ولوں 6ویں صدی وچ ایہناں دی ہار ہوئی اتے ایہناں نوں بھارت توں باہر کڈھ دتا گیا۔

ہرش دی سلطنت

ہرشوردھن (سنسکرت:हर्षवर्धन) (590–647 ء۔)، جسنوں ہرش دے ناں نال وی جانیا جاندا اے، اک بھارتی بادشاہ سی جسنے شمالی بھارت اپر 606 توں 647 عیسوی تک راج کیتا۔ اسدا راجگڑھ قنوج سی۔ اوہ پشابھوتی راجٹبر نال تعلق رکھدا سی۔ اوہ پربھاکروردھن دا پتر سی اتے راجوردھن دا چھوٹا بھرا سی، جہڑا کہ تھانیسر (اجکلھ ہریانہ، جسنوں پہلا پوربی پنجاب وی کیہا جاندا سی) دا راجا سی۔ اپنی طاقت دے سکھر تے اسدی سلطنت دی حد پنجاب، راجستھان، گجرات، بنگال، اڑیسہ اتے نرمدا دریا دے شمال وچ سارے سندھ-گنگا دے میدان تک سی۔ ہرش نوں چالکیا راجٹبر دے دکھن-بھارتی بادشاہ پلاکیشن دوجے نے ہرایا جدوں اوہ اپنے راج دی حد بھارت دے دکھنی علاقے تک ودھاؤنا چاہندا سی۔^[۵۸]

رائے راجٹبر

چچنامے دے مطابق، سندھ دا رائے راجٹبر (489-632عیسوی) روڑ راجٹبر دے پتن توں بعد اٹھیا۔ رائے دواجی (دیودتّ) دے ویلے وچ، رائے راج دی حد مشرق وچ کشمیر تک، دکھن وچ مکران اتے دیبل (کراچی) تک اتے شمال وچ قندھار، سلیمان، فردن اتے ککانن پربتاں تک سی

ہندو شاہیاں اُتے مسلماناں دے حملے

مکھ لیکھ لئی ویکھو: ہفتھالی سلطنت en ہندو شاہی

ہفتھالیاں نوں ساسانی اتے گوک ترکاں دے گٹھجوڑ نے 557ء وچ ہرایا اتے بچے-کھچے ہفتھالیاں نے کشانو ہفتھالی جاں ترکی شاہی جہے چھوٹے راج قائم کر لئے جہناں اپر فارس دا اثر سی۔ ٹانک اتے کپیسا دوواں دا گندھار اپر اثر سی۔

عرب حملہ

بنو امیہ دے خلیفہ ولید بن عبدالملک دے ویلے وچ 711-12 وچ اوہدے اک سردار محمد بن قاسم نیں ایس علاقے تے حملہ کیتا تے سندھ، بلوچستان، صوبب خیبر پختونخواہ تے ادھا پنجاب بنو امیہ دی ریاست دا حصہ بن گیا تے پنجاب دا تعلق مغربی ایشیاء نال جڑ گیا۔

عرب وچ 7ویں صدی دی شروعات وچ اسلام دے جم توں بعد، مسلمان عرب طاقت وچ آئے اتے 7ویں صدی دے ادھ تک دکھن ایشیا ول ہولی-ہولی ودھدے آئے۔ 711-713ء وچ دمشق دے خلیفے دیاں عرب فوجاں نے سندھ نوں فتح کر لیا اتے اجکلھ دے دکھنی پنجاب ول ودھے، جس وچ اوہناں نے ملتان اپر قبضہ کر لیا، جہڑا کہ پچھوں اسلام دی اسماعیلی شاخ دا مرکز بنیا۔

عرب فوجاں نے دکھن ایشیا دے وچ ڈونگھا جان دی کوشس کیتی پر گجرات وچ اوہناں نوں چالکیا راجٹبر دے دکھن بھارتی بادشاہ وکرمادتّ دوجے نے ہرا دتا، مالوا وچ رشتراکت راجٹبر دے دکھن بھارتی جرنیل دنتیدرگ نے اتے پرتیہار راجٹبر دے ناگبھٹ نے 8ویں صدی دی شروعات وچ ہرا دتا گیا۔۔^[۵۹]^[۶۰]^[۶۱] لگاتار مہماں دے چلدے وی 698 توں 700ء تک، درہ خیبر توں عرب فوج قندھار-غزنی-کابل روٹ قبضے وچ نہیں کر سکی۔ دکھنی افغانستان دے دو چھوٹے ہندو راجاں زابل اتے کابل نے سندھ اتے کوہ ہندو کش دے وچکار پیندے اس اہم علاقے نوں اپنے قبضے وچ بنائی رکھن لئی بہت زوردار ٹکر دتی۔^[۶۲]

پرتیہار، جہناں نے عرباں نوں سندھ دے علاقے تک محدود رہن اتے مجبور کیتا، 9ویں اتے 10ویں صدی دے دوران اک وڈی سلطنت نوں چلاؤندے سن جسدا راجگڑھ قنوج سی۔ المسعودی دے مطابق، جہڑا کہ 915-16 دے دوران بھارت آیا سی، پرتیہار کول چارے سمتاں وچ چار وڈیاں فوجاں سن، جہناں وچ اک اوہناں نے گوانڈھی راج ملتان وچ مسلمان راج دے مقابلے لئی رکھی سی۔ پرتیہاراں دا راج لہندے وچ چڑھدے پنجاب تک سی۔

ہندو شاہیاں تے غزنوی سلطنت

ہندو شاہیاں 5ویں صدی توں لے کے 1010 تک کابل توں لے کے پنجاب تک راج کرن والی سرکار نوں کابل شاہی دا ناں دتا گیا اے۔ کاپیسہ کابل ہنڈ تے نندنہ ایس سرکار دے راجگڑھ سن۔ سلطان محمود غزنوی نے ایدا انت کیتا۔

جدکہ اک براہمن راجٹبر ، جہناں نوں عام بولی وچ ہندو شاہی کیہا جاندا سی، کابل/ویہند تے راج کردا سی، جہڑا کہ پنجاب وچ ستلج اتے سندھ دریاواں دے وچکار اک ہور براہمن راجٹبر دا راج سی۔ ایہناں دے پروار وچوں بچن پال، رام سنگھ، بیر سنگھ اتے پرتھوی پال نے پنجاب وچ راج کیتا۔^[۶۳] قنوج، پنجاب، کابل اتے سمرکند دے راج بہت خوش حال سن کیونکہ انترقومی وپار رستے اوہناں دے اختیار علاقے وچوں لنگھدے سن۔ ایہناں ساریاں کول طاقت لگبھگ اکو جہی سی، جس کرکے ایہناں وچ لڑائی-جھگڑے نہیں ہندے سن، اتے اس کرکے اتہاسکاراں لئی ایہہ اک ‘کالا ادھیائے’ کیہا گیا اے۔

البیرونی دی کابل دے ہندو شاہی راجیاں دی لسٹ وچ بھیم دیو شاہی چوتھا راجا سی۔ اک کٹڑ براہمن ہون دے طور تے، اسنے اپنی وڈیری عمر وچ، اپنا راجگڑھ ویہند (سندھ دریا دے سجے پاسے اتے اٹک توں 14 کلومیٹر اپر) وچ رسمی طور تے خودکشی کر لئی سی۔^[۶۴] بھیمدیو دا کوئی مرد جانشین نہیں سی، اس کرکے پنجاب دے پرتھوی پال دے پتر جے پال نوں پنجاب اتے چڑھدے افغانستان دی اکٹھی بادشاہت دا جانشین چنیا گیا۔ جےپال نے سرہند توں کابل تک دے بہت وڈے علاقےاپر راج کیتا۔^[۶۵]

اس ویلے دے دوران اک ترکی راج غزنی وچ قایم ہویا اتے 977ء وچ سبکتگین سنگھاسن اتے بہہ گیا۔ اسنے سبھ توں پہلاں مسلماناں دے راج والے بست، دور، کسدر، تخارستان اتے غور دے علاقیاں نوں اپنے شامل کیتا اتے ویہند دے شاہی راجے دے سرحدی علاقیاں تے ہولی-ہولی قبضہ کرن لگ پیا۔ اس خطرے نوں جڑ توں مکاؤن لئی، جے پال نے سبکتگین نے دو وار حملہ وی کیتا پر اپنے منصوبیاں وچ کامیاب نہ ہو سکیا۔^[۶۶] ہولی-ہولی سبکتگین نے درہ خیبر دے شمال وچ افغانستان وچ سارے شاہی علاقے فتح کر لئے۔ اسدی موت 997 ء وچ ہوئی اتے اس پچھوں اسدا پتر محمود دو بھراواں دی اک چھوٹی جہی لڑائی پچھوں گدی اپر بیٹھا۔

اپنے پیؤ دی طرحاں، سبھ توں پہلاں محمود نے لہندے وچ اپنی جگہ مضبوط کیتی۔ سمرقند دے لڑکھڑا رہے سامانی راج نوں اک زوردار دھکہ دتا گیا اتے اسدے علاقےآں نوں محمود اتے کاشغر دے الغ خان نے آپس وچ ونڈ لیا، جسدی حد اوہناں نے آمو دریا طے کیتی۔^[۶۷] محمود نے ہن سامانی سلطنت دی تھاں لے لئی سی، جہڑا کہ پہلاں اوہناں دا سرپرست ہندا سی۔ بہت ساریاں جنگاں دے تجربے حاصل کرکے اتے اک مضبوط فوج نال محمود ہن ‘ہند’ دا مقابلہ کرن لئی تیار سی۔

راجہ جے پال

مکھ لیکھ لئی ویکھو: جے پال

جے پال پنجاباتلے پاکستان تے افغانستان دا اک ہندو راجہ سی۔ ایس پاسے راج کرن والے ہندو شاہی ٹبر دا او پہلا جنا سی۔اسدا راجگڑھ لہور سی ۔ اودا جوڑ جنجوعہ راجپوتاں نال سی۔ سبکتگین نوں اونے خطرہ سمجدیاں ہویاں لڑائی لڑی جیدے چ اوںوں ہار ہوئی۔ اوہ اک واری فیر سلطان محمود غزنوی نال لڑیا جیدے چ اونوں فیر ہار ہوئی۔ اپنی تھاں نوں غزنوی سلطنت دے ہتھوں بچان وچ ہار جان توں مگروں اوہ اے بےعزتی ناں سہ سکیا تے اپنے آپ نوں اگ چ ساڑ لیا۔ اودے توں مگروں اودا پتر آنندپال راجہ بنیا۔

جے پال نوں 1001ء وچ پشاور وچ محمود نے ہرا دتا اتے ہندوشاہی راج سندھ دے شمال ول اپنے سارے علاقے ہار گیا۔^[۶۸] اسدے پتر انندپال اتے پوتے ترلوچنپال نے محمود دا اگلے 2-3 دہاکے بہت زوردار مقابلہ کیتا پر انت غزنی دے سلطان نے پنجاب نوں اپنے لگبھگ 1021ء وچ اپنے علاقیاں وچ شامل کر لیا۔^[۶۹] اس پچھوں محمود نے بھارت دیاں مذہبی تھاواں اتے شاہی خزانیاں اپر وار-وار حملے کیتے، جتھے کئی صدیاں توں بہت بیش قیمتی دھن-دولت اکٹھی کیتی پئی سی۔

غزنوی سلطنت

(ہور ویکھو غزنوی سلطنت)

ہندو شاہیاں دے 1010ء چ سلطان محمود غزنوی ہتھوں خاتمے مگروں پنجاب غزنوی سلطنت دا حصہ بنیا تے 1151ء غزنی اتے غوریاں دے مل مگروں لہور باقی بچی غزنوی سلطنت دا راجگڑھ بن گیا تے 1186ء چ غزنی سلطنت دے خاتمے مگروں غوری سلطنت دا انگ بن گیا تے 1206ء چ دلی سلطنت دے ٹرن نال پنجاب دلی سلطنت دے ماتحت آ گیا ۔

غزنوی سلطنت اک سلطنت سی جہڑی 963 توں 1115 تک رئی ایدے وچ افغانستان پاکستان ایران تے وشکارلے ایشیاء دے کج دیس ہیگے سن۔ ایہہ سلطنت سلطنت سامانیہ دے غلام ترک سرداراں الپتگین تے سبکتگین توں ٹری۔ الپتگین سامانی سلطنت دا اک سردار سی جینے غزنی آکے آپنے راج دی نیو رکھی۔ اس دے مرن توں مگروں اودا جوائی سبکتگین ایدے وچ وادا کرن لگ کیا تے سب توں بوہتا وادا سبکتگین دے پتر سلطان محمود غزنوی نے کیتا۔

اپنی سخر ویلے اس وڈی سلطنت چ مکمل افغانستان ، ایران ، پاکستان دے کئی حصے تے اتلا لہندا ہندستان شامل سن

محمود دیاں پنجاب چ مہماں

دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم ملتان دی اسماعیلی بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد خلافت عباسیہ دے خلیفہ دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے لہور تے کشمیر دے ہندو راجہ جے پال نے محمود دے پیؤ سبکتگین دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے اک وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر آنند پال نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے ہندو راجےآں دا اک طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے ہاتھی جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء اک وار فیر لہور ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔

راجپوت راجےآں دی شکست دے مگروں سلطان محمود غزنوی نے اینہاں دے خلاف لگاتار جنگی مہماں گھلیاں تے فتح کیتے علاقے ہندو باجگزار راجےآں دے کول ای رہن دتے تے صرف پنجاب دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔

1001ء:گندھارا چ: سلطان محمود نے راجہ جے پال نوں پشاور چ شکست دتی جسنے بعد چ خودکشی کر لئی ۔
1005ء:ملتان چ راجہ آنند پال دے مدد نال عبد الودود دی بغاوت ۔ جسنوں اسنے پشاور چ شکست دتی تے سوہدرہ(وزیرآباد) تک پچھا کیتا ۔ سیوک پال نوں علاقے دا منتظم مقرر کیتا ۔
1005ء:سیوک پال نے بغاوت کیتی تے شکست کھادی ۔
1008ء: محمود عزنوی نے راجپوت اتحاد نوں پشاور تے اونڈ دے وشکار لڑائی چ شکست دتی تے اج دے ہماچل پردیش وچ کانگڑہ چوں ہندوشاہیاں دے خزانے تے قبضہ کر لیا ۔
1010ء:ملتان دیاں بغاوتاں مکایاں ، تے عبدالفتح داؤد نوں غزنی چ ساری عمر لئی قیدخانے چ سٹ دتا گیا ۔
1011:تھانیسیر دی مہم ۔
1013ء: بلنات :راجہ تریلوچن پال نوں شکست دتی ۔

سلطان مسعود دے راج ویلے چ داندنقان دی لڑائی مگروں غزنوی سلطنت دے لہندے علاقے سلجوقی سلطنت دے ہیٹھ آنا شروع ہوگئے ، جسنال اسدے اج دے افغانستان ، پنجاب ،پاکستان تے بلوچستان چ علاقےآں اتے گرفت وی ماڑی پین لگ پئی ۔^[۷۰]^[۷۱] 1151 چ سلطان بہرام شاہ توں غوری سلطنت دے بادشاہ علاؤالدین حسین نے غزنی دا شہر کھو لیا تے لہور غزنی سلطنت دا نواں راجگڑھ بن گیا ۔

محمود دے قبضے بعد پنجاب

مسلماناں دے دھاڑے توں پہلاں پنجاب ، باقی ہندوستان واہنگ اک ان مک گھیرے وچ پھسیا رہیا۔ ایس دور وچ راجیاں تے پنڈتاں دا طبقہ لوکاں تے دابے نال حکومت کردا رہیاپر پھیر وی پنجاب علم دی پدھر تے چوکھا اگے سی۔ محمود غزنوی (971-1030 ء)دے نال آون ولا ابو ریحان البیرونی (973-1048 ء) لکھدا ہے جو حملیاں پاروں وڈھی گنتی وچ پنڈت ، عالم، سیاستدان تے ہور ماہرین نس کے جنوب ول بھج گئے تے پنجاب وڈھے دماغاں توں وانجیا گیا۔ البیرونی پنڈت تے عالم طبقے دے پنجاب توں نسن نوں اک دکھانت دی گل دسدا ہے پر ایہہ وی کہیا جاندا ہے جو ایس نال پنجاب وچوں برہمناں دا کردار مک گیا تے اگوائی بیوپاری طبقیاں دے ہتھ آگئی۔ البیرونی ایہہ وی کہندا ہے جو ایس علاقے دے لوک شمال ولوں آون والے دھاڑویاں توں کئی طرحاں نال وکھ ہین۔ مثال دے طورایس علاقے دے لوک ہر کم کرن توں پہلاں اپنیاں تیویاں(زنانیاں) نال صلاح کردے ہین۔ ایس دا ایہہ مطلب ہے جو پنجاب انساناں تے خاص طور تے جنے زنانی دے رشتے بارے چوکھا اگونہا سی۔

محمود غزنوی دا پنجاب تے دسویں صدی وچ قبضہ ہو گیا سی تے باقی ہندوستان تے مسلماناں باقی ہندوستان تے دلی تے تیرھویں صدی دے شروع وچ قبضہ ہویا۔ محمود غزنوی نے پنجاب وچ غلامی عام کردتی تے لاہور غلاماں دی اک وڈھی منڈی بن گیا۔کہیا جاندا ہے جو پنجابْ(لہور) دے حاکم راجہ جے پال نوں سارے ٹبر رانیاں تے شہزادیاں سمیت غلام بنا کے غزنی دی منڈی وچ ویچن لئی پیش کیتا گیا جیس تے راجے نے آپ ہتیا کر لئی۔ پھیر جد مملوکاں (خاندان غلاماں) ہندوستان تے قبضہ کرلیا تے غلامی اینی عام ہو گئی سی جو نظام الدین اولیاء فوائد الفوائد وچ دسدے ہین جو اوہناں دے گھر وچ دو ویلے کھانا وی نہیں سی ہوندا پر اوہناں دی ماں دی اک زرخرید باندی سی۔

محمود غزنوی نے پنجاب توں وڈھی گنتی وچ غلام تے ہور پیدا ہوون والی دولت غزنی ڈھونی شروع کر دتی جیس نال غزنی غلاماں دی سب توں منڈی بنن دے نال نال بڑا امیر شہر بن گیا تے ساری دنیا توں پڑھیار غزنی جانا شروع ہو گئے۔ مطلب ایہہ ہے بئی غزنی دی ساری آن شان پنجاب دی لٹ مار نال بنی۔پنجاب تے شمال توں آون والے مسلماناں نے اٹھارویں صدی تیکر حکومت کیتی تے اوس وچ بہت کجھ بدلیا۔

سب توں پہلی گل تے ایہہ بئی پنجاب وچ مذہب وٹاندرے پاروں مسلماناں دی گنتی ودھ گئی۔ پر خاص گل ایہہ ہے جو مذہب وٹاندرانکیاں ذاتاں، واہکاں تے شہراں دے دستکاراں مزدوراں وچ ہویا۔ شہراں وچ ہندو واں دے وچلے تے اتلے طبقے نے مذہب وٹاندرا نہیں کیتا۔ ایسے لئی جے کر انگریزاں دی کیتی مردم شماری دے آنکڑے ویکھو تے پتہ لگدا ہے جو شہراں دے بیوپار تے ریاست دے کار ویہار ہندوواں دے ہتھ وچ ہی رہے۔ پنجاب دے مذہب بدلی کیتے مسلماناں نوں کوئی سرکاری نوکری نہیں سی ملدی تے اوہناں نوں گھٹیا سمجھیا جاندا سی: باہروں آئی اشرافیہ وچ سارے مقامی مسلماناں نوں جولاہا کہیا جاندا سی۔ مسلمان حکمراناں نے ہندو اشرافیہ نوں تے ریاست دے اداریاں وچ حصے دار بنالیا پر عام مسلمان دی مسلمان وارے وچ اوہو حیثیت سی جو مسیحت قبولن والے چوہڑیاں دی انگریز وارے وچ سی۔

دلی سلطنت

1206ء توں 1526ء چ مغل سلطنت دے ٹرن تک پنجاب دا علاقہ دلی سلطنت وچ شامل رہیا ۔

1206ء توں 1526ء تک ہندستان تے حکومت کرن آلیاں کئی حکومتاں نوں مشترکہ طور تے دلی سلطنت آکھئیا جاندا اے ۔

ترک تے پشتون نسل دیاں اینہاں حکومتاں وچ غلاماں ٹبر(1206ء توں 1290ء) ، خلجی ٹبر(1290ء توں 1320ء) ، تغلق ٹبر(1320ء توں 1413ء) ، سید ٹبر(1414ء توں 1451ء) تے لودھی ٹبر(1451ء توں 1526ء) دیاں حکومتاں شامل نیں ۔ 1526ء چ دلی دی آخری سلطنت مغلیہ سلطنت دے بانی ظہیر الدین بابر دے ہتھوں شکست دے بعد مغلیہ سلطنت چ بدل گئی ۔

12ویں صدی چ شہاب الدین غوری نے غزنی ،پنجاب (دلی ،لہور ، ملتان) تے سندھ نوں فتح کیتا تے اینہاں نوں سلطنت غوریہ داحصہ بنا لئیا ۔ اس دے مگروں پنجاب 1526ء چ مغل سلطنت دے قیام تک دلی سلطنت دا حصہ رہیا۔

کابل دے وسطی ایشیائی مغل حکمران تے امیر تیمور دے پوتے ظہیر الدین بابر نے پانی پت دی پہلی لڑائی چ دلی سلطنت دے سلطان ابراہیم لودھی نوں شکشت دتی تے ابراہیم لودھی میدان جنگ چ ماریا گیا ۔ پانی پت دی پہلی لڑائی چ بابر دی فتح بہتر سپہ سالاری ، بوہتا جنگی تجربہ ، بہتر منصوبہ سازی تے توپاں دی ورتوں سی ۔ بابر نے دلی تے آگرہ تے مل مار کے سلطنت دلی دا خاتمہ کر دتا تے 1526ء چ مغلیہ سلطنت دی نیہہ رکھی ۔ ایہہ مغل سلطنت اگلے 300 سال پنجاب تے ہندستان اتے حکومت کر دی رہی ۔

