سلطنت عثمانیہ دے سلطاناں دی تریخ
ترکاں دے انہاں غارت گرقبیلے نے جو ترکانِ غز تے غزان دے ناں توں مشہور نيں خراسان تے ایران وچ داخل ہوکے سلطنت سلجوقیہ دے اعتبار وقار نوں صدمہ پہنچایا سی، انہاں ترکانِ غز دی ترک وتاز دا پتہ ملک چین دے صوبۂ منچوریا توں لے کے مراقش تک تاریخاں وچ ملدا اے ،انہاں نے سلطان سنجر سلجوقی نوں گرفتار کرکے بہت کچھ اپنی دہشت لوکاں دے دلاں وچ بٹھادی سی،مگر جدوں چنگیز خان نے خروج کيتا تاں انہاں دا زور بہت کچھ گھٹ چکيا سی، رہیا سہا رعب چنگیزی کشت وخون دے اگے مٹ گیا، پہلے وی ایہ لوک وکھ وکھ قبیلے اُتے منقسم سن جدوں گرم بازاری جاندی رہی سی تے وی زیادہ تشتت تے پراگندگی نے انہاں وچ راہ پائی،کوئی قبیلہ مصر دی طرف جاکے اوتھے دی فوج وچ بھرتی ہوگیا، کوئی شام وچ تے کوئی ارمینیا وآذر بائیجان وچ رہنے لگا،چونکہ انہاں دے اندر کوئی اک زبردست شہنشاہ پیدا نئيں ہويا سی، اس لئی انہاں لوکاں دے حالات تاریخاں وچ وی بالتفصیل نئيں لکھے گئے مگر انہاں دے اندر عرصۂ دراز تک خراسان تے ایران وچ فاتحانہ حیثیت توں رہنے دے سبب رہتل تے شائستگی نے ضرور ترقیکيتی سی تے اولوالعزمی وبلند ہمتی دی شان انہاں دے ہر قبیلے تے خاندان وچ موجود سی،حکومت تے فتح مندی دے عالم مین وی انہاں نے اپنے ریوڑاں دی محبت نئيں چھڈی سی،اس لئی ہن خروج چنگیزی دے وقت کچھ تاں چنگیز خاں دی فوج وچ داخل ہوگئے تے اکثر خراسان تے ایران تے دوسرے ملکاں دی سرسبز وشاداب چراگاہاں تے جنگلاں وچ رہنے لگے،انہاں نوں ترکانِ غز دا اک قبیلہ جو خراسان وچ اقامت گزريں سی۔
ستويں صدی ہجری دے شروع ہُندے ہی جدوں کہ چنگیزی مغلاں دی حملہ آوری خراسان اُتے شروع ہوئی خراسان توں روانہ ہوکے آرمینیا دے علاقے وچ چلا آیا تے ویہہ پچیس سال تک آرمینیا وچ مقیم رہیا، اس قبیلہ دے سردا ر دا ناں سلیمان خان تے اُس دے نال سلجوقیاں دی طرح نہایت سچے مسلمان سن ،سلیمان خان دی قابلیت تے اپنے ہمراہیاں دے نال اُس دا سلوک دیکھ کے نتیجہ ایہ ہويا کہ آرمینیا وچ ترکانِ غز دے تے وی آوارہ وپریشان پھرنے والے افراد آ آ کے اُس دے گرد جمع ہوگئے تے اس جمعیت وچ متعدبہ وادھا ہُندا رہیا، ایہ اوہ زمانہ سی کہ چنگیز خاں دی ترک وتاز دے سبب ملکاں دا امن تے امان معرضِ خطر وچ سی تے ہر شخص نوں اپنی تے اپنے اہل وعیال واموال دی حفاظت دے لئی اپنے ہی قوت بازو اُتے بھروسہ کرنا پڑدا سی تے ہمہ اوقات آفتاں تے مصیبتاں دے مقابلہ اُتے مستعد رہنا ازبس ضروری سی لہذا سلیمان خان دے گروہ نوں وی جو آرمینا دے پہاڑاں وچ اقامت گزین سی، اپنی طاقت تے عصبیت دے محفوظ رکھنے دا خیال رہندا سی، خلاصہ کلام ایہ کہ آرمینیا دے زمانۂ قیام وچ جدوں کہ ہر طرف ہلاکت تے بربادی برپا سی،سلیمان خان نے اپنی طاقت نوں خوب ودھایا تے اپنے گروہ نوں بلا ضرورت نقصان پہنچنے توں بچایا،دولتِ خوارزم شاہیہ دی بربادی نے تے وی سلیمان خان نوں اس گل دا موقعہ دتا کہ اوہ جنگ جو افراد تے جنگ جوئی دے ساماناں نوں اپنے گرد آزادانہ فراہم کرے۔
حالے چنگیز خان دے مرنے وچ تن سال باقی سن کہ اُس نے ۶۲۱ھ وچ اک زبردست فوج سلجوقیاں دی اُس سلطنت اُتے جس دا دار السلطنت قونیہ سی حملہ آوری دے لئی روانہ کيتی،قونیہ وچ علاؤ الدین کیقباد سلجوقی فرماں روا سی، اُتے دے صفحات وچ ذکر آچکيا اے کہ اس سلجوقی حکومت دے فرماں رواواں یعنی سلاجقہ روم نوں ہمیشہ رومیاں یعنی عیسائیاں توں برسرپیکار رہنا پڑدا سی، اب امتدا وزمانہ توں ایہ سلطنت بہت ہی کمزور ہوچکی سی، سلیمان کان نوں جدوں ایہ خبر پہنچی کہ مغل کافر سن ،قونیہ دی سلطنت ہمیشہ عیسائیاں دے مقابلے وچ برسرِ جہاد رہندی سی تے مغلاں نے عالمِ اسلام نوں تہ وبالا کرڈالیا سی سلیمان خان نے علاؤ الدین کیقباد نوں امداد پہنچانے تے اس لڑائی وچ شریک ہوکے شہادت حاصل کرنے دا بہترین موقعہ سمجھ کر اپنے قبیلہ کوکوچ دی تیاری دا حکم دتا،سلیمان خان دی اس جمعیت دی صحیح تعداد تاں معلوم نئيں ہوسکی مگر سلیمان خان نے اس جمعیت دا اک حصہ جو اپنے بیٹے ارطغرل نوں دے کے بطور ہراول اگے روانہ کيتا سی، اُس دی تعداد ۴۴۴ سی، دنیا دے وڈے وڈے تے اہم واقعات وچ جس طرح حیرت انگیز طور اُتے حسنِ اتفاق دا معائنہ ہُندا رہیا اے ،اسی طرح اس موقعہ اُتے وی عجیب حسنِ اتفاق پیش آیا، ادھر ارمینیا دی جانب توں ایہ مجاہدین دی فوج جارہی سی اُدھر مغلاں دی فوج علاؤ الدین دی قباد سلجوقی دی فوج دے مقابل پہنچ گئی سی،عین اُس وقت جدوں کہ سلجوقی لشکر تے مغلاں دی فوج وچ ہنگامہ کارزار گرم سی تے مغل بہت جلد علاؤ الدین دے لشکر نوں مغلوب کیہ چاہندے سن ،سلیمان خان دا بیٹا ارطغرل اپنے ہمراہی دستہ نوں لئے ہوئے نمودار ہويا،اُس نے دیکھیا کہ دو فوجاں برسرپیکار نيں تے اک فوج بہت جلد مغلوب ہوکے میدان نوں خالی کرنے والی سی، ارطغرل نوں معلوم نہ سی کہ دونے لڑنے والے کون نيں،لیکن اُس نے ایہی مناسب سمجھیا کہ کمزور فریق دی مدد کراں ؛چنانچہ ارطغرل اپنے ۴۴۴ ہمراہیاں نوں لے کے کمزور فریق دی طرف توں زبردست فریق اُتے ٹُٹ پيا، ایہ حملہ اس شدت تے بے جگری دے نال کيتا گیا کہ مغلاں دے پیر اُکھڑ گئے تے میدان وچ اپنی بہت ساریاں لاشاں چھڈ کے بھج گئے،علاؤ الدین کیقباد سلجوقی ذرا دیر پہلے اپنی شکست تے ہلاکت نوں یقینی سمجھ رہیا سی، اس غیر مترقبہ امداد تے فتح نوں دیکھ کے بہت مسرور ہويا، تے میدان جنگ وچ ارطغرل توں جو فرشتہ رحمت بن دے نمودار ہويا سی بغل گیر ہوکے ملا، ارطغرل نوں وی بے حد مسرت حاصل ہوئی کہ اوہ عین وقت اُتے پہنچیا تے جس مقصد دے لئی ایہ سفر اختیار کيتا سی اوہ بحسن وکوبی حاصل ہوگیا،حالے ارطغرل تے علاؤ الدین کیقباد اس مسرت وشادمانی دا لطف اُٹھارہے سن کہ سلیمان خان وی اپنی جمعیت دے نال ايسے میدان وچ پہنچ گیا،علاؤ الدین سلجوقی نے سلیمان خان تے اُس دے بیٹے ارطغرل نوں خلعت گراں بہا عطا کيتے،ارطغرل نوں شہر انگورہ دے نیڑے جاگیر عطا کيتی تے سلیمان خان نوں اپنی فوج دا سپہ سالار بنایا۔
علاؤ الدین سلجوقی دے فہم وفراست دی داد دینی پڑدی اے کہ اُس نے ارطغرل نوں جاگیر عطا کرنے دے لئی بہترین علاقہ دا انتخاب کيتا،قونیہ دی سلطنت پہلے بہت وسیع سی ہن صورت ایہ پیدا ہوگئی سی،ایشیائے کوچک دے شمالی تے مغربی علاقے اُتے رومیاں نے چیرہ دست ہوکے قبضہ کرلیا سی تے اوہ بتدریج اس سلجوقی سلطنت دے حدود کردے تے اگے بڑھدے آندے سن ،دوسری طرف جنوبی ومشرقی علاقے مغلاں دی دست برد نے جُدا کرلئے سن تے اوہ دم بدم اگے ودھ رہے سن اس طرح سلطنت قونیہ دوپاٹاں دے درمیان پسی جارہی سی تے محدود ہُندے ہُندے اک ریاست دی شکل وچ تبدیل ہوگئی سی جس دے بہت جلد فنا ہونے دی توقع سی،اس بہادر گروہ تے انہاں بہادر سرداراں نوں دیکھ کے علاؤ الدین نے سلیمان دے بیٹے نوں ایداں دے موقعہ اُتے جاگیر دتی جو رومی سلطنت دی سرحد اُتے واقع سی تے باپ نوں فوج دا سپہ سالار بناکر مغرب دی جانب مغلاں دی روک تھام اُتے مامور کيتا،چند روز دے بعد ارطغرل نے رومیاں دی اک فوج نوں شکست فاش دے کے اپنی جاگیر نوں رومی علاقہ دی طرف وسیع کيتا تے اس حُسنِ خدمت دے صلے وچ علاؤ الدین سلجونی نے وی اپنی طرف توں تے علاقہ اُسی نواح وچ عطا فرما کر ارطغرل دی طاقت تے علاقے نوں بڑھادتا تے ارطغرل دے اس طرح طاقتور ہونے توں رومی سرحد دا خطرہ بالکل جاندا رہیا، مگر چند روز دے بعد سلیمان خان جو دریائے فرات دے کنارے معہ فوج سفر کرہیا سی، تے مغلاں دے خارج کرنے وچ مصروف سی، دریائے فرات نوں عبور کردے ہوئے دریا وچ غرق ہوکے راہی ملک بقا ہويا،ارطغرل اپنے علاقے اُتے برابر حکمراں تے دم بدم اپنی طاقت نوں ترقی دینے وچ مصروف رہیا،چونکہ ارطغرل عیسائیاں دے نال مسلسل جنگ وچ مصروف رہیا تے عیسائیاں دے علاقے کھو کھو کر اپنے ملک نوں وسیع کررہیا سی لہذا اُس دا اُس نواح وچ طاقتور ہونا شاہِ قونیہ دے لئی بہت کچھ اطمنان دا باعث سی تے اوہ ارطغرل دی ودھدی ہوئی طاقت نوں بہ نظر اطمینان معائنہ کردا سی۔
۶۳۴ھ وچ علاؤ الدین کیقباد دا انتقال ہويا تے اُس دی جگہ اُس دا بیٹا غیاث الدین کنجسر وقونیہ وچ تخت نشین ہويا،غیاث الدین کنجسرو نوں مغلاں نے اپنی بار بار دی حملہ آوری توں بہت تنگ کيتا تے ۶۴۱ ھ وچ غیاث الدین کنجسرو نے مغلاں نوں خراج دینا منظور کرلیا،سلطنت قونیہ دے اس طرح باج گذار ہونے دا ارطغرل اُتے کوئی اثر نہ پيا کیونجے اوہ اک ایداں دے صوبہ دا گور نر تے فرماں روا سی جو بظاہر مغلاں دی دست برد توں محفوظ ومامون سی، مغلاں نوں اس دے بعد ایشیائے کوچک دی طرف زیادہ متوجہ ہونے دی فرصت وی نہ سی، ۶۵۶ھ وچ چنگیز خان دے پوتے ہلاکو خان نے بغداد دی خلافت عباسیہ دا چراغ گل کيتا۔
۶۵۷ھ وچ ارطغرل جاگیر دار انگورہ دے گھر اک بیٹا پیدا ہويا جس دا ناں عثمان خان اول رکھیا گیا،ایہی اوہ عثمان خان اول اے جس دے ناں توں ترکاں دے بادشاہاں نوں سلاطینِ عثمانیہ کہیا گیا ۶۸۷ھ وچ جدوں کہ عثمان دی عمر تیس سالکيتی سی ارطغرل نے وفات پائی تے شاہِ قونیہ نے ارطغرل دا تمام علاقہ عثمان خان اول دے ناں مسلم رکھ دے سندِ حکومت بھیج دی،عثمان کان دی قابلیتاں توں واقف ہوکے ايسے سال غیاث الدین کیخسر وبادشاہ قونیہ نے عثمان خان اول نوں اپنی فوج دا رئیس العسکر بنا کے اپنی بیٹی دی شادی عثمان خان اول توں کردتی،اب عثمان خان اول شہر قونیہ وچ رہنے لگیا تے بہت جلد اوہ وزیر اعظم تے مدارالمہام سلطنت دے مرتبہ نوں پہنچ گیا،حتیٰ کہ جمعہ دے دن قونیہ دی جامع مسجد وچ عثمان خان اول ہی بجائے غیاث الدین کنجسروکے خطبہ وی سنانے لگا۔
عثمان خان اول[سودھو]
۶۹۹ھ وچ غیاث الدین کنجسر ومغلاں دے اک ہنگامہ وچ مقتول ہويا،اس دے کوئی بیٹا نہ سی، صرف اک لڑکی سی جو عثمان خان اول دے عق وچ سی، لہذا اراکین سلطینت نے متفقہ طور اُتے عثمان خان اول نوں قونیہ دے تختِ سلطنت اُتے بٹھا کر اپنا بادشاہ تسلیم کيتا ، اس طرح اسرائیل بن سلجوق دی اولاد نے جو سلطنت ۴۷۰ھ وچ قائم کيتی سی اوہ ۶۹۹ ھ وچ ختم ہوکے اُس دی جگہ سلطنت عثمانیہ قائم ہوئی جو ساڈے اس زمانے تک قائم رہی،اسرائیل بن سلجوق اوہی شخص سی جس نوں سلطان محمود غزنوی دے حکم توں ہندوستان دے قلعہ دا لہنجر وچ قید رہنا پيا سی۔
عثمان خان اول دی تخت نشینی دے وقت سلطنتِ قونیہ دی بہت کمزور حالت سی تے رومیاں ہور مغلاں دے حملےآں توں اس ضعیف تر تے برائے ناں سلطنت دا مٹ جانا یقین سی لیکن عثمان خان اول دے تخت نشین ہُندے ہی اس تن بے جان وچ جان پڑنی شروع ہوئی جس دا سب توں برا راز ایہ سی کہ عثمان خان اول دے ساتھی تے اراکین سلطنت تے فوج دے سپاہی تے رعایا سب عثمان خان اول دے حُسنِ سلوک توں خوش تے اُس نوں محبوب رکھدے سن ،عثمان خان اول وچ اک طرف دین داری تے دوسری طرف شجاعت بدرجۂ کمال موجود سی،عثمان خاں نے سب توں پہلے رومیاں توں شہر قراحصار نوں فتح کرکے اپنا دار السلطنت بنایا، اس نويں سلطنت دا نواں دار سلطنت تجویز ہونا وی بہت ہی مبارک ومیمون ثابت ہويا، عثمان خان اول نوں اپنی تخت نشینی دے بعد ہی حاسداں تے قیباں دی عداوت دا تے سازشاں دا وی مقابلہ کرنا پيا سی، جن اُتے اوہ انجام دا ر غالب آیا تے سب نوں طاقت دے ذریعہ خاموش کردتا اُتے سلجوقیاں دے پُرانے خاندان دے افراد عثمان خان اول دی حکومت نوں رشک ورقابت دی نظر توں دیکھدے سن اس اُتے کوئی تعجب وی نئيں ہوناچاہیدا،جے عثمان خان اول کسی موقعہ اُتے وی اپنی کمزوری یا خوف دا اظہار کردا تاں اُس دے رقیب یقیناً اُس دے خلاف فوراً اُٹھ کھڑے ہُندے لیکن عثمان خان اول نے ہر موقعہ اُتے اپنے آپ نوں بے خوف تے نڈر ثابت کيتا؛چنانچہ جدوں عیسائیاں نے شروع ہی وچ قونیہ اُتے حملہ آوری دے لئی فوجاں فراہم کيتياں تاں عثمان خان اول نے امرائے سلطنت نوں جمع کرکے مجلس مشورت منعقد کی،اس موقعہ اُتے عثمان خان اول دا چچا یعنی ارطغرل دا بھائی وی جو بہت بوڑھا سی موجود سی، اُس نے اپنی رائے ظاہر کیتی کہ عیسائیاں دے مقابلے وچ سانوں فوج کشی نئيں کرنی چاہیدا ؛بلکہ جتھے تک ممکن ہوئے صلح وآشتی دے ذریعہ اس جنگ نوں ٹال دینا چاہیدا،جے جنگ برپا ہوئی تاں اندیشہ اے کہ مغلاں تے دوسرے ترک سرداراں دیاں فوجاں وی عیسائیاں دے حملہ نوں کامیاب بنانے دے ئے ساڈے ملک اُتے چڑھائیاں کرداں گی تے اسيں انہاں سب دا بیک وقت مقابلہ نئيں کرسکن گے،عثمان خان اول نے اپنے چچا دی بولی توں ایہ پست ہمتی پیدا کرنے والا مشہور سُن کر فورا ً بلا تامل اپنی کمان وچ تیر جوڑ دے اُس بُڈھے چچا دا کم تمام کردتا،اس نظارہ نوں دیکھ کے کسی نوں وی جرأت نہ ہوئی کہ جنگ تے حملہ آوری دے خلاف رائے ظاہر کرے چنانچہ عثمان خان اول نے حملہ کيتا تے عیساائیاں نوں شکستِ فاش دے کے قراحصار اُتے قابض ومتصرف ہوگیا تے اس دے بعد بجائے قونیہ دے قراحصار ہی نوں اپنا دارالسلطنت بنایا، اس دے بعد عثمان خان اول نے پیہم عیسائی علاقےآں اُتے حملے شروع کردتے تے اک دے بعد دوسرا شہر فتح کردا تے عیسائیاں نوں ایشیائے کوچک توں نکالدا گیا،عیسائیاں دے بادشاہ قیصر قسطنطنیہ نے جدوں دیکھیا کہ عثمان خان اول اُتے حملہ آور ہاں،تاکہ اوہ عیسائیاں دی طرف توں منہ موڑ کر مغلاں دی طرف متوجہ ہو؛چنانچہ قیصر نوں اک حد تک اپنی کوشش وچ کامیابی وی حاصل ہوئی،مغلاں نے قیصر دے اُبھارنے توں عثمان خان اول دے ملک اُتے حملے شروع کردتے مگر چونکہ عثمان خان اول نوں عیسائیاں دے مقابلے وچ پیہم فتوحات حاصل ہوئیاں سن، اس لئی اس دی فوج دے دل خوب خوب ودھ گئے سن تے فتوحات ہی ایسی چیز نيں جو جنگ جو قوماں وچ جوش تے ہمت پیدا کردتا کردیاں نيں ؛چنانچہ عثمان خان اول نے اپنے ارخان نوں جو تہتمنی تے صف شکنی وچ اپنی نظیر نئيں رکھدا سی اپنی فوج دا اک حصہ دے کے مغلاں دے حملے نوں روکنے اُتے مامور کيتا تے خود بقیہ فوج لے کے رومیاں اُتے پہلے توں وی زیادہ شدّت دے نال حملے کرنے لگا،جنگ جو تے سپاہی پیشہ قوماں دے لئی جنگ دے ایام عید دی خوشی لے کے آیا کردے نيں،رعایا نے وی اپنے بہادر فرماں روا دا دل توں نال دتا تے ارخان نے مغلاں دے ہر اک حملہ نوں وڈی خوبی دے نال تے ہر مرتبہ اُنہاں نوں شکست دے کے پِچھے ہٹایا، ایتھے تک کہ مغل تھک کے بیٹھ رہے تے اپنی حملہ آوری دے اس ناستودہ سلسلہ نوں ترک کردتا،ارخان اس طرف دا انتظام کرکے باپ توں جاملا،دونے باپ بیٹےآں نے عیسائیاں نوں مار مار دے پِچھے ہٹانا تے بھگانا شروع کردتا،عثمان خان اول ایشیائے کوچک نوں فتح کردا ہويا شمال وچ بحرا سود دے ساحل تک پہنچ گیا ادھر ارخان نے عیسائیاں نوں مغرب دی طرف بھگاندے ہوئے بروصہ نوں فتح کرلیا،بروصہ قیصر روم دا اک زبردست شہر ایشیائے کوچک دے مغربی ساحل دے نیڑے سی، اس شہر نوں جدوں ارخان نے فتح کيتا اے تاں عثمان کان ساحل بحراسود تک پہنچ کے قراحصار وچ سالماً غانماً واپس آ گیا سی تے اتفاق سےبیمار سی، بروصہ دی فتح دا حال سُن کر عثمان خان اول نے فوراً بروصہ دا قصد کيتا تے اپنے سرداراں نوں حکم دتا کہ جے ميں بروصہ پہنچنے توں پہلے راستہ ہی وچ فوت ہوجاواں تاں تسيں میری لاش نوں بروصہ لے جاکے دفن کرنا تے نيں میرا مقبرہ بنانا تے آئندہ میرے بیٹے ارخان نوں بروصہ ہی وچ رہنا تے ايسے شہر نوں دارالسلطنت بنانا چاہیدا؛چنانچہ عثمان خاں بروصہ پہنچ کے کئی روز دے بعد فوت ہويا تے ايسے شہر وچ اُس دی وصیت دے موافق اس دا مقبرہ بنایا گیا،ایہ واقعہ ۷۲۷ھ دا اے۔
عثمان خان اول نے مردے وقت اپنے بیٹے نوں وصیت کيتی کہ مینوں اپنے مرنے دا کوئی غم اس لئی نہیںکہ تجھ جداں لائق بیٹا میرا جانشین ہوئے گا، تینوں چاہیدا کہ دینداری،نیکی،رحم دلی تے عدل نوں کدی ترک نہ کرے،رعیت دی حفاظت کرنا تے احکام شرع نوں رواج دینا تیرا سب توں ضروری تے مقدم کم ہونا چاہیدا، آخر وچ اُس نے بیٹے نوں تاکید دی کہ بروصہ ہی نوں اپنا دارالسطنت بنایا جائے،اس وصیت توں وی عثمان خان اول دی مآل اندیشی دا بہت وڈا ثبوت ملدا اے ،وہ جاندا سی کہ قونیہ وچ ایداں دے افراد موجود نيں جو کسی نہ کسی وقت میرے خاندان دی بیخ کنی اُتے آمادہ ہوسکدے نيں،اُدھر اُس نوں معلوم سی کہ مغلاں نوں مسلماناں توں محض اسلام دی وجہ توں کوئی دشمنی نئيں اے تے اوہ خود اسلام قبول کردے جاندے نيں، جے دارالسلطنت قونیہ رہیا تاں خواہ مخواہ مغلاں تے دوسرے سرداراں کےس اتھ جھگڑے برپارہن گے حالانکہ مسلماناں دے لئی سب توں بہتر میدان عیسائی ملکاں نيں،لہذا بروصہ دے دارسلطنت ہونے توں عیسائیاں نوں لازماً ایشیائے کوچک دے خیال توں دست بردار ہونا پئے گا تے اوہ درۂ ادانیال توں اس طرف آنے دی کدی جرأت نہ کرسکن گے، ہور بروصہ دے بادشاہاں نوں بآسانی یورپ اُتے حملہ آور ہونے تے بلقان دے فتح کرنے دا موقع ملے گا، عثمان دا ایہ خیال بہت صحیح سی، اُس دے جانشیناں نے اس عثمان اصول نوں مدّ نظر رکھیا تے ايسے اصول اُتے کاربند رہنے دا نتیجہ سی کہ چند روز دے بعد عثمانیاں دا دارالسلطنت تے نہ یعنی ایڈریانوپل ہويا، جس دے بعد اوہ قسطنطیہ اُتے قابض ہوسکے ۔
عثمان خان اول دی نسبت مشہور اے کہ اوہ غیر معمولی بہادری رکھدا سی، جس دا اک ثبوت ایہ اے کہ اُس دے ہتھ جدوں کہ اوہ سیدھا کھڑا ہُندا سی تاں گھٹناں تک پہنچ جاتےتھے،وہ اعلیٰ درجہ دا شہسوار تے خوبصورت شخص سی، اُس دی قوتِ فیصلہ بہت زبردست سی اوہ پیچیدہ توں پیچیدہ تے اہم امور دے متعلق فوراً اک رائے قائم کرلیندا سی تے اوہی رائے درست تے صائب ہُندی سی،وہ بلا کاذہین تے ذکی سی، رحم دلی تے فیاضی دی صفات وچ وی اوہ خاص طور اُتے بلند مرتبہ رکھدا سی۔
قونیہ دے سلجوقی بادشاہاں دے جھنڈاں اُتے ہلال دی شکل بنی ہوئی سی،اس ہلال دے نشان نوں عثمان خان اول نے وی بدستور اپنے فوجی جھنڈاں وچ قائم رکھیا تے ایہی ہلال دا نشان عثمان سلاطین دا قومی نشان سمجھیا گیا تے اج تک اوہ مسلماناں دے لئی سب توں زیادہ محبوب نشان اے، عثمان خاں ۶۹سال تے چند مہینے دی عمر وچ ۲۷ سال دی حکومت دے بعد فوت ہويا اُس دے زہد واتقا دا اندازہ شاید اس طرح ہوسکے کہ مردے وقت عثمان خان اول دی ذاتی ملکیت وچ زرہ،تلوار تے پٹکے دے سوا تے کوئی چیز نہ سی،ایہی اوہ تلوار اے جو ہر عثمانی سلطان دی تخت نشینی دے وقت اُس دی کمر توں بنھی جاندی رہی اے ،اس جگہ ایہ بتادینا ضروری اے کہ عثمان خان اول نے جدوں قونیہ نوں ترک کيتا تاں پُرانے سلجوقی خاندان دے افراد نوں قونیہ دا عامل تے حکمراں مقرر کرکے اُنہاں مراسم واعزازات نوں اُنہاں دے لئی جائز قرار دے دتا سی جو سلجوقی خاندان دے لئی مختص سن ،دوسرے لفظاں وچ کہیا جاسکدا اے کہ قونیہ وچ عثمان خاں نے اک ماتحت ریاست قائم کردتی سی جو پُرانے سلاجقہ روم دے خاندان وچ سلطنتِ عثمانیہ دی ماتحت عرصہ تک قائم رہی اس طرز عمل توں وی عثمان خان اول دی شرافت تے پاک باطنی ومآل اندیشی دا اک ثبوت بہم پہنچکيا اے۔
رومی سلطنت[سودھو]
عثمان خان اول دے بعد اس دا بیٹا ارخان تخت نشین ہويا، جو دوسرا عثمانی سلطان اے ،ارخان دا تذکرہ لکھنے توں پیشتر ضروری معلوم ہُندا اے کہ رومی سلطنت دا مجمل تذکرہ کردتا جائے،تاکہ انہاں حالات تے فتوحات دے سمجھنے وچ آسانی ہوئے جوارخان دے عہد حکومت وچ وقوع پذیر ہوئے۔
حضرت عیسیٰ علیہ السلام دی پیدائش توں پونے چھ سو سال پیشتر ملک اطالیہ دے اندر سلویانامی اک کنواری لڑکی دے پیٹ توں دو تُوام لڑکے پیدا ہوئے،اک دا ناں رومولس تے دوسرے دا ناں ریموس رکھیا گیا،کہاجاندا اے کہ ایہ دونے بچے مریخ دیوتا دے نطفے توں پیدا ہوئے سن ،سلویانامی کنواری لڑکی،ویسٹادیوی دے مندر دی پچارن سی،جتھے مریخ دیوتا نے آکے اسنوں حاملہ کيتا سی، رومولس تے ریموس نوں پیدا ہونے دے بعد کسی کشت یا ٹوکری وچ رکھ دے دریا وچ ڈال دتا گیا سی پانی دی موجاں نے انہاں نوں جنگل یا پہاڑ دے دامن وچ ساحل اُتے ڈال دتا اوتھے اک مادہ گرگ نے آکے انہاں نوں دُدھ پلایا، تے انہاں دی حفاظت کرنے لگی اس طرح بھیڑئیے دا دُدھ پی پی کر انہاں دونے بچےآں نے پرورش پائی،اتفاقاً بادشاہ دا اک گذریا اس طرف آنکلیا تے اس نے دونے بچےآں نوں دیکھ کے اٹھا لیا تے اپنے بادشاہ دے سامنے لایا، بادشاہ بیگم نے انہاں نوں محبت دے نال لے کے پرورش کيتا، وڈے ہوکے انہاں دونے بھائیاں نے اک شہر دی بنیاد رکھی ایہ شہر روم یا روما دے ناں توں موسوم ہويا، تے انہاں دی اولاد وچ اک ایسی عظیم الشان سلطنت قائم ہوئی جو دنیا دی عظیم ومہیب سلطنتاں وچ شمار ہُندی اے ،شہر روما اج کل وی ملک اٹلی دا دارالسلطنت اے مگر رومولس تے ریموس دی قائم کيتی ہوئی رومن سلطنت دا ہن ناں ونشان باقی نئيں رہیا۔
یہ سلطنت جدوں اپنے انتہائی عروج نوں پہنچ گئی تاں اس دے دو ٹکڑے ہوگئے،اک نوں مشرقی روم تے دوسری نوں مغربی روم کہندے نيں،مغربی روم دا دارالسلطنت تاں شہر روماہی رہیا تے مشرقی روم دا دارالسلطنت قسطنطنیہ قرار پایا،مغربی روم اُتے شمالی ،یورپ تے روس دی وحشی قوماں نے بار بار حملے کرکے اسنوں بے حد کمزور وناتوان بنادتا تے بالآخر مغربی روم دی سلطنت محدود ہوکے دو حصےآں وچ منقسم ہوگئی ،جینو تے وینس وچ وکھ وکھ سلطنتاں قائم ہوئیاں تے فیر اوہ وی مختلف صورتاں وچ تبدیل ہوکے معدوم ہوئیاں تے انہاں دی جگہ نويں حکومتاں قائم ہوگئياں،مگر مشرقی روم اُتے شمالی حملہ آوراں دی آفتاں بہت ہی کم نازل ہوئیاں تے اسنوں یورپی وحشیاں دے ہتھ توں کوئی نقصان نئيں پہنچیا،اک زمانہ ایسا وی آیا کہ قسطنطنیہ دے بادشاہ دا شہر روما اُتے وی عمل دخل ہوگیا سی عرب تے ایران والے مغربی روم توں تاں ناواقف سن جس دے ناں اُتے سلطنتِ روم موسوم سی اوہ مشرقی یورپ یعنی قسطنطنیہ دے فرماں رواواں نے عیسائی مذہب قبول کرکے اس دی اشاعت شروع دی تاں یورپ دی اوہ تمام قوتاں جو عیسائی مذہب قبول کردیاں سن قسطنطنیہ دے بادشاہ نوں عزت وعظمت دی نظر توں دیکھدیاں سن ایتھے تک کہ قریباً تمام یورپ عیسائی مذہب وچ داخل ہوگیا تے ايسے لئی قیصر روم نوں یورپ وچ خصوصی وقار حاصل ہويا، جدوں قسطنطنیہ دا دربار عیسائی ہوگیا تے اس دے مقبوضہ علاقے وچ عیسوی مذہب پھیل گیا تاں عرب تے ایران دے لوک ہر اک عیسائی نوں رومی دے ناں توں یاد کرنے لگے،قسطنطنیہ دے قیصر دی سلطنت چونکہ یونان دی شہشناہی کھنڈراں اُتے تعمیر ہوئی سی تے قیصر روم سکندر یونانی دے مقبوضہ ملکاں دا مالک سی لہذا قسطنطنیہ دی سلطنت نوں یونانی سلطنت وی کہیا جاندا اے ،اسی لئی مورخین نے رومی تے یونانی دونے لفظاں مترادف تے اسيں معنی سمجھ کر استعمال کیتے نيں،قیصر قسطنطنیہ دی سلطنت دی سلطنت وچ چونکہ ایشیائے کوچک تے شام دا ملک وی شام ل سی، اس لئی اسلام دے ابتدائی زمانے وچ ایشائے کوچک نوں روم دا ملک کہاجاندا سی، ملکِ شام توں تاں عیسائی حکومت بہت جلد اٹھادتی گئی سی مگر ایشائے کوچک نوں روم دا ملک کہاجاندا سی، ملکِ شام توں تاں عیسائی حکومت بہت جلد اٹھادتی گئی سی مگر ایشیا ئے کوچک نوں روم دا ملک کہیا جاندا سی، ملکِ شام توں تاں عیسائی حکومت بہت جلد اٹھادتی گئی سی مگر ایشائے کوچک نوں روم دا ملک کہیا جاندا سی، ملکِ شام توں تاں عیسائی حکومت بہت جلد اٹھادتی گئی سی مگر ایشیائے کوچک وچ قیصرِ روم دی حکومت عہد اسلامیہ وچ وی عرصہ دراز تک قائم رہی،اس لئی ایشیائے کوچک نوں عام طور اُتے ملک روم کہیا جانے لگاجب سلجوقیاں دی اک سلطنت ایشیائے کوچک دے اک حصہ وچ قائم ہوئی تاں اسنوں ملکِ روم دی سلجوقی سلطنت کہیا گیا تے اس سلطنت دے سلاطین سلاجقہ روم دے ناں توں پکارے گئے، انہاں سلاجقہ روم دے بعد عثمان خان اول اول نے اپنی سلطنت ایشیائے کوچک وچ قائم کيتی تے قریباً تمام ایشیائے کوچک اُتے قابض ہوگیا تاں اوہ وی سلطانِ روم کہلایافیر اس دے بعد اج تک عثمانی سلاطین روم ہی اکھوائے جاندے سن ۔
قسطنطنیہ دے قیصر نے جدوں عیسوی مذہب قبول کيتا تاں اس عیسوی سلطنت تے ایران دی مجوسی سلطنت وچ بار بار لڑائیاں ہوئیاں، انہاں لڑائیاں دا سلسلہ جاری ہی سی کہ ملکِ عرب وچ اسلامی سلطنت نے قائم ہوکے مجوسیاں تے عیسائیاں دوناں نوں مبہوت کردتا، مجوسی سلطنت توپاش پاش ہوکے معدوم ہوگئی، لیکن قسطنطنیہ دی عیسائی سلطنت عرصۂ دراز تک قائم رہی، اسيں جس زمانے دی تریخ بیان کررہے نيں،اُس زمانے وچ وی ایہ عیسائی سلطنت موجود اے، خلفائے راشدین دے عہد سعادت مہدی وچ شام وفلسطین ومصر توں قیصر روم دی عیسائی حکومت بالکل مٹادتی گئی سی،اس دے بعد خلفائے بنو امیہ تے خلفائے بنو عباس دے زمانے وچ قیصر روم دے نال برابر لڑائیاں دا سلسلہ جاری رہیا ،جس دا مختصر طورپر خلفاء دے حالات وچ کدرے کدرے ذکر آندا رہیا اے ،ایشیائے کوچک دا اک ملک قریباً ست سو سال توں برابر مسلماناں تے عیسائیاں دا میدان جنگ بنیا ہویا سی، کسی زمانے وچ مسلمان عیسائیاں نوں دھیلکتے ہوئے درۂ دانیال تے بحیرہ مار موار تک لیجاندے سن تے کدی عیسائی مسلماناں نوں ریلدے ہوئے ایران وکردستان تک چلے آندے سن ،عیسائیاں دی اس سلطنت نوں قدرتی طور اُتے مسلماناں دے مقابلے وچ دیر تک زندہ رہنے دا اس لئی موقع مل گیا کہ آپس دی نا اتفاقیاں تے خانہ جنگیاں توں مسلماناں نوں ایسا موقع میسر ہی نہ آیا کہ اوہ اس عیسائی رومی سلطنت دا قصہ پاک کردے۔
اس رہے ہوئے کم نوں ترکانِ عثمانی پورا کيتا تے ايسے لئے اوہ عالمِ اسلام دے محبوب ومقتدا سمجھے گئے، اسيں جس زمانے دا ذکر کر رہے نيں ایہ اوہ زمانہ اے کہ یورپ دے صلیبی سیلاب شام وفلسطین دے میداناں وچ بار بار موجزن ہوچکے نيں،عیسائیاں دے مجاہدین مسلماناں دے مقابلے وچ شکست پاپا کر تے مسلماناں دی علمی واخلاقی ترقیات توں متاشر ہوہو کے یورپ وچ واپس جاکے تے یورپ دے تمام ملکاں وچ پھیل کر عیسائی ملکاں دا بیدار تے ترقی دی طرف مائل تے متوجہ کرچکے نيں،اس زمانہ دی نسبت عیسائیاں دا ایہ کہنا کہ رومی سلطنت بہت ہی غافل تے کمزور سی،سراسر غلط اے ،عیسائیاں وچ مسلماناں دی مخالفت دے لئی اتفاق تے جوش بدرجۂ اتم پیدا ہوچکيا سی، قسطنطنیہ دا دربار سب توں زیادہ متاثر ہويا سی، قسطنطنیہ دی سلطنت دی نسبتاً سب توں زیادہ طاقتور تے فنون جنگ توں واقف تے مقابلہ دی اہلیت رکھدی سی، اس توں پہلے زمانے وچ یورپ دی دوسری سلطنتاں قسطنطنیہ دی سلطنت توں رقابت وی رکھدیاں سن،لیکن صلیبی لڑائیاں دے بعد تمام یورپ دی ہمدردکی قسطنطنیہ دے قیصر توں متعلق سی،قیصر قسطنطنیہ دے تعلقات صرف یورپ دے سلاطین تک محدود نہ سن ؛بلکہ اوہ مسلماناں دے ہر اک دشمن نوں اپنا دوست سمجھ کر اس نال محبت ومودّت دے تعلقات رکھدا سی، چنگیز خاں تے اس دی اولاد نوں فاتح تے نامسلمان دیکھ کے قیصر قسطنطنیہ دے فرماں روا نوں اس وچ وی تامل نہ سی کہ اوہ اپنے مدّمقابل تے حریف نوں اپنی بیٹی دے کے اپنا موافق بنانے دی کوشش کرے تے اس دے خطرے توں محفوظ ہوجائے تے اپنا کم کڈ لے،مسلماناں دی جمعیت وچ پھوٹ ڈال کر انہاں نوں کمزور وبرباد کردینے دی حکمتِ عملی کچھ ساڈے موجودہ زمانے دے عیسائیاں دے نال مخصوص نئيں ؛بلکہ اس حکمتِ عملی اُتے قسطنطنیہ نے بارہیا عمل کيتا اے تے اوہ ہر زمانے وچ نہایت چوکس تے مستعد نظر آیا اے، جے مسلمان آپس دی خانہ جنگی نوں چھوڑداں تے متفق ومتحد ہوکے دشمنانِ اسلام دے مقابلے اُتے مستعد ہوجاواں تاں دنیا دی کوئی طاقت مسلماناں دے مقابلے اُتے قائم نئيں رہ سکدی تے اس کولازماً مغلوب ومحکوم ہی ہونا پئے گا،عثمان خان اول تے اس دی اولاد نے اس حقیقت نوں خوب اچھی طرح سمجھ لیا سی، ايسے لئے انہاں نے خانہ جنگی تے اپنے مسلمان رقیباں دے مقابلے توں اپنا پہلو ہمیشہ بچایا تے اپنے آپ نوں حتی المقدور عیسائیاں دے مقابلے دے لئی مستعد رکھیا؛چنانچہ اوہ اس عظیم الشان دا م نوں انجام دے سکے جو انہاں دے متقدمین توں انجام پذیر نہ ہوسکا، ہن سانوں عثمان خاں دے بیٹے ارخان دی طرف متوجہ ہونا چاہیے۔
ارخان[سودھو]
عثمان خان اول دا وڈا بیٹا علاؤ الدین سی تے چھوٹا ارخان سی، علاؤ الدین اگرچہ علم وفضل،عقل وبصیرت تے پ،ت واستقلال وچ بے نظیر سی، مگر ارخان دے فوجی تے جنگی کارنامے سب توں وڈی سفارش اس امر دی ہوئے کہ عثمان خان اول نے ارخان نوں اپنا جانشین تجویز کيتا، عثمان خان اول دی وفات دے بعد قوی احتمال ہوسکدا سی کہ دونے بھائی تخت تے تاج دے لئی آپس وچ لڑاں گے،مگر وڈے بھائی علاؤ الدین نے جوہر طرح سلطنت دی قابلیت رکھدا سی، اپنے وڈے ہونے دے حق فائق نوں باپ دی وصیت دے مقابلے وچ بالکل ہیچ سمجھیا تے نہایت خوشی دے نال بھائی نوں تخت تے تاج دی مبارک باددے کے اس دے ہتھ اُتے اطاعت دی بیعت کيتی تے اپنے لئی صرف ايسے قدر کافی سمجھیا کہ بروصہ کےمتصل اسنوں صرف اک پنڈ گذارہ دے لئی بطور جاگیر دے دتا جائے، ارخان وی اپنے بھائی دی قابلیت تے پاک باطنی توں واقف سی، اس نے بہ منت عرض کيتا تے اراکین سلطنت نوں سفارشی بنایا کہ وزارت قبول فرمالیجئے،علاؤ الدین دے لئی اپنے چھوٹے بھائی دا وزیر بننا موجب عزت نہ سی لیکن اس نے بھائی دے اصرار اُتے اس عہدے نوں قبول کرلیا تے اس خوبی تے نیک نیندی دے نال مہماتِ سلطنت نوں انجام دتا کہ دنیا دے پاک باطن تے عالی دماغ وزیراں دی لسٹ وچ اس دا ناں جے سب توں پہلے لکھیا جائے تاں کچھ بے جا نئيں اے۔
سلطان ارخان نے تخت نشین ہُندے ہی اک سال دے اندر تمام ویشیائے کوچک نوں فتح کرکے درِدانیال دے ساحل تک اپنی سلطنت نوں وسیع کرلیا تے ایشائے کوچک نوں بتمامہ عیسائی حکومت توں پاک کرکے اپنے بھائی علاؤ الدین دے مشورے توں اپنی مملکت وچ ایداں دے آئین تے قوانین جاری کيتے جس توں سلطنت نوں استحکام حاصل ہويا،اس وقت تک ایہ دستور سی کہ بہادر وجنگجو سرداراں نوں ملک دے چھوٹے چھوٹے قطعات بطور جاگیر دے دتے جاندے سن، انہاں جاگیراں دا سرکاری محصو یا لگان ایہی سی کہ ضرورت دے وقت بادشاہ دے طلب کرنے اُتے مقررہ تعداد دی فوج لے کے بادشاہ دے نال میدان جنگ وچ دادِ شجاعت دیندے ہوئے نظر آندے تے جو سر دار اک وقت وچ زمیندار جاگیردار ہُندے سن ،دوسرے عقت وچ اوہی سپہ سالار نظر آندے سن ،ایشیائے کوچک وچ پہلے ہی توں مسلماناں دی وڈی تعداد آباد سی تے انہاں وچ ترک خانداناں دا زیادہ حصہ شام ل تھا؛کیونجے معتصم باللہ عباسی دے زمانے توں ایشائے کوچک دے اندر سرحدی شہراں وچ ترکاں دے آباد کرنے دا سلسلہ جاری کردتا گیا سی، سلجوقیاں دے عہدِ حکومت وچ بوہت سارے قبیلے ترکستان توں آ آ کے ایشیائے کوچک وچ آباد ہوئےتھے،سلاجقہ روم دی حکومت نے وی بوہت سارے اپنے ہم وطناں یعنی ترکاں نوں اپنی طرف کھچ لیا سی، ترکانِ غز دی ترک تاز تے مغلاں دے حملےآں نے وی خراسان ایران تے عراق دی طرف توں ترکاں نوں اس طرف ریل یا سی، اس طرح ایشیائے کوچک دا تمام مشرقی حصہ جو اکثر مسلماناں دے قبضہ وچ رہیا سی، ترک قبیلے توں پُر سی، صرف شمالی ومغربی ایشیائے کوچک وچ عیسائیاں دی کثرت سی۔
ینی چری فوج[سودھو]
اب جدوں کہ شمالی تے مغربی حصہ وی عیسائی حکومت توں پاک ہوگیا تاں تمام ایشیائے کوچک وچ ترکانِ عثمانی دے ہويا خواہ تے انہاں دے ہمرا ہی مذکورہ جاگیرداریاں دے ذریعہ پھیل گئے تے عثمانی ترکاں نے ایداں دے وقت وچ ایشیائے کوچک اُتے کامل تسلط پایا،جب کہ اس ملک وچ انہاں دے لئی بے حد موزونیت تے صلاحیت پیدا ہوچکی سی،لڑائیاں وچ بوہت سارے عیسائی قید ہوکے آئے سن تے بوہت سارے عیسائی رعایا بن دے ذمیاں دی حیثیت توں ایشائے کوچک وچ زندگی بسر کرنے لگے سن ،وزیر اعظم علاؤ الدین نے بھائی نوں سمجھایا کہ وڈے وڈے جاگیردار جو وڈی وڈی فوج دے مالک ہُندے نيں،سلطنت دے لئی موجب خطر وی بن جایا کردے نيں تے ساڈی مملکت دے جاگیردار عیسائی رعایا عیسائی ہمسایہ سلطنت دی ریشہ دوانیاں دے شکار بن دے ساڈی مخالفت اُتے آمادہ ہوجانے دی استعداد تے وی زیادہ رکھدے نيں، اس لئی مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ عیسائی قیدیاں قیدیاں تے عیسائی رعایا وچوں نوجوان تے نو عمر لڑکےآں نوں لےکے سلطنت خود انہاں دی پرورش تے ترابیت دی ذمہ دار بنے تے اس طرح انہاں نوں اسلامی تعلیم دے کے تے مسلمان بنا کے انہاں دی اک فوج بنائی جائے،ایہ فوج خاص شاہی فوج سمجھی جائے، انہاں لوکاں توں بغاوت دی مطلق توقع نہ ہوئے گی تے انہاں نو مسلم نوجواناں دے عزیز واقارب وی یقیناً سلطنت دی مخالفت پرہرگز نہ آمادہ ہون گے؛بلکہ انہاں نوں مسلمان ہونے دی بہترین ترغیب ہوسکے گی ؛چنانچہ جدوں اس اُتے عمل درآماد شروع ہويا تے کئی ہزار عیسائی لڑکے لے کے انہاں دی تعلیم شروع کيتی گئی تاں انہاں لڑکےآں دی عزت تے عظمت تے شان وشوکت دیکھ کے کیونجے اوہ سلطان عثمانی دے بیٹے سمجھے جاندے سن ،عیسائیاں نے خود کوششاں کرکے اپنے نو عمر لڑکےآں نوں داخل کرنا شروع کردتا،ابتداء جدوں قریبا دو ہزار نوجوان تعلیم تے تربیت پاکر فوجی تعلیم توں فارغ ہوکے سلطان دے باڈی گارڈ قرار دیئیے گئے، تاں سلطنت انہاں نوں لےکے اک بزرگ صوفی دی خدمت وچ ھاضر ہويا تے اس توں دعا چاہی، اہل باخدا بزرگ نے اک جوان دے شانہ اُتے اپنا ہتھ رکھ دے اس فوج دے لئی دعائیہ کلمات کہے جو کامیابی دے لئی اک نیک فال سمجھی گئی،ایہ سب دے سب نہایت سچے پکے مسلمان تے سب توں زیادہ اسلحہ جنگ توں آراستہ تے شاہی فرزند قرار دتے گئے سن ،اسی فوج دا ناں نیگ چری فوج مشہور اے، انہاں لوکاں نوں اپنے عزیزاں ،رشتہ داراں توں کوئی تعلق نئيں رہندا سی تے اوہ سب دے سب اسلام دے سچے پکے خادم ہُندے سن اس طرح ہر سال اک ہزار عیسائی بچے قیدیاں تے ذمیاں وچوں انتخاب کرکے داخل کیئے جاندے تے تعلیم تے تربیت دے بعد شاہی باڈی گارڈ وچ شام ل ہوجاندے سن ،اس عجیب وغریب قسم دی فوج نے سرداراں تے جاگیر داراں دی بغاوت دے خطرے نوں سلاطین ترکی دے لئی مٹادتا سی، دوسری طرف وزیر اعظم علاؤ الدین نے ملک وچ تھاں تھاں مدارس جاری کيتے،عیسائیاں نوں قریبا اوہی حقوق عطا کيتے جو مسلماناں نوں حاصل سن ،تجارت دے لئی سہولتاں بہم پہنچاواں،گرجاں دے لئی معافیاں تے جاگیراں عطا کيتياں،رعایا دے آرام تے سہولت نوں ہرحال وچ مقدم رکھیا،جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ عیسائی لوک بخوشی خاطر اسلام وچ داخل ہونے لگے،؛کیونجے انہاں نوں اطمینان دے نال اسلام دا مطالعہ کرنے تے سمجھنے دا موقع ملا، اج کل لوک نیگچری فوج دی نستب ایہ خیال کردے نيں کہ اوہ عیسائیاں اُتے اک ظالمانہ ٹیکس سی کہ انہاں دے بچےآں نوں انہاں توں زبردستی کھو کر مسلمان بنایا تے فیر عیسائیاں ہی دے مقابلہ اُتے استعمال کيتا جاندا سی، لیکن حقیقت اس توں مختلف اے نیگ چری فوج جس شان وشوکت دے نال رہندی تے جس طرح سلطان منظورِ نظر سی،اسنوں دیکھ دیکھ کے عیسائیاں نوں خود خواہش پیدا ہُندی سی کہ اسيں اپنے بیٹےآں نوں سلطانی تربیت گاہ وچ داخل کرداں کیونجے انہاں نوں داخل ہونے دے بعد راحت تے عزت دے سوا کسی خطرے دا کوئی اندیشہ نہ سی، وہ جاندے سن کہ نیگ چری فوج وچ داخل ہونے دے بعد ساڈے بچےآں نوں کسی قسم دا کوئی آزار نئيں پہنچایا جاسکدا تے انہاں دی طرف کوئی اکھ بھرکر نئيں دیکھ سکدا،ایہی وجہ سی کہ سالانہ بھرتی دے موقع اُتے بلا جبر وکراہ ایہ تعداد پوری ہوجاندی سی تے بعض امیدواراں نوں واپس کرنا پڑدا سی۔
یہ ینگ چری فوج اک جدید فوج سی، اس دے علاوہ اوہ قدیمی دستور بدرستور موجود سی، اس فوج وچ وی علاؤ الدین وزیر نے بہت اصلاحاں کيتياں،فوج دی وردیاں مقرر کيتياں، انہاں نوں تعداد دے اعتبار توں مختلف حصّاں وچ تقسیم کرکے پابند آئین بنایا،صدی پانصدی،ہزار وغیرہ سردار مقرر کيتے،پیادہ تے سواراں دی وکھ وکھ فوجاں بناواں، انہاں دے علاوہ رضاکاراں دے لئی وی قانون بنایا،اسی طرح مال محکمے وچ اصلاحاں گاں،فوج داری تے فصلِ خصومات دی کچہریاں شہراں تے قصبےآں وچ قائم کيتیاں، پولیس تے میونسپلٹی دے محکمےآں دی طرف وی اس دی خصوصی توجہ مبذول سی،ملک دے ایداں دے قبیلےآں نوں جو آوارہ گردی قزاقی دے شوقین سن ،وزیر علاؤالدین نے ایداں دے کم اُتے لگادتا جو انہاں دے لئی بہت ہی دل نوں پسند کم سی، یعنی اس نے انہاں وچ وی اک نظام پیدا کرکے انہاں دیاں فوجاں تے پلٹناں بنادی جنہاں دا کم ایہ سی کہ جس ملک اُتے سلطنتِ عثمانی دیاں فوجاں حملہ آور ہاں،ایہ پلٹناں وچ میدانِ جنگ دے اطراف تے دشمن دے ملک وچ پھیل کرغارت گری دا سلسلہ جاری کرکے حریف نوں مرعوب وخوف زدہ بناواں۔
وزیر اعظم علاؤ الدین نے محکمۂ تعمیرات دی طرف خاص طور اُتے توجہ مبذول فرمائی ،جابجا شہراں قصبےآں تے قریاں وچ مسجداں،سراواں،مدرسے تے شفاخانے تیار کرائے،وڈے وڈے شہراں وچ عالی شان شاہی محلات،دریاواں اُتے پل تے سڑکاں اُتے حفاظتی چوکیاں بنواواں،نويں سڑکاں نکلواواں تاکہ تجارت تے فوجاں دی نقل وحرکت وچ آسانی ہو،غرض کہ ایشیائے کوچک دی آبادی وسرسبزی تے سلطنتِ عثمانیہ دے قیام واستحکام دے لئی ہر اک ممکن تدبیر نوں کم وچ لیایا جس دا نتیجہ ایہ اے کہ اج تک ایہ ملک ترکاں دا جائے پناہ بنیا ہویا اے تے چھو سو سال گذرنے دے بعد وی اس ملک دی حالت ایہ اے کہ اوتھے توں اسلام تے ترکاں نوں کڈ دینے دی جرأت کسی قوم تے کسی سلطنت وچ نظر نئيں آندی۔
ارخان دی سلطنت دے تذکرے وچ اس وزیر باتدبیر دے کارنامےآں دا خصوصی تذکرہ کرنا اک ظلم سی تے چونکہ اوہ ارخان دا وڈا بھائی سی، اس لئی پہلے ايسے دے کارنامےآں دی طرف اشارہ کرنا ضروری سی، اب ارخان دی سلطنت دے واقعات سنو کہ اس دی تخت نشینی دے وقت اینڈرو نیکوس نامی قیصر قسطنطنیہ سی، وہ اپنے تمام ایشیائی مقبوضات چھنوا کر ایشیائے کوچک توں بالکل مایوس ہوگیا تے اسنوں اس گل دا خطرہ پیدا ہويا کہ کدرے ترک سمندر نوں عبور کرکے یورپی ساحل اُتے نہ اتر آئین،مگر ارخان نے یورپ دی سرزمین اُتے قدم رکھنے توں زیادہ اس کم نوں زیادہ ضروری سمجھیا کہ اپنے بھائی علاؤ الدین دی اصلاحاں تے ایجاداں نوں ایشائے کوچک وچ اچھی طرح جاری تے رائج کرکے فائدہ اٹھائے تے اپنے مقبوضہ ملک وچ خوب مضبوط ہوجائے؛چنانچہ اس نے قریباً ویہہ سال تک اپنی تمام تر ہمت اصلاحِ ملک تے ملک داری دے کماں وچ صرف کی، جے باقی ترک سلاطین وی ارخان تے اس دے بھائی علاؤ الدین دے نو مفتوحہ ملکاں نوں ايسے طرح درست بنانا ضروری سمجھدے ،تو جس طرح ایشیائے کوچک اج تک ترکاں دا مامن وامیدگاہ بنیا ہویا اے ،مصر،بلقان،حجاز طرابلس وغیرہ وی انہاں دے ما من وامید گاہ ہُندے۔
قیصر قسطنطنیہ دے پوتے تے شہزادہ کنٹا نوں زینس نے قیصر دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا،ایہ ۷۳۹ھ دا واقعہ اے، عیسائیاں دی اس خانہ جنگی وچ قدرتی طور اُتے عثمانیاں دے لئی اک کامیابی دی صورت پیدا ہوئی،صوبہ ایدین دے ترکی گورنر شزادہ عمر بے توں باغیاں نے امداد طلب کيتی،اس نے ۳۸۰ جہازاں دا بیڑہ تے ۲۸ ہزار فوج لےکے سمندر نوں عبور کيتا، تے یورپ وچ داخل ہوکے شہر ڈیموٹی دا اُتے ے محاسرہ اٹھادتا،اس دے بعد دو ہزار چیدہ سوار لے کے سردتا وچ یلغار کردا ہويا داخل ہويا،قیصر نے عمر بے یاعمر پاشا نوں زر کثیر دے کے باغیاں دی امداد توں باز رکھیا تے ترکی گورنر عمر پاشایورپ توں واپس ہوکے اپنے صوبہ وچ چلا آیا ،مگر اس دی اس یلغار دا نتیجہ ایہ ہويا کہ قیصر اینڈ رونیکس دا پوتا اس قدر بے قابو ہوگیا کہ اس نے قیصر نوں تخت سلطنت توں اتار کر خود تخت قیصری حاصل کرلیا، ۷۴۲ ھ وچ اس دے فوت ہونے اُتے جان پلا لوگس قسطنطنیہ دے تخت اُتے متمکن ہويا،مگر ۷۴۸ ھ وچ کنٹا لونیس نے جان پلا لوگس نوں معزول کرکے تختِ حکومت حاصل کرلیا تے ۷۹۴ ھ تک حکومت کردا رہیا اس دے بعد دو تے قیصراں نے ۷۵۷ھ تک حکومت کیتی جس دے بعد قسطنطنیہ ترکاں دے قبضہ وچ آگیا،قیصر کنٹا نوں زمیس(کنٹکوزینی) نے تختِ قیصری اُتے قدم رکھدے ہی سلطان ارخان نوں ایشائے کوچک دا سلطان اعظم تسلیم کرلیا تے ترکاں دی ترک وتاز توں یورپی علاقے نوں محفوظ رکھنے دے لئی ضروری سمجھیا کہ سلطان توں خصوصی تعلقات پیدا کيتے جاواں؛چنانچہ قیصر نے سلطان ارخان دی خدمتماں ایہ پیغام بھیجیا کہ وچ اپنی نہایت خوبصورت وحسین بیٹی سیوڈورا دی شادی آپ دے نال کرنا چاہندا ہاں،قیصر نوں معلوم سی کہ سلطان دی عمر سٹھ سال دی تے اس دی بیٹی نوجوان اے ،ہور اوہ مذہب دے اختلاف توں وی بے خبر نہ سی، سلطان نے قیصر دی اس درخواست نوں رد نئيں کيتا تے وڈی دھوم دھام دے نال ملک سیوڈورا دی شادی سلطان ارخان دے نال ہوئی،سلطان خود قسطنطنیہ گیا تے ملکہ نوں بیاہ کر لایا، اس شادی دے بعد قیصر نوں اطمینان ہوگیا کہ ہن ترک میرے ملک اُتے حملہ آورنہ ہوسکن گے، تے وچ اپنے آپ نوں طاقتور بنانے دا بخوبی موقع پاسکےآں گا،مگر اس دے اٹھ سال بعد اک عجیب صورت ترکاں دے لئی یورپ وچ داخل ہونے دے بعد پیدا ہوئی،یعنی۷۵۶ھ وچ وینس تے جینوا دونے زبردست بحر ی طاقتاں ساحل علاقےآں تے بندرگاہاں دی نسبت زبردست جھگڑا ہوگیا، وینس تے جینو دونے زبردست بحری طاقدیاں سن تے انہاں نے تمام بحر روم اُتے اپنا قبضہ واقتدار قائم رکھیا سی، جینوا والےآں دا علاقہ قیصر قسطنطنیہ دے مقبوضات توں متصل سی، اس لئی قیصر قسطنطنیہ نوں چینوا والےآں توں سخت نفرت وعداوت سی تے اوہ وینس والےآں دی کامیابی دا خواہاں سی، وینس والے وی قیصر قسطنطنیہ دے ہواخواہ تے ہمدرد سن ،ا دھر ارخان نوں وینس والےآں توں اس لئی نفرت سی کہ اوہ ایشیائے کوچک دے جنوبی ساؒ اُتے اکثر باعثِ تکلیف ہُندے رہندے تے سلطان ارخان دی حکومت وسلطنت نوں بہ نظر حقارت دیکھدے سن ۔ اس نفرت دا لازمی نتیجہ سی کہ سلطان ارخان جنیوا والےآں دا ہمدرد ہويا؛چنانچہ جینوا والے وی سلطان ارخانہاں دے نال دوستانہ مراسم رکھدے سن ،اتفاقاً آبنائے با با سفورس دے نیڑے وینس تے جینوا والےآں وچ معرکہ دا بازار گرم ہويا،اس طرف دے ساحلی صوبہ دا عامل تے گورنر سلطان ارخان دا بیٹا سلمیان خان سی۔
اک روز سلیمان خان جینوا والےآں دی اک کشتی وچ صرف چالیس آدمیاں دے ہمراہ سوا ر ہوکے رات دے وقت درد انیال نوں عبور کرکے یورپی ساحل اُتے اُتریا تے ساحل دے اس قلعہ نوں جو وینس والوح کدے لئی موجب تقویت سی فتح کرلیا،اس دے بعد فوراً کئی ہزار ترک اس قلعہ وچ اپنے شہزادے دے پاس پہنچ گئے جس توں جینوا والےآں نوں وڈی مدد پہنچی، ایہ حال معلوم ہوکے قیصر قسطنطنیہ نوں سخت ملال ہويا، اوہ ارادہ ہی کردا سی کہ سلطان ارخان نوں لکھے کہ سلیمان نوں قلعہ چھڈ دینے دا حکم داں کہ اِنّے وچ خود قیصر دے دار س السلطنت وچ اس دے دوسرے داماد نے علم بغاوت بلند کيتا تے قیصر نوں اپنا دارلسلطنت بچانا دشوار ہوگیا، اس نے فوراً سلطان ارخان توں امداد طلب کيتی،سلطان ارخان نے اپنے بیٹے سلیمان خان نوں لکھیا کہ روپیہ لے لے تے ایہ قلعہ چھڈ کے واپس چلے جاؤ، سلیمان خان اس اُتے آمادہتھا کہ اِنّے وچ سخت زلزلہ آیا، تے شہر گیلی پولی دی فصیل گر گئی تے شہر والے زلزلہ توں نوں تائید غیبی سمجھ کر عضدی بیگ تے غازی فاضل دوسرداراں نے جو سلیمان خان دے ہمراہ سن گری ہوئی فصیل نوں بے کرکے تے شہر وچ داخل ہوکے گیلی پولی اُتے قبضہ کرلیا، گیلی پولی اُتے قبضہ کرنے دے بعد سلمان خان نے فوراً فصیل دی مرمت کرائی تے اک مضبوط ترکی فوج اوتھے قائم کردتی، قیصر نوں جدوں ایہ خبر پہنچی تاں اس نے ار اس نے ارخان نوں شکایت لکھی ارخان نے جواب وچ لکھیا کہ میرے بیٹے نے گیلی پولی نوں بزورشمشیر فتح نئيں کيتا ؛بلکہ زلزلہ دے اتفاقی حادثہ نے اس دے لئی شہر اُتے قبضہ کرنے دا موقع پیدا کردتا اے تے وچ اسنوں اوتھے توں واپس بلانے دے لئی لکھاں گا تے اصل واقعات نوں وی تحقیق کراں گا، قیصر نوں چونکہ بار بار سلطان ارخان توں مدد طلب کرنے دی ضرورت پیش آندی سی تے خانگی جھگڑے انہاں ایام وچ اس دی توجہ نوں اپنی طرف مبذول کيتے ہوئے سن لہذا قیصر نے گیلی پولی دے تخلیہ اُتے فیر اصرار نئيں کيتا تے سلیمان خان نے اسنوں نئيں چھڈیا، گیلی پولی دا قبضہ سلیمان خان دے لئی اس لئی وی بے حد ضروری سی کہ اوہ وینس والےآں دی دست بُرد توں ایشیائے کوچک دے مغربی ساحل نوں محفوظ رکھنے وچ اوہ بہت معاون سی، ایہ واقعہ ۷۵۷ ھ دا اے، اس دے دو سال بعد ۷۵۹ھ وچ ارحان دا بیٹا سلیمان خان باز دے شکار وچ گھوڑے توں ڈگ کے فوت ہويا، سلیمان خان وڈا ہونہار بہادر تے عقلمند شہزادہ سی، اس دے فوت ہونے دا ارخان نوں سخت صدمہ ہويا،اگروہ زندہ رہندا تاں ارخان دے بعد تخت نشین سلطنت ہُندا ،اس صمہ جان کاہ نے ارخان نوں بہت مضمحل کيتا تے اوہ ۷۶۱ھ وچ ۳۸ سال سلطنت کرنے دے بعد ۷۵ سال دی عمر وچ فوت ہويا۔
ارخان نے اپنے باپ دی وصیت تے حکمتِ عملی اُتے خوب احتیاط دے نال عمل کيتا، اس نے اپنےباپ دی قائم کيتی ہوئی سلطنت نوں وسعت دے کے یورپ دے ساحل تک پہنچادتا،ارخان دی تمام ترتوجہ یورپ دی جانب مائل سی،اس دا اک ثبوت ایہ واقعہ وی اے کہ جدوں اس دے بیٹے سلیمان خان دا بروصہ دے نیڑے باز دے شکار وچ گھوڑے توں ڈگ کے انتقال ہويا تاں اس نے سلیمان خان نوں بروصہ وچ دفن نئيں کيتا؛بلکہ اس دی لاش نوں دردانیا دے اس طرف ساحک یورپ وچ جو سلیمان خان دا فتح کیہ ہویا عثمانیہ سلطنت دا مقبوضہ سی، لے کے دفن کيتا، تاکہ ترکاں نوں ساحل یورپ دے چھڈنے تے اوتھے توں پِچھے ہٹنے دا خیال پیدا نہ ہوئے۔
مراد خان اوّل[سودھو]
اپنےوڈے بیٹے سلیمان خان دی وفات دے بعد سلطان ارخان نے اپنے چھوٹے بیٹے مرادخان نوں اپنا ولی عہد بنایا سی ؛چنانچہ ارخان دی وفات دے بعد مراد خان جس دی عمر اس وقت چالیس سالکيتی سی ۷۶۱ھ وچ تخت نشین ہويا،مراد خان دی خواہش ایہی سی کہ یورپ وچ اپنی سلطنت نوں وسعت دے لیکن تخت نشینی دے بعد ہی قرمان دی ترکی سلجوقی ریاست دی بغاوت فرو کرنے وچ اسنوں ایشیائے کوچک دے مشرقی علاقے دی طرف مصروف رہنا پيا،اس دے بعد ۷۶۲ھ وچ اپنی فوج لے کے ساحلِ یورپ اُتے اُتریا تے ایڈرنویاپل ( تے نہ)کو فتح کرکے اپنا سلطنت بنایا،اس وقت یعنی ۷ ۶۳ھ توں فتح قسطنطنیہ تک جو سلطان محمد خان ثانی دے عہد وچ ہوئی،ایڈریانوپل سلطنتِ عثمانیہ دا دارالسلطنت رہیا،ایڈریاتوپل دی فتح دا حال سن کر بلگیریا تے سردیاوالےآں نوں فکر پیدا ہوئی،قسطنطنیہ دے قیصر نے پوپ روم دی خدمت وچ پیغام بھیجیا کہ آپ جہاد دا وعظ کرن تے مسلماناں دی روک تھام دے لئی فوجاں بھیجاں؛چنانچہ یورپ نے فوجاں روانہ کيتياں، اُدھر ہنگری تے بوسینیا وغیرہ دے عیسائی سلاطین وی سردتا تے بلگیریا دی طرح مستعد ہوگئے تے انہاں متحدہ عیسائی افواج نے ۷۶۵ ھ وچ ایڈریا نوپل دی طرف کوچ کيتا مرادخان نے اپنے سپہ سالار لالہ شاہاں نامی نوں ویہہ ہزار فوج دے نال روانہ کيتا ایڈریانوپل توں دو منزل اگے عیسائی لشکر عظیم توں جس دی تعداد لکھاں تک پہنچی ہوئی سی،مقابلہ ہويا،اس معرکہ وچ عیسائیاں دی اس متحدہ افواج نے مٹھی بھر مسلماناں توں شکست فاش کھادی تے فرار دی عار نوں مقرار اُتے ترجیح دے کے بھجدے ہوئے بوہت سارے مسلماناں دی تلواراں توں مقتول تے بوہت سارے اسیر دوست گیر ہوئے،لالہ شاہاں نے اگے ودھ کے بہت ساملک فتح کيتا تے تھریس درومیلیا دے صوبےآں وچ فوجی جاگیر داری دے قدیم دستور دے موافق اپنے اسيں قوم ترکاں تے مسلمان سرداراں نوں آباد کرنا شروع کيتا،کئی برس تک سلطان مراد خان اس ملک نوں مضبوط کرنے تے اپنی حکومت دے مستحکم بنانے وچ مصروف رہیا،جنگی قیدیاں تے عیسائی رعایا دے نو عمر لڑکےآں دے ذریعہ ینگ جری فوج وچ وی وادھا ہونے لگا۔
عیسائیاں نے جدوں ایہ دیکھیا کہ ترکی سلطان نے اپنی حکومت نوں خوب مضبوط بناکر ایڈریا نوپل وچ مستقل طور اُتے طرح اقامت ڈال دتی اے تاں ۷۷۸ھ وچ انہاں نے فیر سلطان مراد خان دے خلاف یورپ دی تمام طاقتاں نوں متحد کيتا؛چنانچہ سردتا،بلگیریا،ہنگری،بوسینیا پولینڈ قسطنطنیہ پوپ روم دیاں فوجاں،سلطان مراد خان تے سلطنت عثمانیہ نوں نیست تے نابود کرنے دے لئی فراہم تے مجتمع ہوئیاں مسلماناں دی فوج اس مرتبہ وی عیسائی لشکر کے مقابلہ وچ پنجويں چھیويں حصے دی برابر سی،اس لڑائی وچ عیسائیاں کو، حسبِ دستور شکستِ فاش ہوئی،سرویہ دے بادشاہ نے بارہ من پختہ چاندی سالانہ تے عند الطلب اک ہزار سواراں دا لشکر مدد دے لئی بھیجنے دا وعدہ کرکے اپنی جان بچائی تے بلگیری دے بادشاہ نے اپنی بیٹی سلطان دی خدمت وچ پیش کرکے آئندہ مطیع تے منقاد رہنے دا وعدہ کيتا،قیصر قسطنطنیہ نے اپنی تن خوبصورت لڑکیاں اس توقع وچ پیش کيتياں کہ اک توں سلطان مراد خان خود نکاح کرے تے دو اس دے دونے وڈے بیٹےآں دی بیویاں وچ شام ل دی جاواں اس لڑائی دے بعد قیصر قسطنطنیہ سلطان مراد خان دے یورپ توں بے دخل تے واپس کرنے توں مایوس ہوکے اس کوشش وچ مصروف رہنے لگیا کہ سلطان توں اس دی صلح رہے تے اسنوں اپنے مقبوضہ ملک تے قسطنطنیہ دے تخت اُتے حکمران رہنا دتا جائے،اک طرف قیصر قسطنطنیہ عثمانی سلطان دی خوشام د وچ مصروف رہندا سی، دوسری طرف اوہ اندر ہی اندر سلطان دے خلاف کوششاں وچ مصروف تھا؛چنانچہ ۷۸۲ھ وچ قیصر قسطنطنیہ وپلیلوگس نے کشود کار دی توقع وچ قسطنطنیہ توں شہر روم وچ پوپ دے پاس جانے تے اس دی اطاعت قبول کرنے دی ذلت محض اس وجہ توں اٹھائی کہ پوپ عیسائیاں نوں مذہبی جہاد تے سلطان مراد خان دے خلاف جنگ اُتے آمادہ کرکے تمام براعظم یورپ نوں میدانِ جنگ وچ لے آئے مگر اس تدبیر وچ جدوں کہ اسنوں کامیابی نظر نہ آئی تاں اوہ بہت خوفزدہ ہويا تے سلطان دے غضب توں محفوظ رہنے دے لئی اس نے اپنے بیٹے سیوڈ ورس نوں سلطان دی خدمت وچ بھیج کر درخواست کيتی کہ اسنوں ینگ چری فوج وچ بھرتی ہونے دی عزت دتی جائے؛چنانچہ اس تدبیر توں اس نے سلطان نوں بہت خوش تے اپنی طرف توں مطمئن کردتا۔
انہاں نوں ایام وچ سلطان مراد خان نوں ایشیائے کوچک وچ بعض بغاوتاں تے سرکشیاں دے استیصال دی غرض توں جانے دی ضرورت پیش آئی تے اپنے یورپی مقبوضات دی حکومت ایڈریا نوپل وچ اپنے بیٹے ساوجی نوں سپرد کردتا گیا، سلطان دی اس غیر موجود گی وچ قیصر قسطنطنیہ دا اک تے بیٹا جس دا ناں اینڈونیکس سی، ایڈریا نوپل وچ آیا تے مراد خان دے بیٹے دا دوست تے رفیق بن دے اس دے مزاج وچ دخیل ہويا، اس عیسائی شہزادہ نے مسلمان شہزادے نوں بغاوت اُتے آمادہ کرنے دی اک عجیب کوشش کيتی،اس نے کہیا کہ میرا باپ وی حکومت کیتی قابلیت نئيں رکھدا تے میرے اُتے بہت ظلم کردا اے تے ايسے طرح آپ کاباپ وی آپ دی نسبت دوسرے بھائیاں دے مقابلے وچ عدل وانصاف توں کم نئيں لیندا،ایہ موقع محض اتفاق توں ہتھ آگیا اے ،ميں نے وی اپنے لشکر کے اک معقول حصہ نوں اپنا شریک بنالیا اے ،آپ وی اپنے ہتھ ایتھے کافی فوج رکھدے نيں، آؤ پہلے اسيں دونے مل کے قسطنطنیہ نوں فتح کرکے موجودہ قیصر نوں اسیر کرلاں،اس طرح جدوں تخت قسطنطنیہ مینوں مل جائے گا تاں فیر اسيں دونے مل کے سلطان مراد خان دا مقابلہ کرسکن گے تے آپ ایڈریانوپل وچ بآسانی تخت نشین ہوکے ترکاں دے سلطان بن جاواں گے ،ایہ احمق شاہزادہ عیسائی شہزادہ دے فریب وچ آگیا، اس نے بلا تامل اپنی فوج لے کے تے عیسائی شہزادے دے نال ہوکے قسطنطنیہ دی طرف کوچ کردتا تے دونے نے جاکے قسطنطنیہ دا محاصرہ کرکے اپنی اپنی خود مختاری دا اعلان کردتا، مراد خان نے جدوں اس بغاوت وسرکشی دا حال سنیا تاں اوہ بہت جلد ایشائے کوچک توں فارغ ہوکے ایڈ ریا نوپل آیا، ایہ دونے شہزادے قسطنطنیہ دے نیڑے توں ہٹ کر مغرب دی جانب اک ندی پار جاپئے تے سلطان مراد خان دے مقابلہ دی تیاریاں کرنے لگے،مراد خان نے ایڈریا نوپل پہنچدے ہی قیصر پلیلو گس نوں لکھیا کہ فوراً میری خدمت وچ حاضر ہوکے جواب دو کہ ایہ نا معقول حرکت کیوں ظہور وچ آئی تے تسيں نے اپنے بیٹے نوں میرے بیٹے دے پاس بھیج کر کیوں ایہ فتنہ برپا کرایا قیصر اس سلطانی پیغام دے پہنچنے توں کانپ گیا تے اس نے خوف دی وجہ توں اپنی بے گناہی تے لا علمی دا ثبوت پیش کردے ہوئے ایہ وی لکھیا کہ انہاں باغی شہزادےآں دے گرفتار کرنے تے انہاں نوں انہاں دی نالائقی دی سزادینے وچ ہر طرح آپ دا شریک ہاں تے میری خواہش اے کہ باغیاں نوں گرفتار کرکے قتل کيتا جائے اس جواب نوں سن کر سلطان خود انہاں باغیاں دی طرف ودھیا تے ندی دے اس کنارے اُتے خیمہ زن ہوکے رات دے وقت تنہا اس طرف گیا تے باغیاں دے کیپ وچ پہنچ کے آواز دتی کہ تسيں وچوں جو شخص باغیاں دا نال چھڈ کے ہن وی ساڈے نال شام ل ہوجائے گا،اس دی خطا معاف کردتی جائے گی،سلطان دی آواز نوں پہنچیا کر تمام سپاہی تے سرمایہ دار جو شہزادے دے نال سن ،سلطان دے گرد آکے جمع ہوگئے تے صرف چند ترکاں تے چند عیسائیاں دے نال ایہ دونے شہزادے اوتھے توں فرار ہوئے ،آخر دونے مع اپنے ہمراہیاں دے گرفتار ہوکے آئے تے سلطان دی خدمت وچ پیش کيتے گئےسلطان مراد خان نے اپنے بیٹے نوں اپنے سامنے بلیا کے اَنھّا کرادتا تے فیر اس دے قتل ہونے دا حکم دتا؛چنانچہ اوہ قتل کردتا گیا، قیصر دے بیٹے نوں پابہ زنجیر قیصر دے پاس بھجوادتا تے لکھیا کہ اسنوں ہن تسيں خود اپنے ہتھ توں سزا دو جس طرح کہ ميں نے اپنے بیٹے نوں خود سزا دتی اے ،قیصر دے لئی ایہ وڈا نازک موقع سی، جے اوہ بیٹے نوں سزا دیندا اے تاں محبت پدری مانع ہُندی اے تے جے سزا نئيں دیندا تاں سلطان دی ناراضگی دا موجب ہُندا اے ،آخر اس نے بیٹے دی اکھاں وچ تیزاب ڈلواکر اَنھّا کرادتا تے زندہ رہنے دتا، سلطان نے ایہ سن کر کہ قیصر نے میرے حکم دی تعمیل وچ بیٹے نوں اَنھّا کرادتا، خوشی دا اظہار کيتا تے اس گل توں کوئی تعرض نئيں کيتا کہ اسنوں زندہ کیوں چھوڑدتا گیا لیکن حقیقت ایہ سی،کہ قیصر نے بیٹے نوں بالکل اَنھّا وی نئيں کرایا سی ؛بلکہ اس دی بینائی باقی رہی سی تے چند روز دی تکلیف دے بعد اکھاں اچھی ہوگئی سن۔