پنجابی بولی تے مسلماناں دا اثر

مسلماناں دے قبضے نال پنجاب وچ مقامی زبان تے نویں وچاردھارا دی وی سرجنا ہوئی۔ پنجابی دے پہلے شاعر بابا فرید (1173-1265 عیسوی) نے تیرھویں صدی وچ لوکاں دی زبان وچ لکھیا۔ اوہ عربی تے فارسی دے منے پر منے عالم سن پر اوہناں نویں وچاردھارا سرجن لئی لوکائی دی زبان نوں ورتیا۔ جے کر تاریخ تے جھات مارو تے پنجاب وچ رگ وید تے پانینی(400 ق م) دیاں لکھتاں توں بعد بابا فرید دیاں ہی لکھتاں دسدیاں ہین۔ اوہناں ودھدی غلامی تے لوکاں تے ہوون والے ظلم دے خلاف آواز چکی۔ ایسے کرکے پاکپتن شہر دے حاکم تے قاضی اوہناں دی جان دے دشمن سن۔ اک گل ایتھے کردے جائیے جو بابا فرید دی شاعری وچ رمزاں تے سینتاں زرعی سماج توں لیاں گیاں ہین جیس توں پتہ لگدا ہے جو اجے پنجاب وچ منڈی دا نظام ودھنا شروع نہیں سی ہویا۔

دلی سلطنت دے دور وچ پنجاب وچ معاشی ترقی

گیارھویں صدی دے اخیر توں پندرھویں صدی تیکر مسلماناں دے راج وچ معیشت، کلچر اَتے وچار دھارا وچ بڑی ادلا بدلی ہوئی جیس تے ڈوہنگے کھوج دی لوڑ ہے۔ کجھ گلاں تے سانوں پتہ ہین جیویں کہ لکھاری جے ۔ایس۔ گریوال ہوراں دے موجب پنجاب وچ ٹنڈاں والا کھوہ (پرشین ویل ) آیا تے دوابے وچ چوکھی گنتی وچ نویں پنڈ، قصبے تے شہر آباد ہوئے۔ لگدا ہے جو پورے نظام نوں اک نویں جاگ لگ گئی سی جیس نال معیشت پر پھلت ہوئی تے لوکاں وچ کجھ سوکھ آئی۔ ایتھے یہہ وی کہیا جا سکدا ہے جو نویں ٹیکنالوجی تے غلاماں دی سستی محنت پاروں پیداوار وچ بہت وادھا ہویا۔ ایہو وجہ سی جو پندرھویں صدی تیکر شمال توں دھاوے کرن والے کامیاب نہیں ہو سکے۔ پر لگدا ہے جو مسلماناں دے آون نال پنجاب تے باقی ہندوستان دے نظام نوں جیہڑا اگونہا دھکا لگا سی اوہدا اثر ہولی ہولی مک گیا تے اک واری پھیر حکمران طبقیاں تے مذہبی پنڈتاں، مولویاں دا زور ودھ گیا اَتے سماج گلن سڑن لگ پیا۔

مغل سلطنت

مغلیہ سلطنت دا بانی ظہیر الدین بابر سی جہڑا امیر تیمور دے ٹبر دا اک سردار سی۔ پہلے اوہ کابل دا حاکم سی۔ 1526ء چ اسنے سلطنت دلی دے بادشاہ ابراہیم لودھی نوں ہرا کے سلطنت اپنے ہتھ چ لیاندی جسنال اک نویں سلطنت دی شروعات ہوئی۔ اس ویلے اتلے ہندستان کئی آزآد حکومتاں قائم سن۔ تے اوہ آپس چ لڑدیاں رہندیاں سن۔

1526ء چ پانی پت دی پہلی لڑائی چ بابر نے اپنی فوج نالوں دس گُنا طاقتور فوج نال جنگ لڑی۔ تے اسنوں ہرا دتا تے اتلے ہندستان تے پنجاب اتے مل مار لیا ۔

مغل سلطنت 1857ء تک ہندستان چ قائم رہن والی مسلمانان دی سلطنت سی جسدی بنیاد ظہیرالدین محمد بابر نے 1526ء چ دلی دے آخری سلطان ابراہیم لودھی نوں پانی پت دی پہلی لڑائی چ شکست دے کے رکھی ۔ مغلیہ سلطنت اپنے عروج تے تقریبا سارے برصغیر تے قابض سی ،1526ء توں سکھ مثلاں دے پنجاب دے وکھ وکھ علاقےآں اتے مل تک پنجاب مغل سلطنت دا اک صوبہ رہیا جسدا راجگڑھ لہور سی ۔ فارسی زبان چ منگولاں نوں مغل آکھیا جادا اے جہڑے عظیم جنگجو چنگیز خان دے آل ہون دا دعوی کردے نیں ۔ وسطی ایشیا دے علاقے وادی فرغانہ دے اک مغل تے تیمور لنگ دے پوتے بابر نے اس سلطنت دی بنیاد رکھی ایسے لئی ایہہ مغلیہ سلطنت کہلائی ۔

اورنگزیب عالمگیر دے دور چ سلطنت اپنے عروج تے پہنچ گئی تے 1700ء چ اورنگزیب دی وفات توں پہلاں مغلیہ سلطنت 40 لکھ مربع کلومیٹر تے پھیلی ہوئی سی ۔ پر اورنگزیب دی موت دے نال ای سلطنت دا زوال شروع ہوگئیا تے 1857ء دی جنگ آزادی چ شکست دے بعد آخری مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر نوں رنگون جلاوطن کردتا گئیا تے ہندستان تے پنجاب برطانوی راج دے قبضے چ آ گئے ۔

مغل سلطنت تے پنجاب

مغل راج چ لہور دی بوہت اہمیت سی ایہ شہر اک طراں مغل سلطنت دا دوجا راجگڑھ سی ۔ مغلاں نے اس شہر چ بوہت ودھیا عمارتاں بنوائیاں جنہاں چ بادشاہی مسیت ، شالامار باغ ،قلعہ لاہور وغیرہ اہم نیں تے بادشاہ جہانگیر تے اپسدی رانی نوجہاں دا مقبرہ وی لہور چ ای نیں ۔مغل بادشاہ افغانستان دے اپنے علاقےآں تے نالدے دوجے علاقےآں دا کنٹرول لہور توں ای کردے سن ۔

مغلاں خلاف پنجاب توں کئی بغاوتاں اُٹھیاں ، انہاں چوں سبتوں مشہور بغاوت دلے بھٹی دی سی ، جہڑی اُس بادشاہ اکبر دے خلاف کیتی ۔

دلا بھٹی

دلا بھٹی پنجاب دا اک جیدار کردار اے۔ جیڑا مغل بادشاہ اکبر نال لڑیا سی۔

دلا بھٹی دا پورا ناں رائے عبداللہ خان بھٹی سی تے جیڑا بول چال چ دلا بھٹی بن گیا۔ اودی ماں دا ناں لدی تے پیو دا ناں رائے فرید خان بھٹی سی تے اودھے دادے دا ناں رائے ساندل خان بھٹی سی اوہ حافظ آباد توں لے کے ملتان تک دے دیس دا سردار سی۔

دلا بھٹی تے اودے لوکاں نے پنجاب تے مغل راج نوں نئیں منیا تے مغل فوج نال لڑائی پے گئی حالات اینے خراب سن جے مغل بادشاہ اکبر جنے فتح پور سیکری چ اپنا دارالحکومت قلعہ تے محل بنا لۓ سن اونوں اے ساراچھڈ کے پنجاب آنا پیا تے پنجابیاں دی بغاوت نوں کچلن لئی 20 سال ایتھے لانے پۓ۔ دلا بھٹی پھڑیا گیا اونوں پھانسی دے دتی گئی دلے بھٹی دی قبر لہور چ اے۔

پنجاب وچ مغل راج دا زوال

مغل دور دے پہلے وارے، بابر توں لے کے شاہ جہاں تیکر ہندوستان وچ امن رہیا تے معیشت وچ چڑھت آئی۔ پر اورنگ زیب(1618-1707) دے ویلے توں مغلاں دا لہا شروع ہو گیا ۔اٹھارہویں صدی وچ پنجاب وچ مغلاں دا کنٹرول مکنا شروع ہویا، سکھ مسلاں بنیاں تے پھیر 1799وچ رنجیت سنگھ نے لہور تے قبضہ کرکے اک آزاد پنجابی ریاست دی بنیاد رکھی ۔ پر لگدا ہے جو سولہویں صدی تیکر پنجاب وچ منڈی دا نظام کافی اگے ودھ چکیا سی تے پنجابی زبان وی بہت اگے ودھ چکی سی۔ شاہ حسین دی شاعری دی زبان اجوکی پنجابی دے بہت کول ہے تے اوس دی وچار دھارا وچ اک نویں سماج دی بنتر دسدی ہے۔ جے کر تیرھویں صدی دے بابا فرید دیاں سینتاں تے رمزاں واہی بیجی سماج دیاں سن تے شاہ حسین دے بہتے پیکھنے شہری سماج دے ہین: چرخے تے کھڈی دی رمز نویں صنعتی سماج دے آون دی علامت ہے۔ لگدا ہے جو پنجاب وچ تیرھویں تے سولھویں صدی وچکار منڈیاں دا نظام ودھ چکیا سی جیس کرکے پنجابی زبان وچ اکسارتا آگئی سی۔

مرہٹا سلطنت تے درانی سلطنت

دلی دی مغل سلطنت دے ماڑے پین نال برصغیر چ کئی طاقتاں اٹھیاں جنہاں چوں اک مرہٹے وی سن جنہاں نے مرہٹہ سلطنت قایم کیتی تے پورے ہندستان چ ات مچا دتی سی تے پنجاب دے کجھ کو حصےآں نوں وی اپنے مل ہیٹھ لے آںدا سی ۔افغانستان دی درانی سلطنت دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں دا لک توڑ دتا تے اوہ مڑ بوہتی دیر تک اپنی سلطنت قایم نا رکھ سکے ۔

پانی پت دی تیجی لڑائی احمد شاہ ابدالی والی کابل ( افغانستان) تے مرہٹےآں دے وچکار 1761ء چ ہوئی ۔ اوس ویلے تک مرہٹے ہندستان دے وڈے حصے نوں فتح کر چکے سن ۔ اینہاں دے سردار رگھوناتھ نے مغلاں نوں شکست دے کے دلی تے مل مار لئیا سی ، فیر لہور تے قبضہ کر کے اٹک تک دا علاقہ فتح کر لئیا ۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے علاقے واپس لین لئی چوتھی وار ہندستان تے حملہ کیتا ۔ 14 جون 1761ء نوں پانی پت دے میدان چ گھمسان دا رن پئیا ، جس چ مرہٹےآں نے شکست کھادی ۔ احمد شاہ ابدالی نے دلی پہنچ کے شہزادہ علی گوہر نوں مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھایا تے 2 مہینے بعد واپس پرت گئیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست دے مگروں موہٹےآں دی کمر ٹٹ گئی تے چھیتی ای مرہٹہ سلطنت وی زوال پزیر ہو گئی تے پنجاب تے اتلے ہندستان دے مسلماناں نوں وی ہندو مرہٹےآں دے ظلماں تں نجات ملی ۔

1761ء چ دلی دے شاہ ولی اللہ نے مرہٹے دے خلاف احمد شاہ ابدالی نوں جنگ لئی آکھیا ۔ مرہٹےآں نے وی اک وڈی فوج اپنے کمانڈر ساداشیوراؤ بھاؤ دی آگوائی اکٹھی کیتی تے اک وار فیر پانی پت دا میدان اتلے ہندستان اتے مل دی تھاں بن گیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی درانی وی مسلم فوج تے مراٹھا ہندوآں وچکار لڑی گئی جس چ درانی نوں اک فیصلہ کن فتح ملی^[۷۲] اس نال ای پنجاب اتے کابل دا اثر ودھ گیا ۔

احمد شاہ ابدالی دے پنجاب اتے حملے

مکھ لیکھ لئی ویکھو: احمد شاہ ابدالی دے پنجاب تے حملے

احمد شاہ درانی نادر شاہ افشار دا جنرل ، افغاناں دے ابدالی قبیلے دا سردار تے افغانستانچ درانی سلطنت دا بانی سی ۔ نادر شاہ افشار دے 1747ء چ قتل دے بعد افغانستان دا بادشاہ بنیا ۔ ہرات تے مشہد تے قبضہ کیتا تے 1748ء تے 1767ء دے درمیان چ ہندستان تے پنجاب اتے کئی حملے کیتے ، جنہاں چوں سب توں مشہور حملہ 1761ء ہوئیا ۔ اس حملے چ اسنے مرہٹیاں نوں پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست فاش دتی ۔ کابل ، قندھار تے پشاور تے قبصہ کرن دے بعد احمد شاہ ابدالی نے پنجاب دا رخ کیتا تے سرہند تک دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کرلئیا ۔ 1756ء چ دلی نوں تاراج کیتا تے بہت سارا مال غنیمت لے کے واپس چلا گئیا ۔ اینہاں حملیاں نے مغلیہ سلطنت دی ہی سہی طاقت وی ختم کردتی ۔ پنجاب چ سکھاں دے طاقت پھڑن دی اک وجہ احمد شاہ دے پے در پے حملے وی سن ۔

احمدشاہ ابدالی دا چھیواں حملہ اتے وڈا گھلوگھارا

27 اکتوبر، 1761 عیسوی دی دیوالی دے موقعے اتے امرتسر وچ چاراں سمتاں وچوں آمد ہویا۔ ادور بنگے دے ساہمنے بھاری بھیڑ سی۔ ساری مسلاں دے سردار اپنے ساتھیاں سمیت مذہبی اجتماع لئی آئے سن۔ 'سربت خالصہ' نے وچار کیتا کہ دیس وچ ہنے تک ابدالی دے دلال ایجنٹ ہن اتے اوہ لوک دیس دا ہتّ نہیں سوچدے، سگوں دشمناں دی ہاں وچ ہاں ملاندے ہن۔ ایہناں وچوں جنڈیالا نگر دا نرنجنیا، کسورواسی، پیسیگی، مالیرکوٹلے دے افغان اتے سرہند دے فوجدار جین خان دے نام پرمکھ ہن۔

قصور اتے مالیرکوٹلے دے افغان تاں احمدشاہ ابدالی دی نسل دے لوک سن۔ زین خان دی تعیناتی ابدالی نے سرہند دے سپہ سالار دے عہدے اتے خود کیتی سی۔ صرف نرنجنیاں دا مہنت آکلداس اکارن ہی سکھاں ولوں دشمنی کرن لگا سی۔ ات: پنجاب وچ سکھاں دے راج دے مکمل روپ وچ قیام کرن لئی ایہناں ساری مخالف طاقتاں نوں قابو وچ کرنا انا ضروری سی، پر اس تجربہ وچ پتہ نہیں کنی اڑچناں آ جان اتے پتہ نہیں کدوں احمدشاہ ابدالی کابل ولوں نواں حملہ کر دوے، کجھ واضع نہیں سی، اسلئی سکھ اس مخالف طاقت دے نال کٹھور کارواہی کرن وچ تذبذب کر رہے سن۔

ایہناں سارے پہلوآں نوں دھیان وچ رکھکے اوہ ‘گرمتا’ پارت کیتا گیا کہ سارے سکھ جنگجو اپنے پرواراں نوں پنجاب دے مالوا کھیتر وچ اپڑیا کے اوہناں ولوں نشچنت ہو جان اتے باقی دے مخالفاں ولوں جدوجہد کرکے مکمل پنجاب وچ ‘خالصہ راج’ دی قیام کیتی جاوے۔ گرمتے دے دوجے تجویز وچ پنتھدوکھیواں، پنتھ دے شترواں ولوں سروپرتھم نبڑ لیا جاوے تاکہ اوہ پھیر غداری نہ کر سکن۔ جنڈیالے نگر دا مہنت عاقل داس سکھی سوروپ وچ سی پر اوہ ہمیشاں سکھ مخالف کماں وچ نتھی رہندا سی اتے ویری ولوں ملیبھگت کرکے پنتھ نوں کئی وار نقصان اپڑیا چکیا سی۔

ات: فیصلہ ایہہ ہویا کہ سروپرتھم سردار جسا سنگھ آہلووالیا، مہنت عاقل داس ولوں ہی نپٹنگے۔ اس پرکار جنڈیالا نگر گھیر لیا گیا پر ویری پکھ نے ترنت مدد لئی احمد شاہ ابدالی نوں خط بھیجیا۔ احمدشاہ ابدالی نے پہلاں ولوں ہی سکھاں نوں بہتر دنڈ دا نشچا کر رکھیا سی۔ ات: اسنے پتر حاصل ہندے ہی کابل ولوں بھارت اتے چھیواں حملہ کر دتا۔ اوہ سیدھے جنڈیالے اپڑیا پر سماں رہندے سردار جسا سنگھ جی نوں ابدالی دے آؤن دی انفارمیشن مل گئی اتے انھاننے گھیرا چک لیا اتے اپنے پروار اتے فوجیاں نوں ستلج دریا اتے کسے سرکھات تھاں اتے پہنچان دا حکم دتا تاکہ نشچنت ہوکے ابدالی ولوں ٹکر لئی جا سکے۔

جدوں احمدشاہ جنڈیالا اپڑیا تاں سکھاں نوں اتھے نہیں ویکھکے بہت نراش ہویا۔ دوجے پاسے جدوں مالیرکوٹلے دے نواب بھیکھن خان نوں معلوم ہویا کہ سکھ صرف 10 میل دی دوری اتے آ گئے ہن تاں اوہ بہت چنتیت ہویا۔ اس ویلے سرہند دا صوبیدار زین خان دورے اتے کسے نزدیک تھاں اتے ہی سی۔ بھیکھن خان نے استوں مدد دی بنتی کیتی۔ اسدے علاوہ اسنے ترنت ابدالی نوں وی ایہہ اطلاع بھیجی کہ سکھ اس ویلے اسدے کھیتر وچ اکٹھے ہو چکے ہن۔ ات: انھاننوں گھیرن دا ایہی موقع اے۔ احمدشاہ ابدالی لئی تاں ایہہ بہت چنگیاں خبراں سی۔

اسنے 3 فروری نوں پرات:دور ہی کوچ کر دتا اتے کسے تھاں اتے پڑاؤ پائے بناں ستلج ندی نوں پار کر لیا۔ ابدالی نے 4 فروری نوں سرہند دے فوجدار جین خان نوں سنیہا بھیجیا کہ اوہ 5 فروری نوں سکھاں اتے ساہمنے ولوں حملہ کر دوے۔ ایہہ آدیس ملدے ہی جین خان، مالیرکوٹلے دا بھیکھن خان، مرتجا خان وڑیچ، قاسم خان مڈھل، دیوان لچھمی نرائن اتے ہور ادھیکاریاں نے ملکے اگلے دن سکھاں دی قتل کرن دی تیاری کر لئی۔

احمدشاہ 5 فروری، 1762 عیسوی نوں پرات:دور مالیرکوٹلے دے نزدیک بپّ گرام وچ پہنچ گیا۔ اتھے لگبھگ 40,000سکھ شور پائے بیٹھے سن، سارے اپنے پرواراں سمیت لکھی جنگل دے ول ودھن لئی آرام کر راے سن۔ اس تھاں ولوں اگے دا کھیتر بابا اعلیٰ سنگھ دا کھیتر سی، جتھے بہآبادی سکھاں دی سی۔

فوجدار جین خان نے سیوجنت ڈھنگ ولوں سکھاں اتے ساہمنے ولوں ہلاّ بول دتا اتے احمد شاہ ابدالی نے پچھلی طرف ولوں۔ ابدالی دا اپنی فوج نوں ایہہ وی حکم سی کہ جو وی انسان بھارتی وضع وچ وکھائی پئے، اسنوں ترنت موت دے گھاٹ اتار دتا جاوے۔ زین خان دے فوجیاں نے بھارتی وضع دھارن کیتی ہوئی سی۔ ات: انھاننوں اپنی پگڑیاں وچ پیڑاں دی ہری پتیاں لمکاؤن لئی حکم دتا گیا۔ سکھاں نوں دشمناں دی اس چال دا علم نہیں سی۔

ات: اوہ بناں کارن حملے دے کارن بری طرحاں شکنجے وچ پھنس گئے۔ پھر وی اوہناں دے سرداراں نے صبر نہیں کھوہیا۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا، سردار شام سنگھ راٹھور سندھیا اتے سردار چڑھت سنگھ وغیرہ جتھیداراں نے ترنت بیٹھک کرکے لڑن دا نشچا کر لیا۔ سکھاں لئی سبھتوں وڈی کٹھنائی ایہہ سی کہ اوہناں دا سارا سامان، ہتھیار، گولہ بارود اتے کھادء سامان اتھے ولوں چار میل دی دوری اتے کرما پنڈ وچ سی۔

اسلئی سکھ سپہ سالاراں نے ایہہ فیصلہ لیا کہ پہلاں سامان والے استوں ولوں تعلقات جوڑیا جاوے اتے اسنوں برنالہ وچ بابا اعلیٰ سنگھ دے کول اپڑیا دتا جاوے کیونکہ اس ویلے سکھاں دا اکماتر بابا جی ولوں ہی مدد حاصل ہون دی آس سی۔ انھاننے اس ادیس نوں لے کے برنالہ نگر دے ول ودھنا شروع کر دتا اتے اپنے پرواراں نوں سرکھیا حاصل کرن لئی انھاننوں اپنے مرکز وچ لے لیا۔ اس پرکار یودھاواں دی مضبوط دیوار پرواراں نوں سرکھیا حاصل کردے ہوئے اتے دشمناں ولوں لوہا لیندے ہوئے اگے ودھن لگے۔

جتھے کتے سکھاں دی حالت کمزور وکھائی دندی، سردار جسا سنگھ اوہناں دی مدد لئی اپنا خاص دسدا لے کے ترنت پہنچ جاندے۔ اس پرکار سردار چڑھت سنگھ اتے سردار شام سنگھ نرائن سنگھ نے وی اپنی بہادری دے چمتکار وکھائی۔ احمدشاہ ابدالی دا ہدف سکھاں دے پرواراں نوں ختم کرن دا سی۔ ات: اسنے سید ولی خان نوں خاص فوجی ٹکڑی دتی اتے اسنوں سکھ فوجیاں دے گھیرے نوں توڑ کے پرواراں نوں کچل دین دا حکم دتا، پر ایہہ اس کم وچ سفلتا حاصل نہیں کر سکیا اتے بہت سارے فوجی مروا کے پرط آیا۔

پھر اسنے جہان خان نوں اٹھ ہزار فوجی دیکے سکھاں دی دیوار توڑ کے پرواراں اتے ہلاّ بولن نوں کیہا۔ اس اتے گھماسان دی لڑائی ہوئی۔ سکھ تاں لڑدے ہوئے اگے ودھدے ہی چلے جا رہے سن۔ اجیہے وچ ابدالی نے زین خان نوں سنیہا بھیجیا کہ اوہ سکھاں نوں کسے نہ کسے طرحاں اگے ودھن ولوں روکے۔ زین خان نے اپنا پورا زور لگا دتا کہ کسے نہ کسے تھاں اتے سکھاں نوں روکن اتے مجبور کر دتا جاوے پر سکھاں دے اگلے دستے جیون موت دا کھیل کھیڈن اتے تلے ہوئے سن۔