۷۸۹ھ وچ قراقونلو کماناں نے ایشائے کوچک دے مغربی حصے وچ زور پھڑ کر سلطان مرادخان دے خلاف علم مخالفت بلند کيتا،مقامِ قونیہ دے نیڑے میدان کار زار گرم ہويا، اس لڑائی وچ سلطان مراد خان دے بیٹے بایزید خان نے نہایت شدت تے سرعت دے نال حملہ کرکے حریف دی طاقت نوں پامال کردتا،بایزید خان دی اس جرأت وبہادیر دے عوض سلطان نے اسنوں یلدرم(برق) دا خطاب دتا، ايسے روزے توں بایزید یلدرم دے ناں توں مشہور ہويا،ترکماناں دا سردار چونکہ سلطان مراد خان دا داماد وی سی، اس لئی بیٹی نے باپ توں سفارش کرکے اپنے خاوند دی جان بچوادی تے اس حریف ریاست توں فیر صلح وآتشی دے تعلقات قائم ہوئے،اس دے بعد سلطان نے چند روز بروصہ وچ رہ کے ایشائے کوچک دے حالات نوں معائنہ کرنا تے اوتھے دے انتظام سلطنت نوں پہلے توں زیادہ مضبوط بنانا ضروری سمجھیا، ادھر یورپ وچ مسلماناں دے خلاف مخالفت تے جہاد دا جوش تاں پہلے ہی موجود سی، صلیبی لڑائیاں تے پادیاں دے جہادی وعظاں نے تمام براعظم یورپ وچ مسلماناں دی اک وڈی ہی مہیب تے قابلِ نفرت تصویر پیش کرکے نفرت دے سیلاب بہار رکھے سن ،اب جدوں کہ تھریس درومیلیا تے اس توں وی اگے تک دا ملک سلطان مراد کان دے قبضے وچ آکے مسلماناں دی نو آبادی بننے لگیا تاں تمام یورپ وچ ہلچل دا پیدا ہوجانا لازمی وضروری سی، ادھر شاہِ سرویہ،قیصر قسطنطنیہ تے پوپ روم نے یورپ دے تمام ملکاں وچ ترکاں دے خلاف جہاد کرنے دی ترغیب دینے دے لئی سفیر،ایلیچی تے مناد پھیلادتے سن ایہ بالکل ايسے قسم دی کوشش سی جو بیت المقدس نوں مسلماناں دے قبضے توں چھیننے تے ملک شام وچ صلیبی لڑائیاں دا سلسلہ جاری کرنے دے لئی یورپ وچ ہوئی سی،ترکاں دے بلقان وچ پہنچنے توں عیسائی لوک ملک شام نوں بھُل گئے تے انہاں نوں ہن اپنے ملکاں دا بچانا تے خطرہ توں محفوظ رہنے دی کوشش کرنا ضروری ولازمی ہوگیا،سلطان مراد خان ایشیائے کوچک وچ بیٹھیا ہويا انہاں حالات تے انہاں تیاریاں توں بے خبر تھا؛کیونجے اس زمانے وچ خبر رسانی دے ایداں دے ذرائع نہ سن کہ اوہ عین وقت اُتے اس گل توں واقف ہوجاندا کہ اس دی مخالفت وچ کس کسی قسم دیاں کوششاں کتھے کتھے کس کس طرح ہورہیاں نيں؟ ۷۹۱ء وچ سلطان مراد خان بروصہ وچ مقیم سی، ايسے سال خواجہ حافظ شیرازی تے حضرت خواجہ نقش بند (بہاء الدین) نے وفات پائی سی،ادھر سرویہ ،بلگیریا،البانیہ،ہنگری،گلیشیا،پولینڈ جرمنی، آسٹریا، اٹلی بوسینیا وغیرہ دی تمام طاقتاں تے قوماں متحدومتفق ہوکے سلطنتِ عثمانیہ دے استیصال اُتے مستعد ہوچکیاں سن، ۷۹۱ھ وچ سلطان مراد خان دے پاس بروصہ وچ خبر پہنچی کہ اوہ فوج جو چوبیس ہزار دی تعداد وچ رومیلیا دے اندر موجود سی،عیسائی لشکر کے مقابلے وچ برباد ہوگئی،یعنی سرویا تے بلگیریا دی فوجاں نے حملہ کرکے تے عہدِ اطاعت نوں بالائے طاق رکھ دے ویہہ ہزار ترکاں وچوں پندرہ ہزار نوں جامِ شہادت پلادتا اے تے تمام یورپی علاقہ تے دارالسلطنت ایڈریا نوپل خطرہ وچ اے ،اس خبر نوں سندے ہی سلطان مرادخان بروصہ دے چل کے سمندر نوں عبور کرکے ایڈریا نوپل پہنچیا تے اوتھے توں تیس ہزار دا اک لشکر اپنے سپہ سالار علی پاشا نوں دے کے اگے روانہ کيتا کہ دشمناں دے لشکر دی پیش قدمی نوں روکے تے خود ایڈریانو پل وچ ضروری انتظامات دی طرف متوجہ ہويا، ۷۹۲ھ وچ علی پاشانے بلگیریا دے بادشاہ سسوال نوں مغلوب ومجبور کرکے دوبارہ اطاعت اُتے آمادہ کرلیا،عیسائی ملکاں دے لشکراں نوں سرویہ دے بادشاہ نے سرویہ تے بوسینیا دی سرحداں اُتے مقام کسودا وچ جمع کيتا تے یورپ دے اس لشکر عظیم نے وڈی احتیاط دے نال اپنا کیمپ قائم کرکے سلطان مراد نوں خود پیغام جنگ دتا، مراد خان وی ہن پورے طور اُتے اک فیصلہ کن جنگ دے لئی تیار ہوچکيا تھا؛چنانچہ اوہ خود اپنی تمام فوج دا سپہ سالار بن دے ایڈریا نوپل توں روانہ ہويا تے پہاڑی دشوار گذار دراں نوں بے کردا ہويا کسودا دے میدان وچ نمودار ہويا،اس میدان وچ اک چھوٹی سی ندی سشنتز ا نامی بہندی اے ،اس دے شمالی جانب عیسائی کیمپ سی، دوسری جانب ۲۶ اگسٹ ۱۳۸۹ءمطابق ۷۹۲ھ نوں سلطان مراد نے جاکے قیام کيتا،عیسائیاں نے جدوں مسلماناں دے لشکر نوں اپنے آپ توں تعداد تے سامان وچ چوتھائی دے نیڑے دیکھیا تاں انہاں دے حوصلے تے وی ودھ گئے،عیسائی اس میدان وچ پہلے توں مقیم تے تازہ دم سن ،مسلمان یلغار کردے ہوئے اوتھے پہنچے سن تے دشوار گذار رستےآں نے انہاں نوں تھکادتا سی، عیسائیاں دے لئی ایہ علاقہ نواں تے اجنبی نہ سی، کیونجے اس علاقے دے باشندے انہاں دے دوست تے اسيں قوم ومذہب تے ہر طرح معین تے مدد گار سن لیکن مسلماناں دے لئی ایہ ملک غیر تے اجنبی سی، جس روز شام نوں سلطانی لشکر وچ پہنچیا اے اس دی شب وچ دونے لشکراں وچ مجالس مشورت منعقد ہُندی رہیاں، عیسائیاں وچوں بعض سرداراں دی رائے ہوئی کہ ايسے وقت رات نوں شب خون مار دے مسلماناں دا کم تمام کردتا جائے، لیکن چونکہ عیسائیاں نوں اپنی فتح دا کامل یقین سی، اس لئی انہاں دے دوسرے سرداراں نے اس رائے دی محض اس لئی مخالفت کيتی کہ رات دی تاریدی ميں مسلماناں دے اک وڈے حصے نوں بچ کر نکل جانے تے بھاگنے دا موقع مل جائے گا، حالانکہ اسيں انہاں وچوں اک متنفس نوں وی زندہ چھڈنا نئيں چاہندے، تے ایہ مقصددن دی روشنی ہی وچ خوب حاصل ہوسکے گا،ادھر عیسائیاں دی کثرت دیکھ کے مسلمان مرعوب سن ،سلطان نے مجلس مشورت منعقد دی تاں بعض سرداراں نے مشورہ دتا کہ بار برداری دے اونٹھاں دی قطار فوج دے سامنے نصب کيتی جائے تاکہ زندہ فصیل دا کم دے سکے، اس توں دوسرا فائدہ ایہ ہوئے گا کہ دشمن جدوں حملہ آور ہوئے گا تاں اس دے گھوڑے اونٹھاں نوں دیکھ کے بدکاں گے تے اس طرح انہاں دی صفاں دا نظام قائم نہ رہ سکے گا، اس رائے نوں سن کر سلطان دے وڈے بیٹے با یزید یلدرم نے مخالفت کيتی تے کہیا کہ ایہ ضعف تے خوف دی علامت اے اسيں ایسی کمزور تے پست ہمتی پیدا کرنے والی تدبیر اُتے عمل کرنا ہر گز مناسب نئيں سمجھدے سانوں دشمن توں کھلےمیدان وچ دو دو ہتھ کرنے نيں غرض ايسے قسم دیاں گلاں پیش ہُندی رہیاں تے سلطان اپنی کوئی مستقل رائے قائم نہ کرسکا، ادھر سلطان نے دیکھیا کہ ہويا وڈے زور توں چل رہی اے ،دشمن دی پشت دی جانب توں ہويا دے جھونکے آندے نيں تے مسلماناں دے چہرے اُتے آندھی تے غبار دے تھپئے لگدے نيں،ایہ علامت مسلماناں دے لئی بے حد نقصان رساں سی، اپنی قلت تعداد تے کمزوری نوں دیکھ کے سلطان مراد خان نے خدائے تعالیٰ دی جناب وچ دعا والتجا کرنی شروع دی صبح تک رو رو کر خدائے تعالیٰ توں دعاواں منگدا رہیا کہ الہی کفر واسلام دا مقابلہ اے تاں ساڈے گناہاں اُتے نظر نہ کر ؛بلکہ اپنے رسولِ عربی صلی اللہ علیہ وسلم تے دین متین دی لاج رکھ لے، انہاں دعاواں نے رحمت باری تعالی نوں اپنی طرف متوجہ کيتا تے صبح ہُندے ہی بارش شروع ہوئی،گرد وغبار دب کر موسم نہایت خوشگوار ہوگیا، تھوڑی دیر دے بعد بارش تے ہويا رکی،طرفین توں صفوفِ جنگ آراستہ ہوئیاں،سلطان مراد خان نے اپنے یورپی علاقے دے جاگیر داراں دی فوج دے دستے میمنہ اُتے متعین کيتے تے شہزادہ بایزید یلدرم نوں انہاں دی سرداری سپرد کی،میسرہ وچ ایشائی علاقےآں دی فوج متعین کرکے شہزادہ یعقوب نوں اس دی سرداری اُتے مامور کيتا،قلب وچ سلطان مراد خان خود اپنے باڈی گارڈ دے نال قائم ہويا تے بے قاعدہ سواراں،پیدیاں تے قراولی جنگ کرنے والے دستےآں نوں اگے بطور ہر اول مختلف ٹولیاں وچ بڑھادتا، ادھر عیسائی لشکر کے قلب دی فوج سرویا دے بادشاہ لازرس دے زیر کمان سی تے اس دا بھتیجا دستِ راست دا افسر تے شاہ بوسینیا دست چپ دی فوج دا سپہ سالار سی، دونے جانب دیاں فوجاں نہایت مستعدی جوش وخروش دے نال اگے بڑھاں تے اک دوسرے دے نیڑے پہنچ کے مصروفِ جنگ ہوئیاں،دوپہر تک نہایت پامردی تے جواں مردی دے نال طرفین نے جم کر داد شجاعت دتی تے فتح وشکست دی نسبت کوئی فیصلہ نہ ہوسکا،آخر سلطان دے بیٹے یعقوب دی فوج وچ آثار پریشانی ظاہر ہوئے تے اوہ قلب دی جانب پسپا ہونے لگی،ایہ دیکھ کے سلطان مراد خان اس طرف خود متوجہ ہويا تے وکھو وکھ ہونے والی صفاں نوں فیر درست کرکے مقابلہ اُتے جمادتا، اس روز سلطان مراد خان اک آہنی گرز ہتھ وچ لئے ہوئے سی تے اوہ اپنے ايسے گرز توں ہر مقابلہ اُتے آنے والے نوں مار گرادیندا سی، مقابلہ خوب تیزی توں جاری سی تے میدان وچ کشتاں دے پستے لگ رہے سن کہ عیسائی لشکرپر شکست دے علامات ظاہر ہونے شروع ہوئے تے اسلامی بہادراں دے سامنے عیسائی فوج دے قدم اکھڑے، مسلماناں نے نہایت پرجوش حملے شروع کردتے تے عیسائیاں دے سپہ سالار اعظم یعنی شاہ سرویا نوں گرفتار کرلیا،اس میدان وچ لاکھو عیسائی مقتول تے قریباً تمام انہاں دے وڈے وڈے سردار گرفتار ہوگئے،شاہ سرویا جدوں مقید مراد خان دے سامنے لیایا گیا تاں سلطان نے اسنوں بحفاظت قید رکھنے دا حکم دتا، عین اس حالت وچ جدوں کہ عیسائی میدان نوں خالی کررہے سن تے انہاں نوں کامل شکست حاصل ہوچکی سی،سرویا دے اک سردار دی روماہ بازی نے مسلماناں دی اس فتح عظیم نوں مسرت نوں منغص کردتا تفصیل اس اجمال دی ایہ اے کہ سرویا دے اس سردار نے مفرورین دے بھجدے ہوئے ابنوہ وچوں پرت کر اپنے گھوڑے دا رخ مسلماناں دی طرف پھیریا، تے تعاقب کرنے والے مسلماناں توں کہیا کہ مینوں زندہ گرفتار کرلو تے اپنے بادشاہ دے پاس لے چلو،ماں خود عیسائیاں توں متنفر ہوکے اپنے آپ نوں تواڈے ہتھ وچ گرفتار کراندا ہاں کیونجے مینوں سلطان توں بعض اہم تے نہایت ضروری راز دیاں گلاں عرض کرنی تے دین اسلام قبول کرنا اے ،مسلماناں نے اسنوں زندہ گرفتار کرلیا تے بعض فتح جدوں کہ سلطان دے سامنے کاص خاص قیدی پیش ہوئے رہے سن اس سردار نوں وی پیش کيتا تے نال ہی اس دی خواہش تے گرفتاری دے واقعہ نوں وی عرض کردتا ،سلطان نے خو ہوکے اسنوں اپنے نیڑے بلايا، اس نے نہایت ادب دے نال اگے ودھ کے سلطان دے پیر اُتے اپنا سررکھ دتا،جس توں سلطان تے اس دے درباریاں نوں تے وی زیادہ اس دی اطاعت وفرماں برداری تے اس دے قول دی صداقت دا یقین ہوگیا،اس دے بعد اس عیسائی سردار نے سلطان دے پیر اُتے توں اپنا سر اٹھایا تے اپنے کپڑےآں وچوں اک پیش قبض کڈ کے نہایت پھردی دے نال سلطان دے سینہ اُتے وار کيتا جس توں شدید زخم آیا تے حاضرین دربار نے فوراً اس سروین روباہ نوں ت دا بوٹی کرڈالیا، سلطان کویقین ہوگیا کہ اس زخم شدید توں جانبری ممکن نئيں؛چنانچہ اس نے حکم دتا کہ شاہ سرویا نوں قتل کردتا جائے،اس حکم دی فوراً تعمیل ہوئی تے ذرا ہی دیر دے بعد سلطان مراد خان نے جامِ شہادت نوش کيتا، اس طرح ۲۷ اگست ۱۳۸۹ ھ وچ کسودا دے میدان وچ یورپ دی متحدہ طاقت کوپامال کرنے دے بعد جدوں کہ سلطان مراد خان نے وفات پائی تاں سردارانِ لشکر نے سلطان دے وڈے بیٹے بایزید خان یلدرم دے ہتھ اُتے بیعت کرکے اسنوں اپنا سلطان بنایا، جنگ کسودا اس لئی وی دنیا دی عظیم الشان لڑائی سمجھی جاندی اے کہ اس لڑائی نے ثابت کردتا کہ عثمانیاں نوں تمام یورپ مل کے وی ہن یورپ توں نئيں کڈ سکدا، نال ہی اس لڑائی نے صلیبی لڑائیاں تے چڑھائیاں دا وی کاتمہ کردتا، کیونجے عیسائیاں نوں ہن اپنے ہی گھر دی فکر پڑ گئی تے شام دے فتح کرنے دا خیال انہاں دے دماغاں توں نکل گیا،اس لڑائی نے اس امر نوں وی ثابت کردتا کہ عیسائیاں دی ایہ شکست دنیا دی عظیم الشان شکستاں وچ شمار ہُندی اے ،سلطنتِ عثمانیہ دی اس فتح نے یورپ وچ عثمانیاں دے قدم مستقل طور اُتے جمادئیے، ادھر اسپین تے فرانس دے عیسائی جو غرناطہ دی اسلامی سلطنت نوں معدوم کرنے اُتے آمادہ سن کچھ سہم توں گئے تے غرناطہ دے مسلماناں نوں بعض سہولتاں خود بخود میسر ہوگئياں۔
سلطان مراد خان نے ۴۵ سال سلطنت دی تے ۶۳ سال دی عمر وچ وفات پائی،اس دے بیٹے بایزید خاں بلدرم نے باپ دی لاش نوں بروصہ وچ لیا کے دفن کيتا، سلطان مراد خان نہایت عقلمند،باہمت عالی حوصلہ ،صوفی مشرب، درویش سیرت،عابد زاہد تے باخدا شخص سی۔
سلطان بایزید خان یلدرم[سودھو]
ماں روا دی حفاظت تے نگرانی وچ اپنے دن بسر کر رہیا اے ،غرض ایہ کہ بایزید خاں یلدرم نوں سلاطین عثمانیہ دا پلا سلطان کہیا جاسکدا اے ،یورپی مورخین دا خیال اے کہ سلطان بایزید خاں یلدرم باوجود بہادر تے سپاہی منش انسان ہونے دے عثمانیاں وچ سب توں پہلا فرماں روا اے جو یورپ دی بد اعمالیاں تے برے مشیراں دی صحتب توں متاثر ہوکے شراب نوشی دے جرم دا مرتکب ہويا، جے ایہ بیان درست ہوئے تاں سانوں متعجب نئيں ہونا چاہیدا ؛کیونجے بایزید خان یلدرم دے آخری کارنامہ یعنی جنگ انگورہ دی ناعاقبت اندیشی نوں دیکھنے توں اس دی شراب نوشی دا کچھ کچھ ثبوت بہم پہنچ جاندا اے، یورپی مورخین سلطان بایزید خان نوں عیاشی تے بد چلنی دا مجرم وی دسدے نيں، سانوں اس اُتے وی حیرت زدہ ہونا چاہیدا کیونجے شراب خوری تے عیاشی وچ چولی دامن دا نال اے، اُتے اس توں انکار نئيں ہوسکدا کہ اک فاتح سلطان دی حیثیت توں اوہ بے نظیر شخص سی تے اپنی شمشیر خاراشگاف دی بدولت اس نے اپنے دشمناں نوں اپنے سامنے ترسان ولرزان تے سرنگون رکھیا سی، بایزید خاں یلدرم دی شراب خوری تے عیاشی دی حکایت جے صھیح اے تاں ایہ وی عیسائی سلاطین دی حکمت عملیاں تے خفیہ تبدبیراں دا نتیجہ سی کیونجے سلاطین عثمانیہ دے محلےآں وچ عیسائی سلاطین نے شروع ہی توں اپنی شہزادیاں داخل کرنے دا سلسلہ جاری کردتا سی، بایزید خاں یلدرم دے محل وچ وی شراب دی طرف متوجہ کرنے والی عیسائی شہزادیاں موجود سن،اس دے پیش روسلاطین اپنی مذہبی عصبیت تے ایمانی قوت دے سبب حبائل الشیاطین تے عیسائی خبیثات دے فریب تے کیدے آزاد رہے،مگر بایزید خان جو میدان جنگ وچ طاقتور توں طاقتور دشمن نوں خاطر وچ نہ لاندا سی، اپنے محلےآں دے نرم ونازک حریفاں توں مغلوب ہوگیا۔
بایزید خاں یلدرم ۷۹۵ھ توں ۷۹۹ء تک اپنی پرانی دارلاسلطنت ایڈریا نوپل تے یورپی میدان جنگ توں غیر حاضر یعنی ایشیاء کوچک وچ مقیم رہیا، ۷۹۹ھ وچ اس نے سنیا کہ یورپ دی تمام طاقتاں ہنگری دے بادشاہ سجنڈ دی تحریک وکوشش توں سلطنت عثمانیہ دے خلاف متحد ہوکے جنگ کيتی تیاریاں مکمل کرچکيتیاں نيں تے فوجاں دی نقل وحرکت شروع ہوگئی اے، اس مرتبہ علاوہ تے تمام عیسائی تے شاہاں تے قوماں دے فرانس وانگلستان وی اپنی پوری طاقت دے نال اس اتحاد وچ شام ل سن ،یعنی اٹلی ،فرانس تے انگلستان ،آسٹریا،ہنگری،پولینڈ،جرمنی وایشیا بوسینیا وغیرہ سب مکمل طور اُتے تیار ہوکے اس کئی سال دی مہلت وچ با اطمینان میدان وچ نکل سکے،قسطنطنیہ دا قیصر محض اس لئی کہ اوہ ہمہ اوقات سلطان بایزید خاں یلدرم دی ٹھوکراں وچ سی، علانیہ شرکت نہ کرس دا مگر خفیہ طور اُتے تے معنوی حیثیت توں اوہی اس جنگی تیاری دا باعث تے محرک اوّل تھا؛کیونجے ترکاں دی سلطنت دا سب توں زیادہ بدخواہ تے دشمن اوہی ہوسکدا سی، حالانکہ سلطان بایزید خاں یلدرم اس دی طرف توں بالکل مطمئن تے صاف سی عیسائیاں دی اس جنگی تیاری دا حال سن کر بایزید خاں یلدرم برق تے آندھی دی طرح یورپ پہنچیا،اس نے ایتھے پہنچ کے دیکھیا کہ روما دے پوپ یونیفس ناساں یورپ دے ملکاں وچ اپنا فتویٰ شائع کيتا اے کہ جو عیسائی ہنگری دے ملک وچ پہنچ کے مسلمان دے خلاف لڑائی وچ شریک ہوئے گا،وہ گناہاں توں بالکل پاک ہوجائے گا، اس توں پہلے فرانس وانگلستان وچ لڑائی چھڑی ہوئی سی مگر پوپ تے دوسرے بااثر عیسائیاں نے ،دونے ملکاں دے سلاطین نوں سمجھیا یا تے اس گل اُتے آمادہ کرلیا کہ بایزید خاں یلدرم دا قصہ پاک کرلینے تک ایہ لڑائی روکيتی جائے؛چنانچہ کاؤنٹ دتی نیورس ڈیوآف برگنڈی دے ماتحت علاقہ برگنڈی دے بہادراں دی اک زبردست فوج ہنگری دے بادشاہ سجنڈ دی اعانت دے لئی ہنگری دی جانب روانہ کيتی گئی،فرانس دے بہادراں دی اک زبردست فوج شہنشاہ فرانس دے تن چچیرے بھائیاں جیمس فلپ تے ہنری دے ماتحت مرتب ہوکے ہنگری دی جانب روانہ ہوئی،اس فوج وچ شہزادہ کاؤںت آف یوبھی شام ل سی، فرانس دے بوہت سارے نواب تے فخر ملک تے قوم بہادر سپہ سالار تے فرانس دا امیر البحر وی اپنی اپنی جمیعتاں لے کے وکھ روانہ ہوئے جرمن دے ٹیوٹا نک شہزادے تے وڈے وڈے کاؤنٹ اپنی اپنی زبردست فوجاں لے کے ہنگری وچ پہنچے،بو میریا دے بہادراں دی زبردست فوجاں ایکٹر پیلتن تے کاؤنٹ آف منپل گریڈ دے ماتحت روانہ ہوئیاں،آسٹریا دے سواراں دی اک فوج دا افسر ہر مین تے دوسری زبردست فوج دا افسر کاؤنٹ دتی سلی سی، اسی طرح اٹلی تے دور دراز دے جزیراں توں وی آزمودہ کار تے بہادر عیسائیاں دیاں فوجاں ہنگری دی جانب روانہ ہوئیاں،سینٹ جان یروشلم دے ماتحت وی عیسائیاں دی اک زبردست فوج آئی،اس طرح جدوں ہنگری وچ عیسائیاں دی افواج قاہرہ دا جماؤ ہوگیا،تو سجمنڈ شاہ ہنگری نے اپنی زبردست فوج نوں وی ہر طرف توں جمع کيتا تے والیشیا دے عیسائی بادشاہ نوں جو سلطان بایزید خاں یلدرم دی اطاعت قبول کرچکيا سی، لکھیا کہ ہن تواڈے لئے مناسب ایہی اے کہ بایزید یلدرم دی اطاعت ترک کرکے مع اپنی پوری طاقت دے ساڈے شریک ہوجاؤ، اس نے وڈی خوشی توں اس پیغام دا خیر مقدم کيتا تے جدوں عیسائی افواج دا ایہ سیلاب ا س دے ملک وچ داخل ہوکے گذرنے لگیا تاں اوہ وی مع اپنی پوری طاقت دے اس عیسائی سیلابِ عظیم وچ شام ل ہوگیا،مگر سرویا دے بادشاہ نے احتیاط توں کم لیا جو پہلے بادشاہ دے مقام کسودا وچ گرفتار تے مقتول ہونے دے بعد تخت نشین ہوکے بایزید یلدرم دا باج گذار مطیع بنا سی، اس نے اس عیسائی شکر دی شرکت اختیار نئيں کيتی،عیسائیاں دی عظیم الشان فوج دی ایہ خصوصیت قابلِ تذکرہ اے کہ اس مرتبہ جس قدر عیسائی فوج مختلف ملکاں دی جمع ہوئیاں سن،وہ سب دی سب ہی نہایت بہادر، تجربہ کار بارہیا دے جنگ آزمودہ سپاہیاں تے سپہ سالار اُتے مشتمل سن، اس لشکر کے تمام سپاہی تے تمام سردار عیسائی دنیا دے بہترین تے منتخب جنگ جو سن، اس لشکر کے سپہ سالاراں دا قول سی کہ جے آسمان وی ساڈے اُتے ٹُٹ پيا تاں اسيں اپنے نیزےآں دی نوک اُتے طرف ودھ،سجمنڈ شاہِ ہنگری نے جو سپہ سالارا عظم سی، عثمانی سلطنت دی حدود اُتے پہنچ کے حملہ آوری دا حکم دتا تے بہت جلد اک دے بعد دوسرا شہر فتح کرنا شروع کردتا،ہر اک قصبہ یا شہر جسنوں عیسائی فتح کردے سن ،خاک سیاہ بنادتا جاندا سی، اوتھے دے مسلمان باشندےآں تے محافظ سپاہیاں نوں نہایت بے رحمی توں قتل کيتا جاندا سی تے امن دی درخواستیا اطاعت دے اقرار اُتے وی کسی دی جان بخشی نئيں ہُندی سی، اس قتلِ عام وچ مردوِ عورتاں،بوڑھاں تے بچےآں وچ کوئی امتیاز نئيں بردا جاندا سی، عیسائی لشکر اک عام تباہی تے ہلاکت وبربادی بن دے عثمانیہ سلطنت دے علاقے نوں بے چراغ تے خاک سیاہ بناندا ہويا جدوں ودھنے لگیا تاں بایزید یلدرم دے پاس ایشیائے کوچک وچ خبر پہنچی تے اوہ اوتھے توں وڈی چھیندی دے نال ایڈریانوپل پہنچیا،سجمنڈ نوں اس گل دا یقین سی کہ وچ دردانیال دے اس پار پہنچ کے ایشائے کوچک نوں فتح کردا ہويا شام دے ملک وچ پہنچ سکےآں گا،ادھر قیصر قسطنطنیہ وی اپنے دل وچ خوش ہورہیا سی کہ جو عظیم الشان کم کسودا دے میدانِ جنگ وچ پورا نئيں ہوس دا سی اوہ ہن بحسن تے خوبی انجام نوں پہنچ جائے گا تے ہمیشہ دے لئی عثمانیاں دے خطرہ توں نجات میسر ہوجائے گی،بہت زیادہ ممکن سی کہ سلطان بایزید خاں یلدرم دے ایڈیا نوپل پہنچنے دے وقت دوسری طرف توں سجمنڈ وی اس عظیم الشان لشکر کے نال ایڈریا نوپل پہنچ جاندا تے بایزید خاں نوں اپنے حواس بجا کرنے توں پہلے ہی سخت پریشانی تے مصیبت دا سامنا ہُندا لیکن عیسائی لشکر قتل وغارت کردا ہويا جدوں شہر نکوپولس دے سامن پہنچیا تاں اوتھے دے صوبہ دار بوغلن بیگ نے وڈی ہمت تے ضواں مردی دے نال مقابلہ کيتا تے خوب مضبوطی دے نال محصور ہوگیا عیسائی لشکر نے نکوپولس دا محاصرہ کرلیا تے چند روز سستا نے تے آرام کرنے دا موقع غنیمت سمجھیا اس طرح شہر نکو پولس دے محاصرہ نے سلطان بایزید خان نوں موقع دتا کہ اس نے ایڈسیانوپل وچ پہنچ کے تے اس چھیندی وچ اپنی مناسب تیاری دے بعد نکو پولس دی طرف کوچ کردتا، عیسائیاں نوں ایتھے وی توقع سی کہ سلطان بایزید خان ایشیائے کوچک وچ بیٹھیا ہويا اے تے انہاں نوں یقین سی کہ اوہ ساڈی کثرت وطاقت دا حال سن کر ساحل یورپ اُتے اترنے دی جرأت کرنہ سکے گا، آخر ۲۴ دسمبر ۱۳۹۶ ء مطابق ۷۹۹ھ کہ کاؤنٹ دتی نیورس ڈیوک آف برگنڈی اپنے خیمے وچ کھانا کھارہیا سی، اس دے پاس بعض جاسوساں نے ایہ خبر پہنچائی کہ ترکاں دا لشکر نیڑے پہنچ چکيا اے ،اس خبر نوں سندے ہی ڈیوک مذکور تے دوسرے فرانسیسی سردار فوراً کھڑے ہوگئے تے خوشی خوشی سجمنڈ دے پاس پہنچ کے کہنے لگے کہ ترکاں دے مقابلے وچ اسيں لوک عیسائی لشکر دا ہراول قرار دتے جاواں تاکہ سب توں پہلے سانوں بایزید دے لشکر اُتے تلوار چلانے دا فخر حاصل ہو،سجمنڈ جوترکاں دے طریق جنگ توں واقف تے زیادہ تجربہ کار سی، اس نے کہیا کہ سب توں پہلے ترکاں دے بے قاعدہ تے نیم مسلح فوج دے دستے اگے بڑھاں گے،آپ لوک جو عیسائی لشکر کے لئے مایہ ناز نيں اُس لشکر کے مقابلہ اُتے تیار رہیاں جو سلطان بایزید خان دے جاں نثار تے سب توں زیادہ بہادر سپاہیاں اُتے مشتمل اے تے جوابتدائی مقابلہ دے بعد زبردست حملہ کريں گا، ڈیوک آف برگنڈی ایہ سن کر خاموش ہوگیا، مگر فرانس دے سرداراں یعنی لارڈاوہی کوکرسی تے امیر البحر تے مارشل بوسی وغیرہ نے اصرار کيتا کہ اسيں ہرگز اس گل نوں گوارہ نئيں کرسکدے کہ فرانس والےآں توں پہلے ہنگری والے جنگ وچ پیش قدمی کرن ایہ اُتے غرور تے پرجوش لفظاں سن کر نوجواناں نے خوشی دا اک نعرہ بلند کيتا تے اس جوش وغرور وچ انہاں ترکی قیدیاں نوں جواب تک قتل نئيں کيتے گئے سن ،فوراً قتل کردتا،لیکن انہاں نوں ایہ معلوم نہ سی کہ اسيں اُتے بہت جلد کِداں دی مصیبت وارد ہونے والی اے۔
سلطان بایزید یلدرم نے عیسائی لشکر کے نیڑے پہنچ کے ایداں دے موقع اُتے قیام کيتا کہ عیسائی لشکر تے سلطانی لشکر کے درمیان زمین دا اک بلند پشتہ حائل سی جس دی وجہ توں عیسائی لشکر سلطانی لشکر نوں نئيں دیکھ سکدا سی، سلطان نے اپنی چالیس ہزار منتخب تے مسلح افواج نوں میدان وچ جما کر باقی بے قاعدہ فوج دے دستےآں نوں مختلف ٹولیاں وچ اگے بڑھادتا، ادھر توں فرانسیسی سواراں نے بطور ہر اول پیش قدمی دی تے سجمنڈ باقی فوج لے کے آہستہ آہستہ اگے ودھیا، فرانسیسی فوج نے ترکی دے بے قاعدہ دستےآں نوں کچل ڈالیا تے نہایت سرعت دے نال اگے ودھ کے اس مرتفع ٹیلہ دی بلندی اُتے پہنچ گئے،جتھے سلطان بایزید خاں اپنی مسلح فوج دی خود سپہ سالاری کررہیا سی، بے قاعدہ ترکی دستےآں نے جو فرانسیسیاں دے حملہ توں اپنی اک تعداد نوں قتل کراکر منتشر ہوگئے سن، اس موقع توں فائدہ اٹھایا تے فوراً مجتمع ہوکے تے اپنی صفاں نوں درست کرکے انہاں حملہ آور سرانسیسیاں دے عقب وچ پہنچ کے حملہ کيتا، اس طرح عیسائی ہر اول ،یعنی فرانسیسی فوج جو سجمنڈ دے وڈے لشکر توں بہت دور اگے نکل آئی سی،اسلامی لشکر کے وچکار گھر گئی تے بہت زیادہ مقتول واسیہ ہوئی،بہت ہی تھوڑے آدمی کسی نہ کسی طرح بچ کر نکل بھجے، تے انہاں نے عیسائی لشکر کلاں نوں فرانسیسی لشکر دی اس مکمل تباہی دا حال سنایا جس توں عیسائیاں اُتے مسلماناں دی ہیبت طاری ہونے لگی اس دے بعد سلطان بایزید خاں نے عیسائیاں دے فوجی سمندر اُتے جو میدان جنگ وچ حدّ نگاہ تک اک نیستان دی شکل وچ پھیلا ہويا سی حملہ کيتا، مسلماناں دا ایہ حملہ جس جوش وخروش دے نال ہويا اے اس دا شایدان تجربہ کار تے منتخب جنگ جو عیسائیاں نوں پہلے توں اندازہ نہ سی، بجا طور اُتے کہاجاسکدا اے کہ بایزید یلدرم دا لشکر اک آہنی گرز سی جس نے میلےآں تک پھیلی ہوئی رتیے دی دیواراں نوں اپنی پیہم ضرباں توں ریزہ ریزہ کرکے خاک وچ ملادتا، بویریا آسٹریا تے ہنگری دی فوجاں نے جم کر تے ڈٹ کر مقابلہ کيتا مگر اوہ سب کھیرے تے ککڑی دی طرح مسلماناں دی خون آشام تلواراں توں کٹ کر خاک وخاں وچ مل گئے،اسی طرح جس نے قیام تے قرار نوں اختیار کيتا طمعہ تیغ ہوئے ا یا تاں بچ کر نکل گیا یا فتح منداں دے تعاقب توں اسیر ہوکے اپنے وجود اُتے افسوس کرنے لگا، غرض بہت ہی جلد لڑائی دا فیصلہ ہوگیا تے سلطان بایزید خان نے نکوپولس دے میدان وچ عیسائیاں دے اک ایداں دے زبردست تے ہر اک اعتبار توں مکمل ومضبوط لشکر نوں شکستِ فاش دتی کہ اس توں پہلے کسی میدان وچ عیسائیاں دی ایسی زبردست طاقت جمع نئيں ہوسکی سی،سجمنڈ شاہ ہنگری اپنی جان بچا کر لے گیا،لیکن فرانس وآسٹریا واٹلی تے ہنگری وغیرہ دے وڈے وڈے شہزادے ،نواب تے سپہ سالار قید ہوئے تے بعض میدان وچ مارے گئے،ڈیوک آف برگنڈی وی انہاں نوں قیدیاں وچ سی تے اوہ تمام عیسائی سردار جنہاں دے ناں اُتے آچکے نيں، سب دے سب قیدیاں وچ شام ل سن، نکوپولس دے اس معرکہ عظیم وچ ڈیڑہ لکھ دے نیڑے عیسائی مقتول ہوئے،فتح دے بعد سلطان نے میدانِ جنگ دے ہر حصہ دا خود جاکے معائنہ کيتا جو لاشاں توں پٹا پيا تھا؛چونکہ سلطان نوں تھاں تھاں اپنی فوج دے شہدا وی نظر آئے اس لئی سلطان نے نہایت افسوس دے نال کہیا کہ ایہ فتح سانوں بہت مہنگی پئی اے ،مینوں اپنے انہاں بہادراں دے خون دا بدلہ ہنگری توں لینا اے ،ایہ کہہ کے سلطان نے حکم دتا کہ قیدیاں نوں ساڈے سامنے پیش کيتا جائے، انہاں قیدیاں نوں کئی حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا،جن لوکاں نوں معمولی سپاہی سمجھیا گیا اوہ تاں غلام بناکر فوج وچ تقسیم کردتے گئے، تے کچھ جلاداں دے ذریعہ تلوار دے گھاٹ اتار دتے گئے، اک حصہ جو سرداراں اُتے مشتمل سی وکھ کيتا گیا، انہاں لوکاں دی مشکاں کسواکر تے رسیاں وچ بنھ کر وڈے وڈے شہراں وچ تشہیر دے لئی بھیج دتا گیا تاکہ لوکاں نوں معلوم ہوجائے کہ عیسائیاں اُتے مسلماناں نوں فتح عظیم حاصل ہوئی اے ،اک حصہ جو صرف شہزادےآں تے فرماں رواواں دی تعداد پچیس سی، انہاں نوں وچ ڈیوک آف برگنڈی وی شام ل سی، انہاں سب نوں سلطان نے اپنے ہمراہ لیا تے یورپ توں روانہ ہوکے اپنے ایشیائی دارالسلطنت بروصہ وچ آیا،ایتھے آکے اس نے انہاں پچیس شہزادےآں تے فرماں رواواں نوں اپنے سامنے بلیا کے کہیا کہ تسيں لوکاں نے ناحق میرے ملک اُتے حملہ کرنے دی تکلیف گوار دتی ميں خود ہنگری،آسٹریا،فرانس ،جرمنی تے اٹلی نوں فتح کرنے دا مصمم عزم رکھدا ہاں تے میرا ارادہ اے کہ وچ اٹلی دے شہر روما وچ پہنچ کے سینٹ پیٹرکی قربان گاہ وچ اپنے گھوڑے نوں دانہ کھلاؤں، اس لئی تسيں لوکاں توں ہن تواڈے ملکاں ہی وچ ملاقات ہوئے گی تے وچ بہت ہی زیادہ خوش ہواں گا جدوں کہ تسيں لوک پہلے توں زیادہ فوج تے زیادہ تیاری کرکے نال میرے مقابلہ اُتے میدان وچ آؤ گے،مینوں جے تواڈی طرف توں ذرا وی اندیشہ یاخوف ہُندا تاں وچ اس وقت تسيں نوں ایہ اقرار لے کے رہیا کردا کہ آئندہ کدی میرے مقابلے وچ آنے دا ارادہ سنہ کرو گے لیکن وچ تسيں نوں تاکید کردا ہاں کہ تسيں اپنے اپنے ملکاں وچ پہنچدے ہی فوج دی فراہمی تے لڑائی دی تیاری وچ مصروف ہوجاؤ تے میرے مقابلے دے لئی پورے طور اُتے مستعد رہو،ایہ کہہ کے سلطان بایزیدخان نے انہاں تمام شہزادےآں تے سرداراں نوں رہیا کردتا۔
اس دے بعد اوہ اپنی فوج لے کے یورپ پہنچیا تے اپنے اس ارادے دی تکمیل وچ مصروف ہويا جس دا اُتے ذکر آچکيا اے ،سب توں پہلے اس نے یونان دا رخ کيتا کیونجے یونان دے عیسائی مجاہدین خود مختارانہ طور اُتے ماقیصر قسطنطنیہ دے ایما توں نکو پولس دی لڑائی وچ عیسائی لشکر وچ شام ل سن ،تھرموپلی دے درے وچوں فاتحانہ گذردا ہويا اتھنز دی دیواراں دے تھلے پہنچیا تے ۸۰۰ ھ وچ اتھنز نوں فتح کرکے تیس ہزار یونانیاں نوں ایشیائے کوچک وچ آباد ہونے دے لئی روانہ کيتا،جب کہ سلطان خود فوج لے کے تھسلی نوں فتح کردا ہويا،اتھنز دی طرف گیا تاں اس نے سپہ سالاراں نوں آسٹریا تے ہنگری دی طرف فوجاں دے کے روانہ کردتا سی، جنہاں نے انہاں ملکاں دے اکثر حصوّں نوں فتح کرلیا سی، ہن سلطان بایزید خان نوں قیصر قسطنطنیہ دی ریشہ دوانیاں تے نیش زیناں دا بخوبی علم ہوچکيا سی، لہذا اسنے اتھنز دی فتح دے بعد قسطنطنیہ دے فتح کرلینے تے اس عیسائی سلطنت دے مٹادینے دا ارادہ کيتا لیکن قیصر نے اس مرتبہ وی اپنی ہوشیاری توں کم لیا تے سلطان تاجراں نوں کسی قسم دی تکلیف نہ ہونے پائے گی، انہاں شرائط اُتے سلطان بایزید خان یلدرم رضا مند ہوگیا تے اس نے قسطنطنیہ چھوڑدتا، ورنہ جو کم سلطان محمد خان ثانی فاتح قسطنطنیہ دے ہاتھو انجام پذیر ہويا اوہ ۸۰۰ ھ وچ بایزید یلدرم دے ہتھوں توں پورا ہوچکاسی، ایہ اوہ زمانہ سی کہ تیمور حُراسان تے ایران وچ اپنی حکومت کیتی بنیاد مضبوط کرکے تے ترکماناں دی گوشمالی توں فارغ ہوکے تے اپنے مقبوضات نوں سلطان بایزید دے مقبوضات دی سرحد تک پہنچیا کر ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا سی، قیصر قسطنطنیہ جو یورپ وچ اپنی ریشہ دوانیاں تے عیسائیاں دی زور آزمائیاں دے نتائج جنگ کسودا تے جنگ نکو پولس وچ دیکھ چکيا سی، اب اپنی اس مجبوری تے ذلت نوں دیکھ کے اک مرتبہ فیر آمادہ کوشش ہويا۔
سلطان بایزید خاں یلدرم جدوں یونان تے اتھنز نوں فتح کرچکيا تے قیصر دا حال بہت ہی پتلا ہونے لگیا تاں اُس نے فوراً اک قاصد تیمور دی خدمت وچ روانہ کيتا تے اُس نوں اک خط دتا جس وچ لکھیا سی کہ میری سلطنت بہت پُرانی اے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم تے خلفائے راشدین دے زمانے وچ وی قسطنطنیہ دے اندر ساڈی سلطنت موجود سی،اس دے بعد بنو امیہ تے بنو عباس دے زمانے وچ وی خلفاء توں بار بار ساڈی صلح ہوئی تے کسی نے قطنطنیہ دے لینے دا قصد نئيں فرمایا لیکن ہن عثمانی سلطنتنے اکثر ساڈے مقبوضات کھو لئے نيں تے ساڈے دار السلطنت قسطنطنیہ اُتے اُس دا دانت اے ،ایسی حالت مین سخت مجبور ہوکے اسيں آپ توں امداد دے خواہاں نيں تے ظاہر اے کہ آپ دے سوا اسيں تے کِسے توں خواہانِ امداد ہوئے وی نئيں سکدے، آپ نوں جے بایزید خاں یلدرم دے مسلمان تے ساڈے عیسائی ہونے دا خیال ہوئے تاں آپ نوں واضح رہے کہ بایزید خان نوں اس طرف یورپ وچ مسلسل فتوحات حاصل ہورہیاں نيں تے اس دی طاقت وڈی تیزی توں ترقی پذیر اے ،وہ بہت جلد اس طرف توں مطمئن تے فارغ ہوکے آپ دے مقبوضہ ملکاں اُتے حملہ آور ہوئے گا تے اُس وقت آپ نوں اُس دے زیر کرنے وچ مشکلات دا سامنا ہوئے گا،بایزید خاں نے سلطان احمد جلائر تے قرایوسف ترکمان نوں جو آپ دے مفرور باغی نيں اپنے ایتھے عزت دے نال مہمان رکھ چھڈیا اے تے ایہ دونے باغی اُس نوں آپ دے خلاف جنگ کرنے تے مشورہ دینے وچ برابر مصروف نيں،ایہ گل وی آپ دے لئی کچھ کم بے عزت دی نئيں کہ آپ دے باغی سلطان بایزید خاں دے پاس اس طرح عزت واکرام دے نال رہیاں تے اُنہاں نوں واپس طلب نہ کرسکن، پس مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ ایشیائے کوچک اُتے حملہ کرن کیونجے اس ملک نوں قدرتی طور اُتے آپ دے قبضے وچ رہنا چاہیدا تے بایزید خاں یلدرم دے فتنے توں سانوں بچاواں،ہم توں جو کچھ ممکن ہوئے گا آپ دی امداد کرن گے،قیصر کایہ خط اگرچہ اپنی نفسانی اغراض اُتے مشتمل سی تے تیمور ایسا بیوقوف نہ سی کہ اپس دی خود غرضانہ گلاں وچ آجاندا،لیکن اس خط وچ باغیاں دی پناہ دہی دا تذکرہ کچھ ایداں دے لفظاں وچ کیہ گیا سی جنہاں دا تیمور دے دل اُتے کچھ نہ کچھ اثر ضرور ہويا، قیصر قسطنطنیہ دا ایہ خط تیمور دے پاس اُس وقت پہنچیا جدوں کہ اوہ دریائے گنگ دے کنارے پہنچ کے ہردوار وچ مقیم تے ہندوستان دے مشرقی صوبےآں دی طرف ودھنے دا قصد کررہیا سی، قیصر قسطنطنیہ دے اس خط نوں پڑھ کر اُس نے کوئی تسلی بخش جواب قاصد نوں نئيں دتا؛بلکہ فوراً ہی اُس نوں رُخصت کردتا، مگر اس خط دے مضمون نے اندر ہی اندر اُس دے دل اُتے ایسا اثر کيتا کہ اُس دا دل ہندوستان توں اُچاٹ ہوگیا تے اوہ ہندوستان دے اس نو مفتوحہ ملک نوں کسی معقول انتظام دے اوداں ہی چھڈ کے ہردوار توں جلد جلد منزلاں طے کردا ہويا پنجاب توں سمر قند دی جانب روانہ ہويا۔
ہندوستان دے اک لکھ قیدی جو اُس دے ہمراہ سن تے سفر وچ گراں باری دا باعث سن اُس نے راستے وچ قتل کرادئیے،سمر قند پہنچ کے اُس نے خوب تیاری دی تے اس گل اُتے آمادہ ہوگیا کہ عثمانی سلطان توں اول دو دو ہتھ کرکے اس گل دا فیصلہ کرلیا جائے کہ اسيں دونے وچوں کسی نوں دنیا دا فاتح بننا چاہیدا،اس عرصہ وچ تیمور دے پاس برابر یلدرم دی فتوحات دے حالات پہنچدے رہے، تے اوہ اپنے اس رقیب توں لرنے اُتے مستعد ہُندا گیا ،اُدھر بایزید یلدرم قسطنطنیہ دے عیسائی قیصر نوں اپنا باج گذار بنا کے تے ہنگرو آسٹریا دی فتوحات نوں تکمیل تک پہنچیا کر اپنے اس ارادے دی تکمیل اُتے آمادہ ہويا کہ شہر روما نوں فتح کرکے سینٹ پیٹر دے مشہور گرجا وچ اپنے گھوڑے نوں دانہ کھلائے لیکن اُس نوں ایہ خبر پہنچ گئی کہ قیصر قسطنطنیہ نے اُس دے خلاف تیمور دے پاس سفارت بھیجی اے تے اوہ سلطان بایزید خان دی خراج گذاری نوں اپنے لئے موجب ذلت سمجھ کر ہتھ پیر مارنے وچ مصروف اے ،سلطان بایزید خان یلدرم نوں تیمور توں تویہ توقع ہرگز نہ سی کہ اوہ قیصر دا حمایتی بن دے میرے توں لڑنے آئے گا تے نہ اُس نوں تیمور دا کچھ خوف سی، لیکن اُس نے ضروری سمجھیا کہ قیصر دا قصہ اوّل پاک کردتا جائے،اس دے بعد اٹلی اُتے حملہ کيتا جائے؛چنانچہ اُس نے قیصر توں جواب طلب کيتا تے کوئی معقول جواب نہ پاکر قسطنطنیہ دے محاصرہ دی تیاری شروع کردتی۔
اُدھر تیمور نے سمر قند توں روانہ ہوکے تے ایشیائے کوچک دے مغربی سرحد اُتے پہنچ کے آذر بائیجان تے ارمینیا وچ قتل عام دے ذریعہ خون دے دریا بہائے تے اس علاقے اُتے اپنی ہیبت دے سکے بٹھائے، آذر بائیجان وارمینیا نوں فتح کرنے دے بعد تیمور نوں سلطان بایزید یلدرم توں چھیڑ چھاڑ کرنے دا بخوبی موقع مل گیا سی کیونجے ہن اُس دے سامنے عثمانیہ سلطنت دی حدود سن تے درمیان وچ کوئی علاقہ حائل نہ سی، آذربائیجان دا ملک جو بفراسٹیٹ یعنی حدِّ فاصل علاقہ دی حیثیت رکھدا سی تیمور نے فتح کرلیا سی، آذر بائیجان دے فرماں رواواں دا طرزِ عمل انہاں دونے اسلامی شہنشاہاں نوں اک دوسرے نال جنگ آزما کر انے دا موجب ہورہیا سی، ایہ سرحدی حکام جدوں کدی عثمانیہ سلطنت توں ناراض ہُندے تاں تیمور توں امداد طلب کردے تے جدوں تیمور توں ناراض ہُندے تاں عثمانی سلطان توں مدد طلب کردے،اسی سلسلہ وچ ميں قرایوسف ترکمان فرماں روائے آذربائیجان تیمور توں خائف وترساں تے آوارہ ہوکے سلطان بایزید یلدرم دے پاس چلا گیا سی تے اس گل دا خواہاں سی کہ عثمانی سلطان تیمور دے مقابلے وچ اُس دی مدد کرکے اُس دے ملک وچ اُس دے تخت نشین کرادے تیمور نے جدوں آذر بائیجان نوں فتح کرلیا تاں بایزید یلدرم نے اک مختصر سی فوج دے نال اپنے بیٹے طغرل نامی نوں اپنے سرحدی شہر سیوا س وچ بھیج دتا کہ جے تیمور اس طرح نوں ودھے تاں اسنوں روکے ،تیمور نے عثمانی سلطان توں چھیڑ چھاڑ کرنے وچ چھیندی وشتاب زدگی توں کم نئيں لیا ؛بلکہ وڈی احتیاط دے نال تیاریاں وچ مصروف رہیا اُس نے اپنے تمام مقبوضات وچ گشتی احکام روانہ کرکے تجربہ کار سپاہی تے انتخابی فوجاں طلب کيتياں،اُدھر جاسوساں دی اک وڈی تعداد فقیراں ،درویشاں ،صوفیاں،واعظماں ،تاجراں،سیاحاں دی شکل وچ سلطنت عثمانیہ وچ داخل کردتی تے اک وڈی تعداد تجربہ کار جاسوساں دی خاص سلطان بایزید خان دے لشکر وچ بھیجی کہ اوہ جاکے انہاں مغلاں نوں جو ایشیائے کوچک وچ بود وباش رکھنے دے سبب بایزید دے لشکر وچ شام ل تے اُس دے ایشیائی لشکر دا جز واعظم سن بہکاواں تے سمجھاواں کہ مغلاں دا قومی فرماں روا تے سردار تیمور اے تیمور دے مقابلے وچ بایزید یلدرم ترکی سلطان کانال دینا قومی غداری تے وڈی بے عزتی دی گل اے ؛چنانچہ تیمور دی ایہ خفیہ حملہ آوری وڈی کارگر ثابت ہوئی،بایزید یلدرم دی فوج دا اک وڈا حصہ سلطان توں بددل تے بغاوت اُتے آمادہ رہنے لگا،تیمور دے انہاں جاسوساں نے سلطان کےلشکر وچ ایہ خیال وی پھیلادتا کہ سلطان فوج نوں وڈی وڈی تنخواہاں تے مالِ غنیمت وچ زیادہ حصہ دینے وچ بخل توں کم لیندا اے حالانکہ تیمور دے سپاہی بہت آسودہ حال تے فارغ البال رہندے نيں۔
اس انتظام توں فارغ ہوکے تیمور نے مناسب سمجھیا کہ شام تے مصر دا ملک اوّل فتح کرلاں اُس نوں معلوم سی کہ مصر دا چرکسی بادشاہ فرج بن برقوق بایزید خان یلدرم دا دوست اے ،جب ملکِ شام اُتے حملہ کيتا جائے گا تاں اوہ دمشق دے بچانے نوں ضرور ملکِ شام وچ آجائے گا تے چونکہ اوہ تنہا کمزور اے اُس دا شکست دینا نہایت آسان کم اے گھٹ توں گھٹ دمشق تے شام اُتے قبضہ ہوجانے توں بایزید خاں یلدرم نوں مصریاں تے شام یاں دی جانب توں کوئی امداد نہ پہنچ سکے گی؛چنانچہ اُس نے اُدھر تاں بایزید خاں یلدرم نوں خط لکھیا کہ ساڈا باغی قرایوسف ترکمان تواڈے پاس اے اُس نوں ساڈے پاس بھیج دو، ورنہ اسيں تواڈے ملک اُتے چڑھائی کرن گے تے ادھر اپنی فوج لے کے ۸۰۳ھ وچ حلب دے راستے ملک شام اُتے حملہ آور ہويا، تیمور دا خیال صحیح ثابت ہويا تے تیمور حالے حلب ہی وچ پہنچیا سی کہ شاہِ مصر فوراً دمشق وچ آموجود ہويا،دمشق اُتے لڑائی ہوئی تے مصر دے چرکسی فرماں روا نوں شکست کھا کر مصر دی طرف بھاگنا پيا،مصری فوج تیموری لشکر توں بہت مرعوب ہوگئی تے تیمور نے شام دے شہراں وچ قتل عام کراکر تے جابجا کلہ مینار بناکر لوکاں نوں خوف زدہ بنادتا اس طرح اپنا مقصد پورا کرکے تیمور بغداد دی طرف متوجہ ہويا تے بغداد نوں وی بزدورشمشیر فتح کرلیامایتھے اُس دے پاس سلطان بایزید خاں یلدرم دے کولوں خط دا جواب ملیا جس وچ تیمور دی درخواست نوں نہایت حقارت دے نال روکیا گیا سی۔
تیمور پہلے توں جاندا سی کہ بایزید بلدرم کيتا جواب دے گا تے ايسے لئے اوہ ہر اک ممکن تدبیر وچ پہلے ہی توں مصروف سی، اس جواب نوں پاکر اُس نے بغداد وچ وی زیادہ ٹھہرنا مناسب نہ سمجھیا ؛بلکہ اس تعداد توں سیدھا آذر بائیجان دی طرف روانہ ہويا جتھے اس نے اپنے دوسرے ملکاں توں وقتاً فوقتاً امداد اں طلب کيتی سن،ایتھے پہنچ کے اُ س نے بغداد وچ وی زیادہ ٹھہرنا مناسب نہ سمجھیا؛بلکہ اس تعداد توں سیدھا آذر بائیجان دی طرف روانہ ہويا جتھے اس نے اپنے دوسرے ملکاں توں وقتاً فوقتاً امداد داں طلب کيتی سن، ایتھے پہنچ کے اُس نے نہایت دور اندیشی تے ہوشیاری دے نال رسد رسانی تے خبر رسانی، جاسوسی وغیرہ دے محکمےآں نوں ترتیب دتا تے تمام ضروری تھاںواں اُتے پہلے توں سامانِ جنگ تے رسد رسانی دے لئی اہل کار تے زبردست عملہ مقرر ومامور کردتا،ایہ اوہ زمانہ سی کہ یزید خاں یلدرم نے قسطنطنیہ دا محاصرہ کرلیا سی تے قسطنطنیہ دی فتح توں بہت ہی جلد فارغ ہونے والا سی، اُس نے شام دی فتح تے فج بن برقوق شاہ مصر دی شکست دا حال سُن کر قرایوسف ترکمان نوں اک فوج دے کے روانہ کيتا کہ بلا تامل شام وچ پہنچ کے تیموری عاملاں نوں قتل واسیر کرکے ملک شام اُتے قبضہ کرے تے خود تیمور دے مقابلہ نوں روانہ ہويا، قسطنطنیہ دی فتح نوں اس نے دوسرے وقت دے لئےملتوی کردتا، بہت زیادہ ممکن سی کہ ملکِ شام دے کھو لینے اُتے اکتفا کرکے بایزید یلدرم خاموش ہوجاندا تے تیمور نال جنگ کرنا یعنی خود اُس اُتے حملہ آور ہونا ضروری نہ جاندا،کیونجے اوہ مسلمان بادشاہاں توں لڑنے دا شوق نہ رکھدا سی اُس اُتے حملہ آور ہونا ضروری نہ جاندا ؛کیونجے اوہ مسلمان بادشاہاں توں لڑنے دا شوق نہ رکھدا سی اُس نوں تاں حالے یورپ دے رہے ہوئے ملکاں دے فتح کرنے دا خیال سی تے اوہ عیسائیاں ہی نوں اپنی شمشیر خار اشگاف دے جوہر دکھانا چاہندا سی جنہاں نوں جنگ نکو پولس وچ سکت ہزیمت دے کے مرعوب بناچکيا سی تے ہنگری وآسٹریا دی فتح دے بعد قسطنطنیہ ورومافتح کرکے گرجا وچ اپنا گھوڑا بنھن دا مصمم ارادہ کرچکيا سی، مگر تیمور کئی سال توں نہایت سرگرمی دے نال بایزید توں لڑنے تے اُس نوں شکست دینے دی کوششاں وچ مصروف سی، دوسرے لفظاں وچ کہیا جاسکدا اے کہ بایزید یلدرم عیسائی طاقت نوں دُنیا توں نابود کرنے اُتے تلا ہويا سی تے تیمور بایزید نوں نابود کرنے تے عیسائیاں نوں بچانے اُتے آمادہ سی۔
تیمور نے اپنے تمام سامان نوں مکمل کرلینے دے بعد بایزید دے سرحد شہر سیواس اُتے حملہ کردتا جتھے یزید دا بیٹا بطور قلعہ دار موجود سی، بایزید دے بیٹے ارطغرل نے وڈی بہادری تے پامردی دے نال قلعہ بند ہوکے مدافعت کی،تیمور نے سب توں پہلے ايسے قلعے اُتے اپنی قلعہ گیری دے ساماناں نوں آزمایا،اُس نے قلعہ دا محاصرہ کرکے باہر توں قلعہ دیاں بنیاداں کُھداوانی شروع کيتياں، تھوڑے تھوڑے فاصلہ اُتے عمیق گڑھے کھود کر تے بنیاد دے تھلے توں مٹی کڈ کے لکڑی دے مضبوط شہتیر بنیاد دے تھلے کھڑے کردیئیے فیر انہاں گڑھاں تے شہتیراں اُتے معلق کردتا گیا، فیر انہاں تمام شہتیراں وچ اگ لگادتی گئی، شہتیراں دے جلنے توں قلعہ دی تمام دیوار یک لخت زمین وچ دھنس گئی، اس طرح ی دا یک اپنے آپ نوں بے پناہ دیکھ کے محصورین نے ہتھیار ڈال دتے تے سب دے سب جنہاں دی تعداد چار ہزار سی گرفتار ہوگئے،جس طرح سیواس دے قلعہ نوں زمین وچ غرق کرنے دا طریقہ تیمور نے عجیب وغیرب اختیار کيتا سی ايسے طرح اُس نے انہاں ترک قیدیاں دے نال سفاکی وبے دردی دا سلوک وی بہت ہی عجیب تے غریب کيتا،یعنی اُس نے بجائے اُس دے کہ اُنہاں نوں جان دی امان دیندا سب دی مشکاں کسواواں تے اُنہاں دے سراں نوں اُنہاں دے گھٹناں دے درمیان لے جاکے رسیاں توں جکڑ کر گٹھری دی طرح بندوھادتا، فیر گہری گہری خندقاں کُھدواکر اُنہاں وچ سب نوں ڈال دتا، اُنہاں خندقاں یاباں کہئے کہ قبراں اُتے تختے رکھیا کر اُتے توں مٹی ڈال دتی گئی، زندہ درگور کرنے دے جدوں اس ظالامانہ فعل دا تصور کيتا جاندا اے تاں بدن دے رونگٹے کھڑے ہوجاندے نيں۔
بایزید یلدرم نے جدوں اپنے بیٹے تے چار ہزار اسيں قوم ترکاں دے اس طرح ہلاک ہونے دا حال سُنا تاں اوہ اپنے ہوش وچ نہ رہیا،غالباً تیمور دا وی ایہی منشاء سی کہ بایزید آپے توں باہر ہوکے عقل تے خرد توں بیگانہ ہوجائے تے فوراً مقابلہ اُتے آجائے،بایزید یلدرم توں اس دے بعد جوبداحتیاطی تے ناعاقبت اندیشی ظہور وچ آئی اُس نوں غصہ تے غضب دا نتیجہ سمجھ لیجئے یا اُس الزام دا نتیجہ قرار دیجئے جو شراب خوری دے متعلق اُس اُتے لگایا گیا اے ،بہرحال اس دے بعد جنگی حزم تے احتیاط دے معاملہ وچ تیمور ہر اک اعتبار توں پورا تے بایزید ناقص ثابت ہُندا اے ،حالانکہ اس توں پہلے تک بایزید یلدرم توں جنگی معاملات وچ کوئی غلطی سرزد نئيں ہوئی سی تے اوہ اپنے آپ نوں وڈا قابل تے لائق تعریف ثابت کرچکيا سی، بایزید تیمور دی طاقت توں واقف سی تے اوہ جاندا سی کہ اس ۶۹ سال دی عمر دے بُڈھے دشمن دی ساری عمر لڑائیاں وچ صرف ہوئی اے اُس دے پاس ایہ خبر وی پہنچ چکی سی کہ تیمور دی رکاب وچ پنج لکھ توں اُتے انتخابی فوج موجود اے ،بایزید اس چھیندی وچ جس قدر فوج جمع کرسکدا سی اُس نے جمع دی تے رسیواس دی طرف جتھے اُس دا بیٹا زندہ درگور کيتا گیا سی تے اُس دا دشمن اپنی فوج لئے ہوئے پيا سی ودھیا، اُس دی فوج وچ اُس دی عیسائی بیوی دا بھائی شاہ سرویا تے بقول ہور فرانسیسی بیوی دا بھائی اک فرانسین سردار وی موجود سی جو ویہہ ہزار سواراں دا افسر سی، بایزید نوں سرعت رفتار دے نال آندا ہويا سُن کر تیمور نے اک نہایت ہی موثر سپاہیانہ چال چلی جواُس نے پہلے ہی توں سوچ رکھی سی تے اُس دے متعلق ہر قسم دا انتظام پہلے توں کرلیا سی، بایزید نے سیواس دی طرف اپنی فوج دے بعض حصے پہلے روانہ کردتے سن تے ہر قسم دا ضروری سامان وی نال لے لیا سی، تیمور اُس وقت تک کہ بایزید دا لشکر سیواس دے نیڑے پہنچیا اوتھے مقیم رہیا،جب اُس نوں معلوم ہويا کہ بایزید جو پِچھے آرہیا اے اپنا راستہ نہ بدل سکے گا تاں اوہ سیواسنوں چھڈ کے تے اوتھے توں کترا کر جنوب دی طرف حل دتا تے مغرب دی جانب مڑکر سیدھا شہر انگورہ دی طرف گیا تے جاکے شہر انگورہ دا محاصرہ کرلیا،یزید یلدرم جدوں سیواس دے نیڑے پہنچیا اوتھے مقیم رہیا، جدوں اُس نوں معلوم ہويا کہ بایزید جو پِچھے آرہیا اے اپنا راستہ نہ بدل سکے گا تاں اوہ سیواسنوں چھڈ کے تے اوتھے توں کترا کر جنوب دی طرف حیل دتا تے مغرب دی جانب مڑکر سیدھا شہرانگورہ دی طرف گیا تے جاکے شہر انگورہ دا محاصرہ کرلیا،یزید یلدرم جدوں سیواس پہنچیا تاں اپنے بیٹے دے مقتل نوں دیکھ کے غم تے غصہ توں بیتاب ہوگیا،لیکن اُس نے تیمور تے اُس دی فوج نوں اوتھے نہ پایا؛بلکہ اُس نوں معلوم ہويا کہ تیمور اپنی فوج لے کے سیواس توں دو سو پنجاہ میل مغرب دی جانب اندرون ملک،یعنی شہر انگورہ وچ جاپہنچیا اے ،شہراانگورہ دی تباہی دا تصور بایزید یلدرم دے لئی سیواس دی تباہی توں وی زیادہ رنجم دہ سی تے تیمور دے اس طرح ایشیائے کوچک دے قلب وچ پہنچ جانے نوں اوہ برداشت نئيں کرسکدا سی، ہن اُس دے لئی مناسب ایہی سی کہ اوہ خشم اندیشہ سوز دا مغلوب نہ ہُندا تے قرایوسف ترکمان تے شام ی ومصری سرداراں نوں تیز رفتار قاصداں دے ذریعہ اطلاع دے کے تیمور دی طرف ودھنے دی طرف دعوت دیندا تے خود تیمور نوں اپنے ملک وچ ہر طرف توں گھیر کر بند کرنے تے اُس دے ذرائع رسد رسانی نوں منقطع ومسدود کرنے دی تدبیراں عمل وچ لاندا تے تیمور جے مغرب دی جانب بڑھدا تے شہراں نوں برباد کردا تاں ایہ کم اُس نوں کرنے دیندا کیونجے اس دے چاراں طرف اوہ علاقے سن جتھے عثمانی جاگیردار تے سلطنت عثمانیہ دے فدائی ترک بکثرت آباد سن تے چاراں طرف توں وڈی زبردست فوجاں مجتمع ہوکے تیمور دے لشکر نوں اپنی حملہ آوریاں دا مرکز بناسکدیاں سن،اس طرح تیمور نوں جال وچ پھنسا کر گرفتار کرلینا بایزید دے لئی کچھ وی مشکل نہ سی، مگر تیمور بایزید دے مزاج توں یقیناً خوب واقف سی تے اوہ جاندا سی کہ میرا حریف اس قدر مآل اندیشی نوں ہرگز کم وچ نہ لاسکے گا؛چنانچہ ایسا ہی ہويا تے بایزید جو وڈی آسانی توں چار لکھ فوج سیواس دے میدان وچ جمع کرنے دا اہتمام کرچکيا سی تے تیمور توں کسی طرح مغلوب ہونے والا نہ سی، جوشِ غضب وچ بلاتامل دو منزلہ تے سہ منزلہ یلغار کردا ہويا سیواس توں انگورہ دی طرف چلا اس تیز رفتاری تے مسلسل سفر وچ صرف اک لکھ ویہہ ہزار فوج اُس دے ہمراہ رہ سکی، ایہی شتاب زدگی بایزید یلدرم دی سب توں پہلی تے سب توں وڈی غلطی سی،بایزید یلدرجب اپنی اس تھکی ماندی اک لکھ ویہہ ہزار فوج نوں لے کے انگورہ دے متصل پہنچیا اے تاں تیمور اپنی پنج لکھ توں زیادہ فوج نوں جو خوب تازہ دم تے ہر طرح مقابلہ دے لئی تیار سی لئے ہوئے بہترین مقام اُتے خیمہ زن سی، تیمور نے اپنی فوج دے لئی شہر انگورہ دے شمال ومغرب وچ بہتر توں بہتر موقع انتخاب کرلیا سی تے جتھے جتھے خندق یاد مدمے دی ضرورت سی تیار کراچکيا سی، بایزید یلدرم نے تیموری لشکر گاہ دے شمال دی جانب تے ایہ ظاہر کرنے دے لئی کہ وچ تیمور دی اس عظیم الشان فوج نوں خاطر وچ مطلق نئيں لاندا نیڑے دے اک مرتفع پہاڑی علاقے وچ لے جاکے اوّل شکار وچ مصروف ہويا تے جنگل دا سپاہیاں توں محاصرہ کراکر چنگیزی طریقہ توں دائرہ نوں چھوٹا کرنا تے جنگلی جانوراں نوں اک مرکز دی طرف لیانا شروع کرایا،جتھے سلطان تے اُس دے سردار جانوراں دے شکار کرنے وچ مصروف سن ،اس شکار وچ تھکی ماندی فوج نوں پانی نہ ملنے دی سخت تکلیف برداشت کرنی پئی تے جو وقت سپاہیاں نوں آرام کرنے تے سستانے دے لئی ملنا چاہیدا سی اوہ اس محنت تے تشنگی دے عالم وچ بسر ہويا جس وچ پنج ہزار سپاہی پیاس دے مارے مرگئے تے فوج دے دل توں سلطان دی محبت کم ہوگئی،اب جو شکار توں اپنے کیمپ دی طرف واپس ہويا تاں معلوم ہويا کہ کیمپ اُتے دشمن نے قبضہ کرلیا اے ،اس دے جس پانی دے چشمہ اُتے عثمانی لشکر دا گذر ممکن سی اُس چشمہ نوں اُتے توں بند لگیا کر تے دوسری طرف توں اُس دا رخ پھیر کر تیمور دی دور اندیشی تے تجربہ کاری نے پہلے ہی خشک کرادتا سی، بایزید یلدرم اگرچہ خود وی لڑائی وچ دیر تے تامل کرنے والا نہ سی مگر غالباً اوہ اپنے کیمپ وچ پہنچ کے تے گھٹ توں گھٹ فوج نوں پانی پینے دی مہلت دینے دے بعد ہی صفوفِ جنگ تیار کردا مگر ہن اوہ تیمور دی ہوشیاری تے چالاکی دے سبب مجبور ہوگیا کہ اپنی فوج نوں ايسے خراب خستہ حالت وچ لئے ہوئے بلا تامل دشمن اُتے حملہ آور ہوئے۔
جنگ انگورہ[سودھو]
۱۹ ذی الحجہ ۸۰۴ھ مطابق ۲۰ جولائی ۱۴۰۲ء نوں بایزید وتیمور دی زور آزمائی شروع ہوئی تے مغرب دے وقت جدوں کہ رات شروع ہوگئی سی لڑائی دا فیصلہ ہوگیا،بایزید یلدرم دے نال جو فوج سی اُس دی تعداد تاں سب نے اک لکھ ویہہ ہزار دسی اے لیکن تیمور دی فوج عام طور اُتے پنج لکھ توں زیادہ تے بعض مؤرخین نے اٹھ لکھ بیان کيتی اے ،بہر حال جے تیمور دی فوج نوں کم توں کم وی منیا جائے تب وی اوہ بایزید یلدرم دی فوج توں چوگنی ضرور سی تے جے اس گل نوں وی مدّ نظر رکھیا جائے کہ تیمور دی فوج سستائی ہوئی تازہ دم تے بایزید دی تھکی ماندی،بھوکی پیاسی سی تاں دونے دی طاقتاں دے تناسب وچ تے وی زیادہ فرق ہوجاندا اے ،فیر اس توں وی ودھ کے بایزید دی فوج دے مغلیہ دستےآں نے عین معرکۂ جنگ وچ جو غدّاری دکھادی تے عیسائی سرداراں توں جو کمزوری ظہور وچ آئی اس دا تصور بایزید تے تیمور دے مقابلہ نوں شیر تے بکری دا مقابلہ ثابت کردا اے مگر ایہ سب کچھ بایزید دی ناعاقبت اندیشی دا نتیجہ سمجھنا چاہیدا تے اس گل توں ہرگز انکار نہ ہونا چاہیدا کہ جنگ انگورہ وچ بایزید دی بیوقوفی تے جاہلانہ جوش دی نمائش ہوئی تے تیمورکی جنگ مآل اندیشی تے دور بینی دا بخوبی اظہار ہويا، ایہ اک بالکل جُدا گل اے کہ اسيں بایزید یلدرم دی شکست توں متاسف ہُندے تے تیمور نوں اس لڑائی وچ خطا کار سمجھدے نيں کیونجے اس لڑائی دے نتائج عالمِ اسلام دے لئی بے حد نقصان رساں برآمد ہوئے تے یورپ جو اسلامی برا عظم بننے والا سی، عیسائی براعظم رہ گیا،انا للہ وانا الیہ راجعون، اس لڑائی دے تفصیلی ھالات تے مفصل کیفیت لکھنے نوں اس لئی جی نئيں چاہندا کہ خاندانِ عثمانیہ نوں جو اک دیندار تے پابندِ مذہب خاندان سی اس لڑائی نے سوگوار بنادتا،لیکن فرائض تریخ نگاری وی ضرور پورے ہونے چاہئاں لہذا مختصر کیفیت سنويں۔