اوہ سمرپت ہوکے لڑ رہے سن، جسدے نال ویری اوہناں دے اگے رکّ نہیں سکدا سی۔ ات: زین خان نے ابدالی نوں جواب بھیج دتا کہ اجیہا کرنا ممکن ہی نہیں کیونکہ سکھ ساہمنے آؤن والے نوں زندہ ہی نہیں چھوڑدے۔ بھلے ہی سکھاں دے ساہمنے آکے ویری فوج انھاننوں روکن وچ ناکام رہی، پھر وی احمدشاہ ابدالی سکھ جنگجوآں دی اس دیوار نوں اخیر وچ توڑن وچ کامیاب ہو گیا جو انھاننے اپنے پرواراں نوں سرکھات رکھن لئی بنائی ہوئی سی۔

نتیجہ: سکھاں دے پرواراں نوں بھاری نقصان چکنا پیا۔ افغاناں نے بڈھیاں، بچیاں اتے عورتاں نوں موت شیا اتے سوا دتا کیونکہ اوہناں وچ سارے نسہائے، تھکے ہوئے اتے بیمار سمت وچ سن۔ سورج است ہون ولوں سابق سکھاں دا کارواں ہولی–ہولی کتبا اتے باہمنی پنڈاں دے نیڑے پہنچ گیا۔ بہت سارے بیمار اتے لاچار سکھ آسرا لبن لئی اس پنڈاں دے ول ودھے پر اس پنڈاں دی زیادہتر آبادی مالیرکوٹلے دے افغاناں دی سی، جو اس ویلے ویری دا ساتھ دے رہے سن اتے سکھاں دے خون دے پیاسے بنے ہوئے سن۔

ایہناں پنڈاں دے مسلمان راجپوت رنگھڑ ڈھول وجاکے اکٹھے ہو گئے اتے انھاننے سکھاں نوں سہارا دین دی بجائے للکارنا شروع کر دتا۔ اس پرکار اوہناں دی کئی ستھاناں اتے جھڑپاں وی ہو گئیاں۔ اس اوکھے سماں وچ سردار چڑھت سنگھ سکرچکیا اپنا جتھا لے کے مدد لئی سمینتے پہنچ گیا، انھاننے میدان وچ دشمناں نوں تلوار دے خوب جوہر وکھائی اتے انھاننوں پچھے دھکیل دتا۔ کئی یاتناواں جھیل کے وی سکھ نروتساہت نہیں ہوئے۔ اوہ دشمناں نوں کٹدے–کٹدے اتے آپ نوں دشمناں دے واراں ولوں بچاؤندے ہوئے اگے ودھدے چلے گئے۔

کتبا اتے باہمنی پنڈاں دے نزدیک اک صاف پاݨی دی جھیل سی۔ افغانی تے سکھ فوجی اپنی پیاس بجھان لئی جھیل دے ول ودھے۔ اوہ سارے سویرے ولوں بھکھے–پیاسے سن۔ اس جھیل اتے دوناں ورتکنیک پکھاں نے اکٹھے پانی پیتا۔ یدھّ آپ ہی بند ہو گیا اتے پھر دوبارہ جاری نہیں ہو سکیا کیونکہ ابدالی دی فوج وی بری طرحاں تھکّ چکی سی۔ پچھلے چھتی گھنٹیاں وچ انھاننے ڈیڈھ سو میل دی منزل پار کیتی سی اتے دس گھنٹے ولوں جاری لڑائی وچ مصروف سن۔ اسدے علاوہ اوہ سکھاں دے کھیتر دے ول ودھن دا جوکھم وی مول نہیں لینا چاہندے سن۔

ات: احمدشاہ نے لڑائی روک دتی کیونکہ ہن رات ہون لگی سی اتے اسنے اپنے زخمیاں اتے لاشاں نوں سمبھالنا سی۔ اس لڑائی وچ سکھاں نے وی زوردار تلواراں چلائیاں اتے شترواں دے بہت سارے فوجی مار دتے پر انھاننوں آس نہیں سی کہ انی جلدی بناں پڑاؤ کیتے احمدشاہ اوہناں تک پہنچ جاویگا۔ اندازا کیتا جاندا اے کہ اس لڑائی وچ لگبھگ ویہہ ولوں پنجی ہزار سکھ فوجی اتے استریاں اتے بچے، بوڑے مارے گئے، اسلئی سکھ اتہاس وچ اس دکھانت گھٹنا نوں دوجا گھلوگھارا (مہاوناش) دے نام ولوں یاد کیتا جاندا اے۔

کیہا جاندا اے کہ اک ہی دن وچ سکھاں دا جانی نقصان استوں پہلاں کدے وی نہیں ہویا سی۔ اس لڑائی وچ بہت سارے سردار مارے گئے۔ زندہ سرداراں وچوں شاید ہی کوئی اجیہا بچیا ہووے جسدے شریر اتے پنج دس گھاو نہ لگے ہون۔ ‘پرانے پنتھ پرکاش’ دے لکھاری رتن سنگھ بھنگو دے پیؤ اتے چاچا اس ویلے اس لڑائی دے مکھ سرکھیا دستے وچ کاریارت سن۔

اوہناں دے ڈریکٹ ساکشی ہون دے بنیاد اتے انھاننے لکھیا اے کہ سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے ادوتی مضبوطی اتے ساہس دی نمائش کیتی سی اتے انھاننوں بائی (22) گھاو ہوئے سن۔ بھلے ہی احمدشاہ ابدالی نے اپنے ولوں سکھاں نوں بہتّ وڈا نقصان پہنچاا پر سکھاں دا صبر ویکھدے ہی بندا سی۔ اسی دن سندھیا وچ لنگر ونڈدے سماں اک نہنگ سنگھ وڈی اچی آواز لگاکے کہہ رہا سی– جتھیدار جی ! خالصہ، اس طرحاں اڈگ اے، تتو خالصہ سو رہیو، گیو سو کھوٹ گوائے۔ یعنی سکھاں دا ستو باقی اے اتے اسدی برائیاں لپت ہو گئیاں ہن۔

پنجاب 1747 - 1769

مارچ 1748 چ اونے پہلا ہلہ پنجاب تے بولیا ایہدے وچ اوہنوں منو پور کول ہار ہوئی تے پچھے افغانستان مڑنا پیا۔

دسمبر 1749 چ اونے پنجاب تے دوجہ ہلہ بولیا

1751 -52 چ اونے تجے ہلے چ لہور دا گھیرا کیتا اے آلے دوالے دے پنڈاں نون لٹیا۔ کشمیر تے وی اونے مل ماریا۔

1757 چ اونے دلی تے مل ماریا تے رج کے اینوں تے آلے دوالے دے شہراں نوں لٹیا۔ امرتسر چ سکھاں دے گردوارے ہرمندر صاحب نوں تباہ کیتے تے ایدے تلا چ خون ملایا۔

1759-61 چ اونے پنجاب تے ہندستان تے فیر ہلہ بولیا تے پانی پت چ مرہٹیاں نوں ہرایا۔

1762 چ ابدالی نے اپنے اک جرنیل نورالدین بامے زئی دی پنجابیاں ہتھوں ہار دا بدلہ لین لئی پنجاب تے فیر ہلہ بولیا۔ 25 ہزار نیانے سوانیاں تے بڈھے جیہڑے پناہ لئی جنگل ول جارۓ سن قتل کردتے۔

1766 دے ابدالی ہلے چ اودے جرنیل نوں امرتسر نیڑے ہار ہوئی۔ ابدالی نوں پنجاب ہتھوں نکلدا دسیا۔

1769 چ اوہ فیر پنجاب آیا پر چناب توں اگے ناں ود سکیا۔

اٹھارویں صدی دا پنجاب

اٹھارہویں صدی پنجاب لئی بڑا اچیچا ویلا سی ، کیونکہ اوہدے وچ بھن توڑ وی بہت ہوئی تے پنجابی دا ادب وی اپنی سخراں تے پج گیا۔ بلھے شاہ تے وارث شاہ ہوراں ملانے قاضیاں دی مذہبی وچاردھارا خلاف اک نویں نظریے دی بنیاد رکھی۔ دوہیں وڈھیاں لکھاریاں دیاں لکھتاں وچ نویاں صنعتی تے بازارو وستاں دا بھرواں ذکر ہویا۔جے کر تسیں وارث شاہ دی ہیر دی تعریف وچ لکھے ہوئے دو بند ہی ویکھ لؤ تے تہانوں چین توں لے کے روم تک دیاں وستاں دا ذکر ملے گا۔ وارث شاہ نے متھ کے پنجابی سماج دے مڈھلے اداریاں (زمینداری نظام، مذہب، بیوپار ، جوگ، سماجی ادارے) دا اک اک کرکے ویروا کیتا تے نویں وچار دھارا دی سرجنا کیتی۔ پر اک گل ہے جو بلھے شاہ تے وارث شاہ نے ٹٹدے پرانے نظام تے پرانی اشرافیہ دی خجل خواری تے کافی افسوس کیتا تے پنجاب دی بربادی دا ودھا چڑھا کے ذکر کیتا۔ ایس دا ایہہ مطلب ہے جو اوہناں لئی سکھ حاکماں دی چڑھت دو دھاری تلوار سی۔سکھ لہر اک پاسے تے پرانے حاکم طبقے نوں مکا رہی سی تے دوجے پاسے نویں سرے توں پرانے نظام ورگا ہی نواں ڈھانچہ تیار کر رہی سی۔ وارث شاہ نے جدوں کہیا ’’اشراف خراب کمین تازہ، زمیندار نوں وڈھی بہار ہوئی‘‘ُ تے اوس مغلاں دے مکدے حاکم طبقے دی وی گل کیتی تے نال ہی زمینداراں نوں ملن والے نویں سکھ ول وی اشارہ کیتا۔ اصل گل تے ایہہ سی جو نویں سکھ حاکماں (گھٹو گھٹ شروع وچ) مغلاں دا ٹیکساں دا بندوبست مکا دتا تے اوہدی تھاں تے معمولی جیہی راکھی ٹیکس لایا۔زمیندار جیہڑے پہلاں ادھی یا اوس توں ودھ فصل سرکار نوں دیندے سن اوہناں نوں وڈھی چھوٹ مل گئی تے اوہ پہلاں نالوں بہتے خوشحال ہو گئے۔ ایس ویلے بنیاں باراں سکھ مسلاں پرانی اشرافیہ لئی تے زہر سن پر واہی جیجی کرن والیاں لئی نویں نعمت سن۔ مسلاں دے زمانے وچ آپو وچ دیاں لڑائیاں کارن پنجاب وچ وڈھی افراتفری سی پر رنجیت سنگھ نے (1799-1839)بھنگی مسل والیاں کولوں لہور کھوہ کے نویں پنجابی ریاست قائم کردتی۔ اوہنے اپنے چالیہہ سالاں دے راج وچ شمال توں آون والے دھاڑویاں دا سدا لئی مکو ٹھپ دتا۔ اوس دے زمانے وچ پنجاب وچ سکھ شانتی تے معاشی ترقی ہوئی پر اوہدے مرن توں مگروں سارا کجھ کھلر پلر گیا تے انگریزاں پنجاب تے قبضہ کر لیا۔

ستارھویں، اٹھارویں صدی وچ جدوں پنجاب وچ مغلاں دا پرانا نظام ٹٹ رہیا سی تے اوس ویلے وی پنجاب دے سوجھواناں نے ٹبر دی ٹٹ بھج ول سینت ماری سی۔ اوس ویلے دے پنجاب بارے بلھے شاہ (1680-1757) ہوراں کہیا سی:

در کھلا حشر عذاب دا

ؓبرا حال ہویا پنجاب دا

ڈر ہاوئیے دوزخ ماریا

تے وارث شاہ (1722-1798)ہوراں آکھیا:

سارے ملک خراب پنجاب وچوں ،

سانوں وڈا افسوس قصور دا اے۔

ٹبر دی ٹٹ بھج بارے بلھے شاہ ہوراں کیاں تھاواں تے اشارے کیتے:

جدوں اپنی اپنی پے گئی

دحی ماں نوں لٹ کے لے گئی

منہ بارھویں صدی پساریا

پیو پتراں اتفاق نہ کوئی دھیاں نال نہ مائے

وارث شاہ ہوراں اک مصرعے وچ گل مکا دتی:

وارث شاہ ایہہ غرض ہے بہت پیاری،

ہور ساک نہ سین نہ انگ دے نی

بلھے شاہ تے وارث شاہ تے جاگیرداری نظام دے اندر ہُندی اتھل پتھل نوں دیکھ رہے سن۔

پنجاب چ سکھ مت دا ٹرن

پنجاب وچ سکھ مت دی نیہہ رکھن آلا بابا گرو نانک سی ، جہڑے سکھاں دے 10 گرآں جوں پہلے سن ۔

بابا گرو نانک

گرو نانک یا بابا گرو نانک دیو جی مہاراج سکھ مت دے بانی اَتے سکھاں دے دس گروواں چوں پہلے گرو سن ۔گرو نانک دا جم 15 اپریل 1469 ننکانہ صاحب، پنجاب چ ہویا اَتے اینہاں دی موت 22 ستمبر 1539 کرتار پور، پنجاب ۔

اوہدی جمن بھوئیں تے گردوارہ جنم استھان مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بنوایا۔ اوہناں دے پیو مہتا کلو پنڈ دے پٹواری سن۔۔ گرو نانک دا ویاہ ماتا سلکھنی نال ہویا۔ اوہناں دے دو پتر سن۔

بابا نانک اَتے پنجاب

پنجابی قوم پرستی دی نینہہ

بابا گرو نانک (1469-1539) دیاں لکھتاں توں اگھڑدا ہے جو کیویں حاکم تے مذہبی ستھاں پٹھا گیڑ گیڑنا شروع کردتا ہویا سی۔ بابر بانی وچ بابا گرونانک اک پاسے اتے آون والے دھاڑویاں دے ظلماں دی گل کردا ہے (پاپ دی جنج لے کابلوں دھایا، جوری منگے دان وے لالو) تے دوجے پاسے حاکماں تے اوہناں دیاں مذہبی ستھاں دی نندیا کردا ہے۔ بابے گرونانک ہوراں پورے سیاسی، سماجی تے معاشی نظام دا ویروا کیتا جیہڑا اگے جا کے پنجابی قوم پرستی دی نینہہ بنیا۔ ایس پنجابی قوم پرستی دی جت ہوئی اتے شمال توں پین والے دھاڑیاں نوں سدا لئی ڈکا لا دتا گیا جیس نال اٹھ سو سالاں دی تریخ دا مہاڑ سدا لئی موڑ دتا گیا۔

مغلاں دے دور وچ معاشی ترقی جاری رہی تے پیداوار وچ وادھا ہوون لگ پیا۔ لہور تے پنجاب دے دوجے علاقیاں وچ مغلاں دے بنائے قلعے تے دوجیاں عمارتاں توں لگدا ہے جو ایتھے بہت سارا پیسہ پیدا ہو رہیا سی جیس نال ایہہ سارا کجھ بنیا۔مغلاں دے دور وچ ادھ توں لے کے دوتہائی فصل بادشاہ لے لیندا سی۔ مغلاں وچوں سب توں وڈھا ناں شہنشاہ اکبر دا ہے جیس نوں سب توں ودھ کھلے وچاراں دا منیا جاندا ہے پر اکبر دے زمانے وچ ریاست دے ریونیو اکٹھا کرن والے بڑے ترکھے سن۔ اکبر دے زمانے وچ جو واہی بیجی نال جڑی خلقت دا حال ہویا اوس دا اشارہ دلے بھٹی دی نابری توں ملدا ہے۔ ہو سکدا ہے جو دلے بھٹی دی بغاوت نوں بہتا ودھا چڑھا کے دسیا جا رہیا ہووے پر جیویں پنڈاں دی ماڑی جٹالی نے سکھ مت ہیٹھ مغلاں دے نظام نوں ادھیڑنا شروع کیتا اوس توں پتہ لگدا ہے جو ایہہ اگ پہلاں توں ہی دھکھ رہی سی۔

گرو نانک نے جپ جی اتے اپنے دوجے کلام وچ پورے ہندو ستان دی وچار دھارا دا ویروا کیتا۔ اوہناں سدھوکڑی بولی نوں ورتدیاں وچار دھارا دی اک نویں زبان وی سرجی۔ اوہناں نے ہندومت تے مولویاں دے اسلام دے کچ نوں کھولیا اَتے حیاتی دا اک نواں راہ دسیا۔ ایہہ گل وچار جوگ ہے جو گرو نانک جی دا کلام کمیاں تے ماڑی جٹالی وچ پہلاں دھمیا۔ ایس دا ایہہ وی مطلب سی جو پنجاب سوچن دی پدھر تے ہندوستان دیاں باقی علاقیاں توں اگونہا سی کیوں جے ہور کسے وی علاقے یا کسے وی زبان وچ گرو نانک دی پدھر دا وچاروان نہیں سی۔ پھیر ایہہ وی ویکھو جو جد مغلاں دی شاہی دی ٹٹ بھج ہوون گل پئی تے پنجاب توں وکھ کسے علاقے وچ وی اجیہی تحریک نہیں اٹھی جیہدی نیہاں فلاسفیانہ پدھر تے مضبوط ہوون۔

سکھ گرو

سکھاں دے دس گرو ایہ نیں :

10ویں سکھ گرو ،گرو گوبند سنگھ نے سکھاں نوں اک لڑاکا ٹولی وچ بدل دتا اَتے ایہدا ناں خالصہ رکھیا۔ گرو گوبند سنگھ نے مغل راج تے پہاڑی راجیاں خلاف کئی نکِیاں لڑائیاں لڑیاں جنھاں دا ویروا اینج ہے:

بھنگانی دی لڑائی گورو گوبند سنگھ جی دے جیون دی پہلی وڈی لڑائی ہے۔ ایہہ لڑائی 15 اپریل 1687 نوں ہوئی۔ اس توں پہلاں پہاڑی راجیاں نال چھوٹیاں بھیڑاں ہندیاں رہندیاں سن، پر وڈے یدھاں دا ایہہ پہلا یدھ سی۔

ندوݨ دی لڑائی جو پہاڑی راجیاں اتے مغلاں دے وچکار لڑی گئی۔ اس وچّ گرو گوبند سنگھ نے پہاڑی راجیاں دا ساتھ دتا۔ پہاڑی راجیاں نال گورو گوبند سنگھ دی مترتا ہون پچھوں بلاسپور دے راجا بھیم چند اتے ہور پہاڑی راجیاں نے مغل سرکار نوں سلانا ٹیکس دینا بند کر دتا۔ ساریاں راجیاں نے بھیم چند دی اگوائی وچّ اک سنگھ بنا لیا۔ ایہہ لڑائی 1690ء چ ہوئی ۔اس لڑائی وچ مغل راج دی فوج دے آگو الف خان دی ہار ہوئی

انندپور صاحب دی پہلی لڑائی جو سکھاں اتے مغل فوج ، پہاڑی راجیاں دے درمیان 1701 نوں انندپور صاحب دی دھرتی تے لڑی گئی۔جے چ مغل فوج دی ہار ہوئی

نرموہگڑھ دی لڑائی جو سکھاں اتے مغل راج دے وچکار 1702 وچ لڑی گئی۔انندپور صاحب دی پہلی لڑائی 'چ ہار جان کارن مغل بادشاہ اورنگزیب نے وزیر خان دی اگوائی 'چ وڈے پدھر تے گرو گوبند سنگھ دے خلاف فوج بھیجی۔

راجا بھیم چند نے محسوس کیتا کہ سکھاں دی شکتی نوں ختم کرنا ناممکن ہے۔ اوہناں دی شکتی نوں ختم کرن لئی اوہناں نے مغل سرکار توں مد دی منگ کیتی۔ 1702 دے شروع 'چ اک پاسیوں راجا بھیم چں دی سینا نے تے دوسرے پاسیوں سرہند دے صوبیدار دی کمان ہیٹھ مغل فوج نے انندپور صاحب دے باہر ستلج دریا دے تٹّ تے نرموہ تے حملہ کر دتا۔ نیڑے دے گجراں نے حملہ آوراں دا ساتھ دتا۔ اگوں گرو گوبند سنگھ اتے سکھ وی لڑائی لئی تیار سن۔ سکھاں نے بڑی بہادری نال مغل فوج اتے پہاڑی راجیاں دا دا مقابلہ کیتا۔ ایہہ لڑائی اک دن اتے اک رات چلی۔ انت گورو جی نے مغل فوج نوں ہرا دتا تے مجبور کرکے بھجن دتا۔

بسولی دی لڑائی مغل سلطنت جس نال پہاڑی راجے، پہاڑی راجپوت اتے سکھاں دے وچکار 1702 چ لڑی گئی۔ سرسا دی لڑائی توں بعد گرو گوبند سنگھ اتے بہت سارے سکھ سرسا ندی پار کر کے بسولی چلے گئے۔ پہاڑی راجا بھیم چند دی سینا نے گورو جی اتے سکھاں دا پچھا کیتا اتے گورو جی اتے سکھاں نے بڑی ہی بہادری نال اوہناں نوں پھر ہرا دتا کیونکہ بسولی اتے جسوان دے راجے گورو جی دے متر سن۔

اس 'چ راجا بھیم چند نے گورو گوبند سنگھ نال سمجھوتہ کرنا ہی ٹھیک سمجھیا۔ ایہہ معاہدہ 1702 دے ادھ وچّ ہوئی۔ جس انوسار گورو جی انندپور صاحب رہن لگّ پئے جس توں پچھوں ہور کوئی وی لڑائی نہ ہوئی۔^[۷۳]

آنندپور صاحب دی دوجی لڑائی جو سکھاں اتے مغل فوج ، پہاڑی راجیاں دے درمیان 1704 نوں آنندپور صاحب دی دھرتی تے لڑی گئی۔0ے چ سکھاں دی ہار ہوئی ۔

سرسا دی لڑائی جو کہ سکھاں اتے مغل سلطنت دے وچکار 1704 اچ لڑی گئی۔ جدوں گرو گوبند سنگھ اتے سکھ سرسا ندی تے پجے تاں مغل فوج وی اتھے اپڑ چکی سی۔ گورو جی نے بھائی جیتا جی اتے 100 کو سکھاں نوں مغل فوج دا مقابلہ کرن لئی پچھے چھڈّ دتا۔ اوہناں نے مغل فوج دا مقابلہ کیتا تے بہت سارا نقصان کیتا۔ اس سمیں ندی وچّ ہڑ آیا ہویا سی گورو جی اتے سینکڑے سکھ گھوڑےآں سمیت ندی وچّ کدّ پئے۔ بہت سارے سکھ ندی وچّ ڈبّ گئے۔ بہت سارا انمول ساہت وی ندی وچّ رڑھ گیا۔ اس بھجّ دوڑ وچّ گورو جی، بہت سارے سکھ، دو چھوٹے صاحبزادے صاحبزادہ زورآور سنگھ اتے صاحبزادہ فتح سنگھ اتے ماتا گزری وچھڑ گئے۔