امیر تیمور نے صفوف لشکر نوں اس طرح آراستہ کيتا کہ میمنہ اُتے شاہزادہ مرزا شاہ رُخ نوں افسر مقرر کيتا،میمنہ دی اس فوج وچ جنہاں سرداراں دیاں فوجاں شام ل سن اُنہاں دے ناں ایہ نيں امیر زادہ خلیل سلطان،امیر سلیمان شاہ،امیر رستم برلاس،سونجک بہادر، موسی،توی بوغا،امیر یادگارِ وغیرہ،میمنہ دی فوج دے لئی امیر زادہ مرزا سلطان حسین نوں اک زبردست فوج دے نال کمکی مقرر کيتا۔
میسرہ وچ امیر نور الدین جلائر ،امیر برمذق برلاس ،علی قوجین،امیر مبشر،سلطان سنجر برلاس ،عمرابن تابان وغیرہ اپنی اپنی فوجاں دے نال متعین سن، میسرہ دی انہاں تمام فوجاں دا افسر اعلیٰ شاہزادہ میراں شاہ نوں مقرر کيتا گیا سی، میسرہ دی کمکی فوج امیر زادہ ابوبکر امیر جتھے برلاس ،پیر علی سلدوز دے سپرد کيتی گئی۔
قلب دی فوج دے داہنے حصے وچ تاش تمور اغلن ازبک، امیر زادہ احمد، جلال ب تے چی یوسف باباحاجی سوجی،اسکندر ہند وبوغا ،خواجہ علی ایروی،دولنتمور،محمد قوجین،ادریس قورچی وغیرہ شام ل سن، انہاں سرداراں دی پشت اُتے بیگ ولی،ایلچکدائی ہری ملک،ارغون ملک صوفی خلیل ،ایسن تمور، شیخ تمور، سنجر وحسین تے عمر بیگ پسران نیک روزا،جون عربانی، بیری بیگ قوجین،امیرزیرک برلاس وغیرہ امرابطور کمکی مقرر ہوئے۔
قلب دے کھبے حصے دی سرداری امیر تاں کل قراقرا ،علی محمود، شاہ ولی،امیر سونجک تنکری،بیزش خواجہ،محمد خلیل،امیر لقمان ،سلطان برلاس،میرک ایلیچی ،پیر محمد،شنکرم،شیخ اصلان الیاس کیک خانی،دولت خواجہ برلاس،یوسف برلاس،علی قبچاق وغیرہ نوں سپرد ہوئی، انہاں سرداراں دی کمکی فوج وچ امیر زادہ محمد سلطان ،امیر زادہ پیر محمد،اسکندر،شاہ ملک ،الیاس خواجہ امیر شمس الدین وغیرہ اپنی اپنی فوجاں دے نال شام ل سن ۔
مذکورۂ بالا تقسیم تے ترتیب دے علاوہ نہایت زبردست چالیس دستے تیمور نے اپنی رکاب وچ جدا محفوظ رکھے تاکہ لڑائی دے وقت جس حصہ فوج نوں ضرورت ہوئے فوراً امداد پہنچائی جاسکے،اس پنج چھ لکھ بلکہ اٹھ لکھ فوج دے علاوہ فیلانِ کوہ پیکر دی وی اک وڈی تعداد جنہاں دی صحیح گنتی معلوم نئيں تیمور کےپاس اس جنگ وچ موجود سی، انہاں جنگی ہاتھیاں دی صف لشکر کے اگے استادہ کيتی گئی سی، بایزید دے پاس کوئی جنگی ہاتھی نہ سی۔
سلطان بایزید نے میسرہ دی فوج سلیمان چلیپی نوں سپرد کی،میمنہ دی فوج دا افسر اپنے عیسائی سالے یعنی برادرِزن نوں بنایا،خود قلب نوں سنبھالیا تے اپنے پِچھے موسیٰ وعیسیٰ ومصطفیٰ اپنے تِناں بیٹےآں نوں رکھیا۔
طرفین توں طبلِ جنگ بجا تے شیرانِ غزندہ اک دوسرے دی طرف ودھے،غریولشکر نے ارد گرد دے ٹیلےآں تے پہاڑاں نوں لرزادتا،گھوڑےآں دی ٹاپاں توں فرش زمین نے غبار ہويا گیر ہواکر ابترتیرہ دی صورت اختیار کرکے تمازت آفتاب نوں کم کيتا، مگر خود شمشیر تے سنان وزرہ نے اک دوسرے توں ٹکرا کے چنگاریاں برساواں، خون دے فواراں توں چھڑکاؤ شروع ہويا،بہادراں دی اگلی صفین چشم زدن وچ مردہ لاشاں بن دے بورئیے دی طرح زمین اُتے بچھی ہوئی نظر آنے لگياں،پھچلی صفاں دے سپاہی اپنے بھائیوںکی لاشاں نوں کچلدے ہوئے اگے ودھنے اا تے فوراً دوسرےآں دے لئی فرش راہ بننے لگے،تیراں دی سر سراہٹ کماناں دی چر چراہٹ،تلواراں دی کچا خچ، نیزےآں دے زر ہاں وچ پھنس جانے دا شور، شمشیراں دے آپس وچ لڑکر ٹُٹ جانے دی جھنکار،باش کہ اینک می رسم، ہشیار باش، شاباش،کجامی روی،یکے ازمن بستان بگیرد بزن،مردانہ پیش بیاکی آوازاں دا غُل،تلواراں تے برچھیاں دی بجلیاں دا چمکنا،خون دا زمین اُتے برسنیا،لاشاں تے سراں دا دھڑا دھڑ گرنا، زخمیاں دے منھ توں کدی کدی باوجود ضبط آہ دا نکل جانا، ہاتھیاں دی چنگھاڑنا ،گھوڑےآں دا ہنہنانا،ایہ سب مل ملیا کے اک ایسا لطف انگیز تے مسرت خیز سمان سی کہ خوش نصیباں ہی نوں مدت العمر وچ کدی اک دو مرتبہ ایداں دے دلچسپ تماشاں دے دیکھنے یا اُنہاں وچ شریک ہونے دا موقع مل سکدا اے ،ایداں دے تماشاں تے ایداں دے نظارےآں دی خواہش وچ بہادراں دے دل بے چین تے نوجواں دیاں اکھاں نگراں رہیا کردیاں نيں، ایداں دے دلچسپ تے خاں فشاں مناظر دی قدر وقیمت دا اندازہ اس طرح ہوسکدا اے کہ ہزاراں لکھاں سر اُنہاں دی رونق ودھانے دے لئی جسم توں جُدا ہوجاندے نيں،جوشِ مسرت تے ہجومِ شادمانی دا اس توں ودھ جاندا اے تلواراں خشک چمڑے دے نیام وچ قیام کرنا پسند نئيں کردیاں ؛بلکہ انسان دے زندہ گوشت وچ چلنا اُنہاں نوں مرغوب ہُندا اے ہنان دی خواہش وچ سینے اگے بڑھدے نيں تے برچھی دے پھل دی مشایعت وچ خون دے فوّارے محبت دی وجہ توں نکلدے نيں، نامرداں نے سمجھ رکھیا اے کہ قیس عامری سب توں وڈا عاشق سی جو لیلیٰ دی محبت وچ مجناں بن گیا،لیکن عشق تے محبت دی حقیقت اُنہاں جواں مرداں توں پوچھوجو شمشیر دو دم اُتے دم دیندے تے میدانِ جنگ وچ جس طرح تلوار خون دے دریا وچ نہایت اے ايسے طرح آپ وی غرق خون ہونے دا شوق رکھدے نيں،بہادراں توں انہاں گلاں دی تصدیقکرو ،نامرداں نوں ایہ پُر لطف وپُرسکون گلاں نہ سناؤ کیونجے اوہ اپنا تے تواڈا وقت کج بحثی وچ ضائع کردین گے۔
انگورہ دے میدان وچ اُس روزشام تک ایہ دلچسپ تماشاہُندا رہیا تے آسمان تے آفتاب دونے دی حسرت رہی کہ غبار دے بادل نے حائل ہوکے اُنہاں دی بہادراں دی قابلیت جنگی تے جواں مرداں دی نہنگانہ فرہنگی دا اچھی طرح معائنہ نہ کرنے دتا،تیمور دی فوج وچوں شاہزادہ ابوبکر نے سلیمان چلپی اُتے اک نہایت سخت حملہ کرکے ترکاں دی صفاں نوں درہم برہم کردتا، ابوبکر کے بعد ہی سلطان حسین نے دوسرا حملہ سلیمان اُتے کيتا، انہاں دونے حملےآں نے کچھے کم صدمہ نئيں پہنچایا سی کہ تیسرا حملہ محمد سلطان نے کيتا، سلطان بایزید یلدرم نوں میسرہ دی ایسی نازک حالت دیکھ کے بایزید دا اک سردار محمد خان چلپی سلیمان ی مدد دے لئی ودھیا،تیموری لشکر کے انہاں سخت وشدید حملےآں نوں ترکی فوج نے وڈی بہادری تے مرادانگی دے نال روکیا تے تے مغلاں دی اس کثیر التعداد حملہ آور فوج نوں تھوڑی دیر دی شمشیر زنی دے بعد اپنی مقررہ جگہ اُتے جو ا یک سطح مرتفع سی واپس آجانا پيا، سلطان بایزید دے میسرہ اُتے جدوں ایہ مصیبت آرہی سی تاں اوہ اپنی فوج دے حصہ قلب دے نال مغلاں دے اُس عظیم وس وشدید حملہ نوں روک رہیا سی جو مغلاں دے قلب نے جنگی ہاتھیاں دے نال بایزید پرکیا سی، بایزید اس معرکہ وچ اپنے انتہائی تہور دے سبب ایہ بھُل گیا کہ وچ اپنی تمام فوج دا سپہ سالار اعظم ہاں تے مینوں صفوف قتال توں جُدا رہ کے میدانِ جنگ دے ہر حصہ اُتے نظر رکھنی چاہیدا،؛بلکہ اس نے اک بہادر سپاہی دی طرح بذات خود دشمن اُتے رستمانہ صفوف شکن حملے شروع کردئیے اُس دی بہادر فوج نے وی اپنے سردار دی تقلید وچ صف شکنی وحریف افگنی دا خوب حق ادا کيتا؛چنانچہ بایزید نے مغلاں دے قلب دی فوج نوں اپنے سامنے توں ہٹادتا تے تیموری سرداراں نوں بھگادتا، ہن بایزید دا فرض سی کہ اوہ اپنے یمین ویسار دی فوجاں دا بند وبست کردا تے اپنی جمعیت نوں بطریق احسن ترتیب دے کے اگے بڑھدا لیکن اُس نے اپنے مقابل دی فوجاں نوں بھگا کربے تحاشا اُسی سطح مرتفع اُتے حملہ کيتا جتھے ابوبکر وسلطان حسین وغیرہ واپس ہوکے متمکن سن ،تیموری شہزادے تے تیموری سردار بایزید دے اس حملہ دی تاب نہ لاسکے،بایزید نے چشم زدن وچ دشمن دے چھ زبردست سرداراں نوں بے دخل کرکے اُس ٹیلہ اُتے قبضہ کرلیا، تیمور شروع توں آخر تک بذات خود جنگ وچ شریک نئيں ہويا لیکن میدانِ جنگ دے ہر گوشہ اُتے اُس دی نظر سی اُس نے اس بچھی ہوئی شطرنچ وچ اپنے جس مہرہ نوں کمزور دیکھیا اُسنوں زور پہنچایا تے جتھے توں جس مہرہ نوں پِچھے ہٹانا مناسب سمجھیا فورا پِچھے ہٹایا، غرض اُس نے انتہائی دور اندیشی تے کمال حزم واحتیاط دے نال میدانِ جنگ دا رنگ شام تک اپنے حسبِ منشا بنالینے دی کوشش کيتی بایزید نوں اس طرح فاتحانہ اگے ودھیا ہويا دیکھ کے اس نے اپنے تازہ دم دستےآں دی مدد توں بایزید دے میمنہ تے میسرہ اُتے یک لخت حملہ کراکر بایزید نوں اُس دی فوج دے وڈی حصے توں جُدا کردتا، عین ايسے وقت بوہت سارے مغلیہ دستے جو یزید دی فوج وچ شام ل سن تیموری لشکر وچ شام ل ہوگئے،جس توں بایزید دے لشکر نوں سخت نقصان پہنچیا، ہن تیمور نے اپنی فوج دی کثرتِ تعداد توں فائدہ اٹھانے دی نہایت باموقع کوشش کيتی یعنی قرنا دے ذریعہ تمام فوج نوں دشمن اُتے حملہ آور ہونے دا حکم دتا، بایزید دا میمنہ تے میسرہ پہلے ہی مغلاں دی بے وفائی توں سخت مجروح تے کمزور ہوچکيا سی، اس حملہ آوری توں بایزید دے میمنہ تے میسرہ نوں درہم برہم کردتا، بایزید دا بیٹا مصطفیٰ ماریا گیا اُس دا برادرِ زن یعنی عیسائی سردار بحالت تباہ فرار ہويا، تے بایزید اپنے رکابی دستہ دے نال چاراں طرف توں دشمناں وچ گھر گیا ،بایزید تے اُس دے جاں نثاراں نے اس حالت وچ شمشیر زنی دے جو جوہر دکھائے،وہ انہاں نوں دا حصہ سی، بایزید دی ایہ کیفیت سی کہ اوہ جس طرف حملہ آور ہُندا سی، مغلاں دے ٹڈی دل نوں دُور دُور تک پِچھے ڈھکیل دیندا سی، کئی مرتبہ ایسی نوبت پہنچی کہ بایزید حملہ آور ہوکے تے مغلاں دی صفاں نوں چیر کر اُس مقام تک پہنچ گیا جتھے تیمور کھڑا ہويا اپنی فوج نوں حملہ دی ترغیب دے رہیا سی، ایتھے تک کہ رات دی تاریکی شروع ہوجانے اُتے جدوں کہ بایزید دے قریباً تمام جاں نثار مارے جاچکے سن ،ایہ عثمانی شیر وی کمنداں ڈال کر یا گھوڑے دے ٹھوکر کھانے توں گرجانے اُتے گرفتار کرلیا گیا تے میدان انگورہ وچ اسلامی دنیا دی اوہ تمام امیداں جو یزید دی ذات توں وابستہ سن دفن ہوگئياں۔
جے فطرت مسخ نہ ہوگئی ہوئے تاں انسان دا خاصہ اے کہ اوہ بہادری دی قدر کردا تے بہادر انسان نوں محبوب رکھدا اے ،ایہی وجہ اے کہ دنیا دے ہر ملک وچ شیر نوں جو انسان نوں ہلاک کرنے والا جانور اے ،عزت دی نظر توں دیکھیا جاندا اے تے لوک اس گل دے خواہاں رہندے نيں کہ اُنہاں نوں شیر توں تشبیہ دتی جائے؛حالانکہ بیل تے گھوڑا انسان دے بہت کم آندے نيں مگر کوئی شخص اپنے نوں بیل یا گھوڑا کہلیانا پسند نئيں کردا،رستم دے ناں نوں جو شہرت تے حضرت خالد بن ولیدؓ نوں جو عظمت دنیا وچ حاصل اے اس دا سبب وی اوہی بہادری اے جو فطرتِ انسانی دے لئی محبوب تے مرغوب چیز اے ،رستم رہنی،حضرت خالد بن ولیدؓ،سلطان صلاح الدینؓ، نپولین عثمانی پاشا وغیرہ شیر دل انساناں نوں دنیا دے ہر ملک تے ہر قوم وچ یکساں عزت وعظمت دی نظر توں دیکھیا جاندا اے ،پچھلے دناں یورپ دی جنگ عظیم دے زمانے وچ جرمن دا اک چھوٹا جہا جنگی جہاز ایمڈن نامی بحر ہند تے بحرالکاہل دی طرف نکل آیا سی، اس جہاز نے عرصہ تک غیر معمولی بہادری تے جرأت دے نمونے دیکھائے تے انگریزاں نوں بہت سخت نقصان پہنچایا، لیکن جدوں اُس دا کپتان گرفتار ہوکے انگلستان پہنچیا اے تاں باشندگانِ انگلستان پہنچایا، لیکن جدوں اُس دا کپتان گرفتار ہوکے انگلستان پہنچیا اے تاں باشندگانِ انگلستان اُس دی زیارت دے لئی اک دوسرے اُتے ٹوٹے پڑدے سن تے اُس نوں نہایت عزت دی نظر توں دیکھدے سن ،ہم جدوں شاہنامہ وچ رستم دی بہادریاں دے حالات پڑھدے پڑھدے اس مقام اُتے پہنچدے نيں، جتھے رستم اک پرستار زادہ شغاد نامی دے کے حالات پڑھدے پڑھدے اس مقام پرپہنچدے نيں،جتھے رستم اک پرستار زادہ شغاد نامی دے ہتھ توں ہلاک ہويا اے تاں ساڈا دل حزن وملال توں لبریز ہوجاندا اے ،حسرت واندوہ دا سب توں زیادہ اہم تے عظیم الشان مظاہرہ اُس وقت معائنہ ہوسکدا اے جدوں کہ کسی بہت وڈے بہادر دا انجام ناکامی دی شکل وچ نمودار ہو، غالباً سلطان بایلدرم دا انگورہ دے میدان وچ گرفتار ہوجانا وی دنیا دا ایسا ہی عظیم الشان واقعہ اے جس دے تصور توں بے اختیار قلب اُتے حسرت واندوہ دا ہجوم چھاجاندا اے۔
میدانِ انگورہ وچ جے تیمور دی شکست ہُندی تاں یقیناً تیمور تے اس دے خاندان نوں نقصانِ عظیم پہنچکيا، لیکن عالمِ اسلام نوں تیمور دی شکست توں کسی نقصان دا اندیشہ نہ سی کیونجے مشرقی ملکاں جو تیمور دے قبضے وچ سن اوہ تیمور دے بعد وی مسلماناں ہی دے قبضے وچ رہندے اُنہاں دی نسبت ایہ اندیشہ ہرگز نہ سی کہ اسلامی ملکاں کسی غیر مذہب دی حکومت وچ شام ل ہوجائین گے لیکن بایزید دی شکست توں عالمِ اسلام نوں سخت نقصان پہنچیا، کیونجے یورپ دی طرف اسلامی پیش قدمی رُک گئی تے نیم مُردہ یورپ فیر اطمینان وسکون دے سانس لینے لگا، بایزید یلدرم تے تیمور دی اس جنگ وچ جے بایزید یلدرم نوں فتح حاصل ہُندی تاں چونکہ بایزید دی فوج چوتھائی توں کم سی اس لئی ایہ لڑائی ۶۴۳ھ دی اُس لڑائی دی مانند سمجھی جاندی جو ایشیائے کوچک دے میدان ملاذکرو وچ ہوئی جس وچ سلطان الپ ارسلان سلجوقی نے مسلماناں دی صرف بارہ ہزار فوج توں عیسائیاں دی دو تن لکھ فوج نوں شکست دتی سی،یا پانی پت دی تیسری لڑائی توں مشابہ ہُندی جو ۱۱۷۲ ھ وچ ہوئی جس وچ مسلماناں دی صر ايسے نوے ہزار فوج نے ہندوواں دی پنج چھ لکھ فوج نوں شکست فاش دتی یا جنگ کسودا تے جنگ نکو پولس دی لسٹ وچ داخل ہُندی کیونجے انہاں تمام لڑائیاں وچ تھوڑی تھوڑی فوجاں نے وڈی وڈی فوجاں نوں شکستِ فاش دتی سی، غالباً جنگ نکوپولس اُتے ہی قیاس کرکے بایزید یلدرم نے اپنی قلت تے تیمور دی کثرت اُتے کوئی لحاظ نئيں کيتا، مگر اُس نے ایہ نہ سوچیا تیمور تے اُس دی فوج وی تاں مسلمان ہی اے، جنہاں لرائیاں وچ غیر معمولی کثرت نے حیرت انگیز قلت توں شکست کھادی اُنہاں وچ ہمیشہ وڈی فوج کفار دی تے چھوٹی فوج مسلماناں دی ہويا کردی سی ،لیکن جنگ انگورہ وچ چونکہ دونے طرف مسلمان سن اس وچ کثرت نوں قلت اُتے غالب آنا چاہیدا تھا؛چنانچہ غالب ہوئی۔
تیمور وی اگرچہ چنگیزی قوم نال تعلق رکھدا سی تے چنگیزی خان ہی دی مانند ؛بلکہ اُس سےبھی ودھ کے ملک گیر وفتح مند سی، لیکن چونکہ مسلمان سی لہذا اُس دا وجود تے اُس دی ملک گیری باوجود اس دے کہ اوہ مسلماناں ہی توں زیادہ لرا چنداں قابلِ شکایت نہ سی کیونجے مسلماناں دی چھوٹی چھوٹی ریاستاں اک عظیم الشان شہنشاہی وچ تبدیل ہورہیاں سن، مسلماناں دی اس توں ودھ کے تے کیہ خوش قسمتی ہوسکدی سی کہ اُنہاں دی اک عظیم الشان شہنشاہی مغرب وچ تے اک مشرق وچ قائم ہوگئی سی،مسلماناں دا اک شہنشاہ مغرب وچ فتوحات حاصل کردا ہويا ساحل فرانس تے دو دو بار انگلستان تک پہنچنا چاہندا سی، ايسے طرح دوسرا تیمور مشرق دی طرف متوجہ ہوکے ساحل چین تے بحیرہ جاپان تک فتوحات حاصل کردا ہويا چلا جاندا تاں تمام دنیا دے فتح ہوجانے تے اسلام دے زیر سایہ آجانے وچ کوئی کلام نہ سی، کیونجے جس طرح مشرق وچ کوئی تیمور دا مدّ مقابل نہ سی ايسے طرح مغرب وچ کوئی طاقت بایزید یلدرم دی ٹکر سنبھالنے والی نہ سی مگر افسوس اے کہ انگورہ دے میدان نے انہاں دونے مسلم شہنشاہاں نوں اپنی طرف کھِچیا تے ایہ دونے آپس وچ ٹکرائے ،سمندر وچ دو جہازاں دا ٹکرانا خشدی ميں دو تیز رفتار ریل گڈیاں دا حالت گرم رفتاری وچ مقابل سمتاں توں آکے متصادم ہونا،دو مست ہاتھیاں دا آپس وچ ٹکرن لڑنا، دو خونخوار ببر شیراں دا اک دوسرے اُتے حملہ آور ہونا بلاشک وڈے ہی ہیبت ناک او زہرہ شگا مناظر ہُندے نيں لیکن انگورہ دے میدان وچ تیمور وبایزید دو مسلمان بادشاہاں دنیا دے دو عظیم الشان فتح منداں،دنیا دے دو سب توں بلند مرتبہ بہادراں دا اک دوسرے توں نبرد آزما ہونا سب توں ودھ کے ہیبت ناک تے سب توں زیادہ زہرہ شگاف نظارہ سی، دو پہاڑ اپنی اپنی جگہ توں حرکت کرکے اک دوسرے نوں ریزہ ریزہ کردینے دے لئی میدان انگورہ دی طرف ودھے سن یا دو سمندر اک دوسرے نوں ریز ریزہ کردینے دے لئی میدانِ انگورہ دی طرف ودھے سن یا دو سمندر اک دوسرے نوں نیچا دکھانے دے لئی جوش وچ آگئے سن ،بہرحال جنگ انگورہ دنیا دا اک نہایت عظیم الشان تے بے نظیر واقعہ اے۔
اس لڑائی وچ بایزید یلدرم دا بیٹا موسیٰ وی باپ دے نال قید ہوگیا سی، شہزادہ محمد تے شہزادہ عیسیٰ میدانِ جنگ توں بھج کر اپنی جان بچا سکے سن ،تیمور نے سلطان بایزید نوں اک قفس آہنی وچ قید کيتا تے اس لڑائی دے بعد ايسے حالت قید وچ اُس نوں اپنے نال نال سفر وچ لئے فیر ا سلطان بایزید یلدرم نوں جو اک عالی جان شہنشاہ سی اس طرح ذلت دے نال قید کرنا تے اُس دی تشہیر ورسوائی توں لطف حاصل کرنا تیمور دے شریفانہ اخلاق اُتے اک سیاہ تے مکروہ دھبہ اے ،بہادراں تے شریفاں نوں جدوں اپنے دشمن اُتے پورا پورا قابو حاصل ہوجاندا اے تاں اوہ اس مجبور تے مغلوب دشمن اُتے ہمیشہ احسان کرنے دی کوشش کيتا کرتےہاں،سلطان الپ ارسلان سلجوقی نے جدوں قیصر قسطنطنیہ نوں ملیا ذکر دکے میدانِ جنگ وچ گرفتار کيتا تاں اُس نوں نہایت عز ت واحترام دے نال رُخصت کيتا تے اس دے مقبوضہ ملک دا فیر اُس نوں فرماں رو ا بنادتا،سکندر یونانی دے سامنے جدوں پنجاب دا راجہ گرفتار ہوکے آیا تاں اُس نے نہ صرف ایہ کہ پنجاب دا ملک ہی اسنوں دتا ؛بلکہ اُس وچ تے وی ملک اپنی طرف توں وادھا کرکے اُس نوں پنجاب دا فرماں روا بنادتا، خود بایزید یلدرم ہن دوبارہ اچھی طرح میرے مقابلے دے لئی تیاری کرو، افسوس کہ ایداں دے بے نظیر بہادر تے ایداں دے مجاہد اسلام اُتے قابو پاکر تیمور نے جو سلوک اُس دے نال کيتا اس توں تیمور دی بہادری تے ملک گیری دا مرتبہ نگاہاں سےگرجاندا اے، تیمور نے بایزید یلدرم نوں اس طرح کٹھرے وچ رکھیا جس طرح شیراں نوں کٹھرے وچ بند رکھیا جاندا اے، اس توں اک شاعرانہ تسکین بخش تخیل ضرور پیدا ہُندا اے کہ اُس نے اس عثمانی شیر نوں شیر ہی سمجھ کر قفس آہنی وچ بند کيتا سی، لیکن اس دا کوئی جواب نئيں ہوسکدا کہ تیمور دی آدمیت انسان وحیوان وچ کوئی فق نہ دیکھ سکيتی۔
بایزید یلدرم نوں جنگ انگورہ دے نتیجے وچ جو ذلت سہنی پئی اوہ معمولی نہ سی تے ايسے لئے اوہ اس سخت تے شدید قید وچ اٹھ مہینے توں زیادہ زندہ نہ رہ سکا،تیمور نے بایزید یلدرم دے فوت ہوجانے اُتے صرف اس قدر انسانیت دا کم کيتا کہ بایزید دی لاش اُس دے بیٹے موسیٰ نوں قید وچ موجود سی سُپرد دی تے اُس نوں آزاد کرکے اجازت دتی کہ اپنے باپ دی لاش نوں بروصہ وچ لے جاکے دفن کرے،تیمور دی تمام ترک تے تاز تے فتح مندیاں مسلمان سلاطین نوں زیر کرنے تے مسلماناں دے شہراں وچ قتل عام کرانے وچ محدود رہیاں تے اُس نوں ایہ توفیق میسر نہ آسکی کہ غیر مسلمونں اُتے جہاد کردا یا غیر مسلم علاقےآں وچ اسلام پھیلاندا، بایزید یلدرم دے فوت ہونے دے بعد تیمور وی زیادہ دناں نئيں جیا، اوہ سمر قند پہنچ کے چین دے ملک اُتے چڑھائی کرنے دے ارادے توں روانہ ہويا تے اُس دی ایہی چڑھائی ایسی سی جو اس نے غیر مسلم علاقے پرکيتی سی مگر خدائے تعالیٰ نے اُس نوں پورا نہ ہونے دتا تے راستے ہی وچ اُس دا انتقال ہوگیا۔
جنگ انگوہ دا ذکر خود تیمور نے وی اپنی توزک وچ کیہ اے مگر نہایت ہی مجمل ومختصر جس توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ بایزید یلدرم دی وفات دے بعد تیمور نوں اپنی اس حرکت اُتے سخت افسوس ہويا کہ اُس نے عثمانی سلطنت نوں کیوں تباہ تے برباد کيتا، جے توزک تیموری دا بغور مطالعہ کيتا جائے تاں اس توں اس گل دا وی اندازہ ہوسکدا اے کہ بایزیدیلدرم دی گرفتاری نوں اُس زمانہ دے تمام مسلماناں نےنہایت نفرت تے رنج دی نگاہ توں دیکھیا سی، ايسے لئے تیمور جنگ انگورہ دے متعلق تفصیل تے فخر ومباہات دے جملےآں توں قطعاً احتراز کردا اے تے ممکن اے کہ ايسے جرمِ عظیم دی تلافی دے لئی اس نے ملک چین دی فتح دا ارادہ کيتا ہوجو پورا نئيں ہوسکا، واللہ اعلم بالصواب ۔
بایزید یلدرم دا بیان کسی قدر طویل ہوگیا اے لیکن مینوں قارئین کرام توں توقع اے کہ اوہ اس بیان دے طویل ہوجانے وچ مینوں زیادہ مجرم نہ ٹھراواں گے، بایزید یلدرم تے جنگ انگورہ دے حالات لکھدے ہوئے مینوں بار بار اس گل دا احساس ہويا اے کہ اس موقع اُتے تریخ رہیا اے ،لیکن انہاں حالات دی اہمیت یقیناً اس طوالت نوں جائز قرار دے رہی اے۔
سلطان بایزیدخاں یلدرم دے بیٹےآں دی خانہ جنگی[سودھو]
جنگ انگورہ دے بعد سلطنت عثمانیہ دے تباہ وبرباد ہوجانے وچ بظاہر کوئی کسر باقی نئيں معلوم ہُندی سی کیونجے تیمور نے ایشیائے کوچک دے بوہت سارے علاقے انہاں سلجوقی خانداناں دے رئیساں نوں دے دتے سن جو سلطنت عثمانیہ توں پہلے ایشیا ئے کوچک وچ چھوٹی چھوٹی ریاستاں رکھتےتھے بعض علاقےآں وچ اس نے اپنی طرف توں نويں ریاستین قائم کردتیاں سن، بایزید یلدرم جدوں ایشیائے کوچک دی طرف تیمور دے مقابلے دے لئی آیا سی تاں اپنے سب توں وڈے بیٹے سلیمان نوں ایڈریانوپل وچ اپنا قائم مقام بنا آیا سی، جنگ انگورہ دے نتیجہ توں مطلع ہوکے عیسائیاں نے اپنے علاقےآں نوں فیر واپس لینے دی جرأت دی تے ایڈریانوپل تے اُس دے نواحی علاقےآں دے سوا پاقی حصہ یورپی مقبوضات دا سلطنت عثمانیہ توں نکل گیا،قیصر قسطنطنیہ نے وی جواس جنگ دے نتیجے دا بے صبری توں انتظار کررہیا سی اپنے مقبوضات نوں وسیع کيتا تے یورپ دے عیسائیاں نوں اطمینان دا سانس لینا نصیب ہويا،مگر عثمانیاں دے نال گذشتہ زمانے وچ جو لڑائیاں ہوچکیاں سن اُنہاں دا رُعب فیر وی عیسائیاں دے دلاں اُتے اس قدر غالب سی کہ اوہ عثمانیاں نوں ایڈر یا نوپل توں خارج کرنے اُتے فوراً آمادہ نہ ہوسکے،سلطنتِ عثمانیہ دا رقبہ بہت ہی محدود ومختصر رہ گیا سی جس وچ اک چھوٹا جہا ٹکڑا یورپ دا تے اک چھوٹا جہا حصہ ایشیائے کوچک دا شام ل سی، فیر سب توں وڈی مصیبت ایہ پیش آئی کہ بایزید یلدرم کےبیٹےآں وچ خانہ جنگی شروع ہوگئی۔
بایزید یلدرم دے نال یا اٹھ بیٹے سن جنہاں وچوں پنج چھ جنگ انگورہ دے بعد باقی رہے جنہاں دے ناں ایہ نيں،سلیمان خاں جو ایڈر یا نوپل وچ باپ دا قائم مقام سی، موسیٰ جو باپ دے ہمراہ قید سی، عیسیٰ جو جنگ انگورہ توں بچ کر بروصہ دی طرف بھج آیا تے ایتھے دا حاکم بن بیٹھیا سی، مجھ جو بایزید دا سب توں چھوٹا تے سب توں زیادہ لائق بیٹا ایہ ایشیائے کوچک ہی دے اک دوسرے شہر وچ حکومت کرنے لگا، قاسم جو کوئی حوصلہ نہ رکھدا سی تے محمد یا عیسیٰ دے نال رہندا سی، اس طرح بایزید دی گرفتاری دے بعد ایشیا دے بچے ہوئے عثمانی علاقے وچ محمد تے عیسیٰ دونے وکھ فرماں روائی کرنے لگے تے یورپی علاقے اُتے سلیمان قابض رہیا بہت ہی جلد عیسیٰ تے محمد وچ لڑائی ہوئی تاکہ اس گل دا فیصلہ ہوسکے کہ ایشیائے کوچک دے عثمانی مقبوضہ اُتے انہاں دونے وچوں کون فرما نروائی کريں گا سخت خونخوار جنگ دے بعد محمد نے عیسیٰ کوشکست دے کے بروصہ اُتے قبضہ کرلیا تے عیسیٰ ایشیائے کوچک توں بھج کر اپنے بھائی سلیمان دے پاس ایڈریا نوپل وچ پہنچیا کہ اُس نوں محمد دے اُتے ایشیائے کوچک توں بھج کر اپنے بھیا سلیمان دے پاس ایڈریا نوپل وچ پہنچکيا کہ اُس نوں محمد دے اُتے ایشیائے کوچک وچ چڑھا کر لائے؛چنانچہ سلیمان اپنی فوج نوں لےکے ایشیائے کوچک وچ آیا تے بروصہ وانگورہ نوں فتح کرلیا،کس قدر عبرت دا مقام اے کہ بایزید یلدرم تیمور دی قید وچ سختی وذلت برداشت کررہیا سی تے اس دے بیٹے آپس وچ مصروفِ جنگ سن کہ سلطنت دے بچے ہوئے چھوٹے توں ٹکڑے اُتے کون فرماں روائی کرے،وہ جس وقت آپس وچ چھری کٹاری ہورہے سن تاں اُنہاں نوں یقیناً اپنے باپ دا مطلق خیال نہ آندا سی تے اوہ اُس دی تکلیفاں تے ذلتاں دا کوئی تصور نہ کردے سن ورنہ اس طرح آپس وچ اک دوسرے دے خون دی خواہش نہ کردے، انہاں نوں ایام وچ جدوں کہ سلیمان ایشیائے کوچک وچ آکے محمد سےلڑرہیا سی جنگِ انگورہ دے اٹھ ماہ بعد بایزید یلدرم نے قید وچ وفات پائی تے تیمور نے اُس دے بیٹے موسیٰ نوں قید توں رہیا کرکے باپ دی لاش دے لے جانے دی اجازت دی، موسیٰ باپ دی لاش لئے ہوئے آرہیا سی کہ راستہ وچ قرمانیہ دے سلجوقی رئیس نے موسیٰ نوں گرفتار کرلیا، موسیٰ نے جو سلیمان توں شکست کھا کر ملک وچ آوارہ تے سلیمان دے مقابلے دے لئی طاقت بہم پہنچانے دی فکر وچ سی اس خبر نوں سُن کر فرماں روائے قرمانیہ نوں لکھیا کہ آپ براہِ کرم میرے بھائی موسیٰ نوں رہیا کردیجئے تاکہ وچ تے اوہ دونے مل کے سلیمان دا کچھ تدارک کرسکن، حاکم قرمانیہ نے سلیمان تے اُس دے بھائیاں وچ معرکہ آرائی نوں اس لئی غنیمت سمجھیا کہ عثمانی سلطنت دی رہی سہی طاقت اس خانہ جنگی توں زائل ہوسکے گی؛چنانچہ اُس نے محمد خان دی سفارش نوں فوراً قبول کرکے اُس دے بھائی موسیٰ نوں رہیا کردتا جو باپ دی تدفین توں فارغ ہُندے ہی فوراً اپنے بھائی محمد خان توں آملا ،موسیٰ چونکہ باپ دے نال قید وچ رہیا سی اُس لئے اُس دی قبولیت عثمانی امرا تے سپاہیاں وچ قدرتاً زیادہ سی،اُس دے شریک ہُندے ہی محمد خان دی طاقت ودھ گئی تے وڈے زور شور توں ایشیائے کوچک دے میداناں وچ لڑائیاں دا سلسلہ جاری ہويا، اک طرف محمد تے موسیٰ تے دوسری طرف سلیمان وعیسیٰ سن ،آخر عیسیٰ تاں نہ ہونے دتا، کئی مرتبہ محمد تے موسیٰ نوں شکست وی ہوئی، آخر موسیٰ نے اپنے بھائی توں کہیا کہ آپ مینوں تھوڑی توں فوج دے کے یورپی علاقےماں بھیج دیجئے تاکہ وچ اوتھے جاکے قبضہ کراں تے سلیمان نوں مجبوراً ایشیائے کوچک چھڈ کے اُس طرف متوجہ ہونا پئے، محمد نوں بھائی دی ایہ رائے بہت پسند آئی؛چنانچہ موسیٰ فوج لے کے ایڈریا نوپل پہنچ گیا، ایہ خبر سندے ہی سلیمان وی اُس طرف متوجہ ہويا تے موسیٰ وسلیمان وچ اک خونخوار جنگ ہوئی، سلیمان چونکہ وڈا بیٹا سی تے اپنے آپ نوں تمام سلطنتِ عثمانیہ دا واحد فرماں روا سمجھدا سی، لہذا اُس نوں فوجی سرداراں دے نال غیر معمولی رعایتاں کرنے تے اُنہاں نوں خوش رکھنے دا زیادہ خیال نہ آندا سی، لیکن موسیٰ ومحمد چونکہ سلیمان توں حکومت کھوہنا چاہندے سن تے چھوٹا ہونے دی وجہ توں اپنے ھق نوں خود وی پست ترجاندے سن لہذا انہاں دا برتاؤ اپنی فوج دے نال بہت ہی چنگا سی تے ایہ اپنے فوجی سرداراں نوں خوش رکھنے تے اُنہاں دی عزتاں ودھانے وچ کِسے موقع نوں فروگذاشت نہ ہونے دیندے سن جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ فوجی سرداراں نے سلیمان اُتے موسیٰ نوں ترجیح دتی تے نئيں کيتی وجہ توں سلیمان نوں موسیٰ دے مقابلے وچ شکست فاش حاصل ہوئی سلیمان شکست یاب تے مفرور ہوکے قسطنطنیہ دے قیصر دی خدمت وچ جارہیا سی کہ راستے وچ ۱۸۱۳ھ وچ گرفتار ہوکے مقتول ہويا،اب صرف دو بھائی باقی رہ گئے یعنی محمد تے موسیٰ ،سلطنت عثمانیہ دا یورپی حصہ موسیٰ دے قبضے وچ آگیا تے ایشیائی حصے اُتے محمد قابض رہیا۔