کھدرانا دی لڑائی جس نوں مکتسر دی لڑائی وی کہیا جاندا ہے جیہڑی 29 دسمبر، 1705، (29 پوہ) مغلاں اتے سکھاں دے وچکار لڑی گئی۔

چمکور دی لڑائی توں چل کے جد گرو گوبند سنگھ جی کھدرانے دی ڈھاب تے پجے تاں اس ویلے اوہناں نال سکھ سن۔ جہڑے سکھ انندپور صاحب وکھے رس کے بے دعویٰ دے گئے سن اوہ وی مائی بھاگو دے خاص اپرالے نال اتھے بھج گئے اوہناں دے نال مائی بھاگو وی سن۔ اس وقت سکھاں دی گنتی 2000 دے لگ بھگ سی۔

پنجاب چ سکھاں دا راج

سکھ جتھےبندیاں

اٹھارھویں صدی دے ہندستانوچ سیاسی حالتاں نے راج لئی کئی وکھ-وکھ حقداراں نوں پیدا کیتا اتے اس طرحاں سنگٹھناں دا نواں روپ ہوند وچ آیا۔ اس ویلے وچ سکھ حکومت والے علاقیاں دا ابھار وڈے طور تے دیکھن والی گھٹنا سی۔ سارے ہندستان وچ مغل راج ختم ہو رہا سی اتے راج حاصل کرن دی اچھا(خواہش) رکھن والے پنجاب وچ کئی سن۔ مغل صوبیداراں توں علاوہ پورے تان نال اپنی شاہی طاقت نوں مڑ جتاؤن والیاں وچوں نادر شاہ دی اگوائی وچ فارسی ، احمد شاہ درانی دی مدد والے افغان، اتر ول ودھدے ہوئے کجھ مراٹھا رجواڑے اتے کئی یورپی لٹیرے جویں جارج تھامس وغیرہ شامل سن۔ اس سساسی اتھل پتھل وچ جتھے دشمن زیادہ اتے مددگار شاید کوئی وی نہیں سی ۔ نادرشاہ اتے احمد شاہ درانی دے حملیاں نے مغل سلطنت نوں جھنجھوڑ کے رکھ دتا۔ پنجاب وچ کوئی وی مغل بادشاہ امن چین قایم کرن وچ کامیاب نا ہو سکیا۔ اجیہی ستھتی(حالت) وچ سکھاں نوں اپنی سرکھیا لئی جتھے بناؤنے پئے جنہاں نے لہور چ مغل سلطنت دے صوبیداراں خلاف بغاوتاں کیتیاں تے اپنی لٹ مار نال پنجاب دا امن تباہ کر کے رکھ دتا۔ سنّ 1734 وچ سارے سکھ جتھیاں وچ تال-میل قایم کرن اتے پربندھکی ووستھا نوں صحیح سمت دین لئی نواب کپور سنگھ اتے جسا سنگھ آہلووالیا نے ایہناں نوں دو دلاں وچ ونڈ دتا — بڈھا دل اتے ترنا دل۔ سنّ 1748 تک ایہناں جتھیاں دی گنتی 65 تک پہنچ گئی۔ جسا سنگھ آہلووالیا نے 29 مارچ 1748 دے سربتّ خالصے ولوں ‘دل خالصہ ’ دی ستھاپنا کروا کے ساری سکھ طاقت نوں 11 مسلاں وچ ونڈ دتا۔ ایہناں مسلاں دا وچرن علاقہ ستلج دریا دے اس-پار سی اتے ستلج ندی دے اس پار پھولکیاں مثل قایم ہو چکی سی جس دا علاقہ ادھکتر مالوا سی۔ اس طرحاں کل 12 مسلاں بن گئیاں۔

سکھ مثلاں

مثل اٹہارویں صدی چ پنجاب چ سکھاں دی لڑاکا ٹولی نوں کہیا جاندا سی۔ 12 سکھ مثلاں پنجاب چ مغلاں تے فیر افغاناں نال لڑ ریاں سن۔ ہر مثل دا ناں اودے سردار دے ناں تے سی۔ اوکھے ویلے نوں نبڑن لئی 10ویں سکھ گرو ،گرو گوبند سنگھ نے سکھاں نوں اک لڑاکا ٹولی چ بدل دتا تے ایدا ناں خالصہ رکھیا۔ نواب کپور سنگھ نے وکھرے ہوۓ خالصہ لڑاکےآں نوں ترتیب دتی تے ہر تھاں دی وکھری ٹولی بنائی جیڑی اپنے سردار دے ناں تے ہوندی سی۔ کوئی وی خالصہ اک ٹولی چھڈ کے دوجی چ جا سکدا سی۔ ایناں ٹولیاں دا حساب کتاب اکال تخت امرتسر چ رکھیا جاندا سی۔ حساب کتاب دی کتاب چ ہر ٹولی لئی وکھرا صفہ سی جینوں مثل کیا جاندا سی۔ ایس توں ٹولی دا نان ای مثل ہوگیا۔ جسا سنگھ اہلوالیہ ایہناں دا حساب کتاب رکھدا سی۔

اینان مثلاں نوں اکال تخت توں چلایا جاندا سی ایس لئی مغلاں تے افغاناں نیں ہرمندر صاحب تے وی حملہ کیتا سی۔

مول روپ وچ اپنی رکھیا لئی بنے جتھے پرستھتیاں دے انوکول ہون نال شکتیور (طاقتور) مسلاں بن گئیاں۔ ایہناں نے مل کے سرہند نوں جتیا اتے زین خان ناں دے صوبیدار نوں ماریا۔ اس طرحاں مسلاں دی طاقت ودھدی گئی اتے اس وقت دا سارا پنجاب ایہناں دے گھوڑیاں دیاں ٹاپاں ہیٹھ ہو گیا۔ ہر مسل نے اپنا اپنا علاقہ مل لیا۔ اس نال ایہناں دی پرسپر ایکتا اتے سانجھے ادیش لئی جتھیبند ہو کے لڑن دی تھاں آپسی ہتاں اتے علاقیاں کارن لڑنا شروع ہو گیا۔ اس نال ایہناں دے ایکتا دی بھاونا نوں بہت دھکہ لگا۔ کپورتھلہ ریاست نوں چھڈ کے ستلج دے اس پار دیاں ساریاں ریاستاں ہولی ہولی مہاراجا رنجیت سنگھ نے لہور دربار تھلے کر لئیاں ۔ 12 سکھ مثلاں ایہہ نیں:

سکھ سلطنت (1799–1849)

(ہور دیکھو سکھ سلطنت)

مغل بادشاواں دیاں سختیاں نے سکھاں نوں اک لڑاکا ٹولی چ پلٹ دتا۔ اٹھارویں صدی چ مغل سلطنت دے ماڑا پین نال پنجاب چ سکھاں نے زور پھڑ لیا۔ پنجاب دے وکھریاں تھانواں ج سکھاں نے اپنیاں لڑاکا ٹولیاں بنا لیاں جناں نوں مسل کیا جاندا اے۔ ہر مسل کج ہزار لڑاکیاں نال رل کے بندی سی۔ ہر مسل دا ناں اوس مسل دے سردار دے ناں تے سی۔ 12 سکھ مسلاں پورے پنجاب چ پہلے مغلاں نال تے فیر افغاناں نال لڑ ریاں سن۔ نواب کپور سنگھ تے جسا سنگھ اہلوالیہ نے 12 سکھ مسلاں نوں اکال تخت دے تھلے اک وڈی ٹولی جینون دل خالصہ کیا جاندا اے چ پلٹ دتا۔ سکرچکیہ مسل دے سردار مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لہور تے مل مارن دے مگروں 1801 نوں اپنے مہاراجہ ہون دی دس دتی۔ ہولی ہولی اونے پورے پنجاب سرحد تے کشمیر تے مل مار لیا۔ اونے 1839 تک راج کیتا۔ اودے مرن تے سکھ سلطنت ٹٹن لگ گئی تے 1849 چ ایدے تے انگریزاں نے مل مار لیا۔

سکھ سلطنت 1799 توں لے کے 1849 تک رئی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ سکھ سلطنت دا وڈا سردار تے اینوں ٹورن آلا سی۔ سکھ سلطنت چ بھارتی پنجاب، پاکستانی پنجاب، کشمیر، صوبہ سرحد، گلگت، بلتستان دے دیس شامل سن۔ رنجیت سنگھ دے مرن توں بعد انگریزاں نے پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ دے مگروں 1849ء چ برطانوی سلطنت نے پنجاب اتے مل مار لیا ۔

1845ء چ پہلی اینگلو سکھ جنگ چ سکھ سلطنت دی شکست دے مگروں سارے اہم فیصلے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی کرن لگی ۔ رنجیت سنگھ دی پنجاب فوج ، انگریزاں نال معاہدے راہیں ، اک برائے ناں فوج چ بدل دتی گئی ۔ اوہ جنہاں نے انگریزاں دے خلاف مزاحمت کیتی ،اوہناں نوں سخت سزاواں دتیاں گیاں تے اینہاں دیاں ساریاں جائداداں وی ضبط کر لیاں گیاں ۔ آخرکار انگریزاں نے رنجیت سنگھ دے سبتوں چھوٹے پتر دلیپ سنگھ نوں 1843ء چ تخت تے بٹھا دتا ، جہڑا اپنے بھائی مہاراجہ شیر سنگھ دی تھاں سکھ سلطنت دا راجہ بنیا ۔ 1849ء چ دوجی اینگلو سکھ جنگ دے مگروں سکھ سلطنت دلیپ سنگھ توں کھو کے انگریزاں نے برطانوی راج چ رلا لئی ۔ اس دے مگروں انگریز مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں 1854ء چ انگلستان لے گئے ، جتھے اسنوں شاہی محل چ رکھیا گئیا ۔ دلیپ سنگھ دی ماں رانی جند کور فرار ہو گئی تے نیپال چلی گئی ، جتھے اسنوں نیپال دے رانا جنگ بہادر نے پناہ دتی ۔

سکھ راج دی پنجاب فوج

پنجاب فوج (جسنوں لاہور فوج وی کیہا جاندا اے) سکھ سلطنت دی ملٹری فورس سی، جہڑی 1801–49 تکّ دفاع دی ذمیواری سی ۔اس پنجاب فوج دی کل گنتی 1،25،000 توں ودھ سی ۔ ایہ اپنے ویلے دی اک ودھیا فوج سی جسدے دیسی کمانڈراں دے نال نال یورپی کمانڈر وی سن جنہاں نے اسدی اساری یورپی سٹنڈر اتے کیتی سی ، ایسے لئی انگریزاں نوں پنجاب اتے مل مارن دی جرات نئیں ہوئی ، بھانویں اوہناں سارے ہندستان اتے مل ماریا ہویا سی ، پر جدوں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے مرن مگروں سکھ سلطنت سازشاں دا شکار ہوئی تے فیر پنجاب فوج وی اینہاں سازشاں توں نا بچ سکی تے اینج برطانوی راج نے پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ چ سکھ راج نوں ہراون مگروں 1849ء چ برطانوی سلطنت نے پنجاب اتے مل مار لیا ۔

سکھ راج دیاں لڑائیاں

سکھ راج تے افغانستان دیاں لڑائیاں

اٹک دی لڑائی
ملتان دی لڑائی
شوپیاں دی لڑائی
نوشہرہ دی لڑائی
جمرود دی لڑائی افغانستان دے بادشاہ اتے سکھ سلطنت دے وچکار 30 اپریل، 1837 نوں لڑی گئی۔ سکھ درہ خیبر نوں لنگھ کے جلال آباد تے قبضہ کرنا چاہندے سن۔ پر افغانیاں نے اوہناں نوں جمرود دے تھاں تے ہی روک لیا تے لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچّ افغاناں دی جت ہوئی۔

سکھ راج تے برطانوی راج وچکار لڑائیاں

پہلی اینگلو سکھ جنگ

پہلی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1845 اتے 1846 وچّ لڑی گئی سی۔ اسدے نتیجے دے طور تے انشک طور تے سکھ راج انگریزاں دے ماتحت ہو گیا سی۔ پہلی اینگلو سکھ جنگ 1845 وچّ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد راج وچّ گڑبڑ پھیلن کارن شروع ہوئی۔ خالصہ فوج نے انگریزاں دے بھڑکاؤݨ توں بعد ستلج پار دے انگریزی راج تے حملہ کر دتا۔ انگریزاں نے اپنی قسمت اتے لال سنگھ تے تیز سنگھ دی غداری کارن ایہہ لڑائیاں جت لئیاں۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں:
- مدکی دی لڑائی:مدکی دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی ایسٹ انڈیا کمپنی اتے سکھ سلطنت وچکار 18 دسمبر 1845 وچّ ہوئی سی۔ برطانوی فوج نے ایہہ لڑائی بہت بھاری نقصان توں بعد جتی۔

- فیروزشاہ دی لڑائی:فیروزشاہ دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی 21 اتے 22 دسمبر 1845 نوں ایسٹ انڈیا کمپنی اتے سکھ سلطنت وچکار پنجاب دے پنڈ فیروزشاہ وچّ لڑی گئی۔ برطانوی فوج دی اگوائی سر ہیو گف اتے گورنر جنرل سر ہینری ہارڈنگ نے اتے سکھاں دی اگوائی لال سنگھ نے کیتی۔

اس لڑائی وچّ انگریزاں دی جت ہوئی پر ایہہ لڑائی برطانوی فوج دے اتہاس وچّ سبھ توں اوکھی لڑائی سی۔

- علی وال دی لڑائی:علیوال دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی 28 جنوری 1846 وچّ سکھ سلطنت اتے انگریزاں وچکار علی وال، لدھیانہ دے تھاں تے لڑی گئی۔ اس لڑائی وچّ انگریزاں دی اگوائی ہیری سمتھ نے اتے سکھاں دی رنجودھ سنگھ مجیٹھیا نے کیتی سی۔ اس لڑائی وچّ انگریزاں دی جت ہوئی اتے ایہہ پہلی اینگلو سکھ جنگ وچّ اک اہم موڑ سی۔
- سبھراؤں دی لڑائی:سبھراؤں دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی 10 فروری 1846 نوں ایسٹ انڈیا کمپنی اتے سکھاں وچکار لڑی گئی۔اس لڑائی وچّ سکھاں دی اگوائی شام سنگھ اٹاریوالا لال سنگھ تے تیز سنگھ نے کیتی سی۔ اس لڑائی وچّ سکھ پوری طرحاں ہار گئے اتے ایہہ پہلی اینگلو سکھ جنگ دی اک فیصلہ کن لڑائی سی۔

دوجی اینگلو سکھ جنگ

دوجی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔^[۷۴]

دوجی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں:
- رامنگر دی لڑائی:
- چیلیانوالا دی لڑائی:
- ملتان دی گھیرابندی:
- گجرات دی لڑائی:گجرات دی لڑائی دوجی اینگلو سکھ جنگ دی انتلی لڑائی سی ۔انگریزاں اتے سکھاں وچ انتلی بھڑنت گجرات وچ ہوئی۔ چتر سنگھ اٹاریوالا اپنے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے نال آ ملیا۔ بھائی مہاراج سنگھ نے وی اپنی فوجی ٹکڑی سہت ساتھ دتا۔ افغانستان دے حاکم امیر دوست محمد خان نے وی سکھاں دی مدد لئی اپنے پتر دی اگوائی وچ تنّ ہزار گھوڑسوار فوج بھیجی۔ اس طرحاں سکھاں دی گنتی چالی ہزار دے قریب سی اتے کلّ توپاں 59 سن۔ انگریز فوج دی گنتی 68 ہزار سی اتے 96 توپاں سن۔اس طرحاں ہندستان وچ انگریزاں نے گجرات دی لڑائی وچ فیصلہ کن جت حاصل کیتی اتے پنجاب نوں برطانوی ہند دا انگ بنا لیا۔

پنجاب دی سکھ سلطنت دے راجے

مہاراجہ رنجیت سنگھ (جم1780, تاجپوشی12 اپریل1801, موت1839)
مہاراجہ کھڑک سنگھ (1801–1840),رنجیت سنگھ دا وڈا پتر
کنور نونہال سنگھ (1821–1840), رنجیت سنگھ دا پوترا.
مہاراجہ شیر سنگھ (1807–1843), رنجیت سنگھ دا پتر.
دلیپ سنگھ (جم1838, تاجپوشی1843, موت1893), رنجیت سنگھ دا سبتوں نکا پتر.

پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ جتن مگروں 1849ء چ برطانوی سلطنت نے پنجاب اتے مل مار لیا ۔

پنجابوں باہر پنجاب

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے زمانے وچ ہزارہ، پشاور، جموں، بلتستان، کوہستان تے کشمیر ’’لہور دربار‘‘ دا حصہ سن۔ ہزارہ وکھرا سی،کشمیر وکھرا تے جموں وکھرا سی۔ 1846وچ فوج دی اڑی پاروں لہور دربار نوں انگریزاں نال لڑائی وچ نموشی ہوئی تے لہور دربار تے انگریزاں نال کیتے معاہدے پاروں کشمیر، ہزارہ، بلتستان تے جموں نوں رلا کے انگریزاں ہک ریاست بنا دتی تے جموں دے گلاب سنگھ نوں اوس دا وڈکا بنایا۔ایس ریاست وچ مسلماناں دی گنتری وادھو وی سی تے ایس وچ بولی جاون والی وڈی زباناں وچ کشمیری تے پنجابی رلتی سن۔ایہہ سب پرانے ریکارڈ وچ درج ہے۔ مہاراجہ دے دور توں کشمیر دے راجے لئی دو شیخ بھرا وار وار پردھان سن تے گلاب سنگھ جموں دا راجہ سی، پر اوس نوں انگریزاں ریاست جموں تے کشمیر دا پردھان بنا دتا۔ 1849سنوں لہور دربار تے انگریزاں مل مار لئی تے اوس توں بعد گلاب سنگھ توں جموں نیڑے کجھ ہور تھاواں دے کے ہزارہ پنجاب وچ رلا دتا گیا۔اوس ویلے دے ہزارے وچ اج دا شانگلہ، کالا ڈکا(ہن ڈھاکہ کہندے نیں) گورا ڈکا (ہن گھوڑا گلی کہندے نیں)، ٹھنڈیانی، ڈونگا گلی تے کالے پہاڑاں سنے بہوں تھاواں رلتی سن۔19ویں صدی دے اخیری دہاکیاں وچ انگریزاں ترے مونہی پالیسی پاروں پہلے افغانستان ناں دا ملک بنایا، فیر ڈیورینڈ لین بناون بعدوں فاٹا کھڑا کیتا تے فیر صوبہ سرحد بنایا تے ہزارے نوں ایس صوبہ وچ رلا دتا۔ جداں انہاں تھاواں نوں پنجاب وچوں کڈہیا گیا تے لوکاں بہوں احتجاج کیتے۔ ہزارے وال دے پنجابیاں دا کابل، پشور، کشمیر نال پرانا سانگا سی کیونجے ایہہ تجارتی رستہ سی۔ پچھلے118سالاں وچ ایہہ سب سلسلے ٹٹ گئے تے ایس دا زیادہ نقصان ہندکو، گوجری، پہاڑی، پوٹھوہاری(پرانا ناں پٹے داری)،سرائیکی، ہینکی لہجیاں وچ پنجابی بولن والیاں نوں ہویا۔

پنجاب برطانوی راج ہیٹھ 1849 توں 1947

(ہور ویکھو پنجاب (برطانوی ہندستان))

1845ء چ پہلی اینگلو سکھ جنگ چ سکھاں دی ہار مگروں سارے وڈے فیصلے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی کرن لگی ۔ آخیر چ انگریزاں نے رنجیت سنگھ دے سبتوں چھوٹے پتر دلیپ سنگھ نوں 1843ء چ تخت تے بٹھا دتا ، جہڑا اپنے بھائی مہاراجہ شیر سنگھ دی تھاں سکھ سلطنت دا راجہ بنیا ۔ 1849ء چ دوجی اینگلو سکھ جنگ دے مگروں سکھ سلطنت دلیپ سنگھ توں کھو کے انگریزاں نے برطانوی راج چ رلا لئی ۔

پنجاب 1849ء توں 1947ء تک برطانوی راج چ اک اکائی دے طور شامل رہیا جسنوں برطانوی پنجاب جاں سانجھا پنجاب آکھیا جاندا اے ۔برطانوی پنجاب چ اج دے پاکستان دا صوبہ پنجاب تے اج دے بھارت دے صوبے ہریانہ ، ہماچل پردیش تے بھارتی پنجاب شامل سن تے 1911ء توں پہلاں دلی شہر تے اج دے پاکستان دے صوبے خیبر پختونخواہ دے بوہتے حصے وی پنجاب چ سن ۔1911ء توں پہلے پنجاب دلی توں لے کے پشاور تک سی ۔

پنجاب، ہندستان چ برطانیہ دے ہتھ لگن والا آخری پاسہ سی۔ سکھاں دی ہار باجوں 2 اپریل 1849 چ ایتھے انگریزاں نے مل مار لیا۔ انگریزی راج ایتھے 98 ورے تک ریا۔

تھلے دتے تھاں برطانوی پنجاب چ سن:

1857ء دی جنگ آزادی

جنگ آزادی 1857ء انگریزاں دے خلاف ـ برصغیر چ 1857ء چ لڑی جان والی آزادی دی جنگ سی ، جس بظاہر انگریزاں نوں غداراں دی مدد نال کامیابی ملی تے اوہناں نے اسنوں " غدر " دا ناں دتا ۔

انگریزاں دے 1849ء چ سکھ سلطنت نوں ہرا کے پنجاب اتے مل مگروں ایتھے دے آزادی پسند لوکاں نے انگریز سرکار نوں وی دل توں نئیں منیا تے جدوں 1857ء دی جنگ آزادی چ برطانوی راج خلاف بغاوت ہوئی تے ایتھے دے قبائلی سرداراں نے اس چ حصہ لیا تے اینہاں سبتوں مشہور کھرل سردار رائے احمد خاں کھرل دا تعلق نیلی بار پنجاب نال سی۔۔احمد خاں دا آبائی قصبہ گوگیرہ (ساہیوال) سی ۔ 1857 دی جنگ چ احمد خان انگریزاں نال لڑیا حالانکہ اس دی عمر 80 سال سی لیکن اوہ بے جگری نال لڑیا۔ 21 ستمبر 1857 گوگیرہ دے نیڑے احمد خان لڑدیاں ہوئیاں شہید ھو گئے ۔

1857 دا غدر تے سکھ ریاستاں

سنّ 1857 دے غدر ویلے ایہناں ریاستاں نے انگریزاں دی بہت مدد کیتی جس دے سٹے وجوں ایہناں نوں نا صوف ہور علاقے پردان کیتے گئے، سگوں متبنا بناؤن دا حق وی دتا گیا۔ اس توں علاوہ انیک پرکار دے خطاباں اتے سنماناں نال سنمانت کیتا گیا اتے خراج دین بارے کئی چھوٹاں دتیاں گئیاں۔ اس طرحاں ایہہ ریاستاں انگریز راج وچ اپنی ہوند قایم رکھ سکیاں۔

پنجاب رجمنٹ

پنجاب رجمنٹ پاک فوج دی سب توں پرانی تے سب توں ہنڈی ہوئی رجمنٹ اے۔ اینوں 1759 چ انگریزاں نیں قائم کیتا تے پاکستان بنن توں بعد اے پاک فوج دا حصہ بن گئی۔ ھندستان-پاکستان تقسیم توں بعد پنجاب ریجمنٹ دے 4 حصے پاکستان دے حوالے تے 1 حصہ ھندستان دے حوالے کر دتا گیا۔ پاکستانی پنجاب رجمنٹ دے چار فوجیاں نوں نشان حیدر دتا جا چکیا اے۔

جلیانوالا باغ قتل عام

ابرسر ’’ پنجاب ،بھارت‘‘ وچ سکھاں دے ویلے دا اک باغ جتھے 13 اپریل 1919ء نوں انگریز فوج نے سینکڑے آزادی پسندوں نوں گولی مار کے ماریا سی۔ اس قتل عام دی وجہ اک بھیڑا قنون رولٹ ایکٹ مجریہ 21 مارچ 1919 سی جس دے راہیں ہندوستانیاں دی رہی سہی آزادی وی مک گئی سی۔ سارے دیس چ مظاہرے تے ہڑتالاں راہیں اس ایکٹ دے خلاف احتجاج کیتا جا رہا سی تے امرتسر چ وی بغاوت ورگی حالت سی ۔

13 اپریل 1919ء اتوار دے دن امرتسر دے شہری شام دے 4 بجے اپنے آگوآں ڈاکٹر سیف الدین کچلو تے ڈاکٹر ستیہ پال دی گرفتاری دے خلاف احتجاج لئی جلیانوالہ باغ چ جمع ہوئے۔ حکومت نے جلسے جلوسوں اتے تن دن پہلے پابندی لا دتی سی۔ ایہ باغ دو سو گز لمبا تے اک سو گز چوڑا سی۔ اس دے چارے پاسے کندھ سی تے کندھ دے نال نال مکان بنے ہوئے سن۔ باہر نکلن لئی اک چھوٹا جہا تنگ راہ سی۔ سارا باغ کچھا کھچ بھریا ہویا سی ۔ تے لوک آگوآں دیان تقریراں سن رہے سن ۔13 اپریل نوں شام ساڈھے چار بجے تک امبرسر آلے دوالے دے تقریباً پندرہ توں ویہہ ہزار تک لوک باغ چ جمع ہو چکے سن۔

پنچ بج کے پندرہ منٹ اتے جنرل ڈائر نے پچاس فوجیاں تے دو آرمرڈ گڈیاں نال اوتھے پہنچ کے بغیر کسے گل دے لوکاں اتے فائرنگ دا حکم دتا۔ اس حکم اتے عمل ہویا تے کجھ منٹاں چ سینکڑے لوک مار دتے گئے ۔ بوہت سارے لوکاں نے باغ دے اک کونے چ بنے کھوہ جان بچان لئی چھالاں مار دتیاں ، پر اوہناں اتے وی فائرنگ کر دتی گئی ۔سرکاری ریکارڈ مطابق کھوہ چوں 120 لاشاں کڈیاں گئیاں باقی وچے رہ گئیاں۔

فائرنگ 20 منٹ جاری رہی جس مگروں جنرل ڈائر تے اسدے فوجی واپس پرت گئے ، اس وشکار تھری ناٹ تھری دے 1650 راؤنڈ فائر کیتے گئے ، جنرل ڈائر دے اندازے موجب 6 گولیاں چوں اک نال بندہ مریا ۔ اسدا آکھنا سی کہ 200 توں 300 لوک مرے ، پر برطانوی حکومت دے ریکارڈ مطابق 379 بندے مرے تے 1200 زخمی ہوئے ۔ ۔ پرغیرسرکاری آنکڑے اسدے الٹ نیں ۔ پنڈت مدن موہن مالویہ دا ، جنے اس واقعے دے فوراً مگروں امبرسر پہنچ کے اپنے ساتھیاں نال مل کے گنتی کیتی ، کہنا اے کہ مرن آلےآں دی گنتی 1000 توں ودھ اے ۔

انے بے گناہ لوکاں نوں مارن آلا جنرل ڈائر 1927ء نوں مر گیا تے اس واقعے دا وڈا مجرم اوے ویلے پنجاب دا لیفٹینینٹ گورنر مائیکل اوڈوائر ، جس دی شہہ اتے ڈائر نے ایہہ سارا کم کیتا ، خود وی نا بچ سکیا تے 13 مارچ 1940 نوں اودھم سنگھ نے لندن جا اسنوں مار کے جلیانوالہ باغ دے بے گناہاں دا بدلا لیا ۔

نہراں دی اساری تے باراں دی آبادکاری

انگریز سرکار دے پنجاب چ ودھیا کماں چوں اک کم نویاں نہراں دی اساری تے باراں دی بھوئیں آبادکاری سی ۔انگریزاں نہراں کڈ کے پنجاب چ آبپاشی دا دنیا دا سبتوں ودھیا نظام قایم کیتا تے نہری سسٹم نوں وڈی پدھر تے مشہوری دتی، پنجاب دی دھرتی تے ہرے انقلاب نوں جنم دتا اتے اتھوں دے لوکاں دی نہار ہی بدل دتی ۔ لوکاں دی معاشی تے سماجی حالت وچ وڈی تبدیلی ویکھی گئی ، کھیتی باڑی اپج ودھی ۔ 19ویں صدی دے ادھ توں کجھ پچھوں تکّ دے ویلے تکّ ہن دا فیصل آباد (لائلپور)، شیخوپورا، ٹوبہ ٹیک سنگھ، جھنگ دا چڑھدے والے پاسے پیندا علاقہ، راوی تے چناب دے سنگم تکّ دا کھیتر اک وڈا جنگلی علاقہ سی، جتھے ون، کریر، جنڈ، بیر، ملھا اتے ککر وغیرہ دے درخت سن ۔ کئی قسم دیاں جھاڑیاں نال بھریا ہویا ایہہ کھیتر سی ۔ جنگلی جانور بگھیاڑ، جنگلی بلے بلیاں، لومبڑیاں، گدڑ، رچھّ، سور، ٹٹو وغیرہ لائلپور ضلعے دے علاقے وچ عامَ ویکھے جاندے سن ۔ اس سارے کھیتر نوں ساندل بار کیہا جاندا سی ۔

لوئر چناب نہر دی اساری نال ساندل بار دے وڈے کھیتر نوں جنگل رہت کیتا جا رہا سی، تاں کہ بن رہی نہر دے پانی نال زمین نوں آبپاش کیتا جا سکے ۔ برطانوی حکومت نے پنجاب دے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں اس نویں بن رہی چناب کالونی وچ وسن لئی راغب کیتا تاں کہ جنگل پٹے جا سکن اتے اوہناں نوں زمین الاٹ کیتی جا سکے ۔ 1901 دی جن گننا مطابق چناب کالونی وچ 539493 پرواسی لوک اتھے پہنچ چکے سن، جنہاں وچ سیالکوٹ ضلعے توں 103000، امرتسر 68000، جالندھر 57000، گرداس پور 44000، ہشیارپور 35000، لاہور 29000، گجرات 25000، لدھیانہ 18000، شاہ پور 16000 اتے فروزپور دے 15000 لوک سن ۔ اس توں مگروں ایہناں ضلعےآں اتے ہور ضلعےآں دے لوک دھڑادھڑ اتھے پجے ۔

لائلپور ضلع تے اس دے آس پاس دے ہور ضلعےآں وچ خوش حالی آؤن اتے اتے کھیتی دی اپج بہت ہون 'تے اس علاقے نوں پنجاب دا کیلیفورنیا کیہا جاندا سی ۔ اتلے ہندستان وچ پہلا زرعی کالج لائلپور وچ قایم ہویا، جو دیس دی ونڈ مگروں یونیورسٹی وچ تبدیل ہویا ۔ اس علاقے دی معیشت سدھرن نال منٹگمری ملتان ضلعےآں وچ وی نویاں نہراں نکلیاں ۔

چناب کالونی آبادکاری سکیم

چناب کالونی آبادکاری سکیم ساندل بار دےعلاقے نوں آباد کرن دی سکیم سی ۔ اس لئی انگریز سرکار نے لوئر چناب نہر دی اساری کیتی ۔ 1872-74 چ اس نہر لئی سروے ہویا تے اس نوں برساتی نہر ڈزائین کیتا گیا، جس دا ہیڈّ رام نگر پنڈ پاس دریا چناب دے کھبے کنڈھے رکھیا گیا ۔ 1882 وچ اک ہور سکیم بنائی گئی تے نہر دا ہیڈّ پنڈ گری گولوا کول رکھیا گیا تے نہر دی کپیسٹی 1800 کیوسکس رکھی گئی، جس نے 144000 ایکڑ رقبے نوں آبپاش کرنا سی ۔

لیفٹینینٹ گورنر پنجاب سر جیمز لائل (جس نے لائلپور ناں دا شہر وسایا) نے اس سکیم دا ہور سکوپ ودھاؤندیاں مقامی ہیڈّ ورکس اتے ویئر بناؤنا تجویز کیتا اتے نہر دا ہیڈّ خانکی پنڈ پاس رکھنا پروانیا ۔ اس سکیم دی کلّ لاگت 102 لکھ روپئے سی ۔ نہر دی مین لائن دی چوڑائی 250 فٹّ، ڈنوگھائی 11 فٹّ اتے سمرتھا 11000 کیوسکس رکھی گئی ۔ خانکی پنڈ وزیرآباد توں 8 میل تھلے دریا چناب تے ستھت ہے ۔ نہر دی فائینل سکیم جس دی لاگت 265 لکھ روپئے سی تے جس نے 3823 مربع میل نردھارت رقبے نوں کمانڈ کرنا سی اتے 1100000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی، سیکریٹری آف سٹیٹ گورنمینٹ آف انڈیا ولوں پروانی گئی ۔

لوئر چناب نہر دی اساری نال ساندل بار دے وڈے کھیتر نوں جنگل رہت کیتا جا رہا سی، تاں کہ بن رہی نہر دے پانی نال زمین نوں آبپاش کیتا جا سکے ۔ برطانوی حکومت نے پنجاب دے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں اس نویں بن رہی چناب کالونی وچ وسن لئی راغب کیتا تاں کہ جنگل پٹے جا سکن اتے اوہناں نوں زمین الاٹ کیتی جا سکے ۔ 1901 دی جن گننا مطابق چناب کالونی وچ 539493 پرواسی لوک اتھے پہنچ چکے سن، جنہاں وچ سیالکوٹ ضلعے توں 103000، امرتسر 68000، جالندھر 57000، گرداس پور 44000، ہشیارپور 35000، لاہور 29000، گجرات 25000، لدھیانہ 18000، شاہ پور 16000 اتے فروزپور دے 15000 لوک سن ۔ اس توں مگروں ایہناں ضلعےآں اتے ہور ضلعےآں دے لوک دھڑادھڑ اتھے پجے ۔

ساندل بار وچ قایم کیتی گئی اس نہری کالونی لئی ای.ڈی. میکلاگن کالونائیجیشن افسر 1892 وچ نامزد ہون تے لوکاں نوں وساون کرن دا کم شروع ہویا، جو 1905 وچ ختم ہویا ۔

لائلپور ضلع تے اس دے آس پاس دے ہور ضلعےآں وچ خوش حالی آؤن اتے اتے کھیتی دی اپج بہت ہون 'تے اس علاقے نوں پنجاب دا کیلیفورنیا کیہا جاندا سی ۔ اتلے ہندستان وچ پہلا زرعی کالج لائلپور وچ قایم ہویا، جو دیس دی ونڈ مگروں یونیورسٹی وچ تبدیل ہویا ۔ اس علاقے دی معیشت سدھرن نال منٹگمری ملتان ضلعےآں وچ وی نویاں نہراں نکلیاں ۔

گنجی بار آبادکاری سکیم

گنجی بار آبادکاری سکیم انگریز سرکار ولوں گنجی بار دے علاقے نوں آباد کرن دی سکیم سی ۔ گنجی بار ضلع منٹگمری (اج دے ضلع ساہیوال تے ضلع اوکاڑا) دے علاقے نوں آکھیا جاندا اے ۔ ایہہ علاقہ اک چٹیل میدان سی ، یعنی اس علاقہ دی زمین بنجر تے ہو قسم اگاؤ جاں گھاہ توں بلکل ویہلی سی ، ایسے لئی اسنوں گنجی بار آکھیا جاندا سی یعنی گنجا علاقہ ۔

اس علاقے دی آباد کاری لوئر باری دوآب نہر دی اساری نال شروع ہوئی ۔ اپر چناب نہر دا ناں ہیڈ بلوکی (ضلع لاہور) سپرپیسج راہیں راوی پار کرن مگروں لوئر باری دوآب نہر ہو جاندا اے ۔ اج دے اوکاڑا، منٹگمری(ساہیوال)، خانیوال ضلعےآں وچوں ہندی ہوئی 215 کلومیٹر دا فاصلہ طے کرکے ایہہ ٹبّ ناں دے تھاں اتے ختم ہندی اے ۔ اس علاقے نوں وساؤن لئی ودھیا واہیکار طبقے دے لوکاں نوں پنجاب چڑھدے ضلعےآں توں لیا کے ایتھے زمین دے کے آباد کیتا گیا، جنہاں وچ جٹّ، کمبوج، سینی، لبانے اتے مذہبی سکھ سن جو پنجاب دے بھرویں آبادی والے ضلعےآں توں اتھے وسن لئی برطانوی حکومت ولوں سدے گئے سن ۔ اس طرحاں جہلم دریا دا وادھو پانی اس علاقے وچ لیاندا گیا تے اک صدی پہلاں ایہہ اک انوٹھا پراجیکٹ سی ۔

نویں شہراں دے نیہہ

انگریز سرکار نے سکھ سلطنت اتے مل مارن مگروں پنجاب دی ترقی لئی کئی ودھیا کم کیتے جنہاں چ باراں دی آبادکاری ، نویاں نہراں دی اساری ، ریلوے لیناں دی اساری تے اس دے نال نال نویں شہراں دی وسوں وی انگریزاں دا پنجاب چ اک ودھیا کم سی ۔

لائل پور:لائل پور (اج دا فیصل آباد) شہر نوں انگریز سرکار نے ساندل بار دے علاقے نوں آباد کرن آلی چناب کالونی آبادکاری سکیم ویلے وسایا ۔

1880ء چ برطانوی راج دے کالونیکل افسر پوہم ینگ نے اس علاقے چ اک نویں شہر نوں آباد کرن دی تجویز دتی ۔ اس تجویز دی حمایت برطانوی پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر جیمز براڈووڈ لائل نے کیتی ۔اس نویں شہر دا ناں برطانوی پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر جیمز براڈووڈ لائل دی چناب کالونی آبادکاری چ اسدیاں خدمات دے اعتراف چ لائل پور رکھیا گیا ۔^[۷۵]^[۷۶] اسدے ناں لائل نال سنسکرت دا پور لاکے شہر دا ناں رکھیا گیا ۔^[۷۷] 1970 دے دہاکے دےاخیر چ پاکستان سرکار نے سعودی عرب دے بادشاہ فيصل بن عبدالعزیز دے ناں اتے لائل پور شہر دا ناں فیصل آباد کر دتا ۔^[۷۸]

پوہم ینگ نے شہر دا ڈیزائن برطانیہ دے جھنڈے یونین جیک دے ڈیزائن اتے اٹھ بازاراں آلا بنایا ۔^[۷۹]

منٹگمری:منٹگمری شہر سنہ 1865ء توں پہلاں ایہہ لہور کراچی ریلوے لین تے اک چھوٹا جہا پنڈ سی تے اوس ویلے دے پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر رابرٹ منٹگمری نے ایتھے اک شہر دی بنیاد رکھی تے ایہہ شہر اس دے ناں تے منٹگمری اکھوائیا ۔^[۸۰]^[۸۱] تے ضلع منٹگمری دا راجگڑھ بنایا دتا گیا ۔

1966ء چ اسدا پرانا ناں ساہیوال بحال کردتا گئیا ۔

چیچہ وطنی:ہن دا چیچہ وطنی شہر وی انگریزاں ولوں اسدے موجودہ تھاں اتے وسایا گیا نواں شہر اے ۔ چیچہ وطنی دا اصل شہر ، اج دے شہر توں 10 کلومیٹر شمال چ راوی دے کنڈے سی جسنوں ہن پرانی چیچہ وطنی آکھیا جاندا اے ۔

ہن دا چیچہ وطنی شہر کراچی لاہور ریل لین اتے انگریزاں وسایا ۔

زمینداری ڈھانچہ تے مالیہ نظام وچ تبدیلی

انگریزاں نے اپنے راج وچ پرانے زمینداری ڈھانچے تے مالیے دے نظام وچ کئی تبدیلیاں کیتیاں ۔ اوہناں ریل دا نظام لیاندا تے ہور نویاں صنعتاں دا مڈھ بنیا۔ انگریز نے پنجاب تے سندھ وچ نویاں نہراں کڈھ کے نویاں بستیاں آباد کیتیاں تے شہر وسائے۔ پنجابیاں لئی انگریز دا زمانہ سکھ شانتی تے معاشی ترقی والا سی۔ انگریز دے زمانے وچ منڈیاں دے نظام وچ کھلار آیا تے عام پینڈو بندے دی صنعتی وستاں دی ورتوں ودھی، پنجاب اکواری پھیر وادھو پیداوار کرن لگ پیا: اوس دی پیداوار نال لنکا شائر دیاں ملاں وی چلیاں تے ہندوستان وچ روٹی ٹک دی وی تھوڑ نہ رہی۔ انگریز وارے وچ وی پنجاب باقیاں علاقیاں توں بہتا سوکھا سی۔ وڈیاں وڈیاں تبدیلیاں ہوئیاں پر موریاواں نے جو آپ پالو پنڈ وسائے سن اوہناں دا مڈھلا ڈھانچہ انج دا انج ہی رہیا۔ پیداواری ڈھنگ وچ ڈھگا، لکڑی دا ہل تے گڈا ہی ورتوں وچ رہیا تے پنڈ اپنیاں مڈھلیاں لوڑاں آپ ہی پوری کردے رہے۔

برطانوی پنجاب دیاں دیسی ریاستاں

برطانوی پنجاب چ 40 دے نیڑے دیسی ریاستاں سن جنہاں چ 7 سکھ ریاستاں 5 مسلم ریاستاں تے باقی ہندو ریاستاں سن ۔

سکھ ریاستاں

7 سکھ ریاستاں چوں 6 ریاستاں 1947ء تک رہیاں جدونکہ 6 ریاست کتھل برطانوی راج نے مل مار لیا سی ۔

ریاست پٹیالہ

پٹیالہ ریاست پنجاب دی اک سکھ ریاست سی جہڑی برطانوی راج ماتحت سی ، ایہ ریاست 1627ء توں 1948ء تک قایم رہی۔ پٹیالہ ریاست دی شروعات پٹیالہ ریاست دے موڈھی موہن سنگھ نال ہندی اے۔ موہن سنگھ نوں بھلر اتے دھالیوال اتھے آباد ہون نہیں دے رہے سن۔ موہن سنگھ گورو ہرگوبند جی دا سردھالو سی اتے گورو جی دے کہن اتے وی موہن سنگھ دے ویری نہ منے۔ انت وچّ اک یدھ ہویا جس وچّ دھالیوالاں اتے بھلراں نوں گورو جی دیاں فوجاں نے ہرایا۔ اس طرحاں 1627 وچّ میہراج ناں دے پنڈ دی ستھاپنا کیتی گئی۔^[۸۲] پٹیالہ ریاست برطانوی ہند دی سبھ توں وڈی سکھ ریاست جس دی بنیاد بابا اعلیٰ سنگھ نے رکھی۔بابا اعلیٰ سنگھ نے 12 فروری 1763 نوں قلعہ مبارک دی نیہہ رکھی سی۔ 12 فروری 1763 نوں قلعہ مبارک دی نیہہ رکھی۔

ریاست جیند

جیند ریاست: پنجاب دیاں سکھ ریاستاں وچوں اک جو ہندستان دی ونڈ توں بعد پہلاں ‘پیپسو ’ وچ سموئی گئی اتے بعد وچ پنجاب دا انگ بن گئی۔ پنجاب وچ اس ریاست دا تیجا درجہ منیا جاندا سی۔ اس وچ کل 442 پنڈ سن اتے چار پرمکھ نگر سن، جویں جیند ، سنگرور، دادری اتے سفیدوں۔ اس دا راجگڑھ سنگرور وچ سی۔ اس دی ستھاپنا سنّ 1764 وچ ہوئی دسی جاندی اے اتے اس نوں پھولکیاں ریاستاں وچ شامل کیتا جاندا اے۔

ریاست نابھہ

نابھہ انونڈے ہندستان دی اک سکھ ریاست سی ۔

اس ریاست دا کل رقبہ 950 مربا- میل سی اتے 28 لکھ سالانہ آمدن سی۔ سنّ 1931 دی مردمشماری ویلے اس دی آبادی 2،87،574 سی۔ پنجاب دیاں سکھ ریاستاں وچ اس دا تیجا تھاں سی۔

نابھہ ریاست: اس ریاست دا مڈھ بابا پھول دے وڈے پتر چودھری تلوکے (چودھری تلوک سنگھ) دے اولاد چوںراجا ہمیر سنگھ نے سنّ 1755 وچ کیتی۔ اس توں پہلاں اس دا دادا چودھری گردتّ سنگھ اک پرتاپی سردار سی۔ اس نے کافی علاقے جت کے اپنی جاگیر وچ وادھا کیتا سی۔ سرہند دی جت توں بعد ہمیر سنگھ نوں املوہ دا علاقہ ملیا اتے بعد وچ روڑی دا علاقہ وی ملیا۔