موسیٰ نوں چونکہ ایہ معلوم سی کہ قیصر مینو ٹل پلیولوگس فرماں روائے قسطنطنیہ سلیمان دی طرف داری کردا سی تے ايسے لئے سلیمان اُس دے پاس بھج کر جانا چاہندا سی لہذا اُس نے ارادہ کرلیا کہ قیصر قسطنطنیہ نوں وی سزادے مگر اس توں پہلے اس دے لئی ضروری ہوگیا سی کہ اوہ اسٹیفن حاکم سرویا نوں سزا دے کیونجے حاکم سرویا اسٹیفن نے علانیہ سلیمان دی حمایتکيتی سی لہذا اُس نے اوّل سردتا اُتے چڑھائی دی تے سرویا دی فوج نوں میدانِ جنگ وچ ایسی شکست فاش دتی کہ اُس دی کمر ٹُٹ گئی تے فیر سرحدی ضلعے وچ عثمانیاں دا رعب تے عیسائیاں دے دلاں وچ خوف طاری ہوگیا، موسیٰ دا ایہ حملہ جو اس نے سرویا اُتے کيتا سلطنت عثمانیہ دے لئی بہت ہی مفید ثابت ہويا کیونجے اس توں یورپ دے عیسائیاں دا اوہ خیال کہ ہن عثمانی بہت کمزور ہوگئے نيں بدل گیا، اس دے بعد موسیٰ نے قسطنطنیہ اُتے چڑھائی کرکے محاصرہ کرلیا تے قیصر قسطنطنیہ نوں سزا دینا ضروری سمجھیا قیصر نیوٹل وی بہت ہوشیار تے چوکس آدمی سی اُس نے اس فرصت وچ محمد خان دے نال اپنے تعلقات بڑھالئے سن جو ایشیائے کوچک وچ تنہا قابض تے فرماں روا ہوکے کافی طور اُتے مضبوط ہوچکيا سی تے اُنہاں چھُٹ چھوٹی ریاستاں نوں جو تیمور نے قائم کردتیاں سن،اپنی حکومت وچ شام ل کررہیا سی، بظاہر ایہ معلوم ہُندا سی کہ موسیٰ تے محمد دونے بھای اس تقسیم پررضا مند نيں کہ موسیٰ یورپی علاقے اُتے قابض رہے تے محمد ایشیائی علاقے وچ حکومت کرے اگرچہ اس دے متعلق کوئی معاہدہ تے باقاعدہ فیصلہ نہ ہويا سی، مگر قیصر دی رشیہ دوانیاں تے چالاکیوں نے بہت ہی جلد اک پیچیدگی پیدا کردتی،جب موسیٰ نے قسطنطنیہ دا محاصرہ کيتا تاں قیصر نے محمد خان توں امداد اعانت طلب کيتی تے محمد خان نے بلا تامل اس محاصرہ دے اٹھانے دے لئی یورپ دے ساحل اُتے فوج لے کے جانا ضروری سمجھیا،اس طرح قسطنطنیہ دے محاذ جنگ اُتے یورپی ترک تے ایشیائی ترک آپس وچ مصروفِ جنگ ہوئی تے دونے بھائیاں وچ مخالفت کيتی بنیاد رکھی گئی، حالے موسیٰ دا محاصرہ بدستور قائم سی کہ محمد خان نوں اپنے ایشیائی علاقے وچ اک ماتحت رئیس دے باغی ہونے دی خبر پہنچی تے فوراً ایشیائے کوچک وچ بغاوت کرنے چلا گیا، ایہ بغاوت موسیٰ دے اشارے نال ہوئی سی تاکہ محمد خان اک عیسائی بادشاہ دی مدد نہ کرسکے، محمدخان بہت جلدبغاوت دے فرو کرنے وچ کامیاب ہويا،اُدھر اُس دی غیر موجودگی وچ موسیٰ نے محاصرہ وچ سختی دی تے قیصر قسطنطنیہ دا حال بہت ہی پتلا ہونے لگا، محمد خان فارغ ہوکے دوبارہ قسطنطنیہ پہنچ گیا تے اُس نے اسٹیفن شاہ سرویا نوں لکھیا کہ تسيں موسیٰ دے خلاف خروج کرو اسيں تواڈی مدد کرن گے ،محمد خان دا سہاراپاکر شاہ سرویا جو پہلے ہی توں موسیٰ دے ذریعہ آزار رسیدہ سی اُٹھ کھڑا ہويا، موسیٰ نوں جدوں شاہ سرویا دے خروج دا حال معلوم ہويا تاں اوہ قسطنطنیہ توں محاصرہ اٹھا کے سرویہ دی طرف متوجہ ہويا، ادھر توں اُس دے متعاقب محمد خان اپنی فوج لے کے پہنچیا، سرودیہ دی جنوبی سرحد اُتے مقام جرلی دے میدان وچ دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا، تے نتیجہ ایہ ہويا کہ موسیٰ لڑائی وچ ماریا گیا تے محمد خان ابن بایزید یلدرم مظفر تے منصور ہوکے ایڈریا نوپل وچ تخت نشین ہويا تے تمام عثمانیہ مقبوضات وچ اوہی تنہا فرماں روا تسلیم کيتا گیا،چونکہ ہن بایزید دی اولاد وچ اوہی تنہا قابل حکومت شخص رہ گیا سی، لہذا خانہ جنگی دا خاتمہ ہويا، محمد خان نے ایڈریا نوپل وچ تخت نشین ہوکے اپنی رعایا،فوج تے سرداراں توں وفاداری دا حلف لیا تے سلیمان دے بیٹے نوں جس توں بغاوت دا قوی اندیشہ سی ہور اپنے بھائی قاسم نوں جو بروصہ وچ مقیم سی محض اس لئی کہ آئندہ فتنہ برپانہ ہوسکے اَنھّا کرادتا تے نابینا کرانے دے بعد اُنہاں نوں نہایت آرام تے عزت وآسائش توں رکھیا، ایہ واقعات ۸۱۶ھ وچ وقوع پذیر ہوئے، اس طرح جنگِ انگورہ دے بعد گیارہ سال تک خاندانِ عثمانیہ وچ خانہ جنگی دا سلسلہ جاری رہیا، اس گیارہ سال دی خانہ جنگی وچ سلطنتِ عثمانیہ دا قائم رہنا تے فیر اک شان دار مضبوط شہنشاہی دی شکل وچ نمودار ہوجانا دنیا دے عجائیبات وچوں شمار ہُندا اے ،تریخ عالم وچ بہت ہی کم ایسی مثالاں نظر آسکدیاں نيں کہ اِنّے وڈے دھکے نوں سہہ کر تے ایداں دے خطرناک حالات وچ گذر کر اِنّی جلد کسی خاندان یا کسی قوم نے اپنی حالت نوں سنبھال لیا ہوئے۔
سلطان محمد خان اوّل[سودھو]
سلطان محمد خان ابن بایزید یلدرم نے ۸۱۶ ھ وچ بمقام ایڈریا نوپل تخت نشین ہوکے نہایت ہوشیاری تے دانائی دے نال امورِ سلطنت نوں انجام دینا شروع کيتا،قسطنطنیہ دے عیسائی قیصر تے عیسائی بادشاہ توں پہلے ہی اُس دی صلح ہوگئی سی، ہن اُس دے تخت نشین ہونے اُتے انہاں دونے نے اُس نوں مبارکبادی تے قیمتی تحف وہدایا بھیجے، محمد خان نے اس دے جواب وچ اپنی طرف توں اپنی آشتی پسند ہونے دا اس طرح ثبوت دتا کہ اُس نے شاہ سرویا دے لئی بہت ساریاں رعایتاں منظور کيتياں تے شاہ قسطنطنیہ نوں وی تھسلی دے اوہ قلعے جو ترکاں دے قبضے وچ چلے آندے سن تے بحیرہ اسود دے ساحل اُتے بعض ، تھاںواں جنہاں دے نکل جانے توں قیصر قسطنطنیہ سخت بے چین سی اُس نوں دیجئے،وینس دی جمہوری ریاست جو اک زبردست بحری طاقت سی،ترکاں توں برسرِ پُر خاش رہندی سی،سلطان محمد خاں دی سلامت روی تے صلح پسندی دا شہرہ سُن کر اُنہاں نے وی صلح کيتی درخواست پیش کيتی تے سلطان انگورہ دی خبر سندے ہی خود مختار ہوگئے سن تے ہر ملک وچ عیسائیاں نے اپنی سلطنتاں قائم کرلئی سن، انہاں سب نوں اندیشہ سی کہ عثمانی سلطان تکت نشینی دے بعد مطمئن ہوکے اپنے باپ دے صوبےآں نوں فیر اپنی سلطنت وچ شام ل کرنا چاہے گا تے ساڈے اُتے حملہ آور ہوئے گا سلطان محمد خان دی اس کامیابی دا حال سُن کر اُنہاں سب نے ڈردے ڈردے اپنے اپنے سفیر دربار سلطانی وچ مبارکباد دے لئی روانہ کيتے،سلطان محمد خان نے انہاں سفیراں توں نہایت تپاک دے نال ملاقات کيتی تے رُخصت کردے وقت اُنہاں سفیراں توں مخاطب ہوکے فرمایا کہ تسيں اپنے آقاواں توں جاکے میری طرف توں ایہ ضرور کہہ دینا، وچ سب نوں امن دیندا ہاں تے سب توں امن قبول کردا ہاں،خدائے تعالیٰ امن وامان نوں سپند کردا تے فساد نوں بُرا جاندا اے ،سلطان محمد خان دے اس طرز عمل دا نتیجہ ایہ ہويا کہ یورپ وچ امن وامان قائم ہوگیا، حقیقت ایہ اے کہ سلطنت عثمانیہ جو حالے اک مہلک تے خطرناک بیماری توں اٹھی سی اس دے لئی حرکت تے جسمانی ریاضت بے حد مضر سی اُس نوں چند روز آرام کرنے تے پرہیزی غذا کھانے دی سخت ضرورت سی،ایہ خدائے تعالیٰ دا فضل سی کہ سلطان محمد خان نہایت ہی موزاں سلطان تختِ عثمانی اُتے متمکن ہويا تے اُس دا طرز عمل ہر اک اعتبار توں سلطنت دی تقویت تے آئندہ ترقیات دا موجب ثابت ہويا۔
یورپ وچ اس طرح سلطان محمد خان نے امن وامان قائم کرلیا مگر ایشیائے کوچک وچ بغاوتاں دا سلسلہ موجود سی،؛چنانچہ سلطان نوں مع فوج خود ایشیائے کوچک وچ جانا پيا اوتھے اُس نے اوّل سمرنا دی بغاوت فرو کی،اس دے بعد فرمانیہ دے باغیاں نوں طاقت دے ذریعہ خاموش ومحکوم بنایا گیا فیر سلطان نے ایہ عاقلانہ تدبیر دی کہ ایشیائے کوچک دی مشرقی حدود دے متصل جو ریاستاں یا سلطنتاں تیمور دی وفات دے بعد قائم ہوئیاں،اُنہاں سب توں دوستانہ تعلقات قائم کيتے تے تمام ایشیائے کوچک نوں اپنے قبضے وچ لے کے اطمینان حاصل کيتا کہ فیر کوئی حملہ تیموری حملہ دی مانند نہ ہوسکے۔
۸۲۰ ھ وچ جدوں کہ سلطان محمد خان ایشیائے کوچک ایڈریا نوپل وچ آچکيا سی تاں دردانیال دے نیڑے بحیرہ ایجین وچ وینس دے جنگی بیڑہ توں سلطان دے جنگی بیڑہ دی سخت لڑائی ہوئی جس وچ ترکی دی بیڑہ نوں سخت نقصان برداشت کرنا پيا، اس لڑائی دا باعث ایہ سی کہ بحیرہ ایجبین دے جزیراں دے رہنے والے برائے ناں وینس دی جمہوری حکومت دے ماتحت سن، ایہ لوک سلطان دے ساحلی علاقے مثلا گیلی پولی وغیرہ اُتے چھاپے ماردے رہندے سن ،سلطان نے انہاں دی سرکوبی دے لئی اپنے جنگی بیڑہ نوں حکم دتا لیکن اس دا مقابلہ وینس دے بیڑہ توں ہوگیا جو بہت طاقتور سی لہذا سلطان دی بحری فوج نوں نقصان اٹھانا پيا، اس بحری لڑائی دے بعد بہت جلد فیر وینس دے نال عہد نامہ صلح کيتی تجدید ہوگئی،وینس اک بہت چھوٹی سی ریاست سی جو جمہوری اصول اُتے قائم سی،لیکن بحر روم وچ اُس دی بحری طاقت سب اُتے فائق سی، اس دے بعد سلطان دے لئی کوئی خطرہ تے کوئی جنگ بظاہر موجود نہ سی تے سلطان اپنی مملکت نوں وسیع کرنے دے مقابلے وچ اندرونی طور اُتے اسنوں مضبوط کرنا چاہندا سی ؛چنانچہ سلطان نے تھاں تھاں شہراں تے قصبےآں وچ مدرسے قائم کيتے،علما دی قدر دانی دی رستےآں دے امن وامان تے تجارت دی گرم بازاری دا بندوبست کيتا، غرض کہ سلطان نے اوہ طرزِ عمل اختیار کيتا جس دی وجہ توں دوستاں تے دشمناں دونے وچ اُس دی قبولیت ودھ گئی تے سب نوں اُس دی تعریف کرنی پئی، اُس دی رعایا نے اُس نوں چلپی یعنی بہادر وسنجیدہ مزاج دا خطاب دتا تے تمام ملکاں وچ اوہ سلطانِ صلح جو، مشہور ہويا مگر باوجود اس دے اُس دی عمل داری وچ اک فتنہ برپا ہويا جو اُس دی فوج دے قاضی بدرالدین نے برپا کيتا۔
تفصیل اس اجمالی دی ایہ اے کہ اک نو مسلم یہودی مرتد ہوکے اس گل دا محرک ہويا کہ سلطان نوں معزول کرکے جمہوری ریاست قائم کرنی چاہیدا، قاضی بدر الدین اُس دا ہم خیال ہوگیا تے اُنہاں دونے نے اک ترک مصطفیٰ نامی نوں جو کوئی تعلیم یافتہ شخص نہ سی اپنا مذہبی پیشوا بنایا تے یورپ وایشیا دونے علاقےآں وچ اپنے خیالات دی اشاعت شروع کرکے لوکاں نوں اپنا ہم خیال بنانا شروع کيتا،اس بغاوت نے ترقی کرکے خطرناک صورت اختیار کرلئی تے سلطان محمد خان نوں وڈی فکر پیدا ہوئی،اس بغاوت نے اندر ہی اندر اس دی رعایا نوں معاؤف کرنا شروع کردتا،ایہ بغاوت اس لئی تے وی جلد تے زیادہ کامیاب ہوسکی کہ سلطان محمد خا ن نے عیسائی سلاطین توں دوستی دے عہد نامے کرکے اچھے تعلقات قائم کيتے سن اُس دا دوستانہ برتاؤ جو عیسائیاں دے نال سی عام طور اُتے اُس دی مسلمان رعایا نوں ناپسند تے گراں گذردا سی، عوام اس گل نوں نئيں سمجھ سکدے سن کہ اس زمانے وچ صلح تے آشتی ہی دی حکمتِ عملی سلطنت عثمانیہ دے لئی زیادہ مفید اے ؛چنانچہ جدوں اُنہاں نوں مذکورہ باغیاں نے بھڑ دا یا تاں اوہ فوراً اُنہاں دیاں گلاں وچ آگئے،آخر سلطان محمد خان نے اس بغاوت دے فرو کرنے وچ پوری ہمت تے مستعدی توں کم لے کے چند ہی روز وچ اُس دا خاتمہ کردتا تے تِناں باغی مارے گئے،اس خطرہ توں نجات پاکر سلطان محمد خان نوں اک تے خطرناک باغی دا مقابلہ کرنا پيا، جنگ انگورہ وچ سلطان بایزید خاں یلدرم دا اک بیٹا مصطفیٰ نامی ماریا گیا سی مگر جنگ دے بعد اُس دی لاش دا کوئی پتہ نہ چلا،تیمور نے وی جنگ دے بعد مصطفیٰ دی لاش نوں تلاش کرایا مگر کدرے دستیاب نہ ہوئی اس لئی مصطفیٰ دا ماریا جانا مشتبہ رہیا سی، ہن سلطان محمد خان دے آخر عہدِ حکومت یعنی ۸۲۴ھ وچ اک شخص نے ایشیائے کوچک وچ اس گل دا دعویٰ کيتا کہ وچ مصطفیٰ ابن بایزید یلدرم ہاں اوہ صورت تے شکل وچ وی مصطفیٰ توں مشابہ سی اس لئی بوہت سارے ترکاں نے اُس دے اس دعوے نوں تسلیم کرلیا تے سمرنا دے عامل جنید تے صوبہ دار والیشیا نے اُس دے اس دعوے دی اس لئی تے وی تصدیق دی کہ اوہ محمد خان توں کوش نہ سن ؛چنانچہ مصطفیٰ مذکور انہاں صوبہ داراں دی امداد توں گیلی پولی وچ پہنچ کے تھسلی دے قریبی علاقے اُتے قابض ہوگیا،سلطان محمد خان اس خبر نوں سندے ہی فوراً فوج لے کے مقابلے اُتے پہنچیا تے سالونی دا دے نیڑے اک سخت لڑائی دے بعد مصطفیٰ مذکور شکست فاش کھا کر بھجیا تے قیصر قسطنطنیہ دے پاس پہنچ کے پناہ گزيں ہويا، سلطان محمد خان نے قسطنطنیہ دے بادشاہ نوں لکھیا کہ مصطفیٰ ساڈا باغی اے، اُس نوں ساڈے پاس بھیج دو، لیکن قیصر نے اُس دے واپس دینے توں انکار کرکے اس گل دا وعدہ کيتا کہ وچ اُس نوں نہایت احتیاط دے نال قید تے نظر بند رکھاں گا بشرطیکہ آپ اُس دے نان ونفقہ تے اخراجات دے معاوضہ وچ اک رقم میرے پاس بھجواندے رہیاں؛چونکہ انہاں دناں مسلسل بغاوتاں توں سلطان محمد خان زیادہ فکر مند ہوگیا سی تے ايسے لئے اوہ تے وی زیادہ اس حکمتِ عملی اُتے عمل کرنا ضروری سمجھدا سی کہ قیصر یادوسرے عیسائیاں توں لڑائیاں نہ چھیڑی جاواں؛چنانچہ اُس نے قیصر دی گل نوں منظور کرلیا تے مصطفیٰ باغی دے قید تے نظر بند رکھنے دے معاوضہ وچ اک مناسب رقم بھجوانی وی منظور کرلئی،اس بغاوت دے فرو ہونے دے بعد وی سلطان محمد خان نوں مصطفیٰ باغی دا زیادہ خیال رہیا تے اُس نے قسطنطنیہ دے قیصر توں اپنے تعلقات نوں زیادہ خوشگوار واستوار بنانا ضروری سمجھ کر خود قسطنطنیہ جانے دا قصد کيتا جدوں کہ اوہ ایشیائے کوچک توں درد انیال نوں عبور کرکے گیلی پولی ہُندا ہويا ایڈریانوپل نوں آرہیا سی، قیصر قسطنطنیہ نے سلطان محمد خان دی آمد دا حال سُن کر وڈی آؤ بھگت دی تے اُس دا نہایت شانداار استقبال کرکے قسطنطنیہ وچ لایا، ایتھے سلطان وقیصر وچ دوبارہ عہد نامہ دوستی کيتی تجدید ہوئی اس دے بعد سلطان نوں فیر گیلی پولی دی طرف جانا پيا جتھے ۸۲۵ھ وچ سلطان محمد خان دا سکتہ دے مرض وچ مبتلا ہوکے انتقال ہويا۔
سلطان محمد خاں دے عہد اُتے تبصرہ[سودھو]
سلطان محمد خان جنگ انگورہ دے وقت ۲۷ سال دی عمر رکھدا سی، جنگ انگورہ دے بعد اوہ ایشیائے کوچک دے قصبہ امیسیہ وچ کود مختار حاکم بنا تے بھائیاں توں لڑائیاں دا سلسلہ جاری ہويا، گیارہ سال تک اوہ بھائیاں دے نال زور آزمائی وچ مصروف رہ کے سب اُتے غالب تے مطلق العنان فرماں روا عثمانی سلطنت دا بن گیا، اٹھ سال تک اُس نے بحیثیت سلطان حکومت وفرماں روائی دی ،اُس دا عہدِ حکومت فتنےآں تے فسادیاں توں لبریز سی، اُس نے ایسی معتدل تے مفید حکمت عملی اختیار کيتی جس توں سلطنت عثمانیہ جو نیڑے المرگ ہوچکی سی فیر تندرست تے مضبوط ہوگئی،اسی لئےبعض مؤرخین نے اُس نوں نوح دا کطاب وی دتا اے یعنی اپس نے سلطنتِ عثمانیہ دی ڈوبتی ہوئی کشتی نوں بچا کر نجات دے ساحل اُتے لگادتا۔
سلطان محمد خان اول سب توں پہلا عثمانی سلطان اے جس نے اپنے شاہی خزانہ توں اک معقول رقم خانہ کعبہ تے مکہ معظمہ دے باشندےآں دے لئی مخصوص دی جو سالانہ برابر مکہ معظمہ وچ پہنچ کے مستحقین وچ تقسیم تے خانہ کعبہ دی حفاظت ونگرانی دے کماں وچ صرف ہُندی سی،اس لئی معتضد باللہ عباسی خلیفہ مصر نے اس سلطان نوں کادم الحرمین شریفین دا خطاب دتا جس نوں اس سلطان نے اپنے لئے موجب عزّ وافتخار تصوّر کيتا،اسی خطاب نے آئندہ اک زمانے وچ ترقی کرکے عثمانیاں نوں خلیفۃ المسلمین بناکر چھڈیا۔
وفات دے وقت سلطان محمد خان دی عمر ۴۷ سال دی سی،اُس دا وڈا بیٹا مراد خان ثانی جس دی عمر اٹھارہ سال دی سی،ایشیائے کوچک مین اک فوج دی سپہ سالاری اُتے مامور سی، وزرائے سلطنت نے چالیس روز تک سلطان محمد خان دی وفات نوں چھپایا تے مراد کان ثانی دے پاس فوراً خبر بھیجی کہ تسيں بلا تامل دارالسلطنت وچ پہنچ کے مراسم تکت نشینی ادا کرو،چالیس روز دے بعد سلطان دی لاش نوں گیلی پولی توں بروصہ وچ لیا کے دفن کيتا گیا۔
سلطان مراد خان ثانی[سودھو]
سلطان مراد خان ثانی ۸۰۶ ھ وچ پیدا ہويا سی، اٹھارہ سال دی عمر وچ بمقام دارالسلطنت ایڈریانوپل( تے نہ)باقاعدہ تختِ سلطنت اُتے جلوس کيتا تے اراکین سلطنت نے اطاعت وفرماں برداری دی بیعت کيتی اس نوجوان سلطان نوں تخت نشین ہُندے ہی مشکلات وخطرات توں سابقہ پيا، یعنی قسطنطنیہ دے عیسائی بادشاہ نے سلطان محمد خان دے فوت ہونے دی خبر سندے ہی اپنے قیدی مصطفیٰ نوں اپنے سامنے بُلیا کے اُس توں اس گل دا اقرار نامہ لکھیا یا کہ جے ميں سلطنت عثمانیہ دا مالک ہوگیا تاں بوہت سارے مضبوط قلعے تے صوبے (جنہاں دی اقرار نامہ وچ تفصیل درج سی) قیصر قسطنطنیہ دے سپرد کرداں گا تے ہمیشہ قیصر دا ہويا خواہ رہواں گا، اس دے بعد قیصر قسطنطنیہ نے اپنے جہازاں وچ اُس دے نال اک فوج سوار کراکر سب نوں سلطنت عثمانیہ دے یورپی علاقے وچ اُتار دتا تاکہ اوہ سلطان مراد کان دے خلاف ملک اُتے قبضہ کرے ؛چونکہ ایہ مصطفیٰ اپنے آپ نوں سلطان محمد خان دا بھائی تے بایزید یلدرم دا بیٹا دسدا سی تے اُس دے اس دعوے دی تصدیق یا تکذیب وچ ترک متردد سن لہذا بوہت سارے عثمانی سپاہی اُس توں آملے تے اُس دی طاقت بہت ودھ گئی اُس نے شہراں شہر فتح کرنے شروع کردتے ،مراد خاں نے جو فوج اُس دے مقابلہ نوں بھیجی اُس دا اکثر حصہ مصطفیٰ توں آملا تے باقی شکست کھا کر بھج آیا، اس دے بعد سلطان مراد نے اپنے سپہ سالار بایزید پاشا نوں اک معقول جمعیت دے نال اس باغی دی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا لیکن معرکہ جنگ وچ بایزید پاشا ماریا گیا تے مراد دی فوج نوں شکست فاش حاصل ہوئی اس فتح تے فیروزی دے بعد مصطفیٰ دی ہمت ودھ گئی تے اُس نے ایہی مناسب سمجھیا کہ وچ پہلے تمام ایشائے کوچک اُتے قابض ہوجاؤں؛کیونجے یورپی علاقے وچ اسنوں توقع سی کہ قیصر قسطنطنیہ تے مغربی حدود دے عیسائی سلاطین توں مینوں مراد خاں دے خلاف ضروری امداد ملے گی تے ایشیاپرقابض ہونے دے بعد یورپی علاقے توں مراد خان دا بے دخل کرنا بہت آسان ہوئے گا؛چنانچہ اُس نے آبنائے نوں عبور کرکے ایشیائے کوچک وچ تاخت وتاراج شروع کردتی،مراد خان ثانی نے انہاں خطرناک حالات نوں دیکھ کے تامل کرنا مناسب نہ سمجھ کر بذاتِ :خود مصطفیٰ دا تعاقب کرنا ضروری سمجھیا تے فوراً ایشیائے کوچک وچ پہنچ کے اُس نوں شکست دینے وچ کامیاب ہويا، مراد خان دے میدانِ جنگ وچ آندے ہی ترکی سپاہی جنہاں نوں اس عرصہ وچ مصطفیٰ دے دعوے وچ جھوٹھ تے افترا دا یقین ہوگیا سی اُس دا نال چھڈ چھڈ کے مرادخان دے پاس آنے لگے،مصطفیٰ اپنی حالت نازک دیکھ کے ایشیائے کوچک توں بھجیا تے گیلی پولی وچ آکے تھسلی وغیرہ اُتے قابض ہوگیا، مراد خان وی اُس دے پِچھے گیلی پول پہنچیا، ایتھے معرکہ وچ اُس نوں شکست فاش دے کے اُس دی طاقت دا کاتمہ کردتا، مصطفیٰ ایتھے توں ایڈریا نوپل دی طرف بھجیا تاکہ دارالسلطنت اُتے قابض ہوجائے مگر ایڈر یا نوپل وچ اوہ گرفتار کرلیا گیاا ور شہر دے اک برج وچ پھانسی اُتے لٹ دا کر اُس دا خاتمہ کردتا گیا۔
اس دے بعد سلطان مراد خان نے جنبیوا دی ریاست توں جو قیصر قسطنطنیہ توں رقابت رکھدی سی،دوستی دا عہد نامہ کيتا تے قسطنطنیہ اُتے اس لئی چڑھائی دی تیاریاں کيتياں کہ قیصر قسطنطنیہ نے ہی مصطفیٰ باغی توں ایہ فتنہ برپا کرایا سی، قیصر پلیولوگس والی قسطنطنیہ نے جدوں ایہ سنیا کہ سلطان مراد خان ثانی قسطنطنیہ اُتے حملہ دی تیاریاں کرہیا اے تاں اُس نوں بہت فکر پیدا ہوئی تے اُس نے اس فوری مصیبت نوں ملتوی کرنے دے لئی قسم قسم دی تدابیر سوچاں؟ مینڈھے لڑیانے تے سلطنت عثمانیہ دے خلاف بغاوتاں براپا کرادینے وچ اُس نوں بہت کمال حاصل سی تے ايسے تدبیر توں اوہ عثمانیہ سلطنت نوں مشکلات وچ مبتلا رکھ دے اپنی حکومت نوں ہن تک بچائے ہوئے سی مگر اس مرتبہ اوہ بجز اس دے تے کچھ نہ کرس دا کہ اس نے اپنے سفیر سلطان دی خدمت وچ روانہ کيتے تاکہ قصور دی معافی طلب کرکے آئندہ صلح نامہ دب کر کرے،لیکن سلطان دی خدمت وچ روانہ کيتے تاکہ قصور دی معاف طلب کرکے آئندہ صلح نامہ دب کرکرے لیکن سلطان مراد خان نے انہاں سفیراں نوں نہایت حقارت دے نال واپس کردتا تے اپنے دربار وچ باریاب نہ ہونے دتا۔
اس دے بعد شروع جون ۱۴۲۲ء مطابق ۸۲۶ھ وچ ویہہ ہزار انتخابی فوج لے کے سلطان مراد خان ثانی قسطنطنیہ دے سامنے آموجود ہويا،وڈی سختی تے شدت توں شہر دا محاصرہ کيتا گیا،خلیج قسطنطنیہ اُتے لکڑی دا اک پل تیار کرکے محاصرہ نوں مکمل کيتا،شہر قسطنطنیہ دا فتح کرنا کوئی آسان کم نہ سی مگر سلطان مراد کان نے ایداں دے عزم وہمت توں کم لیا تے مھاصرہ وچ سرنگون،منجنیقاں ،دمدماں،متحرک میناراں نوں اس طرح کم وچ لیایا کہ دم بدم فتح دی امید یقین توں تبدیل ہونے لگی،اس دوران محاصرہ وچ قیصر وی بے فکر نہ سی، اُس نے اک طرف تاں مدافعت وچ ہر قسم دی کوشش شروع دی تے دوسری طرف ایشیائے کوچک وچ فساد برپا کرانے تے مرادخان ثانی دے لئی مشکلات پیدا کرنے دی ریشہ دوانیاں وچ مصروف رہیا قسطنطنیہ دے فتح ہونے وچ ہفتےآں نئيں ؛بلکہ دناں تے گھنٹےآں دی دیر رہ گئی سی کہ مراد خان ثانی نوں محاصرہ اٹھا کے تے ہن تک دی تمام کوشش نوں بلا نتیجہ چھڈ کے ايسے طرح ایشیائے کوچک دی طرف جانا پيا جس طرح کہ اُس دا داد بایزید خاں یلدرم عین وقت اُتے قسطنطنیہ توں محاصرہ اٹھا کے ایشائے کوچک دی طرف تیمور دے مقابلہ نوں روانہ ہوگیا سی۔
تفصیل اس اجمال دی ایہ اے کہ سلطان محمد خان جدوں فوت ہويا اے تاں اُس نے چار بیٹے چھڈے سن جنہاں وچ دو تاں بہت ہی کم عمر تے چھوٹے بچے سن تے دونوجوان کہے جاسکدے سن جنہاں وچ اک سب توں وڈا مراد خان ثانی سی جس دی ۱۸ سال دی عمر تے دوسرا مصطفیٰ نامی سی جس دی عمر باپ دی وفات دے وقت پندرہ سال سی،مراد خان ثانی نے تخت نشین ہوکے اپنے دونے چھوٹے بھائیاں نوں تاں بروصہ وچ پرورش پانے دے لئی بھیج دتا سی، جتھے اُنہاں دے لئی تعلیم تے تربیت تے راحت وآرام دا ہر اک سامان موجود کردتا سی تے تیسرے بھائی مصطفیٰ نوں جو مراد ثانی توں تن سال عمر وچ چھوٹا سی ایشیائے کوچک وچ بطور عامل یا بطور سپہ سالار عزت دے نال مامور کيتا سی، مراد ثانی جدوں اپنے فرضی چچا مصطفیٰ دے فتنے نوں فرو کرچکيا تے مصطفیٰ ایڈریا نوپل وچ پھانسی پاچکيا تاں قیصر پلیولوگس نے اس دوسرے مصطفیٰ اُتے ڈورے ڈالنے شروع کيتے تے اپنے جاسوساں تے لائق سفیراں دے ذریعہ مراد ثانی دے بھائی مصطفیٰ نوں مسلسل ایہ توقع دلاندا رہیا کہ وچ تسيں نوں زیادہ مستحق سلطنت سمجھدا ہاں تے جے تسيں سلطنت دے مدعی بن دے کھڑے ہوجاؤ تاں تواڈی ہر اک قسم دی امداد کوموجود ہاں،اُدھر اُس نے ایشیائے کوچک دے سلجوقی سرداراں نوں جواب تک قونیہ تے دوسرے شہراں وچ سلطنت عثمانیہ دے جاگیر داراں دی حیثیت توں موجود تے خاندانِ سلطنت توں رشتہ داریاں وی رکھدے سن ،مراد ثانی دے خلاف تے مصطفیٰ خاں برادرِ مراد خان دی اعانت اُتے آمادہ کرنے دی خفیہ تدبیراں جاری کردتیاں سن، آخر اوہ اپنی اس کوشش وچ کامیاب ہويا۔
مصطفیٰ خان نے سلجوقی امیراں دی امداد توں خروج کرکے علم بغاوت بلند کيتا تے ٹھیک اُس وقت جدوں کہ ادھر مراد خان قسطنطنیہ نوں فتح کرنے والا سی، مصطفیٰ خان نے ایشیائے کوچک دے بوہت سارے شہراں تے ضروری مقاماں اُتے قبضہ کرکے بروصہ دے حاکم دا بروصہ وچ محاصرہ کرلیا ،ایہ خبر سُن کر کہ ایشیائے کوچک دی فوج باغی ہوکے مصطفیٰ دے نال شام ل ہوگئی اے تے ایشیائے کوچک قبضہ توں نکلیا جاندا اے ،مراد ثانی سر اسیمہ ہوگیا تے فوراً محاصرہ اٹھا کے تے مصطفیٰ دا تدارک ضروری سمجھ کر ایشیائے کوچک دی طرف روانہ ہويا، مراد خان ثانی دے ایشیائے کوچک وچ پہنچدے ہی فوج دے اکثر سپاہی مصطفیٰ خاں دا نال چھڈ چھڈ کے مرادخان دے پاس چلے آئے،مراد خان دی فوج نے مصطفیٰ خان نوں شکست دے کے قتل کردتا تے اس طرح بہت جلد ایشیائے کوچک دا فتنہ قابو وچ آگیا، اس دے بعد قریباً اک سال تک مراد خان نے ایشیائے کوچک وچ مقیم رہ کے اوتھے دے تمام سرکش امرا نوں قرار واقعی سزاواں دے کے اپنی حکومت وسلطنت نوں مضبوط بنایا ۸۲۶ھ وچ سلطان مراد خان ثانی ایشیائے کوچک توں یورپ دی طرف آیا تاں قیصر قسطنطنیہ توں تیس ہزار ڈاکٹ سالانہ بطور خراج تے کئی اہم تھاںواں لے کے صلح کرلئی تے دوبارہ قسطنطنیہ دا محاصرہ نئيں کيتا،اس دے بعد سلطان مراد خان اپنی سلطنت دے اندرونی انتظام تے فلاح وبہبود رعایا دے کماں وچ مصروف رہیا تے کسی عیسائی یا غیر عیسائی ریاست نوں مطلق نئيں چھیڑا،ہاں اپنے عہد ناواں دی پابند اُنہاں توں ضرور کراندا رہیا۔
۸۳۱ھ وچ سرویا دا بادشاہ اسٹیفن جو سلطنت عثمانیہ دا باج گذار تے وفادار سی فوت ہويا اُس دی جگہ جارج برنیک وچ تخت نشین ہويا،سرویہ دا ایہ نیابادشاہ جارج چونکہ اپنے پیش رو دی طرح مآل اندیشی وسنجیدہ مزاج نہ سی اس لئی قیصر قسطنطنیہ نوں اس طرح ریشہ دوانیاں دا موقع مل گیا تے اوہ اندر ہی اندر جارج تے ہنگری والےآں نوں سلطان مراد خان دے خلاف برانگیختہ کرنے وچ مصروف رہیا،ہنگری والے وی ہن چونکہ نکوپولس دی شکست دے تلخ تجربہ نوں بھُل چلے سن لہذا اوہ وی عثمانی سلطنت دے خلاف تیاریاں کرنے لگے تے کئی سال تک انہاں تیاریاں دے سلسلے نوں جاری رکھیا، سلطان مرادخان ثانی نے ۸۳۴ ھ وچ جزیرہ زانٹی تے یونان دا جنوبی حصّہ تے سالونی دا دا علاقہ فتح کرکے وینس والےآں نوں شکست فاش دتی تے وینس دی ریاست نے نہایت ذلیل شرطاں اُتے دب کر سلطان توں صلح کرلئی،وینس چونکہ بادشاہ قسطنطنیہ دا طرف دار سی اس لئی شاہ قسطنطنیہ نوں تے وی زیادہ ملال ہويا تے اوہ اپنے سازشی کماں وچ پہلے توں دُگنی توجہ دے نال مصروف ہوگیا،ادھر سلطان مراد نے بتدریج اپنے مقبوضات کویورپ وچ ترقی دینی شروع کی،البانیہ تے بوسینیا والےآں نے وی سرویا تے ہنگری دی طرح سلطان دے خلاف عیسائیاں دی سازش وچ شرکت اختیار کيتی،سرویا تے رومانیہ دے شمال وچ صوبہ ٹرانسلونیا دے عیسائیاں نے ۸۴۲ھ وچ علم مخالفت بلند کيتا تاں سلطان نے اس طرف حملہ آور ہوکے ستر ہزار عیسائیاں نوں میدان جنگ وچ قید کيتا تے اپنی قوت وسطوت دی دھاک بٹھا کر اوتھے توں واپس ہويا اوہ ترکاں دا سخت مخالف تے دشمن سی، اُس دے تخت نشین ہونے توں عیسائیاں دی سازش نوں بہت تقویت پہنچی،انہاں نوں ایام وچ مغربی یورپ دی بعض لڑائیاں وچ شریک رہنے تے تجربہ حاصل کرنے دے بعد جان ہنی ڈیزیاجان ہنی داس اک شخص جو جوشاہ سجمنڈ دا ناجائز بیٹا سی ہنگری دی طرف واپس آیا، اس دا باپ سجمنڈ سی تے اس دی ماں الزبتھ مارسی نامی اک حسین تے فاحشہ عورت سی،ہنی داس نے ہنگری وچ آکے فوراًسپہ سالاری دا منصب حاصل کرلیا تے ترکاں دے خلاف فوجاں لے کے اٹھیا کھڑا ہويا،اُس نے صوبۂ ٹرانسلونیا توں ترکاں نوں خارم کردتا،ترکی جرنیل ہور بیگ جو اُس نواح وچ عامل ومنتظم سی، مع اپنے بیٹے دے ماریا گیا تے تیس ہزار ترکی فوج میدان وچ کھیت رہی، جو ترک زندہ قید ہوئے سن اُنہاں دے نال ہنی داس نے ایہ سلوک کيتا کہ جدوں اس فتح دی خوشی وچ ہنگری دے اندر ضیافتاں ہودیاں سن سلطان نوں خط تے کتابت دا سلسلہ ہنگری والےآں دے نال جاری کرنا پيا،آخر ايسے سلسلۂ خط تے کتابت نے ایہ صورت اختیار کيتی کہ سلطان صلح اُتے آمادہ ہوگیا،سرویا دی آزادی نوں سلطان نے تسلیم کرلیا ،اوتھے دے بادشاہ جارج نوں بادشاہ مان کر اپنے حقوق شہنشاہی اُس اُتے توں اُٹھا لئے،والیشیا دا صوبہ ہنگری نوں دے دتا تے سٹھ ہزار ڈاکٹ زرفدیہ بھیج کر محمد چلپی نوں قید توں آزاد کرایا،ایہ عہد نامہ ہنگری تے ترکی دونے زباناں وچ لکھیا گیا،سلطان مرادخان ثانی تے لیڈ سلاس بادشاہ ہنگری دے اُس اُتے دستخط ہوئے تے دونے بادشاہاں نے قسماں کھاواں کہ اس عہد نامہ دی پابندی نوں احکام مذہبی دی طرح ضروری سمجھاں گے،دریائے ڈینوب اس عہد نامہ دے بموجب سلطان دی عمل داری دی حد مقرر کيتا گیا،اس طرح ۱۲ جولائی ۱۴۴۴ ء مطابق ۸۴۸ھ نوں دس برس دے لئی سلطان مرادخان ثانی تے عیسائیاں دے درمیان صلح قرار پاگئی،اس صلح نامہ دی تکمیل توں فارغ ہُندے ہی سلطان مراد خان نے ایہ سمجھ کر کہ ہن دس سال دے لئی امن وامان قائم رہے گا، ہور اپنے بیٹے دی وفات دے سبب افسرد خاطر ہوکے سلطنت نوں چھوڑدینے اُتے آمادہ ہوگیا؛چنانچہ اُس نے اپنے دوسرے بیٹے محمد خان نوں ایڈر یانوپل وچ تخت نشین کيتا، محمد خان چونکہ بہت ہی نو عمر سی، اس لئی تجربہ کار تے بہادر وزیراں تے سپہ سالاراں نوں اُس دا مشیر بنایا تے خود ایشیائے کوچک وچ جاکے درویشاں تے زاہداں دی مجلس وچ شیرک ہويا تے گوشہ نشینی دی زندگی بسر کرنے لگا۔