ریاست فرید کوٹ

ریاست فرید کوٹ پنجاب دی اک دیسی سکھ ریاست سی جسدا دارالحکومت فرید کوٹ سی۔ ایہ ریاست 1663 توں 1947 تک قایم رہی ۔

ریاست کپورتھلہ

کپورتھلہ ریاست: پنجاب دی اک سکھ ریاست جس دا راجگڑھ کپورتھلہ نگر سی اتے راجدھانی دے ناں اتے ہی ریاست دا ناں پرچلت ہویا۔ اس ریاست اتے سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے اپنی حکومت قایم کیتی اتے اس توں بعد اسے دے خاندان دا راج چلیا آیا۔ اس ریاست دا کل رقبہ لگبھگ 650 مربا میل سی۔ سنّ 1921 دی مردم شماری ویلے اس دی آبادی 284070 سی، پر سنّ 1931 وچ ودھ کے 316757 ہو گئی۔ اس دیا کل پنج تحصیلاں سن، جویں کپورتھلہ، ڈھلواں ، بھلتھ، پھگواڑا اتے سلطان پور لودھی۔ اس وچ ودھ وسوں مسلماناں دی سی، جو دیس ونڈ ویلے پاکستان آ گئے۔

بھاویں کپورتھلہ ریاست دا رقبہ 599 مربع میل ہی سی اتے ایہہ سکھ ریاستاں وچوں پنجویں نمبر تے سی، پھر وی ایہہ اپجاؤ علاقہ سی جتھے سنجائی دے چنگے سادھن(زریعے) سن۔ 1931 وچ، اس دی آبادی 3،16،757 سی۔ اودھ ریاست دے علاقیاں نوں ملا کے اس دا سلانہ مالیا لگ-پگ تیتی لکھ دے قریب سی۔ اس دے جغرافیائی محل وقوع نے ضرور اس دی آبادی نوں متاثر کیتا ہووےگا کیونکہ اتھے مسلمان آبادی 57٪ سی جدوں کہ سکھ 23٪ اتے ہندو آبادی 17٪ سی۔ تے اتھوں دی زیادہ تر آبادی دی ماں-بولی پنجابی سی۔

کپورتھلہ ریاست: ستلج دے اتر ولّ 1947 تک قایم رہن والی اکو اک سکھ ریاست ہے۔ اس دی نیہہ اٹھارویں صدی دے گھٹناواں بھرپور دناں سمیں سکھاں دے پرسدھ جتھیدار جسا سنگھ آہلووالیا (1718-83) نے رکھی سی۔ دل خالصہ دے سنگٹھن سمیں جسا سنگھ ، نواب کپور سنگھ دا سجا ہتھ سی اتے اسنے پنجاب دے مغل گورنراں زکریا خان ، یحیی خان اتے میر منوں خلاف سکھاں دے سنگھرش(جدوجہد) وچ ودھ چڑھ کے حصہ لیا سی۔ مارچ 1758 وچ جسا سنگھ آہلووالیا نے اس سمیں سرہند (سرہند) دے خلاف سکھاں دی اگوائی کیتی جدوں سکھاں اتے مراٹھیاں دیاں فوجاں نے رل کے کیتے حملے اپرنت شہر اپر قبضہ کر لیا سی اتے اس توں اک مہینہ پچھوں وی جدوں ایہناں فوجاں نے لاہور اتے قبضہ کیتا تاں وی جسا سنگھ سکھ فوج دی اگوائی کر رہا سی۔ احمد شاہ درانی نے 1759 دیاں سردیاں وچ مڑ اپنا پربھاو ستھاپت کر لیا سی، 1761 وچ اس نے مراٹھیاں نوں پانی پت دی تیجی لڑائی وچ ہرا دتا سی اتے فروری 1762 وچ سکھاں دا بھاری نقصان کیتا سی۔ پر سکھ جسا سنگھ آہلووالیا دی کمان ہیٹھ درانی ورودھ مڑ اٹھ کھڑے ہوئے سن اتے 1764 وچ اوہناں نے سرہند (سرہند) نوں جت لیا سی۔ 1774 وچ، جسا سنگھ آہلووالیا نے بھٹی سردار رائے ابراہیم نوں ہراؤن اپرنت اجوکے کپورتھلہ قصبے اتے قبضہ کر لیا اتے اس نوں آہلووالیا پروار دی جگیر دی راجدھانی بنا لیا۔ 1783 وچ، اپنے اکال چلانے تک جسا سنگھ نے اجوکے کپورتھلہ اتے سلطان پور لودھی دے آلے-دوآلے دے کافی علاقیاں اتے قبضہ کر لیا سی۔

ریاست کلسیاں

ریاست کلسیاں پنجاب دی اک دیسی سکھ ریاست سی۔

ریاست کتھل

مسلم ریاستاں

ہندو ریاستاں

ریاست نالاگڑھ

پنجاب اتے انگریزی مل تے سکھ ریاستاں

1849 وچ انگریزاں نے دوجی اینگلو سکھ جنگ جت کے پنجاب راج نوں اپنے نال ملا لیا اتے ستلج پار ساریاں مسلاں دی ساری رہندی کھونہدی سیاسی اہمیت ختم ہو گئی بھاویں کہ اوہناں دی سماجی ، دھارمی جاں مالی حثیت اجے وی ختم نہیں ہوئی سی۔ جدوں 1857 دی سپاہی بغاوت ویلے انگریزاں نوں فوجی چنوتی ملی تاں پھر وی نویں راج وچ جڑے رہن لئی پنجاب وچوں سکھ راجیاں دی مدد کم آئی اتے دلی وکھے وی ساری طاقت دا تریخی مرکز مڑ سنبھالن وچ مددگار ثابت ہوئی۔ ہن انگریز نے اگلی آؤن والی صدی وچ سکھ حکمراناں نال اپنے سنبندھ پکی طرحاں سنسچت کر لئے۔ رانی وکٹوریا نے اگے توں ہور راجاں نوں اپنے وچ ملاؤنا ردّ کر دتا اتے راجیاں نوں اپنے متبنے بناؤن دا اختیار دے دتا تاں کہ اوہناں وچوں کسے نوں وی لاڈوا جاں کیتھل دی طرحاں نقصان نہ اٹھاؤنا پوے۔ اس توں علاوہ ریاست پٹیالہ ، ریاست نابھہ تے ریاست جیند نوں اک وڈا فیدہ حاصل ہویا کہ بناں متبنا بنائے مر جان والے راجا دی تھاں پھولکیاں پروار وچوں ہی حانشین نیوکت کرن لئی صلاحَ لئی جا سکدی سی اتے اجیہا ہی نابالغ راجا لئی ریجینسی کونسل نوں بناؤن لئی وی کیتا جا سکدا سی۔رعایتاں دی سپشٹ (صاف) نشانی سی خطاب، آنریری تمغے، مالیا معاف کرنا، مالی انعام اتے زمیناں دینیاں۔ کیونکہ عامَ طور تے انگریزاں دے ورودھیاں(مخافاں) دیاں نویاں جگیراں ضبط کر لئیاں جاندیاں سن اوہ صرے ریاستی علاقیاں دی ہور ونڈ وچ ہی مدد کردے سن۔ ریاست کپورتھلہ نے اودھ وچ علاقے حاصل کیتے اتے پٹیالہ، نابھہ اتے جیند نے ہریانہ وچ ضلعے پراپت کیتے۔ 1947 تک پٹیالہ، نابھہ، جیند، فریدکوٹ، کپورتھلہ اتے کلسیا دیاں سکھ ریاستاں برطانوی پنجاب دے سمندر وچ خدمختار ٹاپوآں وانگ رہیاں اتے ملٹری فوجیاں اتے اسلحے دے بھنڈار دے طور تے کم کردیاں رہیاں۔جدوں کتے اترلی لہندی سرحد تے خطرہ ہویا جاں چین، افریقہ اتے یورپ وچ جنگ ویلے وی ایہہ ساز و سامان دی اتے فوجی امداد کردیاں رہیاں۔

اینگلو سکھ جنگاں

مکھ لیکھ لئی ویکھو: اینگلو سکھ جنگاں

سکھ سلطنت جاں لاہور دربار تے ہندستان وچ برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی دے کمپنی راج وچکار 1845 توں 1849 وچکار لڑیاں جان والیاں لڑائیاں نوں انگریر سکھ جنگاں جاں اینگلو سکھ جنگاں آکھیا جاندا اے ۔ اینہاں جنگاں وچ سکھاں دی ہار دے بعد 1849ء وچ پنجاب نوں برطانوی راج دا حصہ بنا لیا گیا تے سکھ سلطنت دا خاتمہ ہو گیا ۔

علی وال 28 جنوری 1846 نوں انگریزاں تے سکھاں دیاں فوجاں وچکار بہت بھاری جنگ ہوئی سی جس وچ ہزاراں سکھ فوجیاں نے جاناں واریاں اتے اگریزاں دا وی تکڑا نقصان ہویا سی۔ ایہہ لڑائی پنجاب دیاں دو وڈیاں جنگاں دا حصہ ہن جو اگریزاں اتے سکھاں وچکار ہوئیاں۔ اس جنگ دا پہلا دور 1845–46 وچ ہویا اتے دوسرا دور 1848–49 دوران۔ مارچ 1849 نوں آخری لڑائی چلیانوالے ہوئی جتھے اگریزاں نے سکھاں نوں ہرا کے پنجاب وچوں سکھ راج دا باقائدہ انت کر دتا اتے پنجاب نوں اپنے ہندوستان دے راج وچ ملا لیا۔ ایہہ لڑائی انگریزاں ولوں ہیری سمتھّ دی اگوائی وچ لڑی گئی سی

مشہور جنگاں

اینگلو سکھ جنگاں وچ دو وڈیاں جنگاں ہوئیاں جہڑیاں کہ:-

پہلی اینگلو سکھ جنگ 1845 توں 1846 تے
دوسری اینگلو سکھ جنگ 1848 توں 1849 ۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ

پہلی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1845 اتے 1846 وچّ لڑی گئی سی۔ اسدے نتیجے دے طور تے انشک طور تے سکھ راج انگریزاں دے ماتحت ہو گیا سی۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں

انگریزاں اتے سکھاں دی پہلی لڑائی (1845-46 ): ایہہ لڑائی دسمبر 1845 توں فروری 1846 وچالے لڑی گئی سی۔ مکھ طور تے اس لڑائی دیاں 5 بھڑنتاں الیکھیوگ نیں۔ ایہہ نیں:—

مدکی دی لڑائی (18 دسمبر 1845 )
فیروزشاہ دی لڑائی(21 دسمبر 1845 )
بدووال دی لڑائی(21 جنوری 1846 )
علی وال دی لڑائی(28 جنوری 1846 )
سبھراؤں دی لڑائی(10 فروری 1846 )۔

کشمیر دا سودا

انگریز سرکار اتے لاہور دربار وچ لڑائی توں پہلاں ہوئے گپت سمجھوتے مطابق 12 فروری 1846 نوں گورنر جنرل دریاؤں پار قصور پہنچ گیا اتے گلاب سنگھ لاہور دربار دے کجھ اہلکاراں نال اوس نوں قصوروں لین آیا۔ جموں کشمیر دا علاقہ 75 لکھ روپئے دی ناں-ماتر رقم دے بدلے راجا گلاب سنگھ نوں دے دتا گیا۔ ستلج اتے بیاس وچلا علاقہ انگریزی راج نال ملا لیا گیا اتے لاہور سرکار دے رہندے علاقے اتے دلیپ سنگھ دا راج منّ لیا گیا۔ پنجاب فوج دی نفری بہت گھٹا دتی گئی۔ انگریز ریزیڈینٹ لاہور وچ رہن لگ گیا اتے گورا فوج دی چھاؤنی لاہور وچ قایم کر دتی گئی۔

اس توں بعد جدوں راجا گلاب سنگھ کشمیر راج دی واگ-ڈور سنبھالن گیا تاں اتھے لاہور دربار ولوں نامزد حاکم شیخ امامدین نے راج اختیار سونپنوں انکار کر دتا۔ اس سبھ دا مول کارن ایہہ سی کہ پردھانمنتری لال سنگھ نے شیخ نوں قبضہ دینوں روکیا ہویا سی۔ فلسروپ انگریزاں نے فوجی طاقت دے زور تے راجا گلاب سنگھ نوں راج-ادھیکار دوایا اتے لال سنگھ نوں انگریزاں دے فیصلے وچ روڑا بنن کرکے پردھان منتری دے عہدے توں ہٹا دتا اتے پینشن دے کے پنجابوں باہر بھیج دتا۔ جنگ توں بعد ہوئے عہدنامے مطابق سال 1846 دے انت وچ انگریز فوج نے لاہوروں جانا سی، پر اس نوں واپس نا کیتا گیا اتے 16 دسمبر 1846 نوں بھیرووال پنڈ والی تھاں تے نواں عہدنامہ کیتا گیا۔

بھیرووال دا معاہدہ

بھیرووال والے عہدنامے مطابق گورنر جنرل ولوں نامزد کیتے گئے انگریز اہلکار نوں ہر اک محکمے دے ہر کم وچ دخل دین دے سدھے اتے پورے اختیار ہونگے۔ گورنر جنرل لوڑ مطابق لاہور راج دے کسے علاقے وچ امن قایم رکھن لئی اتھوں دے قلعے اتے قبضہ کر سکدا اے۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ دی رکھیا لئی انگریز فوج لاہور وچ رہندی رہیگی۔ لاہور دربار انگریز فوج دے خرچ لئی 22 لکھ روپئے سالانہ دیویگی۔ مہارانی جنداں نوں اگوں لئی صرف ڈیڈھ لکھ روپیہ سالانہ خرچ لئی ملیگا۔ ایہہ معاہدہ پتر مہاراجہ دے بالغ ہون توں بعد ختم سمجھیا جاویگا۔

اس عہدنامے نال رانی جنداں دا لاہور راج وچ اختیار اتے دخل ختم ہو گیا۔ انگریزاں ولوں ہینری لارنس نوں ریزیڈینٹ نامزد کیتا گیا۔ اس عہدنامے مطابق اٹھ شخصیتاں— تیز سنگھ، شیر سنگھ اٹاریوالا ، دیوان دینا ناتھ، فقیر نوردین، رنجودھ سنگھ مجیٹھیا ، بھائی ندھان سنگھ، عطر سنگھ سندھاوالیا اتے شمشیر سنگھ سندھاوالیا— دی کونسل بنائی گئی جس دی ذمہ واری لاہور دربار دے اندرلے پربندھ نوں چلاؤنا سی۔ جولائی، 1847 وچ گورنر نے ریزیڈینٹ نوں ایہہ اختیار وی دے دتا کہ اوہ کونسل دے میمبراں نوں ہٹا اتے نامزد کر سکدا اے۔ نالے جتھے چاہے اوہ سکھ فوج ہٹا کے انگریز فوج رکھ سکدا اے۔ اس طرحاں انگریزاں نے لاہور دربار وچ اپنا دابا حدوں ودھ ودھا لیا۔

دوسری اینگلو سکھ جنگ

دوسری اینگلو-سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔^[۸۳] انگریزاں اتے سکھاں دی دوجی لڑائی (1848-49): ایہہ لڑائی 22 نومبر 1848 توں 21 فروری 1849 وچالے لڑی گئی۔ انگریزاں ولوں من-مرضی نال کیتے بھیرووال دے عہدنامے اتے اس توں بعد لاہور دربار وچ اپنی پکڑ مضبوط کرن دے یتناں توں اوہناں دی سامراجی رچی صاف اگھڑدی سی ، جس نوں سہن کرنا سکھاں لئی ممکن نہیں سی۔ اوہ پوری طرحاں غیرمطمئن اتے اپنے فوجی سالار تیز سنگھ ، پردھان منتری لال سنگھ اتے راجا گلاب سنگھ ڈوگرا دے کماں تے بدعہدی اتے بہت ناخوش سن۔ پنجاب دے سماجی اتے دھارمی رسماں اتے رواجاں وچ انگریزاں دی دخل- اندازی اتے کجھ روایتی رسماں اتے پابندی لگائی جانی وی پنجابیاں نوں پسند نہیں سی۔اس توں علاوہ سکھ فوجیاں دی گنتی گھٹاؤن اتے تنخواہ دی رقم وچ کمی کرن دے فیصلے وی سکھاں دی مالی حثیت وگاڑ رہے سن۔ مہارانی جنداں نال ماڑا سلوک کرن، اس دی پینشن نوں گھٹا کے پنجابوں باہر بھیجن نال وی لاہور دربار نال وفادار لوک روس نال بھر گئے سن۔ ملتان دے ناظم مول راج ، ہزارا دے گورنر چتر سنگھ اٹاریوالے اتے اس دے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے اتے بھائی مہاراج سنگھ دیاں انقلابی کاروائیاں نے انگریزاں نوں سکھاں خلاف فوجی کاروائی کرن لئی اکسایا اتے پنجاب نوں مقامی طور ’تے برطانوی راج-پربندھ ہیٹھ لیاؤن لئی سکیم بناؤن لگ گئے۔ ایہہ سبھ دوجی لڑائی دے ذمہ وار کارن کہے جا سکدے نیں۔

لڑائی

سبھ توں پہلاں 16 نومبر 1848 نوں برطانوی فوج نے لارڈ گف دی اگوائی ہیٹھ راوی دریا پار کیتا اتے شیر سنگھ اٹاری والے دی چناب دریا کنڈھے ڈیرہ لائی بیٹھی قوج اتے رامنگر دے تھاں اتے 22 نومبر نوں حملہ کر دتا۔ اس لڑائی وچ شیر سنگھ نے بڑی ساودھانی نال اپنے آپ نوں سمبھل کے حملے دا جواب دتا اتے برطانوی فوج نوں تکڑی ہار دتی۔

رامنگر دی ہار توں بعد لارڈ گف نے ڈیڈھ مہینے تک بمبئی توں ہور فوجی مدد پہنچن تک سکھاں نال لڑائی نا کیتی۔ پر اچانک اس نوں پتہ لگا کہ چتر سنگھ اٹاریوالے دی فوج نے اٹک اتے قبضہ کر لیا ہے تاں اس نے شیر سنگھ دی قوج اتے چلیاں-والا تھاں اتے 13 جنوری 1849 نوں حملہ کر دتا تاں جو اس دی فوج نال چتر سنگھ دی سینا دا میل ن ہو جائے۔ سکھاں نے انگریزی فوج دا بڑی درڑہتا نال مقابلہ کیتا اتے لگبھگ 2500 فوجی اتے افسر مار دتے۔ اس نوں انگریزاں دی وڈی ہار سمجھیا جاندا اے۔ اس ہار دے فلسروپ لارڈ گف نوں فوجی سالاری توں ہٹاؤن دا فیصلہ وی کیتا جان لگیا۔

برطانوی پنجاب 1949 توں 1947

1845 تک بریٹیش ایسٹ انڈیا کمپنی نے لاہور دربار دے اختیاراں تے قبضہ کر لیا سی اتے بریٹیش نے 32000 فوجیاں نوں ستلج سرحد تے لے آندا سی تاں کہ پنجاب وچ جانشینی دی لڑائی دے خلاف اوہناں دا اپنا سبھ توں شمالی علاقہ سرکھات کیتا جا سکے۔ 1845 دے اخیر وچ بریٹیش اتے پنجاب دے سکھ راج وچکار پہلی اینگلو سکھ جنگ دی شروعات فیروزپور نیڑے ہوئی سن۔ اگلے سال 1946 وچ انگریزآں دی جت نال لڑائی ختم ہو گئی اتے ستلج اتے بیاس دے وچکار دا علاقہ انگریزاں نوں جنگی اخراجات دے طور دے دتا گیا ۔ کشمیر ، نوں جموں دے گلاب سنگھ نوں ویچیا گیا سی، جسنے کشمیر تے برطانوی راج دے ماتحت طور راج کیتا سی۔

پنجاب دی ونڈ

پنجاب دے علاقے دیاں وکھ وکھ ویلےآں چ کئی ونڈاں ہوئیاں جنہاں دا ویروا اینج اے:

پنجاب دی پہلی ونڈ 1901ء

1901ء چ برطانوی راج دے افغانستان نال لگدے علاقےآں چ آئے دن ہندیاں بغاوتاں تے شورشاں اتے قابو پاون لئی شمال مغربی سرحدی صوبہ جاں اتلا لہندا سرحدی صوبہ دے ناں نال اک نواں صوبہ بنایا گیا ۔ پنجاب دے اتلے لہندے ضلعےآں نوں پنجاب توں کڈ کے تے چترال تے کجھ دوجے علاقے ملا کے ایہ صوبہ تشکیل دتا گیا ۔صوبہ سرحد دا نواں ناں خیبر پختونخواہ اے ۔

1901 تک صوبہ سرحد (نواں ناں خیبر پختونخواہ) وی پنجاب وچ سی پر ایہنوں پنجاب توں وکھرا کردتا گیا تے پنجابی بولن والے ضلعے ہزارہ پشاور کوہاٹ تے ڈیرہ اسماعیل خان پنجاب توں وکھرے ہوگۓ۔

پنجاب دی دوجی ونڈ 1911ء

1911ء چ برطانوی ہند دا راجگڑھ کلکتہ توں دلی بدلیا گیا تے دلی نوں پنجاب توں کڈ کے دلی راجگڑھ علاقہ بنا دتا گیا ۔

پنجاب دی تیجی ونڈ 1947ء

1947ء چ ہندستان دی ونڈ نال ای پنجاب وی 2 حصےآں پاکستانی پنجاب(لہندا پنجاب) تے بھارتی پنجاب(چڑھدا پنجاب) چ ونڈیا گیا ۔

پنجاب دی چوتھی ونڈ 1966ء

1966ء چ بھارتی پنجاب نوں بولی دے آدھار اتے 3 صوبے ہریانہ ، ہماچل پردیش تے ہن دے چڑھدے پنجاب چ ونڈ دتا گیا ۔

مذہب دی بنیاد تے پنجابیاں وچ پاڑ

انگریزاں دے زمانے وچ مذہب دے ادھار اتے بنی طبقاتی بنتر نہیں بدلی۔ مغلاں دے زمانے واہنگ انگریز دور وچ وی مسلماناں دا بیوپار تے سرکار دے کار ویہار وچ کوئی حصہ نہیں سی۔پنجاب وچ وڈھے جاگیردار تے نکی کھیتی کرن والے بہتے مسلمان سن۔ شہراں وچ مسلمان مزدور ، دست کار یا ہور نکے موٹے کم کردے سن۔ ایس لئی مسلماناں دا ہندوواں تے سکھاں نال مڈھلا پاڑ سی جیس کرکے ایہہ اخیر مسلم لیگ نال لگ گئے۔ ویہوویں صدی دی تیجی دہائی وچ پنجاب مذہبی پدھر تے ونڈیجنا شروع ہویا۔ پنجاب وچ ہندوواں ، سکھاں تے مسلماناں دیاں مذہبی جتھے بندیاں مضبوط ہوندیاں گیاں۔ ہندوواں دی آریہ سماج ، سکھاں دیاں سنگھ سبھاواں تے مسلماناں دیاں مذہبی انجمناں پنجاب وچ دن بدن تگڑیاں ہوندیاں گیاں۔ سب توں پہلاں پنجاب دے ہی مشہور ہندو لیڈر لالہ لاجپت رائے (1865-1928)نے مذہبی ادھار تے پنجاب تے ہندوستان نوں ونڈن دی گل کیتی۔ ایس کرکے 1947 وچ پنجاب وچ جو مار دھاڑ تے قتلام ہویا اوس دا پرچھاواں بنن والے دوہاں ملکاں تے اجے تیکر ویکھیا جا سکدا ہے۔

پاکستان تے بھارت دا پنجاب

1947 وچ فرنگیاں دا راج ختم ہویا۔ دو نویں ملک بنے ہندوستان تے پاکستان۔ انگریز چپ چپیتے نکل گئے۔ نال نال پنجاب دی ونڈ وی ہوگئی۔ اوس ویلے پنجاب دی گُلابی دھرتی تے (انگریزی راج) توں اڈ 28 چھوٹیاں وڈیاں ریاستاں وی سن۔ پنجاب دے ایہہ راجے تے نواب انگریزاں دی سرپرستی نوں پورا مندے سن۔ تن توں ودھ دوابے پاکستان نوں ملے تے دو توں گھٹ ہندوستان نوں۔ نال ہی ریاستاں دے ختم ہون دا مُڈھ بجھ گیا۔ ہندوستان وی تے پنجاب وی ونڈیا گیا۔

سکھ ریاستاں دیس دی ونڈ مگروں

ہندستان دی ونڈ توں بعد ایہناں نوں پیپسو ناں دی یونین وچ سمو دتا گیا اتے سنّ 1956 وچ پیپسو نوں وی چڑھدے پنجاب دا انگ بنا دتا گیا۔ اس طرحاں ایہناں ریاستاں دی علیحدہ ہوند ختم ہو گئی۔ بھارت دے آزاد ہون اپرنت، ساریاں سکھ ریاستاں اکٹھیاں ہو گئیاں جنہاں وچ مالیرکوٹلا دی مسلم ریاست اتے نالاگڑھ دی ہندو ریاست شامل سن۔ ایہناں نے ملکے پٹیالہ اتے ایسٹ پنجاب سٹیٹس یونین (پیپسو) بنایا۔ 1956 وچ پیپسو نوں چڑھدے پنجاب نال ملا دتا گیا پر ایہہ سنگٹھت صوبہ1966 وچ دوبارہ ونڈیا گیا جدوں پنجاب اتے ہریانہ وکھرے-وکھرے پنجابی اتے ہندی بولدے صوبے بنائے گئے سن۔

بھارتی تے پاکستانی پنجاب

'(ہور ویکھو پنجاب ،پاکستان تے پنجاب ،بھارت)

دیس پنجاب دے 1947ء دی ہندستان دی ونڈ چ 2 ٹوٹے کر کے اک ٹوٹا جے چ ہندو تے سکھاں دی بوہتی گنتی سی بھارت نوں دے دتا گیا تے دوجا ٹوٹا جس چ مسلمان ودھ گنتی چ سن پاکستان نوں مل گیا ۔

بھارتی پنجاب اس تاریخی پنجاب دا اک حصے اے جدے وچ پاکستانی پنجاب، پاکستانی شمال مغربی سرحدی صوبہ، افغانستان دے صوبے دے کج ٹوٹے، جموں تے کشمیر دا کج علاقہ، ہماچل پردیش، ہریانہ تے دلی ہے گے سن۔ 1947 دی ونڈ ویلے ہن دے پاکستانی پنجاب نوں جدھے وچ بوتے مسلمان سن وکھریاں کر دتا گیا فیر 1968 چ ہماچل پردیش تے ہریانہ وی بھارتی پنجاب توں وکھرے کر دتے گۓ۔

پنجاب (بھارت) ھندستان دے اک صوبے دا ناں اے جدیاں حداں پاکستان دے صوبے پنجاب، جموں تے کشمیر، ہریانہ، ہماچل پردیش تے راجستھان نال ملدیاں نیں۔ ایدا رقبہ 50,362 مربع کلومیٹر اے تے ایدے چ 24,289,296 لوک وسدے نیں۔ ایدا راجگڑھ چندیگڑھ اے۔ایدے مشہور شہراں چ امرتسر، لدھیانہ، جالندھر تے فیروزپور اے۔

وائی بیجی پنجاب دا سب توں وڈا کم اے تے اے پورے ھندستان نوں سب توں بوہتی کنک دیندا اے۔ پنجاب چ دوجیاں چیزاں دے وی کارخانے ہے گے نیں۔ بھارتی پنجاب چ پورے ھندستان دے مقابلے چ سب توں گھٹ غریبی اے۔

پاکستانی پنجاب دا تھاں 205,344 مربع کلومیٹر اے۔ بلوچستان توں بعد پاکستان دا سب توں وڈا صوبہ اے۔ اے دکھنی ایشیاء دے اتر لیہندے ول اے۔ تاریخی شہر لہور پنجاب دا دارالحکومت اے۔ پنجاب وچ 5 دریا وگدے نیں:چناب، ستلج، راوی، جہلم دریا تے سندھ دریا۔ اے دریا اتر توں دکھن ول وگدے نیں۔ پنجاب وچ دیس دے 62٪ لوک ریہندے نیں۔ پنجاب پاکستان دا اکو صوبا اے جیہڑا کہ صوبہ سندھ، صوبہ بلوچستان، آزاد کشمیر تے صوبہ خیبر پختونخواہ نال جڑدا اے۔ پاکستان دا دارالحکومت اسلام آباد پنجاب دے ضلع راولپنڈی توں وکھریاں کر کے دارلحکومت بنایا گیا سی۔ پنجاب نوں گھٹون گھٹ 3 جغرافیائی علاقیاں وچ ونڈیا جا سکدا اے:سطح مرتفع پنجاب اچا نیواں تے پہاڑی علاقہ، چولستان تے تھل دا ریتلا علاقہ تے پنجاب دا میدانی علاقہ۔ پنجاب دنیا دے کُجھ بہت زرخیز علاقیاں چوں اک اے۔ پنجاب دے شمال وچ مری تے پتریاٹہ دے پہاڑ 7000 فٹ توں اُچے نے۔

پنجاب ،پاکستان وچ 8 کروڑ دے نیڑے لوک وسدے نیں ۔ پاکستان دی ادھی توں بوہتی لوک گنتی ایتھے اے ۔ صدیاں توں لوک امن چین تے چنگے کھان پین لئی پنجاب دے آل دوالے دے تھانواں کشمیر، افغانستان، بلوچستان، ایران، عرب تے مڈھلے ایشیاء توں ایتھے آؤندے رہے تے پنجاب دی رہتل وچ رچ وس گۓ۔ 97٪ دے نیڑے لوک سنی مسلمان نیں۔

بھارتی پنجاب

رقبہ = 50,362 مربع کلومیٹر

لوک = 24,289,296

پنجاب (بھارت) ھندستان دے اک صوبے دا ناں اے جدیاں حداں پاکستان دے صوبے پنجاب، جموں تے کشمیر، ہریانہ ، ہماچل پردیش تے راجستھان نال ملدیاں نیں۔ ایدا رقبہ 50,362 مربع کلومیٹر اے تے ایدے چ 24,289,296 لوک وسدے نیں۔ ایدا راجگڑھ چندیگڑھ اے۔ایدے مشہور شہراں چ امرتسر، لدھیانہ، جلندر تے فیروزپور اے۔

بھارتی پنجاب اس تاریخی پنجاب دا اک حصے اے جدے وچ پاکستانی پنجاب، پاکستانی شمال مغربی سرحدی صوبہ، افغانستان دے صوبے دے کج ٹوٹے، جموں تے کشمیر دا کج علاقہ، ہماچل پردیش، ہریانہ تے دلی ہے گے سن۔ 1947 دی ونڈ ویلے ہن دے پاکستانی پنجاب نوں جدھے وچ بوتے مسلمان سن وکھریاں کر دتا گیا فیر 1968 چ ہماچل پرادیش تے ہریانہ وی وکھرے کر دتے گۓ۔

وائی بیجی پنجاب دا سب توں وڈا کم اے تے اے پورے ھندستان نوں سب توں بوہتی کنک دیندا اے۔ پنجاب چ دوجیاں چیزاں دے وی کارخانے ہے گے نیں۔ بھارتی پنجاب چ پورے ھندستان دے مقابلے چ سب توں کٹ غریبی اے۔

قیام

بھارت دے پنجاب صوبے دا قیام 1947 وچ ہوئیا جدوں بھارت دے بٹوارے نے سابقہ برطانوی پنجاب صوبے نوں بھارت اتے پاکستان وچ ونڈ دتا۔ زیادہ تر مسلم مغربی حصہ پاکستانی پنجاب دا صوبہ بنیا جدوں کہ سکھاں والا زیادہ تر مشرقی حصہ بھارت دا پنجاب راج بن گیا۔ اس بٹوارے وچ کئیاں لوک اجڑ گئے اتے مذہبی دنگے پھیل گئے کیونکہ بہت سارے سکھ اتے ہندو مغرب اتے کئی مسلمان مشرق وچ وسے ہوئے سن۔ کئی چھوٹیاں پنجابی شاہی ریاستاں جنہاں وچ ریاست پٹیالہ وی شامل سی، بھارتی پنجاب دا حصہ بن گئیاں۔

سن 1950 وچ دو وکھرے راج بنے؛ پنجاب وچ سابقہ پنجاب راج صوبہ شامل سی، جدوں کہ پٹیالہ، نابھہ، جیند، کپورتھلہ، مالیرکوٹلا، فریدکوٹ اتے کلسیا دیاں شاہی ریاستاں نوں ملا کے اک نواں راج قائم کیتا گیا، پٹیالہ اتے ایسٹ پنجاب سٹیٹس یونین (پیپسو)۔ ہماچل پردیش نوں کئی شاہی ریاستاں اتے کانگڑا ضلعے ولوں اک یونین علاقہ بنایا گیا۔ سن 1956 وچ پیپسو نوں پنجاب راج وچ ملا دتا گیا اتے پنجاب دے ہمالیا وچ پیندے کئی شمالی ضلعیاں نوں ہماچل پردیش وچ شامل کر دتا گیا۔

پاکستانی پنجاب

صوبہ پنجاب دا تھاں 205,344 مربع کلومیٹر اے۔ بلوچستان توں بعد پاکستان دا سب توں وڈا صوبہ اے۔ اے دکھنی ایشیاء دے اتر لیہندے ول اے۔ تاریخی شہر لہور پنجاب دا دارالحکومت اے۔ پنجاب وچ 5 دریا وگدے نیں:چناب، ستلج، راوی، جہلم تے انڈس۔ اے دریا اتر توں دکھن ول وگدے نیں۔ پنجاب وچ دیس دے 62٪ لوک ریہندے نیں۔ پنجاب پاکستان دا اکو صوبا اے جیہڑا کہ صوبا سندھ، صوبا بلوچستان، آزاد کشمیر تے صوبا خیبر نال جڑدا اے۔ پاکستان دا دارالحکومت اسلام آباد پنجاب دے ضلع راولپنڈی توں وکھریاں کر کے دارلحکومت بنایا گیا سی۔ پنجاب نوں گھٹون گھٹ 3 جغرافیائی علاقیاں وچ ونڈیا جا سکدا اے:سطح مرتفع پنجاب اچا نیواں تے پہاڑی علاقہ، چولستان تے تھل دا ریتلا علاقہ تے پنجاب دا میدانی علاقہ۔ پنجاب دنیا دے کُجھ بہت زرخیز علاقیاں چوں اک اے۔ پنجاب دے شمال وچ مری تے پتریاٹہ دے پہاڑ 7000 فٹ توں اُچے نے۔

لوک

پنجاب وچ 8 کروڑ دے نیڑے لوک وسدے نیں ۔ پاکستان دی ادھی توں بوہتی لوک گنتی ایتھے اے ۔ صدیاں توں لوک امن چین تے چنگے کھان پین لئی پنجاب دے آل دوالے دے تھانواں کشمیر، افغانستان، بلوچستان، ایران، عرب تے مڈھلے ایشیاء توں ایتھے آؤندے رہے تے پنجاب دی رہتل وچ رچ وس گۓ۔ 97٪ دے نیڑے لوک مسلمان نیں۔

بولی

پنجاب وچ بولی جان والی بولی پنجابی ہے۔ ایہدا جوڑ ہند آریا‌ئ بولیاں دے ٹبر توں ہے۔ ایہدا تعلق ہڑپائی تہذیب نال ملدا ہے۔ پنجابی بولی شاہ مُکھی لکھائی وچ لکھی پڑھی جاندی ہے۔ اردو اَتے انگریزی وی سرکاری ناپ تے ورتیاں جاندیاں نیں۔

رُت

پنجاب دی رت گرمیاں وچ گرم توں سخت گرم ہوندی ہے اَتے سردیاں وچ سکی سردی پیندی ہے۔ 15جولائی توں دو مہنیاں تک ساون بھادوں دیاں بارشاں ہوندیاں نیں۔ نومبر، دسمبر، جنوری اَتے فروری ٹھنڈے مہینے نیں۔ مارچ دے مڈھ وچ بسنت آ جاندی ہے۔ مئی جون جولائی اگست جوکھی گرمی دے مہینے نیں۔

پنجاب دی معیشت

پنجاب دا مڈھ توں ہی قومی معیشت وچ سب توں وڈا حصّہ رہیا ہے. 1972 توں لَے کے ہن تائیں پنجاب دی معیشت چار گناھ ودھی ہے۔ تے پنجاب دا ملکی معیشت وچ %51 توں %58 حصہ رہیا ہے. معیشت دا بوتا حصہ زراعت تے سروس والے پاسے اے.صنعتی میدان وچ وی ساریاں صوبیاں اگے ہے. 2002 توں 2008 تک ترقی دی شرح %8 توں ٨% تک سی. سمندر دے کنڈھا نہ کر کے وی ایہدی کپڑا، کھیڈان دا سامان، جراحی دے آلات، برقی آلات، مشِنری، سیمنٹ، کھاد، آئی ٹی تے زرعی آلات دی صنعت دا مرکز ہے. ایتھے پاکستان دی %90 کاغذ اَتے کاغذی گتے %81 کھاد اتے %70 چینی دی صنعتی پیداوار ہوندی ہے.

دوہاں پنجاباں وچ ہرا انقلاب

تاریخی پدھر تے ویکھو تاں مشینی واہی بیجی یا ہرا انقلاب پہلاں چڑھدے پنجاب وچ ستر دی دہائی توں شروع ہویا۔ چڑھدے پنجاب وچ خالصتانی ات واد وی بر صغیر وچ پہلی وڈی تحریک سی۔ ایس توں مگروں جدوں اسی دی دہائی وچ لہندے پنجاب وچ مشینی واہی بیجی آئی اَتے مذہبی ات واد دی لہر بننی شروع ہوئی۔ ایہناں ویلیاں وچ ہی ہندوستان شمالی ہندوستان دیاں ریاستاں وچ پیداواری نظام بدلنا شروع ہوئے اتے راشٹریہ سیوک سنگھ دی اگوائی ہیٹھ ہندووا دی لہر زور پھڑان لگ پئی۔ بی جے پی اسی دی دہائی دے شروع وچ بنائی گئی سی اتے اوہ تریہہ چالیہہ سالاں وچ پورے ہندوستان تے چھا گئی ہے۔

پنجاب دی تریخ ٹائم لین

3300 - 1300 ق م: وادی سندھ دی رہتل
2600–1900 ق م: ہڑپا رہتل
1500–1000 ق م: ویدک رہتل
599 ق م: جین مت
567–487 جاں 400 ق م: مہاتما بدھ
550–600 ق م: بدھ مت دا ودھن پھلن
550–515 ق م: فارسیاں دا دریاۓ سندھ لہندے پاسے مل
326 ق م: سکندر دا حملہ
322–185 ق م: موریہ سلطنت
45–180 : کشان سلطنت
200–400 : انڈو سیتھی
320–550: گپتا سلطنت
500: چٹے ہناں دا حملہ
510–650: ہرش وردھن راجہ دا ویلہ
770-810: پالا سلطنت
647–1192: راجپوت ویلہ
711–713: محمد بن قاسم, عرب جرنیل جسنے اموی سلطنت ولوں اج دے پاکستان چ دریاۓ سندھ دے نال نال سندھ تے ملتان دا علاقہ فتح کیتا ۔
713–1300: دلی سلطنت (ترک سلطنتاں).
- 1206–1290: غلاماں ٹبر بانی محمد غوری
- 1290–1320: خلجی ٹبر بانی جلال الدین فیروز
- 1320–1413: تغلق ٹبر بانی غیاث الدین تغلق
- 1414–1451: سید ٹبر بانی خضر خان
- 1451–1526: لودھی ٹبر بانی بہلول خان لودھی
1526–1707: مغل سلطنت
- 1526–1530: ظہیرالدین محمد بابر
- 1530–1540: نصیرالدین محمد ہمایوں
- 1540–1545: شیر شاہ سوری
- 1545–1554: اسلام شاہ سوری
- 1555–1555: نصیرالدین ہمایوں
- 1556–1556: ہیمو بقال
- 1556–1605: جلال الدین محمد اکبر
- 1605–1627: نورالدین محمد جہانگیر
- 1627–1658: شہاب الدین محمد شاہجہان
- 1658–1707: محی الدین محمد اورنگزیب
1707: مغل سلطنت ماڑی پے گئی
1469–1539: بابا گرو نانک (سکھ مت دا پہلا گرو)
1539–1675: 8 سکھ گروآں دا ویلہ گرو انگد دیو توں گرو تیغ بہادر تک
1675–1708: گرو گوبند سنگھ (10واں سکھ گرو)
1708–1715: بندہ سنگھ بہادر دیاں شورشاں
1716–1759: سکھاں دیاں مغل گورنراں خلاف جنگاں
1739: نادر شاہ افشار دا ہندستان اتے حملہ
1748–1769: احمد شاہ ابدالی دے ہندستان اتے حملے ،پنجاب کنٹرول حاصل کرن لئی سکھاں تے درانی سلطنت وچکار کھچ دھؤ تے لڑائیاں گوہالور دی لڑائی (امرتسر,1757)۔
- 1761 : پانی پت دی تیجی لڑائی, سیالکوٹ دی لڑائی (1761), گجرانوالا دی لڑائی (1761), سیالکوٹ دی لڑائی (1763).
- 1762: 1962ء چ احمد شاہ ابدالی دے پنجاب اتے سکھاں خلاف 6ویں حملے چ احمد شاہ دا سکھاں دا قتل عام ، جسنوں سکھ وڈا گھلوگھارا آکھدے نیں ۔
1764–1799: پنجاب اتے 12 سکھ مثلاں دی حکومت
1799–1839: مہاراجہ رنجیت سنگھ دا پنجاب اتے راج تے سکھ سلطنت دا ٹرنا ۔
- مہاراجہ رنجیت سنگھ (جم1780, تاجپوشی12 اپریل1801, موت1839)
- مہاراجہ کھڑک سنگھ (1801–1840),رنجیت سنگھ دا وڈا پتر
- کنور نونہال سنگھ (1821–1840), رنجیت سنگھ دا پوترا.
- مہاراجہ شیر سنگھ (1807–1843), رنجیت سنگھ دا پتر.
- دلیپ سنگھ (جم1838, تاجپوشی1843, موت1893), رنجیت سنگھ دا سبتوں نکا پتر.
1849: پنجاب دا برطانوی راج چ رلنا - 1845-49:پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ چ سکھ سلطنت دی ہار پچھوں سلطنت برطانیہ دا پنجاب اتے مل ۔
1849–1947: پنجاب 98 سال تک برطانوی راج چ بطور اک صوبہ (برطانوی پنجاب) رہیا ۔
- 1911ء چ برطانوی ہند دا راجگڑھ کلکتہ توں دلی بدلیا گیا تے دلی نوں پنجاب توں کڈ کے دلی راجگڑھ علاقہ بنا دتا گیا ۔
- 1947: 1947ء چ ہندستان دی ونڈ نال ای پنجاب وی 2 حصےآں پاکستانی پنجاب(لہندا پنجاب) تے بھارتی پنجاب(چڑھدا پنجاب) چ ونڈیا گیا ۔
1966ء چ بھارتی پنجاب نوں بولی دے آدھار اتے 3 صوبے ہریانہ ، ہماچل پردیش تے ہن دے چڑھدے پنجاب چ ونڈ دتا گیا ۔