سلطان مراد خان ثانی دی تختِ سلطنت توں دست برداری تے اک نو عمر شاہزادے محمد خان دی تخت نشینی دا حال سُن کر عیسائیاں دے دہان حرص وچ پانی بھر آیا تے اُنہاں نے اس موقع نوں بہت ہی مناسب تے غنیمت سمجھ کر عہد شکنی اُتے آمادگی ظاہر کیتی تے ارادہ کيتا کہ ترکاں دی نسلاں نوں اس وقت یورپ توں نیست تے نابود کردتا جائے،ہنگری دا بادشاہ لیڈ سلاس جس نے حالے چند روز ہوئے قسم کھادی سی تے عہد نامہ اُتے دستخط کرکے اس گل دا اقرار کيتا سی کہ اس دی پابندی مذہبی احکام دی طرح کراں گا، عہد شکنی وچ متامل سی، لیکن پوپ تے اُس دے نائب کارڈنل جولین نے اسنوں یقین دلیا کے مسلماناں دے نال عہد وپیمان نوں نباہنا گناہ اے تے عہد شکنی موجب ثواب ہوئے گی اُس نوں آمادہ کرلیا، اُدھر ہنی داس سپہ سالار ہنگری وی اس قدر جلد عہد نامہ دے توڑنے نوں موجب رُسوائی سمجھدا سی لیکن اُس نوں دربار ہنگری دی طرف توں لالچ دتا گیا کہ بلگیریا نوں فتح کرکے تسيں نوں اوتھے دا بادشاہ بنادتا جائے گا؛چنانچہ اوہ وی رضا مند ہوگیا، حالے صلح نامہ نوں لکھے ہوئے اک مہینہ وی نہ ہويا سی کہ اُس دے توڑنے اُتے عیسائی متفق ہوگئے،سرویا توں ترک سپاہی عہد نامہ دی شرائط دے موافق جارہے سن تے سرویا دا تمام علاقہ ترکی سپاہ توں خالی ہورہیا سی، اس تخلیہ دا چند روز انتظار کيتا گیا تے عہد نامہ دی تحریر توں پورے پنجاہ دن دے بعد یکم ستمبر ۱۴۴۴ء مطابق ۸۴۸ھ نوں ہنگری دی فوج نے ودھ کے بے خبر ترکی سرحدی چوکیوں دی فوج اُتے حملہ کيتا تے بلگیریا دے راستے بحر اسود دے کنارے پہنچ کے اوتھے توں جنوب دی جانب متوجہ ہوکے شہر دارنا دا محاصرہ کرلیا تے بالآخر دارنا نوں ہنی داس نے فتح کرلیا، اس توں پہلے راستے وچ جس قدر تردیاں فوجاں سدّ راہ ہوئیاں مقتول تے مغلوب ہُندی رہیاں تے تمام علاقے وچ عیسائیاں نے وڈی بے رحمی تے سفاکی مسلماناں دے قتل عام وچ دکھادی،عیسائیاں دی اس فوج کشی تے عہد شکنی دا حال فوراً ایشیائے کوچک وچ سلطان مراد ثانی توں جو ترک سلطنت دے بعد گوشہ نشین ہوچکيا سی جاکے بیان کيتا گیا تے اُس توں استدعا کيتی گئی کہ آپ گوشۂ عزلت توں قدم باہر نکالاں تے سلطنت عثمانیہ نوں بچاواں؛چنانچہ مراد خان ثانی بلا تامل ایڈریا نوپل پہنچیا تے اوتھے توں دارنا دی طرف روانہ ہويا، عیسائی فتح مند لشکر دارنا دے نیڑے میدان وچ خیمہ زن سی تے اپنی فتح مقصدوری دا اُس نوں کامل یقین سی کہ ہنی داس دے مخبراں نے آکے اسنوں خبر سُنائی کہ سلطان مراد خان گوشۂ عزلت توں نکل کے تے چالیس ہزار بہادر سپاہیاں نوں لے کے خود مقابلہ اُتے آپہنچیا اے تے ایتھے توں چار میل دے فاصلہ اُتے آکے خیمہ زن ہويا اے ایہ سندے ہی ہنی داس تے شاہ ہنگری نے مجلسِ مشورت منعقد دی تے اس دے بعد صفوفِ جنگ کيتی آراستگی وچ مصروف ہوگئے،عیسائیاں دی فوج دے میسرہ وچ والیشیا دی فوج سی ہنگری دے انتخابی سپاہی میمنہ اُتے مامور کيتے گئے،کارڈنل جولین دے زیر اہتمام عیسائی مجاہدین دا اک لشکرِ عظیم سی، بادشاہ ہنگری اپنے ملک دے سرداراں تے بہادر سواراں دے نال محلب لشکر وچ سی، پولینڈ دی فوج سب توں پِچھے اک مشہور بشپ دے زیر کمان سی،ہنی داس اس تمام لشکر عظیم دا سپہ سالار اعظم سی، سلطان مراد خان ثانی نے وی اپنے میمنہ تے میسرہ نوں درست کيتا تے اُس صؒح نامہ دی نقل کرکے نیزہ دی نوک اُتے رکھ دے اپنا علم بنایا جو شاہِ ہنگری نے لکھ کے سلطان مراد خان نوں دتا سی، ۱۰ نومبر نوں دارنا دے میدان وچ ایہ لڑائی شروع ہوئی جدوں کہ دو مہینے تے دس روز عیسائیاں نوں عہد نامہ توڑے تے سلطنت عثمانیہ دے شہراں نوں برباد کردے ہوئے گزرچکے سن، ہنی داس نے داہنی طرف توں عثمانی فوج دے ایشیائی دستےآں اُتے اس زور وشور دا حملہ کيتا کہ ترکی لشکر کے پیر اکھڑ گئے،دوسری طرف والیشیا والےآں نے وی ايسے طرح اُتے جوش حملہ کيتا تے عثمانی فوج دا دوسرا بازو وی قائم نہ رہ سکا، سلطان مراد خان ثانی تاں ضیافت دے موقع اُتے انہاں ترک قیدیاں دی اک تعداد لے جاکے انہاں لوکاں دے سامنے قتل کيتی جاندی سی جو اس خوشی دی تقریب وچ شریک ہُندے سن، اس طرح گویا خوشی دے جلساں وچ انہاں ترک قیدیاں دا قتل کرنا اک دلچسپ سامان تفریح سمجھیا گیا سی، سلطان مرادخان دے پاس ادھر اس مذکورہ شکست دی خبر پہنچی اُدھر ایشیائے کوچک توں خبر آئی کہ قونیہ وچ بغاوت دا جھنڈا بلند ہوگیا اے جو سلطان دے لئی بے حد موجب خطر اے ،سلطان مراد کان نے ہنی داس تے ہنگریاں توں بدلہ لینے دے لئی ايسے ہزار فوج دے کے اپنے اک سپہ سالار نوں روانہ کيتا تے خود ایشیائے کوچک دی طرف روانہ ہويا، ایہ واقعہ ۸۴۷ھ دا اے۔
ترکاں دی اس فوج نوں شکست دینے تے ترکاں نوں برا عظم یورپ توں نکالنے دے لئی یورپ وچ ہن دی مرتبہ ایسا جوش پیدا ہويا کہ اس توں پہلے کدی نہ دیکھیا گیا سی، ہنگری دا بادشاہ لیڈ سلاس تے ہنگری دا سپہ سالار ہنی داس اس قدر مشہور ہوگئے سن تے اُنہاں دی بہادری دے افسانے اس طرح یورپ وچ ہر جگہ پہنچ گئے سن کہ ہر اک ملک دے عیسائی نے اُنہاں دی فوج وچ شام ل ہونے تے مجاہد کہلانے دا شوق ظاہر کيتا، روما دے پوپ جان تے اُس دے سفیراں دا رڈنیل جولین نے مجاہدین دے تیار کرنے تے اپنے وعظاں توں عیسائیاں نوں اس لڑائی وچ شریک کرنے دی بے حد ترغیب دی،ہنگری ،سرویا،والیشیا، پولینڈ،جرمنی،اٹلی، فرانس،آسٹریا،بوسینیا،البانیہ وغیرہ دیاں فوجاں ہنی داس دے جھنڈے دے تھلے آکے جمع ہوگئياں عثمانیاں دی فوج توں جدوں مقابلہ ہويا تاں عیسائیاں دی اس بے شمار فوج نے ترکی فوج نوں شکست دتی،چار ہزار ترک گرفتار تے بوہت سارے شہید ہوئے،ہنی داس نے تعاقب کرکے شہر صوفیہ اُتے قبضہ کرلیا تے تمام رومیلیا نوں تاخت تے تاراج کرکے تے بے شمار مال غنیمت تے قیدی لے کے اپنے ملک نوں واپس ہويا؛حالانکہ اس دے لئی بہت آسان سی کہ اوہ اگے ودھ کے ایڈریا نوپل اُتے قبضہ کرلیندا مگر ایڈریا نوپل اُتے حملہ آور ہونے دی اُس نوں جرأت نہ ہوئی، سلطان مراد خان ثانی نے اس شکست تے اپنے علاقےآں دی تباہی دا حال ایشیائے کوچک وچ سُنا اوہ بہت جلد ۸۴۷ھ وچ ایشیائے کوچک دی بغاوت فرو کرنے دے بعد ایڈریا نوپل وچ آیا تے عیسائیاں توں انتقام لینے دی تدبیر سوچنے لگا، انہاں نوں ایام وچ سلطان دا وڈا بیٹا علاؤ الدین فوت ہويا جس توں سلطان نوں سخت صدمہ پہنچیا تے اُس دا دل سلطنت وحکومت توں برداستہ ہوگیا ،گذشتہ جنگ وچ سلطان دا بہنوئی محمد چلپی ہنی ڈیز (ہنی داس) دی لڑائی وچ گرفتار ہوگیا سی لہذا اُس دی بہن تے دوسرے عزیزاں نے سلطان نوں مجبور کيتا کہ جس طرح ہوئے محمد چلپی نوں آزاد کرایا جائے ؛چنانچہ جو اپنی رکابی فوج دے نال پشت لشکر اُتے کھڑا ہويا ایہ رنگ دیکھ رہیا سی، سخت مضطرب ہويا، ايسے اثنا وچ ہنگری دا بادشاہ لیڈسلاس نے قلب عثمانی اُتے نہایت سخت حملہ کيتا تے صفاں نوں چیردا ہويا اُس مقام تک پہنچ گیا جتھے سلطان مراد خاں حالے تک اپنی جگہ اُتے قائم تے اپنی فوج دے دستےآں دی ہزیمت تے عیسائیاں دے زبردست حملےآں نوں پریشانی دے عالم وچ دیکھ رہیا سی، سلطان نوں اپنی شکست فاش دا کامل یقین ہوچکيا سی تے اوہ ایہ سوچ رہیا سی کہ گھوڑابھگا کر میدانِ جنگ توں اپنی جان بچا کر لے بھجے یا دشمناں دے لشکر اُتے حملہ آور ہوکے جامِ شہادت نوش کرے کہ سامنے توں لیڈ سلاس شاہ ہنگری سلطان نوں وڈے کبر تے نحوت دے نال للکاردا ہوئے انمودار ہويا، سلطان نے فوراً کمان وچ اک تیر جوڑ دے ماریا جس توں شاہ ہنگری دا گھوڑا زخمی ہوکے گر پيا تے ینگ چری فوج دے اک بُڈھے سپہ سالار خواجہ خیری نے اگے ودھ کے لیڈ سلاس دا سرکاٹ لیا تے اک نیزہ دی انی اُتے رکھ دے اس عہد نامہ دے نال ہی بلند کردتا،شاہ ہنگری دے اس کٹے ہوئےسر نوں دیکھ کے عیسائی لشکر وچ ابتری تے ہل چل پیدا ہوگئی تے اوہ ترک جو پسپا ہُندے چلے جارہے سن ہن ہمت کرکے اگے ودھنے لگے،ہنی داس نے اس سر نوں دیکھ کے اس دے چھیننے دی کوشش وچ کئی زبردست حملے سلطانی لشکر کے اس حصے اُتے کيتے جتھے شاہ ہنگری دا اوہ سر نیزہ اُتے رکھیا ہويا سی مگر اُس نوں ہر مرتبہ شکست ہوئی تے دیکھدے ہی دیکھدے مسلماناں نے عیسائیاں توں میدان خالی کرالیا، اس لڑائی وچ کارڈ نل جولین وی جو پوپ دا نائب تے عیسائی مجاہدین دا سپہ سالار تے مسلماناں دا سخت دشمن سی ماریا گیا، بشپ تے دوسرے تمام سردار وی اس لڑائی وچ مقتول ہوئے، صرف اک ہنی داس اپنی جان بچا کر میدان توں بھجیا،ہنگری دی تمام فوج ترکاں دے ہتھ توں مقتول ہوئی۔
اس فتح مبین دے بعد عثمانی فوج نے سرویا نوں فتح کرکے اپنی حکومت وچ شام ل کيتا ايسے طرح بوسینیا وی ممفتوح تے اوتھے دا شاہی خاندان نیست تے نابود ہوکے سلطنت عثمانیہ وچ شام ل ہويا،عیسائیاں دی اس عہد شکنی دا بعض عیسائی کانداناں اُتے ایہ اثر پيا کہ سرویا تے بوسینیا وچ بوہت سارے عیسائی خود بخود مسلمان ہوگئے،سلطان مراد خاں نے اپنی طرف توں مذہب دے معاملے وچ کِسے نوں مجبور نئيں کيتا سی ؛بلکہ اُس نے اپنی تمام تر عیسائی رعایا نوں مثل دوسرے سلاطین عثمانی دے دہی آزادانہ حقوق دے رکھے سن جو مسلمانو ں نوں حاصل سن ۔
چند مہینے دی کوشش دے بعد سلطان مراد ثانی نے عیسائی باغیاں نوں قرارواقعی سزاواں دے کے حدود سلطنت نوں پہلے توں زیادہ وسیع تے مضبوط کرکے دوبارہ خلوت نشینی تے زہد وعبادت اختیار کرکے اپنے بیٹے محمد خان نوں تخت سلطنت اُتے بٹھا دتا،محمد خان دے دوبارہ تخت نشین ہونے دے بعد ینگ چری فوج نے اپنی تنخواہاں تے وظیفاں دا مطالبہ کيتا تے جدوں اُنہاں دے اس نامناسب مطالبہ نوں پورا کرنے وچ پس تے پیش ہويا تاں انہاں نے بغاوت دی دھمکیاں دینی شروع کيتياں تے لُٹ مار اُتے اُتر آئے، اس طرح فوج دے خود سر ہونے توں سلطنت عثمانیہ وچ دوبارہ سخت خطرناک تے نہایت پیچیدہ حالات پیدا ہوگئے ،اراکینِ سلطنت نے ایہ رنگ دیکھ کے دوبارہ سلطان مراد خاں دی خدمت وچ حاضر ہوکے التجا دی کہ بغیر آپ دی توجہ دے حالات درست نہ ہون گے ؛چنانچہ سلطان مراد خاں کومجبوراً فیر اپنے خلوت خانے توں نکلنا تے ایشیائے کوچک توں ایڈریا نوپل آنا پيا، ایہ ۸۴۹ ھ دا واقعہ اے ،جب سلطان مراد ثانی ایڈریا نوپل پہنچیا تاں فوج تے رعایا نے اس دا نہایت شان دار تے اُتے تپاک خیر مقدم کيتا،اس مرتبہ تختِ سلطنت اُتے جلوس کرنے دے بعد سلطان مراد خان نے اپنے بیٹے محمد خان کوجو سال بھر دے اندر دو مرتبہ تخت نشین ہوچکيا سی ایشیائے کوچک وچ اس لئی بھیج دتا کہ اوہ اوتھے رہ کے سلطنت دے متعلق زیادہ تجربہ حاصل کرے،تخت اُتے جلوس فرمانے دے بعد سلطان مراد خان نے بغاوت وسرکشی دے اماماں نوں خوب سزاواں داں تے ملک دے نظم ونسق وچ مصروف ہوکے ہن تیسری مرتبہ تخت دا چھڈنا مناسب نہ سمجھیا، مراد ثانی نے اس مرتبہ عنان سلطنت ہتھ وچ لے کے عیسائیاں نوں فیر سر اُٹھانے دا موقع نئيں دتا لیکن بلاوجہ اُس نے کسی نوں ستایا وی نئيں،شاہ قسطنطنیہ اگرچہ اپنی شرارتاں تے فساد انگیزیاں دے سبب عثمانیاں دا سب توں وڈا دشمن تے سب توں زیادہ منبع فساد سی تے نال ہی اُس دا قلع قمع کردینا وی مراد دے لئی کچھ زیادہ دشوار نہ سی، لیکن اُس نے اُس دے حال پررہنے دتا تے کوئی تعرض نئيں کيتا، ۸۵۲ھ وچ ہنی داس مذکور نے عیسائی فوجاں فراہمکرکے ترکاں دے استیصال دی تیاریاں کيتياں تے اُسی طرح عیسائی فوجاں فراہم ہوئیاں جداں کہ اس توں پہلے کئی مرتبہ ترکاں دے خلاف جمع ہوچکیاں سن،اس مرتبہ مقام کسودا وچ معرکہ عظیم برپا ہويا تے سلطان مراد ثانی نے اپنے اس پرانے حریف نوں تن دن دی لڑائی دے بعد شکستِ فاش دے کے بوہت سارے علاقے اُتے قبضہ کرلیا تے سلطنت عثمانیہ دی وسعت وچ تے وادھا ہويا۔
اس دے بعد سلطان مراد خان ثانی دا بہت سا وقت البانیہ دا فساد مٹانے وچ صرف ہويا لیکن اوہ اپنی وفات یعنی ۸۵۵ھ تک اس فساد دا بکلی استیصال نہ کرسکا، البانیہ دے اس فساد دا حال اس طرح اے کہ صوبہ البانیہ نوں اگرچہ ترکاں نے بہت عرصہ پہلے فتح کرلیا سی مگر اس صوبہ اُتے اوتھے دا قدیم فرماں روا خاندان حکومت کردا سی جو ترکاں دا خراج گذار تے ہر طرح ماتحت سی، جان کسٹرائٹ والی البانیہ نے سلطان مراد خان ثانی دے تخت سلطنت اُتے متمکن ہونے دے بعد اپنے آپ نوں موردِ الطاف سلطانی بنانے دے لئی اپنے چار خوردسال بیٹے سلطان دی خدمت وچ اس لئی بھیج دتے سن کہ اوہ بطور یرغمال سلطان دے پاس رہیاں تے سلطان اُنہاں نوں اپنی ینگ چری فوج وچ داخل کرنے دے لئی تربیت دے،ایڈریانوپل دی تربیت گاہ وچ اتفاقا تن چھوٹے لڑکے بیمار ہوکے مرگئے،ایہ خبر سُن کر جان کسٹرائٹ والی البانیہ نے اپنے بیٹےآں دے اس طرح فوت ہونے نوں شبہ دی نظر توں دیکھیا تے سلطان نوں لکھیا کہ میرے بیٹےآں نوں ممکن اے کہ کسی میرے دشمن نے زہر دتا ہو،سلطان مراد خان ثانی نوں وی ملال ہويا تے چوتھے لڑکے نوں جو سب توں وڈا سی تے جس دا ناں جارج کسٹرائٹ سی بہ نظر احتیاط کاص اپنے سلطانی محل وچ پرورش دینے لگا، سُلطان نوں اُس دا بہت خیال رہندا تھا؛چنانچہ اُس نوں بطور اک اسلامی وچ پرورش دینے لگا،سُلطان نوں اُس دا بہت خیال رہندا تھا؛چنانچہ اُس نوں بطور اک اسلامی بچہ دے شہزادےآں دی طرح تربیت دتی گئی،جب ایہ لڑ دا جارج کسٹرائٹ اٹھارہ سال دا ہوگیا تاں سلطان نے اسنوں اک فوجی دستہ دی سرداری سپرد کی،اُس نے نہایت ہوشیاری تے خوبی دے نال اپنی مفوضہ خدمات نوں انجام دتا، ہن اوہ اک پرجوش مسلمان سردار سی۔
سلطان نے اُس دا ناں سکندر بیگ رکھیا تے اوہ سکندر بیگ تے لارڈ سکندر بے دے ناں توں مشہور ہويا،۸۳۶ھ وچ اس دے باپ جان کسٹرائٹ دا البانیہ وچ انتقال ہويا اُس وقت سکندر بیگ سلطانی خدمات تے بعض ضلعے دی حکومت اُتے مامور سی، سلطان نے اسنوں باپ دی جگہ فرماں روائے البانیہ مقرر کرنا مناسب نہ سمجھیا مگر حقیقت ایہ اے کہ اوہ البانیہ دے حاکم دی حیثیت توں بہت زیادہ اطھی ھالت وچ سی، سُلطان دی طرف توں مامور رہندا سی، سلطان مراد خان ثانی نوں کدی بھُل کر وی اس گل دا خیال نہ آندا سی کہ سکندر بیگ کسی وقت بغاوت وسرکشی اُتے وی آمادہ ہوسکدا اے ،لیکن ۸۴۷ھ وچ ترکی فوج نوں جدوں ہنی داس دے مقابلے وچ شکست حاصل ہوئی تاں سکندر بیگ نے اپنے آبائی ملک البانیہ اُتے بزور قبضہ کرلینے دا مصمم ارادہ کيتا تے یکاک سلطانی میر منشی دے خیمے وچ گھس گیا تے اُس دے گلے اُتے تلوار رکھ دے اس توں زبردستی البانیہ دے صوبہ دار دے ناں اس مضمون دا فرمان لکھیا یا کہ تسيں سکندر بیگ نوں جو سلطان دی طرف توں بطور وائسرائے تواڈے پاس پہنچکيا اے ،البانیہ دے دارلسلطنت تے تمام علاقے دا چارج دے دو ایہ فرمان لکھیا کر تے مہر سلطانی توں وی مزین کراکر اُس میر منشی نوں قتل کردتا تے اوتھے توں نکل کے سیدھا البانیہ دے دار السلطنت دی طرف چل دتا تاں اوتھے دے صوبہ دار نے بلا تامل اُس نوں البانیہ دی حکومت سُپرد کردتی تے رعایا نے اطاعت قبول کرلئی،البانیہ اُتے اس طرح قابض ہونے دے بعد اُس نے باشندگانِ البانیہ وچ اعلان کيتا کہ وچ دینِ اسلام توں مرتد ہوکے دین عیسیو قبول کردا ہاں تے آئندہ تمام ترکوشش اس امر وچ صرف کراں گا کہ اپنے ملک نوں ترکاں دی ماتحتی توں آزاد رکھاں ،اس اعلان دے سندے ہی عیسائیاں وچ عید ہوگئی تے البانیہ دے اندر ترکاں دا قتل عام شروع ہوگیا،جس قدر ترک اوتھے موجود سن عیسائیاں نے سب نوں قتل کرڈالیا تے سکندر بیگ البانیہ دا خود مختار فرماں روا بن گیا، سکندر بیگ نے چونکہ خاص سلطانی محل وچ رہ کے اعلیٰ توں اعلیٰ جنگی تربیت حاصل کيتی سی تے سلطانی قرب نے اسنوں ذی حوصلہ تے باہمت بنادتا سی شہزادےآں دی طرح رہنے دے سبب اوہ ترکاں نوں وی خاطر وچ نہ لاندا سی، خود نہایت ذہین تے ذکی تے جری وی سی، ہور البانیہ دے پہاڑی ملک ہونے دے سبب اوتھے دے راستے وی چونکہ سخت دشوار گذار سن تے حملہ آور فوج دا اس ملک وچ داخل ہونا آسان کم نہ سی، انہاں سب وجوہات نے جمع ہوکے سکندر بیگ نوں البانیہ وچ فرماں روا بنادتا اُدھر سلطان مرادخان ثانی نوں دوسری مصروفیات توں ایسی فرصت نئيں ملی کہ اوہ اپنی مکمل توجہ دے نال اُس دے استیصال اُتے آمادہ ہُندا، کئی مرتبہ البانیہ اُتے چڑھائیاں ہوئیاں،لیکن سکندر بیگ دی غیر معمولی بہادری تے غیر معمولی قابلیت جنگی دے سبب سلطانی فوجاں نوں ناکام واپس آنا پيا، سکندر بیگ نے البانیہ وچ سلطانی فوج دے مقابلے وچ ایسی ایسی حیرت انگیز بہادریاں دکھاواں تے اپنے آپ نوں ایسا قابل جرنیل ثابت کيتا کہ خود ترکاں دی بہادر قوم نے اُس دی بہادری وقابلیتِ جنگی دا اعتراف کيتا، سلطان مرادخان ثانی دے عہد حکومت وچ اوہ مغلوب تے اسیر نہ ہوس دا تے البانیہ دے پہاڑاں نے اُس دی خوب امداد واعانت دی لیکن جدوں ۸۷۲ھ وچ اوہ وینس دے علاقے وچ جاکے مرگیا تاں تُرکی سپاہیاں نے اُس دی قبر کھود کر اس دی ہڈیاں دے ٹکڑےآں نوں محض اس لئی تلاش کيتا کہ اُنہاں نوں بطور تعویذ گلے وچ ڈالیا جائے،تاکہ ویسی ہی بہادری تے جنگی قابلیت اُس دی ہڈیاں دے اثر توں اسيں وچ پیدا ہوسکے، سلطان مراد نے چونکہ اُس نوں بیٹےآں دی طرح پرورش کيتا سی اس لئی اوہ سکندر بیگ دا قتل یا بربادی نئيں چاہندا سی تے سلطان دی وفات دے بعد جدوں سلطان محمد خان ثانی تخت نشین ہويا؛چونکہ اوہ وی سکندر بیگ نوں بھائیاں دی طرح عزیز رکھدا سی، ا س لئےاُس نے سکندر بیگ توں صلح کرکے اُس نوں البانیہ دا حاکم تسلیم کرلیا سی، لیکن سکندر بیگ نے جدوں فیر وی بغاوت اختیار کيتی تاں سلطان محمد خان ثانی نے حملہ آور ہوکے البانیہ نوں فتح کرلیا تے سکندر ریاست وینس دے علاقے وچ چلا گیا جتھے اُس دا ۸۷۲ھ وچ انتقال ہويا،اس دے بعد البانیہ سلطنت عثمانیہ دا صوبہ سی۔
سکندر بیگ دا چونکہ ذکر آگیا سی اس لئی اُس نوں ایتھے ختم کردتا گیا،سلطان مراد خان ثانی نے ۸۵۵ھ وچ وفات پائی تے لاش بروصہ وچ لے جاکے دفن کيتی گئی،اس سلطان نے تیس سال حکومت کیتی،اس سلطان دے عہدِ حکومت وچ وی وڈے وڈے عظیمالشان واقعات رونما ہوئے تے بحیثیت مجموعی سلطنت عثمانیہ دیاں بنیاداں پہلے توں زیادہ استوار ہوگئياں، ایہ سلطان بہت نیک دل ،خدا پرست تے رحم دل سی۔
سلطان محمد خاں ثانی فاتح قسطنطنیہ[سودھو]
سلطان مراد خان دی وفات دے وقت اُس دا بیٹا محمد خان ایشیائے کوچک وچ سی جس دی عمر اس وقت اکیس سال چند ماہ دی سی،اس توں پیشتر محمد خان ثانی دو مرتبہ جدوں کہ اُس دی عمر صرف پندرہ سو لہ سالکيتی سی باپ دی زندگی وچ تخت نشین ہوچکيا سی، جداں کہ اُتے ذکر ہوچکيا اے مرادخان ثانی دی وفات دے بعد اراکین سلطنت نے ایشیائے کوچک وچ محمد خان ثانی دے پاس خبر بھیجی تے اوہ بلا توقف اوتھے توں روانہ ہوکردردِانیال نوں عبور کرکے ایڈریا نوپل پہنچیا تے اوتھے مراسمِ تخت نشینی ادا کيتے گئے،شاہ سرویا دی بیٹی توں مراد ثانی دا اک تے بیٹا سی، جو حالے صرف اٹھ مہینے دا بچہ سی، جدوں محمد خان ثانی دی تخت نشینی دے مراسم ادا ہوئے رہے سن تے اراکینِ سلطنت اطاعت تے فرماں برداری دی بیعت کررہے سن تاں ینگ چری فوج دے سردار نے ایہ حرکت دی کہ سلطان محمد خاں ثانی دی اطلاع دے بغیر اُس بچے نوں حمام وچ لے جاکے قتل کردتا، غالباً ایہ کم اُس نو مسلم سردار نے محمد خاں ثانی دی حمایت وچ کیہ تے اپنے نزدیک اچھی خدمت بجالایا، کیونجے ایہ لڑ دا جوان ہوکے اپنی ماں یعنی سروین شہزادی دے سبب سرویا والےآں تے دوسرے عیسائیاں توں مدد پاکر سلطان محمد خاں ثانی دے لئی باعث تکلیف ہوسکدا سی، لیکن سلطان محمد خاں ثانی نے ینگ چری سردار دے اس ظالمانہ وسفاکانہ فعل نوں سخت ناپسند کيتا تے اپنے اس سوتیلے بھائی دے قصاص وچ اسنوں قتل کيتاچونکہ چھ سال پہلے محمد خاں ثانی اپنے باپ دے زمانے وچ دو مرتبہ تھوڑے تھوڑے وقفہ دے لئی تخت نشین ہوکے کِسے اولوعزمی تے بلند ہمتی دا اظہار نہ کرس دا سی، اس لئی لوکاں دا خیال سی کہ اوہ اک کمزور تے سست رائے سلطان ثابت ہوئے گا حالانکہ ایہ قیاس کرنا اک غلطی سی اُس زمانے وچ اوہ پندرہ سولہ سال دا لڑ دا تے ہن اکیس بائیس سال دا نوجوان سی، ایہ چھ سال اُس نے کھیل کود وچ نئيں گذارے سن ؛بلکہ اوہ حکومت وسلطنت دی قابلیت بڑھانےماں برابر ترقی کردا رہیا سی عاملاں تے روھانی لوکاں دی صحبتاں نے اس دے اخلاق تے قوتِ ارادہ نوں بہت کچھ پختہ کردتا سی۔
یورپی مؤرخ عام طور اُتے اسنوں اپنے صغیر سن سوتیلے بھائی دا قاتل بتا تے نيں مگر اوہ اپنی اس غلط بیان وچ اس لئی معذور نيں کہ محمد خاں ثانی قسطنطنیہ دا فاتح اے تے اُس نوں ملزم قرار دینا شاید عیسائی مؤرخ ثواب سمجھدے نيں،حالانکہ اس گل اُتے سب متفق نيں کہ ینگ چری فوج دے سردار نے اُس بچے نوں قتل کيتا سی، اس کحالے سب نوں اقرار اے کہ سلطان محمد خاں نے اُس سردار نوں قصاص وچ قتل کرایا مگر اوہ کہندے نيں کہ اپس سردار نےمحمد خاں ثانی دے حکم توں اُس نوں قتل کيتا سی، لیکن سوچنے تے غور کرنے دی گل ایہ اے کہ سلطان محمد خاں نوں سردست اس چھوٹے بچے توں کسی قسم کحالے کوئی اندیشہ نہ سی، وہ اپنی تخت نشینی دے مراسم توں فارغ ہونے دے بعد وی اس لڑکے دی جان لینے دی تدابیر عمل وچ لاسکدا سی، اس شیر خوار بچے نوں تخت نشین کرنے دا کسی رکنِ سلطنت نوں مطلق خیال تک وی نئيں آیا تھا؛بلکہ سب ایڈریا نوپل وچ محمد خان دا انتظار کررہے سن ،ینگ چری فوج دا سردار ایشیائے کوچک وچ سلطان محمد خاں دے نال نئيں آیا تھا؛بلکہ پہلے ہی توں ایڈریا نوپل وچ موجود سی، جے ایہ کم سلطان محمد خان نوں کرانا سی تاں اوہ اپنے اُنہاں سرداراں وچوں کسی نوں اس کم اُتے مامور کردا جو اُس دے نال ایشیائے کوچک توں آئے سن تے جنہاں اُتے اُس نوں ہر طرح دا بھروسہ سی، ایڈریا نوپل وچ آندے ہی اک ایداں دے سردار نوں جو اُس دے لئی مانوس شخص نہ سی ایہ ظالمانہ حکم دینا معمولی احتیاط دے وی خلاف سی، فیر ایہ کہ اوہ سردار جدوں اپنے اس ناشدنی کم دی پاداش وچ قتل کيتا گیا تاں اس نے اپنی جان بچانے دے لئی اس راز نوں فاش نہ کيتا، سروین شہزادی یعنی محمد خان دی سوتیلی ماں خود اُنہاں لوکاں وچ شام ل سی جو تخت نشینی دی مبارک باد دینے آئے،سلطان محمد خاں ثانی دی آئندہ زندگی وچ اس قسم دی کوئی مثال نظر نئيں آندی تے اُس با حوصلہ، نیک دل تے باخدا سلطان توں ہرگز اس قسم دی احمقانہ حرکت دی توقع نئيں ہوسکدی،بات دراصل ایہ اے کہ ینگ چری فوج چونکہ سلطنتِ عثمانیہ دی وڈی لاڈلی فوج سمجھی جاندی سی اس لئی اس فوج تے اس فوج دے سرداراں وچ عام طور اُتے خود رائی تے خود سری دے علامات پیدا ہونے لگے سن ،سلطان مراد خان ثانی دے زمانے وچ وی انہاں لوکاں توں اس قسم دے حرکات سرزد ہوچکے سن ،اس نوجوان سلطان نوں اپنے قابو وچ رکھنے دے لئی اُس سردار نے ايسے قسم دا احسان اُس اُتے کرنا مناسب سمجھیا،ایہی دھوکھا قسطنطنیہ دے قیصر قسطنطین نوں ہويا جس دی وجہ توں اُس نوں قسطنطنیہ تے اپنی جان دینی پئی تفصیل اس اجمال دی اگے آندی اے۔
۸۵۲ھ وچ سلطان مراد ثانی توں تن سال پیشتر قیصر جان پلیلو گس دے فوت ہونے اُتے قیصر قسطنطین دو ازدہم قسطنطنیہ وچ تخت نشین ہويا، قسطنطین دو ازدہم وی اپنے پیش رو دی مانند خوب چالاک وچوکس آدمی سی، اُس نے سلطان مراد ثانی دی وفات تے سلطان محمد خاں ثانی دی تخت نشینی اُتے ایشیائے کوچک دے سرکش تے باغیانہ خیالات رکھنے والے امیراں نوں سہارا دے کے فوراً اک بغاوت برپا کرادتی جس دے سبب سلطان محمد خاں نوں ایشیائے کوچک وچ جاکے باغیاں نوں ٹھیک تے اوتھے دے انتظام نوں درست کرنا پيا، حالے سلطان محمد خاں ایشیائے کوچک دے انتظام توں فارغ نہ ہويا سی کہ قیصر قسطنطین نے سلطان دے پاس پیغام بھیجیا کہ سلطان مراد خان ثانی دے زمانے توں کاندان عثمانیہ دا اک شہزادہ ارخان نامی ساڈے پاس نظر بند اے اُس دے اخراجاتِ ضروریہ دے لئی جو رقم سلطانی خزانہ توں آندی اے اُس وچ وادھا کرو ورنہ اسيں اس شہزادہ نوں آزاد کردین گے تے اوہ آزاد ہوکے تسيں توں ملک کھو لے گا، قیصر چونکہ سلطان محمد خان ثانی نوں اک کمزور طبیعت دا سلطان تصور کيتے ہوئے سی اس لئی اُس نے اس دھمکی دے ذریعہ سلطان توں روپیہ اینٹھنا تے اُس نوں دبانا چاہیا،جے واقعی سلطان محمد خاں ایسا ہی کمزور تے پست ہمت ہُندا جداں قیصر نے سمجھیا سی تاں اوہ ضرور ہی اس دھمکی توں ڈرجاندا تے قیصر قسطنطین دے نہ صرف ايسے ؛بلکہ آئندہ مطالبات نوں پورا کرنے دی کوشش کردا،لیکن سلطان محمد خاں ثانی سکندر یونانی تے نپولین فرانسیسی توں زیادہ قوی قلب وارادہ دا مالک سی، اوہ سمجھ گیا کہ اس طرح کم نہ چلے گا تے جدوں تک اس عیسائی سلطنت دا قصہ پاک نہ کردتا جائے گا،سلطنت عثمانیہ دا قیام واستحکام ہمیشہ معرضِ خطر ہی وچ رہے گا، اُس وقت سلطان نے قیصر دے ایلیچیاں نوں ٹال دتا تے کوئی صاف جواب نہ دتا۔