ہور ویکھو

حوالے

↑ Encyclopedia of Sikhism - Punjab
↑ rig veda vii.18,19, 83.
↑ rig veda 7.18.6; 5.13.14; 7.18.12, 7.83.1-6; The Rig veda and the history of india, 2001. (aditya prakashan)، { {isbn|81 – 7742 – 039 – 9 } } ، david frawley.
↑ ashtadhyayi sutra v.3.114-117.
↑ ashtadhyayi sutra iv.3.91.
↑ {{cite book |last=forlong |first=j.g.r. |title=encyclopedia of religion or faiths of man, Vol II |year=1906 |page=282 |url=https : / /books. google. com /books ?id=6lmirsa – g _oc &visbn=0 – 7661 – 4308 – 2 &dq=kambhoja &pg=ra1 – pa282 &lpg=ra1 – pa282 &q=kambhoja |publisher=kessinger publishing |isbn=0 – 7661 – 4308 – 2 } }
↑ see gannapatha v.3.116, v.3.117, v.3.118, besides sutras v.3.113-118 etc.
↑ ashtadhyay i sutra vi.4.174.
↑ ashtadhyay i sutra iv. 1. 110.
↑ nadadigana iv.1.90
↑ ashtadhyayi sutra iv.1.168-174.
↑ Shamasatry, R. (1966). Kautiliya's Arthashastra, Book Xi, 407. Archived 2005-01-01 at the وے بیک مشین
↑ Ramachandra Dikshitar, V. R. (1932). The Mauryan Polity, 70.
↑ Mookerji, Dr Radha Kumud (1940–41). Chandragupta Maurya and His Times: Madras University, Sir William Meyer Lectures, 168. ISBN 81-208-0405-8.
↑ Sensarma, P. (1977). The Military History of Bengal, 47.
↑ Saletore, Bhasker Anand (1960). Main Currents in the Ancient History of Gujarat, 24.
↑ Studies in Kautilya, 1953, p 15, Prof. Venkata Krishna Rao.
↑ Hindu Polity (The Ordinance of Manu)، 1972, p 29, Dr Arthur Coke Burnell.
↑ ^۱۹.۰ ^۱۹.۱ ^۱۹.۲ Joshi, Dr L. M. (1972). History of Punjab, Vol I. Publication Bureau, Punjabi University, Patiala.
↑ Evolution of Heroic Tradition in Ancient Panjab, pp 21-70, Dr Buddha Prakash.
↑ Cf: History of the Punjab, 2004, p 32, D. C. Sircar, Editors Fauja Singh, Lal Mani Joshi, Punjabi University Dept. of Punjab Historical Studies; Cf: Studies in the Geography of Ancient and Medieval India, 1990, pp 34, 100, D.C. Sircar – History; Geographical Data in the Early Purāṇas: A Critical Study, 1972, p 166 sqq, M. R. Singh – India; History of India, 2004, p 52, Hermann Kulke, Dietmar Rothermund; International Dictionary of Historic Places, 1995, p 608, Trudy Ring, Robert M. Salkin, Noelle Watson, Sharon La Boda, Paul Schellinger.
↑ Sumangala Vilāsinī (P.T.S.)۔ Vol I, 124; Manorathapūranī، Anguttara Commentary (S.H.B.)، I, 199; Aruppa-Niddesa of Visuddhi magga (P.T.S.)، 332; Jātaka, ed. Fausboll,، vol IV, 464 etc. See also: Mahavastu, II. 185; Kunala Jataka v. 28, Vinaya Pitaka, Vol III etc. See also: Historie du Bouddhisme Indien, p 110, E. Lamotte.
↑ Lord Mahāvīra and his times, 1974, p 197, Dr Kailash Chand Jain; The History and Culture of the Indian People، 1968, p lxv, Dr Ramesh Chandra Majumdar, Bharatiya Vidya Bhavan, Bhāratīya Itihāsa Samiti; Problems of Ancient India, 2000, p 7, K. D. Sethna.
↑ Faiths of Man: A Cyclopædia of Religions, 1906, p 280, p James George Roche Forlong.
↑ Other classical names are Assaceni، Aseni، Aspii and Hippasii etc.
↑ Other classical names are Assacani، Asoi، Asii/Osii، etc.
↑ "Asoi" is also a clan name amongst the modern Kamboj people of Punjab, which seems to connect them with the Asoi/Assakenoi or the Ashvakayna of the Swat/Kunar valleys.
↑ ^۲۸.۰ ^۲۸.۱ ^۲۸.۲ Raychaudhury, Dr Hemchandra C. (1950). Political History of Ancient India.
↑ Cf: Ancient India, 1922, p 352, fn 3, Edward James Rapson – India.
↑ India as Known to Panini, 1953, pp 424, 456, Dr V. S. Aggarwala; Ancient Kamboja, People and the Country, 1981, Dr J. L. Kamboj, Dr Satyavrat Śastri.
↑ East and West, 1950, p 28, Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Editor, Prof Giuseppe Tucci, Co-editors Prof Mario Bussagli, Prof Lionello Lanciotti.
↑ Ashtadhyayi Sutra VI.1.110 & Nadadigana 4.1.99 respectively
↑ Ashva-yuddha-Kushalah.۔.۔ Mahabharata, 12,105.5.
↑ Note: Horse in Sanskrit means Ashva, in Prakrit Assa and in Persian means Aspa. Scholars say that classical name Assakenoi, Assacani, Asoi/Osii etc derives from Prakrit Assa/or Sanskrit Ashva. Similarly the classical Aspasio, Aspasii, Hippasii, Assaceni, Aseni derives from Persian Aspa.
↑ Samangalavilasini, Vol I, p 124.
↑ Historie du bouddhisme Indien, p 110, Dr E. Lammotte.
↑ East and West, 1950, pp 28, 157-58, Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Editor, Prof Giuseppe Tucci, Co-editors Prof Mario Bussagli, Prof Lionello Lanciotti.
↑ Jayaswal, Kashi Prasad (1978). Hindu Polity, A constitutional History of India in Hindu Times.
↑ Dr Buddha (1967). History of Poros, 12,39.
↑ Cf: Glimpses of Ancient Panjab: (Sita Ram Kohli Memorial Lectures)، 1966, p 23, Dr Buddha Prakash – Punjab (India)۔
↑ For Saka reference see Invasion of India by Scythian Tribes۔
↑ Diodorus in McCrindle, p 270; History of Civilisations of Central Asia, 1999, p 76, Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ، Clifford Edmund Bosworth, UNESCO – Asia, Central
↑ John Marshall "Taxila"، p18, and al.
↑ Sanskrit original, Mudrarakshasa 2
↑ P. Lurje, "Yārkand"، Encyclopædia Iranica, online edition
↑ Anjana Motihar Chandra. «India condensed: 5000 years of history & culture». Marshall Cavendish، 2007. آئی ایس بی این ۹۷۸۹۸۱۲۶۱۳۵۰۹.
↑ A. E. Astin، F. W. Walbank، M. W. Frederiksen. «Rome and the Mediterranean to 133 B.C.Volume 8 of The Cambridge Ancient History، Iorwerth Eiddon Stephen Edwards، ISBN 0-521-85073-8، 9780521850735Volume 8 of The Cambridge Ancient History 14 Volume Set in 19 Hardback Parts». Cambridge University Press، 1989. آئی ایس بی این ۹۷۸۰۵۲۱۲۳۴۴۸۱. ... When the Greeks of Bactria and India lost their kingdom they were not all killed، nor did they return to Greece. They were merged with the people of the area and worked for the new masters ...
↑ «Parthian Pair of Earrings». Marymount School, New York. بایگانی‌شده از اصلی در 24 اکتوبر 2007. دریافت‌شده در 2007-11-22. تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
↑ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
↑ http://www.fsmitha.com/h1/ch28gup.htm
↑ [۱] Archived 4 دسمبر 2008 at the وے بیک مشین
↑ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/249590/Gupta-dynasty
↑ Mahajan, V.D. (1960) Ancient India، New Delhi: S. Chand, ISBN [[Special:BookSources/81-219-0887-6، p.540
↑ Gupta dynasty: empire in 4th century – Britannica Archived 7 اکتوبر 2010 at the وے بیک مشین
↑ http://www.historybits.com/gupta.htm
↑ https://www.pbs.org/thestoryofindia/gallery/photos/8.html
↑ Agarwal, Ashvini (1989)۔ Rise and Fall of the Imperial Guptas، Delhi:Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/81-208-0592-5، pp.264–269
↑ Ancient India by Ramesh Chandra Majumdar p.274
↑ The Cambridge Shorter History of India p.131
↑ History of India by N. Jayapalan p.152
↑ A Journey through India's Past by Chandra Mauli Mani p.16
↑ H. M. Elliot and John Dowson, History of India As Told by Its own Historians، Vol. I, p. 429 and Vol. II, pp. 416-417; Also Andre Wink, Al Hind، pp. 121-123 quoting C. E. Bosworth's Sistan Under the Arabs۔
↑ Raizada Harichand Vaid, Gulshane Mohyali، Part II, pp. 80-86.
↑ R. T. Mohan, AFGHANISTAN REVISITED, The Brahmana Hindu Shahis of Afghanistan and the Punjab (c. 840-1026 CE)، Appendix – C, pp. 170-172.
↑ John Briggs, Tr. The History of the Rise of Mahomedan Power in India of Mahomed Kasem Ferishta، Vol. I, p.9.
↑ Elliot and Dowson, History of India … translation of extracts from Tarikh Yamini, by Al Utbi, pp. 19-23.
↑ K. A Nizami, Ed. Politics and Society During the Early Medieval Period by Mohammad Habib, p. 46.
↑ Pradeep Barua, The State At War In South Asia، (University of Nebraska, 2006)، 25.
↑ R. T. Mohan, AFGHANISTAN REVISITED, The Brahmana Hindu Shahis of Afghanistan and the Punjab (c. 840-1026 CE)، pp. 120-153 (Delhi, 2010)۔
↑ Truths and Lies: Irony and Intrigue in the Tārīkh-i Bayhaqī, Soheila Amirsoleimani, Iranian Studies, Vol. 32, No. 2, The Uses of Guile: Literary and Historical Moments (Spring, 1999), 243.
↑ Ghaznawids, B. Spuler, The Encyclopedia of Islam, Vol II, Ed. B.Lewis, C. Pellat and J. Schacht, (Brill, 1991), 1051.
↑ for a detailed account of the battle fought see Chapter VI of The Fall of the Moghul Empire of Hindustan by H. G. Keene. Available online.
↑ Surjit Singh Gandhi (2007). History of Sikh Gurus Retold: 1606-1708 C.E. Atlantic Publishers & Dist., 820. ISBN 9788126908585.
↑ پنجاب-پرواسی
↑ Integrated Slums Development Programme (ISDP) (March 2001). Faisalabad CITY PROFILE and SELECTION OF WARDS.
↑ «History of Faisalabad». Punjab Portal. دریافت‌شده در ۳ دسمبر ۲۰۱۵.
↑ http://spokensanskrit.de/index.php?tinput=pur&script=&direction=SE&link=yes Translation of the word, Pur
↑ «A HISTROTY OF FAISALABAD CITY (sic)». The Faisalabad Chamber of Commerce & Industry. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۷-۰۸.
↑ «Brief History of Faisalabad». District Court Faisalabad. بایگانی‌شده از اصلی در جولائی ۹, ۲۰۱۷. دریافت‌شده در دسمبر ۳, ۲۰۱۵.
↑ (1991) The New Encyclopaedia Britannica: Micropædia. Encyclopædia Britannica. ISBN 978-0-85229-529-8. Retrieved on 18 July 2011.
↑ «A history by Sahiwal Police». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۹-۰۵-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۱-۳۰.
↑ A History of Sikh Misals، Dr Bhagat Singh
↑ پنجاب-پرواسی

باہرلے جوڑ

وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: پنجاب دی تریخ

ہڑپا رہتل Archived 2019-07-09 at the وے بیک مشین
ہڑپا رہتل
ہڑپا رہتل Archived 2005-11-25 at the وے بیک مشین
ہڑپا رہتل
ہڑپا رہتل دیاں مہراں
Articles on History of Punjab Archived 2010-03-02 at the وے بیک مشین
[۲]

[1] Encyclopedia of Sikhism - Punjab

[2] rig veda vii.18,19, 83.

[3] rig veda 7.18.6; 5.13.14; 7.18.12, 7.83.1-6; The Rig veda and the history of india, 2001. (aditya prakashan)، { {isbn|81 – 7742 – 039 – 9 } } ، david frawley.

[4] shtadhyayi sutra v.3.114-117.

[5] shtadhyayi sutra iv.3.91.

[6] {{cite book |last=forlong |first=j.g.r. |title=encyclopedia of religion or faiths of man, Vol II |year=1906 |page=282 |url=https : / /books. google. com /books ?id=6lmirsa – g _oc &visbn=0 – 7661 – 4308 – 2 &dq=kambhoja &pg=ra1 – pa282 &lpg=ra1 – pa282 &q=kambhoja |publisher=kessinger publishing |isbn=0 – 7661 – 4308 – 2 } }

[7] see gannapatha v.3.116, v.3.117, v.3.118, besides sutras v.3.113-118 etc.

[8] shtadhyay i sutra vi.4.174.

[9] shtadhyay i sutra iv. 1. 110.

[10] v.1.90

[11] shtadhyayi sutra iv.1.168-174.

[12] Shamasatry, R. (1966). Kautiliya's Arthashastra, Book Xi, 407. Archived 2005-01-01 at the وے بیک مشین

[13] Ramachandra Dikshitar, V. R. (1932). The Mauryan Polity, 70.

[14] Mookerji, Dr Radha Kumud (1940–41). Chandragupta Maurya and His Times: Madras University, Sir William Meyer Lectures, 168. ISBN 81-208-0405-8.

[15] Sensarma, P. (1977). The Military History of Bengal, 47.

[16] Saletore, Bhasker Anand (1960). Main Currents in the Ancient History of Gujarat, 24.

[17] Studies in Kautilya, 1953, p 15, Prof. Venkata Krishna Rao.

[18] Hindu Polity (The Ordinance of Manu)، 1972, p 29, Dr Arthur Coke Burnell.

[joshi-19] ۱۹.۰ ^۱۹.۱ ^۱۹.۲ Joshi, Dr L. M. (1972). History of Punjab, Vol I. Publication Bureau, Punjabi University, Patiala.

[20] Evolution of Heroic Tradition in Ancient Panjab, pp 21-70, Dr Buddha Prakash.

[21] Cf: History of the Punjab, 2004, p 32, D. C. Sircar, Editors Fauja Singh, Lal Mani Joshi, Punjabi University Dept. of Punjab Historical Studies; Cf: Studies in the Geography of Ancient and Medieval India, 1990, pp 34, 100, D.C. Sircar – History; Geographical Data in the Early Purāṇas: A Critical Study, 1972, p 166 sqq, M. R. Singh – India; History of India, 2004, p 52, Hermann Kulke, Dietmar Rothermund; International Dictionary of Historic Places, 1995, p 608, Trudy Ring, Robert M. Salkin, Noelle Watson, Sharon La Boda, Paul Schellinger.

[22] Sumangala Vilāsinī (P.T.S.)۔ Vol I, 124; Manorathapūranī، Anguttara Commentary (S.H.B.)، I, 199; Aruppa-Niddesa of Visuddhi magga (P.T.S.)، 332; Jātaka, ed. Fausboll,، vol IV, 464 etc. See also: Mahavastu, II. 185; Kunala Jataka v. 28, Vinaya Pitaka, Vol III etc. See also: Historie du Bouddhisme Indien, p 110, E. Lamotte.

[23] Lord Mahāvīra and his times, 1974, p 197, Dr Kailash Chand Jain; The History and Culture of the Indian People، 1968, p lxv, Dr Ramesh Chandra Majumdar, Bharatiya Vidya Bhavan, Bhāratīya Itihāsa Samiti; Problems of Ancient India, 2000, p 7, K. D. Sethna.

[24] Faiths of Man: A Cyclopædia of Religions, 1906, p 280, p James George Roche Forlong.

[25] Other classical names are Assaceni، Aseni، Aspii and Hippasii etc.

[26] Other classical names are Assacani، Asoi، Asii/Osii، etc.

[27] "Asoi" is also a clan name amongst the modern Kamboj people of Punjab, which seems to connect them with the Asoi/Assakenoi or the Ashvakayna of the Swat/Kunar valleys.

[polihist-28] ۲۸.۰ ^۲۸.۱ ^۲۸.۲ Raychaudhury, Dr Hemchandra C. (1950). Political History of Ancient India.

[29] Cf: Ancient India, 1922, p 352, fn 3, Edward James Rapson – India.

[30] India as Known to Panini, 1953, pp 424, 456, Dr V. S. Aggarwala; Ancient Kamboja, People and the Country, 1981, Dr J. L. Kamboj, Dr Satyavrat Śastri.

[31] East and West, 1950, p 28, Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Editor, Prof Giuseppe Tucci, Co-editors Prof Mario Bussagli, Prof Lionello Lanciotti.

[32] Ashtadhyayi Sutra VI.1.110 & Nadadigana 4.1.99 respectively

[33] Ashva-yuddha-Kushalah.۔.۔ Mahabharata, 12,105.5.

[34] Note: Horse in Sanskrit means Ashva, in Prakrit Assa and in Persian means Aspa. Scholars say that classical name Assakenoi, Assacani, Asoi/Osii etc derives from Prakrit Assa/or Sanskrit Ashva. Similarly the classical Aspasio, Aspasii, Hippasii, Assaceni, Aseni derives from Persian Aspa.

[35] Samangalavilasini, Vol I, p 124.

[36] Historie du bouddhisme Indien, p 110, Dr E. Lammotte.

[37] East and West, 1950, pp 28, 157-58, Istituto italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Editor, Prof Giuseppe Tucci, Co-editors Prof Mario Bussagli, Prof Lionello Lanciotti.

[jayaswal-38] Jayaswal, Kashi Prasad (1978). Hindu Polity, A constitutional History of India in Hindu Times.

[39] Dr Buddha (1967). History of Poros, 12,39.

[40] Cf: Glimpses of Ancient Panjab: (Sita Ram Kohli Memorial Lectures)، 1966, p 23, Dr Buddha Prakash – Punjab (India)۔

[41] For Saka reference see Invasion of India by Scythian Tribes۔

[42] Diodorus in McCrindle, p 270; History of Civilisations of Central Asia, 1999, p 76, Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ، Clifford Edmund Bosworth, UNESCO – Asia, Central

[43] John Marshall "Taxila"، p18, and al.

[44] Sanskrit original, Mudrarakshasa 2

[45] P. Lurje, "Yārkand"، Encyclopædia Iranica, online edition

[ref14cixol-46] Anjana Motihar Chandra. «India condensed: 5000 years of history & culture». Marshall Cavendish، 2007. آئی ایس بی این ۹۷۸۹۸۱۲۶۱۳۵۰۹.

[ref42ruyuc-47] A. E. Astin، F. W. Walbank، M. W. Frederiksen. «Rome and the Mediterranean to 133 B.C.Volume 8 of The Cambridge Ancient History، Iorwerth Eiddon Stephen Edwards، ISBN 0-521-85073-8، 9780521850735Volume 8 of The Cambridge Ancient History 14 Volume Set in 19 Hardback Parts». Cambridge University Press، 1989. آئی ایس بی این ۹۷۸۰۵۲۱۲۳۴۴۸۱. ... When the Greeks of Bactria and India lost their kingdom they were not all killed، nor did they return to Greece. They were merged with the people of the area and worked for the new masters ...

[earrings-48] «Parthian Pair of Earrings». Marymount School, New York. بایگانی‌شده از اصلی در 24 اکتوبر 2007. دریافت‌شده در 2007-11-22. تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)

[49] Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

[50] ttp://www.fsmitha.com/h1/ch28gup.htm

[51] [۱] Archived 4 دسمبر 2008 at the وے بیک مشین

[52] ttp://www.britannica.com/EBchecked/topic/249590/Gupta-dynasty

[53] Mahajan, V.D. (1960) Ancient India، New Delhi: S. Chand, ISBN [[Special:BookSources/81-219-0887-6، p.540

[54] Gupta dynasty: empire in 4th century – Britannica Archived 7 اکتوبر 2010 at the وے بیک مشین

[55] ttp://www.historybits.com/gupta.htm

[56] ttps://www.pbs.org/thestoryofindia/gallery/photos/8.html

[aa-57] Agarwal, Ashvini (1989)۔ Rise and Fall of the Imperial Guptas، Delhi:Motilal Banarsidass, ISBN [[Special:BookSources/81-208-0592-5، pp.264–269

[58] Ancient India by Ramesh Chandra Majumdar p.274

[59] The Cambridge Shorter History of India p.131

[60] History of India by N. Jayapalan p.152

[61] A Journey through India's Past by Chandra Mauli Mani p.16

[62] H. M. Elliot and John Dowson, History of India As Told by Its own Historians، Vol. I, p. 429 and Vol. II, pp. 416-417; Also Andre Wink, Al Hind، pp. 121-123 quoting C. E. Bosworth's Sistan Under the Arabs۔

[63] Raizada Harichand Vaid, Gulshane Mohyali، Part II, pp. 80-86.

[64] R. T. Mohan, AFGHANISTAN REVISITED, The Brahmana Hindu Shahis of Afghanistan and the Punjab (c. 840-1026 CE)، Appendix – C, pp. 170-172.

[65] John Briggs, Tr. The History of the Rise of Mahomedan Power in India of Mahomed Kasem Ferishta، Vol. I, p.9.

[66] Elliot and Dowson, History of India … translation of extracts from Tarikh Yamini, by Al Utbi, pp. 19-23.

[67] K. A Nizami, Ed. Politics and Society During the Early Medieval Period by Mohammad Habib, p. 46.

[68] Pradeep Barua, The State At War In South Asia، (University of Nebraska, 2006)، 25.

[69] R. T. Mohan, AFGHANISTAN REVISITED, The Brahmana Hindu Shahis of Afghanistan and the Punjab (c. 840-1026 CE)، pp. 120-153 (Delhi, 2010)۔

[70] Truths and Lies: Irony and Intrigue in the Tārīkh-i Bayhaqī, Soheila Amirsoleimani, Iranian Studies, Vol. 32, No. 2, The Uses of Guile: Literary and Historical Moments (Spring, 1999), 243.

[71] Ghaznawids, B. Spuler, The Encyclopedia of Islam, Vol II, Ed. B.Lewis, C. Pellat and J. Schacht, (Brill, 1991), 1051.

[72] r a detailed account of the battle fought see Chapter VI of The Fall of the Moghul Empire of Hindustan by H. G. Keene. Available online.

[73] Surjit Singh Gandhi (2007). History of Sikh Gurus Retold: 1606-1708 C.E. Atlantic Publishers & Dist., 820. ISBN 9788126908585.

[74] پنجاب-پرواسی

[asb.org.pk-75] Integrated Slums Development Programme (ISDP) (March 2001). Faisalabad CITY PROFILE and SELECTION OF WARDS.

[PGH-76] «History of Faisalabad». Punjab Portal. دریافت‌شده در ۳ دسمبر ۲۰۱۵.

[77] ttp://spokensanskrit.de/index.php?tinput=pur&script=&direction=SE&link=yes Translation of the word, Pur

[78] «A HISTROTY OF FAISALABAD CITY (sic)». The Faisalabad Chamber of Commerce & Industry. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۱۵-۰۷-۰۸.

[GovHistory-79] «Brief History of Faisalabad». District Court Faisalabad. بایگانی‌شده از اصلی در جولائی ۹, ۲۰۱۷. دریافت‌شده در دسمبر ۳, ۲۰۱۵.

[inc1991-80] (1991) The New Encyclopaedia Britannica: Micropædia. Encyclopædia Britannica. ISBN 978-0-85229-529-8. Retrieved on 18 July 2011.

[81] «A history by Sahiwal Police». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۹-۰۵-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۱-۳۰.

[82] A History of Sikh Misals، Dr Bhagat Singh

[83] پنجاب-پرواسی

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]

[۷۷]

[۷۸]

[۷۹]

[۸۰]

[۸۱]

[۸۲]

[۸۳]