ایشیائے کوچک توں واپس آکے سلطان محمد خاں نے سب توں پہلا کم ایہ کیہ ہنی داس یا ہنی ڈیزبادشاہ ہنگری توں تن سال دے لئی صلح دا عہد نامہ کرلیا، اس عہد نامہ دے مکمل ہوجانے توں سلطان نوں اپنی سلطنت دے شمالی حدود دی جانب توں اطمینان حاصل ہوگیا، ايسے دوران وچ نیگ چری فوج تے اُس دے سرداراں دی طرف توں بعدعنوانیاں ملاحظہ کرکے سلطان نے اُنہاں نوں قرار واقعی سزاواں دے کے اُنہاں دی اصلاح کی،قیصر قسطنطنین نے دوبارہ اپنے ایلیچی ایڈریا نوپل وچ سلطان دے پاس بھیجے تے فیر شہزادہ ارخان دے نفقہ دے وادھا ورنہ اُس دے آزاد کردینے دی دھمکی دتی تے نہایت سفیہانہ انداز توں اصرار کيتا اس دا جواب بجز اس دے تے کیہ ہوسکدا سی کہ سلطان محمد خان ثانی نے ارخان دا نفقہ بالکل بند کردتا تے قیصر دے سفیراں نوں نہایت ذلت دے نال اپنے دربار توں نکلوا کر قسطنطنیہ اُتے حملہ دی تیاریاں وچ مصروف ہوگیا، ہن قیصر دیاں اکھاں کُھلاں تے اُس نوں اپنی غلطی دا احساس ہويا کہ ميں نے جس نوں روباہ سمجھیا سی اوہ در حقیقت شیر اے ،چونکہ قیصر قسطنطین اپنی شجاعت تے ہوشیاری وچ ممتاز تے بہت باہمت شخص سی اُس نے ایہ دیکھ کے کہ مینوں سلطان محمد خان توں ضرور دو دو ہتھ کرنے پڑاں گے،بلا توقف جنگی تیاریاں شروع کرداں، قسطنطین دی روشن خیالی تے مآل اندیشی دی داد دینی پڑدی اے کہ اُس نے عیسائیاں دے دو وڈے وڈے گروہاں وچ اتفاق پیدا کرنا ضروری سمجھیا اُس زمانے تک عیسائیاں دے دو وڈے وڈے گروہاں وچ اتفاق پیدا کرنا ضرور سمجھیا،اُس زمانے تک عیسائیاں دا فرقہ اُتے اٹسٹنٹ پیدا نہ ہويا سی جس نوں رومن کیتھولک عیسائیاں توں بہت سخت تے اہم اختلاف اے ؛بلکہ اُ س زمانے وچ تمام عالم عیسائیت عقیدہ دے اعتبار توں دو حصےآں وچ منقسم سمجھیا جاندا سی، اک گروہ شہر روما دے پوپ نوں اپنا پیشوا مندا تے رومن چرچ دا ماتھت سمجھیا جاندا سی، دوسرا گروہ گریک چرچ یعنی یونانی گرجے دا پیرو تے قسطنطنیہ دے بشپ اعظم نوں اپنا مذہبی پیشوا سمجھدا سی جس دی سرپرستی دا فخر قیصر قسطنطنیہ نوں حاصل سی، انہاں دونے گروہاں وچ عقیدہ دا کچھ بہت وڈا فرق نہ سی، عشائے ربانی وچ رومن طریقے دے پیر وشراب دے نال فطیری روٹی استعمال کردے سن تے قسطنطنیہ دے پیر وخمیری روٹی ضروری سمجھدے سن ،اس خمیری تے فطیری دے اختلاف توں دونے گروہاں دے پادریاں دی اوہی حالت ھی جو اس جہالت تے تاریکی دے زمانہ وچ اسيں اپنے پیش ور مولویاں نوں دیکھ رہے نيں کہ ذرا ذرا سی گلاں مثلاً آ مین تے رفع یدین اُتے بلا تامل کفر دے فتوے قلعہ شکن توپاں دی طرح داغتے تے اپنی بہادری اُتے مسرور ہُندے نيں، قیصر قسطنطنین نے روما دے پوپ نوں لکھیا کہ ہن وقت آگیا اے کہ اسيں اپنے مذہبی اختلاف نوں مٹاداں تے سب متحد تے متفق ہوکے مسلماناں دا مقابلہ کرن، وچ بخوشی آپ دے عقائد نوں تسلیم کردا ہاں تے آئندہ قسطنطنیہ دا گرجا وی آپ دے ہی ماتحت ہوئے گا، لہذا جس طرح بیت المقدس تے شام دی فتح دے لئی تمام برا عظم یورپ وچ جہاد دا اعلان کيتا گیا سی تے عیسائی مجاہدین جوق در جوق جمع ہوکے مسلماناں دے مقابلے نوں پہنچ گئے سن ايسے اہتمام دے نال ہن قسطنطنیہ دے بچانے تے عثمانیہ سلطنت نوں نیچا دکھانے دے لئی آپ دی طرف توں اعلان تے ترغیب ہونی چاہیدا قیصر قسطنطنین دی ایہ تجویز بہت کار گر تے مفید ثابت ہوئی،پوپ نے جس دا ناں نکلسن پنجم سی، پوری سرگرمی دے نال عیسائیاں نوں جہاد اُتے آمادہ ہونے دی ترغیب دی؛چنانچہ ہسپانیہ (اندلس) دے شمالی صوبےآں اراگون وقسطلہ توں عیسائی مجاہدین دی زربدست تے کار آزمودہ فوجاں قسطنطنیہ پہنچاں، ايسے طرح پوپ نے خود اک زبردست فوج اپنے اک نائب کارڈنبل دی ماتحتی وچ جہازاں اُتے روانہ کيتی،وینس تے جنیوا دی بحری طاقتاں تے بری فوجاں وی قسطنطنیہ دی طرف روانہ ہوگئياں، ادھر قسطنطین نے شہر قسطنطنیہ دی فصیل نوں مضبوط تے بندرگاہ نوں حفاظتی ساماناں توں محفوظ کرنا شروع کردتا، خاص شہر قسطنطنیہ دی آبادی وچ اک لکھ توں زیادہ آدمی موجود سن ،باشندےآں توں چندے وصول کيتے گئے تے عام طور اُتے عیسائیاں نوں ترغیب دتی گئی کہ ہن اوہ آرام طلبی نوں چھڈ کے شہر دی حفاظت تے دشمن دے حملہ دی مدافعت وچ اپنی تمام طاقتاں صرف کرداں،یورپ دے عیسائی مورخ حتی کہ اڈمنڈ اولیور تے ای ایس کریسی وی جو اپنی بے تعصبی تے راست گفتاری دے لئی شہرت رکھدے نيں فتح قسطنطنیہ دے حالات بیان کردے ہوئے اپنے یورپی تے عیسائی تعصب توں مغلوب ہوجاندے نيں ایہ لوک کوشش کردے نيں کہ کس طرح سلطان محمد خان ثانی دی ذات اُتے کوئی نہ کوئی الزام لگاواں ؛چنانچہ ایہ لوک قسطنطین دی فوج تے اس دی جنگی تیاریاں نوں بیان کردے ہوئے ہچکچاندے نيں کیونجے اس طرح اُنہاں نوں سلطان محمد خان ثانی دی غیر معمولی شجاعت تے حیرت انگیز استقلال دا اقرار کرنا پيا اے ،بہرحال سلطان محمد خاں ثانی دے آفتاب توں زیادہ روشن کارنامے انہاں منصف مزاج عیسائی مؤرخاں نے خون دے گھونٹ پی پی کر لکھے نيں۔
سلطان محمد خاں ثانی نے اک ہوشیار آہنگر اربان نامی نو مسلم نوں جو ہنگری دا قدیم باشندہ تے اسلام قبول کرنے توں پیشتر قسطنطین دا نوکررہ چکيا سی حکم دتا کہ اوہ وڈی وڈی زبردست مار دی توپاں بنانا شروع کرے چنانچہ متعدد توپاں تیار ہوئیاں جنہاں وچ بعض بہت ہی وڈی تے وزنی گولہ پھینکنے والیاں سن،چند سال پیشتر یعنی سلطان مراد خاں ثانی دے عہدِ حکومت توں سلطنتِ عثمانیہ نے لڑائیاں وچ توپاں دا استعمال شروع کردتا سی مگر حالے ایہ کوئی بہت کار آمد آلۂ جنگ نہ سی، قلعےآں دی دیواراں مسمار کرنے وچ توپ دا مرتبہ منجنیق توں کچھ زیادہ بلند نہ تھا؛چنانچہ ایہ توپاں جو سلطان محمد خاں نے اربان توں تیار کراواں تے جنہاں دی نقل وحرکت تے اک جگہ توں دوسری جگہ لے جانے وچ وڈی دقت تے دشواری پیش آندی سی،وہ ایسی سن کہ ایام محاصرہ وچ صبح توں شام تک انہاں توں صرف ست اٹھ مرتبہ فائر ہوسکدے سن ؛چنانچہ ايسے لئے محاصرۂ قسطنطنیہ وچ ایہ کچھ بہت مفید ثابت نئيں ہوئیاں، ايسے طرح قسطنطین نے وی اپنے توپ خانہ نوں بہت مکمل تے مضبوط بنالیا سی، فتح قسطنطنیہ دے بعد تھوڑے ہی دن گذرے سن کہ یورپ دے عیسائی سلاطین تے عثمانیہ سلاطین نے لڑائیاں وچ توپ دے استعمال نوں بہت ترقی دتی تے ایہ بہترین آلہ جنگ متوصور ہونے لگا۔
سلطان محمد خاں ثانی نے اپنی سلطنت دے ہر اک حصہ وچ نظم وانتظام تے امن وامان قائم رکھنے دے لئی سب توں پہلے اپنی کوشش تے توجہ منعطف دی تے جدوں اس طرف توں اطمینان کلی حاصل ہوگیا تاں قسطنطنیہ دے محاصرے دے لئی پنجاہ ہزار سوار تے ویہہ ہزار پیدل دی اک پُر جوش تے بہادر فوج منتخب کی،سلطان محمد خاں ثانی دی فوج دا ستر ہزار ہونا کریسی نے بیان کيتا اے جو یقیناً مبالغہ توں خالی نئيں اے کیونجے دوران محاصرہ وچ جو ۱،۶ ، اپریل توں ۲۹ مئی ۱۴۵۳ء تک یعنی ست ہفتے قائم رہیا، اس ستر ہزار فوج دے لئی سامانِ رسد دا مہیا ہونا انہاں حالات وچ کوئی آسان کم نہ سی۔
۸۵۶ھ مطابق ۱۴۵۲ء توں طرفین دی جنگی تیاریاں علانیہ شروع ہوگئی سن، قیصر قسطنطین نے قسطنطنیہ دے ادنر سامان رسد تے غلہ وغیرہ حد توں زیادہ جمع کرلیا سی، یورپ دے ملکاں توں نہ صرف جنگجو لوکاں دے جہاز آرہے سن ؛بلکہ سامانِ جنگ تے سامان خورد تے نوش توں لدی ہوئی کشتیاں دا تاندا وی بندھا ہويا سی، اٹلی تے دوسرے ملکاں توں معمار وانجنیر تے تجربہ کار جنگی سردار شہر قسطنطنیہ دی مضبوطی دے ساماناں نوں مکمل کرنے دے لئی موجود ہوگئے سن ،سمندر دی جانب بندرگاہ دے دہانہ اُتے اک مضبوط آہنی زنجیر اس طرح دونے طرف بنھی گئی سی کہ کسی جہاز دا بندر گاہ وچ داخل ہونا کسی طرح ممکن نہ سی، ہاں جدوں شہر والے خود چاہندے سن کہ جہاز نوں اندر آنے داں تاں اُس زنجیر نوں سمندر دی گہرائی وچ ڈھیلیا کے دے ڈال دیندے سن تے جہاز اندر داخل ہوجاندا سی اس دے بعد زنجیر نوں کھچ دتا جاندا سی تے فیر کسی غیر جہاز دا داخل ہوجانا غیر ممکن ہُندا سی، شہر دی فصیل چودہ میل دے قطاع دائرہ وچ نہایت مضبوط تے ناقابل تسخیر سی ،سمندر دی جانب یعنی جس طرف بندرگاہ سی فصیل کسی قدر نیچی تے کمزور سی کیونجے اس طرف توں کسی حملہ یا محاصرہ دی توقع نئيں ہوسکدی سی،فصیل دے چاراں طرف گہری خندق جو ناقابل گذر سی کُھدی ہوئی سی،فصیل کےباہر وی تھاں تھاں مضبوط بُرجاں دے ذریعہ خندق وفصیل دی حفاظت دے لئی توپاں تے مضبوط فوجی دستے تیر اندازےآں دے مامور سن، پُرانی تعمیر دے بُرجاں تے دیوار دے اُنہاں حصےآں نوں جو بھاری توپاں دے چڑھانے تے اُنہاں توں فائر کرنے دی حالت وچ شکستہ ہوجانے دی استعداد رکھدے سن از سرِ نو مضبوط ومستحکم بنایا گیا، اس طرح قسطنطنیہ دی حفاظت دا جس قدر سامان تے اہتمام ہوسکدا سی اوہ بدرجۂ اتم پورا کرلیا گیاسی۔
سلطان بایزید یلدرم نے آبنائے باسفورس دے تنگ ترین مقام دے ایشیائی ساحل اُتے اک قلعہ بنایا سی، سلطان محمد خان ثانی نے جدوں قسطنطنیہ دی فتح دا ارادہ کيتا تاں اُس قلعہ دے مقابل یورپی ساحل اُتے اک قلعہ بنانا شروع کيتا تے ایہی گویا اس دی سب توں پہلی علی الاعلان جنگی تیاری سی،ایہ قلعہ بہت جلد بن دے تیار ہوگیا تے اس اُتے توپاں چڑھادتیاں گئیاں جداں کہ مقابل دے ایشیائی قلعہ اُتے وی توپاں موجود سن،اس طرح آبنائے باسفورس دا دروازہ سلطا محمدخاں ثانی نے بند کردتا تے بحر اسود نوں بحر مارمور اسنوں جدا کرکے قیصر دے جہازاں نوں بحراسود وچ آنے توں روک دتا،لیکن اس توں قسطنطین نوں کوئی نقصان نئيں پہنچ سکدا سی کیونجے اسنوں دردانیال دے ذریعہ یورپی ملکاں یعنی اٹلی واسپین وغیرہ توں امداد پہنچ رہی سی،سلطان محمد خاں دے پاس کُل تن سو کشتیاں دسیاں جاندیاں نيں جو قریباً سب چھوٹی چھوٹی سن تے اُنہاں وچوں اک وی ایسی وڈی نہ سی جو قسطنطین دے چودہ وڈے وڈے جنگی جہازاں وچوں کسی چھوٹے سےچھوٹے جہاز دے برابر ہويا۔
فتح قسطنطنیہ[سودھو]
۱،۶، اپریل ۱۴۵۳ء مطابق ۳ ربیع الاوّل ۸۵۷ھ نوں سلطان محمد خان ثانی اپنی فوجاں لئے ہوئے خشکی دی جانب توں قسطنطنیہ دی فصیل دے سامنے نمودار ہويا، اُدھر عثمانی جہازاں نے بحر مار مورا وچ سمٹ کر بندرگاہِ قسطنطنیہ یعنی گولڈن ہارن دے سامنے بحری محاصرہ شروع کيتا،سلطانی بیٹرہ دا امیر البحر بلوط اغلن نامی اک سردار سی، سلطان نے فصیل شہر دا محاصرہ کرکے تھاں تھاں مناسب دستےآں نوں مامور کيتا تے بیلداراں نوں حکم دتا کہ ساباط تے سرنگاں دے بنانے وچ مصروف ہاں تے تیز رفتاری دے نال ساباط تے دمدماں نوں فصیل شہر دے نزدیک لے جاواں،مناسب موقعاں اُتے دمدمے تیار کرکے تیر اندازےآں نوں مامور کيتا گیا کہ جو شخص فصیل شہر توں سر اُبھارے، اُس نوں تیر دا نشانہ بناواں،اس محاصرے دے جاری کرنے وچ سلطان محمد خان نے اپنی حیرت انگیز قابلیت دا اظہار کيتا، محاصرین نے جلد جلد محاصرہ دے حلقہ نوں تنگ تے فصیل شہر دے متصل پہنچنے دی کوشش کيتی، منجنیقاں تے توپاں نوں مناسب موقعاں اُتے نصب کرکے فصیل شہر اُتے تھاں تھاں گولاں تے پتھراں دی بارش کيتی گئی۔
اُدھر محصورین وی مدافعت دے لئی پورے طور اُتے تیار تے مستعد سن ،جنبیوا دے سپہ سالار جان اغطیاس تے یونانی سپہ سالار ڈیوک نوطارس نے وڈی قابلیت تے ہمت دے نال مدافعت
کے کماں نوں انجام دتا،پوپ نکلسن پنجم دے نائب کارڈنل نے اپنی شجاعت وتجربہ کاری دے نمایاں ثبوت پیش کرنے شروع کيتے، انہاں تمام سپہ سالاراں تے فوجاں دی مجموعی طور اُتے نگرانی قیصر قسطنطنین نے اپنے ہتھ وچ لی، اوہ صبح توں شام تک تے رات دے وقت وی پشت زین توں بوہت گھٹ جدا ہُندا سی، ہر اک مورچہ تے ہر اک مقام اُتے خود پہنچکيا،سپاہیاں دے دل بڑھاندا تے سپہ سالاراں دے کماں دا معائنہ کرکے اُنہاں نوں داد دیندا سی، محاصرہ دے شروع ہُندے ہی باشندگان شہر تے عیسائی فوجاں وچ انتہا درجہ دا جوش پیدا ہوگیا سی، لڑائی دی ترغیب دینے تے شہید ہونے دے فضائل بیان کرنے دے لئےوڈے پادری تے بشپ وعظ تے نصیحت کردے تے لوکاں نوں لڑکر جان دینے اُتے آمادہ بناتے سن ،سلطان محمد خاں ثانی نے اپنا خیمہ شہر دے دروازہ سینٹ رومانوس دے سامنے نصب کرایا سی تے ايسے دروازے اُتے محاصرین نے زیادہ زور صر کرنا شروع کيتا سی، اوّل اوّل محصورین نے فصیل شہر تے خندق توں باہر نکل کے محاصرین اُتے حملے شروع کيتے،لیکن جدوں اس طرح اوہ عثمانیہ لشکر کے ہتھ توں زیادہ مقتول ہونے لگے تاں قسطنطین نے حکم دتا کہ کوئی شخص فصیل شہر توں باہر جانے دا قصد نہ کرے،قلعہ فصیل تے برجاں توں توپاں تے منجنیقاں دے ذریعہ محصورین نے محاصرین نوں ترکی بہ ترکی جواب دینا شروع کيتا، آخر چند روز دے بعد فصیل شہر وچ کدرے کدرے رخنے نمودار ہوئے لیکن محصورین دی قابلیت تے مستعدی نے فوراً اُنہاں نوں بند کرکے پہلے توں وی زیادہ مضبوط بنالیا،سلطان محمد خاں ثانی نے اپنی فوج نوں خندق دے کنارے تک لے جاکے کئی جگہ خندق نوں پاٹ دے راستے بنائے تے اسطرح عثمانی فوج فصیل تک پہنچی لیکن فصیل دے اُتے کوئی بس نہ چل سکا، اُتے توں عیسائیاں نے روغن نقط جلا جلیا کے اُنہاں اُتے سُٹنا شروع کيتا،مجبوراً اُنہاں نوں واپس آنا پيا،اب سلطان نے اک تے تدبیر سوچی تے لکڑی دے اُچے اُچے مینار بنوائے جو فصیل شہر دی برابر بلند سن تے انہاں دے تھلے بہئے لگے ہوئے سن جنہاں دی وجہ توں بآسانی اُنہاں نوں حرکت وچ لاسکدے سن، انہاں میناراں دے نال اک اک لمبی سیڑھی اُتے دے حصے توں بنھی ہوئی سی انہاں میناراں نوں خندق دے کنارے لے جاکے تے اُس سیڑھی نوں اُتے اُٹھا کر دوسرا سرا قلعہ دی دیوار اُتے رکھ دییا، اس طرح خندق دے اُتے اک پُل بندھا جاندا سی، عثمانی سپاہی مینار اُتے چڑھ کر سیڑھی دے اُتے ہُندے ہوئے فصیل شہر اُتے پہنچنے دی کوشش وچ لگے رہے مگر محصور ین نے نہایت مستعدی تے چابک دستی دے نال انہاں مینارں اُتے رال دے جلدے ہوئے گولے سُٹ کر اُنہاں وچ اگ لگادی تے اس طرح انہاں میناراں تے سیڑھیاں دے جلنے توں قلعہ کشائی دی ایہ تدبیر وی کامیاب نہ ہوسکيتی۔
۱۵ اپریل نوں یعنی محاصرہ شروع ہونے توں نويں روز خبر پہنچی کہ جنیوا دے چار جہاز غلہ تے گولہ بارود دا سامان لئے ہوئے ترکی جہازاں دی صفاں نوں چیردے پھاڑدے ہوئے صاف بچ کر نکل گئے تے گولڈن ہارن یعنی قسطنطنیہ دی بندر گاہ وچ داخل ہوکے شہر والےآں نوں ایہ گراں قدر امداد پہنچانے وچ کامیاب ہوگئے،سلطان بذات خود گھوڑے اُتے سوار سمندر دے کنارے پہنچیا تے دیکھیا کہ پنج جہاز ايسے طرح بحیرہ مار مورا وچ دشمناں دے تے آرہے نيں سلطان نے فوراً اپنے امیر البحر تے بحری فوج نوں حکم دتا کہ انہاں نوں روکو تے بندرگاہ وچ داخل نہ ہونے دو، سلطان تے عثمانی بری فوج کنارے اُتے اس بحری جنگ دے دیکھنے وچ مصروف سی،اُدھر عیسائی لوک وی فصیل شہر دے اُتے چڑھے ہوئے اس تماشے دے معائنہ وچ مشغول سن ،عثمانی جہازاں نے وڈے جوش وخروش دے نال انہاں جہازاں اُتے حملہ کرکے اُنہاں دی لمبی قطار نوں توڑدتا تے اوہ اک جگہ اگے پِچھے تے پہلو بہ پہلوا اکٹھے ہوگئے،عثمانی جہازون نے چاراں طرف توں اُنہاں نوں گھیر لیا تے انہاں دے نیڑے پہنچ کے ہر چند گوشش دی کہ انہاں اُتے چڑھ کر اُنہاں دے ملاحاں نوں قتل کرن تے قابض ہوجاواں،مگر اوہ جہاز اس قدر وڈے تے بلند سن کہ عثمانی جہازاں نے اُنہاں دا مھاصرہ کرلیا سی تاں دیکھنے والےآں نوں یقین ہوگیا سی کہ ایہ پنجاں جہاز ضرور گرفتار ہوجاواں گے لیکن ايسے کشمکش وچ تھوڑی دیر بعد دیکھیا گیا کہ اوہ تیزی توں عثمانی کشتیاں دے وچکار توں نکل کے بندرگاہ دی طرف چلے، محصورین نے فوراً زنجیر نیچی کردتی تے اوہ گولڈن ہارن وچ داخل ہوگئے ،اس دے بعد زنجیر نوں فیر کھچ لیا گیا تے عثمانی جہازاں دے حملہ دا کوئی خوف اُنہاں نوں نہ رہیا، سلطان محمد خاں نے اپنی بحری فوج دی اس ناکامی نوں اپنی اکھاں توں دیکھیا تے اُس نوں سخت ملال ہويا، اُس نے اپنے امیر البحر نوں بُلیا کے اپنے ہتھ توں خوب ماریا تے آئند دے لئی اُس نوں سخت ملال ہويا،اُس نے اپنے امیر البحر نوں بُلیا کے اپنے ہتھ توں خوب ماریا تے آئندہ دے لئی اُس نوں زیادہ مستعد رہنے دا حکم دتا، مگر امیر البحر بے چارے دی کوئی خطا نہ سی تے اوہ اپنے چھوٹے چھوٹے جہازاں توں دیوہیکل جہازاں اُتے کسی طرح قبضہ کرسکدا سی، مگر سلطان دی تنبیہ تے امیر البحر دی بیش از پیش مستعدی دا ایہ نتیجہ ضرور ہويا کہ اس دے بعد کسی تے جہاز نوں ایہ جرأت نہ ہوئی کہ اوہ دردانیال نوں عبور کرکے بحر مار مورا وچ داخل ہوسکے، انہاں پنج جہازاں وچ جو فوج سوار ہوکے آئی سی ایہ گویا قسطنطنیہ دے لئی آکری بیرونی امداد سی،سلطان نے محاصرہ دے کم وچ انتہا درجہ دی مستعدی دکھادی، بار بار نقصان اٹھانا پيا، بار بار حملے ناکام تے بلا نتیجہ ثابت ہوئے،محصورین دی ہمتاں اپنی کامیابیاں نوں دیکھ دیکھ کے تے وی زیادہ ودھ گئياں،شہر دے اندر سامان مدافعت تے رسد دی مطلق کمی نہ سی اوہ برساں محصوررہ کے ثابت قدم رہنے دا ارادہ کرچکے سن ،اُنہاں نوں ایہ وی توقع سی کہ ہنگری دا بادشاہ ہنی داس اپنے عہد نامۂ صلح نوں توڑ کر ضرور شمال دی جانب توں حملہ آور ہوئے گا تے قسطنطنیہ دا محاصرہ اٹھیا جائے گا، انہاں حالات نوں دیکھدے ہوئے سلطان محمد خاں ثانی دی جگہ جے کوئی دوسرا شخص ہُندا تاں ضرور محاصرہ اٹھا کے چل دیندا تے اس کم نوں کسی دوسرے وقت اُتے ٹال دیندا،مگر سلطان محمد خاں اپنے ارادہ دا پختہ تے ہمت دا دہنی سی، اُس دے عزم واستقلال وچ مطلق کمی نہ آئی تے اوہ ہر اک ناکامی نوں دیکھ کے تے وی زیادہ اپنے ارادہ وچ مضبوط ہُندا گیا۔
سلطان محمد خاں جدوں قسطنطنیہ دے ارادے توں فوج لے کے چلا اے تاں اس نے اک جماعت علما وفضلا تے عابداں زاہداں دی وی اپنے ہمراہ لی سی، انہاں باخدا لوکاں دی صحبت توں مستفیض ہونے دا اسنوں ابتدا ہی توں بہت شوق سی، اوہ اپنے باپ دی زندگی دے آخری چھ سال انہاں نوں لوکاں دے پاس رہیا سی تے انہاں نوں دے فیض محبت توں اُس دے ارادے وچ استقلال تے حوصلے وچ بلند ی پیدا ہوئی سی،دوران محاصرہ وچ وی اوہ انہاں نوں روحانی تے باخدا لوکاں توں مشورہ لینا کافی سمجھدا سی، رفتہ رفتہ جدوں محاصرہ نوں طول ہويا تاں اس جوان العمر وجواں بکت سلطان نوں اوہ تدبیر سوجھی جو اُس وقت تک کسی نوں نہ سوجھی سی، شہر دی اک سمت جو سمندر یعنی گولڈن ہارن (شاخ زرین) توں محفوظ سی اُس اُتے محاصرے دی کوئی زد نئيں پڑسکدی سی، محاصرین دی تمام ہمت خشکی دی جانب صرف ہورہی سی ،خاص سینٹ رومانس والے دروازے دی جانب آلات قلعہ کشائی زیادہ کم وچ لیائے جارہے سن ،لہذا شہر والے وی تے اطراف توں بے فکر ہوکے ايسے جانب اپنی پوری قوت مدافعت صرف کررہے سن ،سلطان نے سوچیا کہ شاخ زرین دی جانب سمندر دی طرف توں جے شہر اُتے حملہ ہوسکے تاں اُنہاں دی توجہ دو طرف تقسیم ہوسکے گی تے اس طرح فصیل شہر نوں توڑ کر اس وچ داخل ہونا ممکن ہوسکے گاکمگر سمندر دی جانب حملہ اُس وقت ہوسکدا سی کہ گولڈن ہارن (شاخ زريں) دے دہانہ اُتے آہنی زنجیر نہ ہُندی تے جہاز اُس وچ داخل ہوسکدے،گولڈن ہارن توں مشرق دی جانب قریبا دس میل چوڑی خشکی گردن سی جس دے دوسری طرف آبنائے باسفور دا سمندر سی تے اس وچ سلطانی جہاز آزادی توں چلدے پھردے سن ،سلطان نے ماہ جمادی الاول دی چودھواں تریخ جدوں کہ ساری رات دی چاندنی سی باسفورس توں لے کے بندرگاہ گولڈن ہارن تک برابر لکڑی دے تختے بچھوادتے، باسفورس دے کنارے خشکی اُتے ايسے جہازاں نوں چڑھالیا، انہاں ايسے جہازاں دی ٹرین جدوں خشکی اُتے چڑھ آئی تاں انہاں وچ باقاعہد ملاحاں تے سپاہیاں نوں سوار کردتا فیر ہزارہیا آدمیاں نے دونے طرف توں انہاں جہازاں نوں دھیکیلنا شروع کيتا، اُس طرف توں ہويا وی موافق سی؛چنانچہ جہازااں دے بادبان کھول دتے گئے تے اوہ لکڑی دے تختاں اُتے آدمیاں دے زیادہ زور لگائے بغیر خود بخود وی چلنے لگے،اُس چاندانی رات وچ ہزارہیا آدمیاں دا شور وغل ،خوشی دے نعرے تے فوجی گیت تے باجے شہر والے سندے سن تے کچھ نہ سمجھ سکدے سن کہ اج عثمانیہ لشکر وچ ایہ کیہ ہورہیا اے، آکے صبح ہونے توں پہلے ایہ دس میل دی مسافت خشدی ميں طے کراکر انہاں جہازاں نوں بندرگاہ گولڈن ہارن وچ لیا کے ڈال دیاگیا، قسطنطین کےجہاز جو گولڈن ہارن وچ موجود سن ،وہ سب گولڈن ہارن دے دہانہ دے نیڑے تے اُس آہنی زنجیر دے متصل صف بستہ سن تاکہ کسی نوں اندر داخل نہ ہونے داں،شہر دے متصل تے بندرگاہ دی نوک اُتے اُنہاں رہنے دی ضرورت نہ سی،صبح ہونے اُتے شہر والےآں نے دیکھیا کہ عثمانیہ جہازاں نے صیل شہر دے تھلے اک پُل بنادتا اے تے توپاں نوں مناسب موقعاں اُتے رکھ دے اس طرف دی کمزور فصیل اُتے گولہ باری کرنے دی تیاری کررہے نيں، ایہ دیکھ کے عیسائیاں دے حواس جاندے رہے،اُدھر عیسائی جہازاں نے گولڈن ہارن دے دہانہ دی طرف توں اندر دی جانب آنا تے عثمانی جہازاں اُتے حملہ کرنا چاہیا تاں بندرگاہ دے دونے کنارے دے توپ خانے نے جو ايسے غرض توں نصب کردتا گیا سی اُ اُتے گولہ باری دی تے جو جہاز اگے ودھیا اُسی نوں گولہ دا نشانہ بنا ڈبودتا، شاید ايسے موقع اُتے سلطان محمد خان ثانی دے توپ خانے نے سب توں زیادہ مفید خدمت انجام دی،اس طرح یکاک سمندر دی جانب توں حملہ ہونے اُتے عیسائیاں نوں اپنی طاقت تقسیم کرنی پئی تے اوہ مجبور ہوگئے کہ شہر دی اس جانب مدافعت تے حفاظت دے لئی زبردست فوج متعین کرن۔
اسی روز یعنی ۲۴ مئی نوں قسطنطین نے سلطان دے پاس پیغام بھیجیا کہ آپ جس قدر خراج مجھ اُتے مقرر کرن وچ ادا کرنے نوں تیار ہون، مینوں باج گذار بنا کے قسطنطنیہ میرے ہی پاس رہنے دیجئے ،سلطان نے جدوں کہ اُس نوں شہر دے مفتوح ہونے دا یقین ہوچکيا سی جوابا کہلا بھجوایا کہ جے تسيں اطاعت کرے ہوئے تاں تسيں نوں ینان دا جنوبی حصہ دتا جاسکدا اے ،لیکن قسطنطنیہ نوں اپنے ملکاں مقبوضہ وچ شام ل کيتے بغیر وچ نئيں رہ سکدا،سلطان محمد خان جاندا سی کہ قسطنطنیہ دی عیسائی سلطنت جو سلطنت عثمانیہ دے وچکار واقع اے جدوں تک قائم رہے گی خطرات تے مصائب دا سدِّ باب نہ ہوئے گا، اوہ ایہ وی جاندا سی کہ قسطنطنیہ سلطنت عثمانیہ دا بہترین دارالسلطنت ہوسکدا اے، اوہ قسطنطین تے اُس دے پیش رو قیاصرہ دی مسلسل شرارتاں توں وی بخوبی واقف سی، اوہ اس قدر طویل محاصرہ تے محنت دے بعد ہن کامیابی دے نیڑے پہنچ چکيا سی، ایسی حالت وچ قسطنطین دی درخواست اُتے اُس دا جنوبی یونان دے دے دینے اُتے آمادہ ہوجانا وڈی ہی عظیم الشان شاہانہ فیاضی سی،لیکن قیصر قسطنطین دی قسمت وچ ایہی لکھیا سی کہ اوہ مشرقی روم دی اس عظیم الشان تے پرانی سلطنت دا آخری فرماں رو ا ہو؛چنانچہ اُس نے سلطان دی اس مہربانی توں کوئی فائدہ اٹھانا نہ چاہیا تے پہلے توں چہار چند زیادہ جانفشانی وجاں فروشی دے نال قسطنطین مخالفت وچ مصروف ہوگیا۔
۱۹جمادی الاول ۸۵۷ھ مطابق ۲۸مئی ۱۴۵۳ء نوں سلطان محمد خاں ثانی نے اپنی تمام فوج وچ اعلان کرادتا کہ کل علی الصبح شہر اُتے ہر طرف توں آخری حملہ ہوئے گا،فوج نوں شہر وچ تاخت تے تاراج دی اجازت دتی جائے مگر اس شرط اُتے کہ اوہ سرکاری عمارتاں نوں کوئی نقصان نہ پہنچاواں تے غیر مضافی رعایا جو اطاعت دے نال امن طلب کرے تے ضعیفاں وبچےآں وغیرہ نوں ہتھ نہ لگاواں،ایہ خبر سندے ہی کہ صبح نوں فیصلہ کن حملہ ہوئے گا، مسلماناں دے لشکر وچ رات بھر خوشی دے نعرے بلند ہُندے رہے،اُدھر شہر دے اندر قصر شاہی وچ قسطنطین نے سپہ سالاران فوج عمائد سلطنت تے امرائے شہر نوں مدعو کرکے اک جلسہ منعقد کيتا،اُس نوں معلوم ہوچکيا سی کہ صبح فیصلہ کُن حملہ ہونے والا اے ،اُس نے شہر والےآں نوں آخرتک لڑنے تے مارنے دی ترغیب دتی تے خود وی ايسے طرح قسماں کھا کھا کر اپنے اپنے مورچاں دی طرف پہرہ دینے چلے گئے، قیصر اس جلسہ توں فارغ ہوکے سینٹ اباصوفیہ دے گرجا وچ آکے اپنی آخری عبادت وچ مصروف ہويا،اُس دے بعد اپنے محل وچ آیا جتھے یاس تے ہراس چھایا ہويا نظر آندا سی، اوتھے چند لمحہ آرام کرکے اپنے گھوڑے اُتے سوار ہويا،سینٹ رومانس دی طرف آیا جتھے محاصرین دے حملہ دا بہت زور سی۔
اُدھر سلطان محمد خاں ثانی وی نماز فجر توں فارغ ہوکے تے مجمع علماء تے باخدا لوکاں توں دُعا دی فرمائش کرکے اپنی رکاب وچ دس ہزار چیدہ سوار لے کے حملہ آوری دے کم وچ مصروف ہويا،سُلطان دے پیرومرشد نے جو اُس دے نال مجمع علماء وچ موجود سن ،اُس روز اپنے لئے اک وکھ چھولداری نصب کرائی تے باہر اک دربان نوں بٹھادتا کہ کسی شخص نوں اندر نہ آنے دتا جائے تے خود دُعا وچ مصروف ہوگئے،حملہ ہر طرف توں شروع ہويا، توپاں تے منجنیقاں نے جابجا شہر دی فصیل وچ سوراخ کردتے تے محاصرین نے وڈے جوش وخروش دے نال انہاں رخناں دے ذریعہ شہر دے اندر داخل ہونے دی کوشش کيتی مگر اوہ ہر مرتبہ نہایت سختی دے نال واپس لُٹیا دتے گئے، کئی مرتبہ عثمانی لشکر کے بہادر شہر دے بُرجاں تے فصیل شکستہ حصوّں اُتے چڑھ جانے وچ کامیاب ہوئے مگر اندر توں سپاہی شہری تے اُنہاں دیاں عورتاں تے بچے تک وی لڑنے تے مدا فعت کرنے وچ مصروف سن ،ہر طرف ایہی حالت سی تے سمندر وخشکی ہر طرف توں جوش وخروش دے نال حملہ جاری سی، اک عجیب ہنگامہ رست خیز برپا سی کشتاں دے پشتے لگ گئے سن مگر محاصر ومحصور دونے وچوں کوئی وی ہمت نہ ہاردا سی، دوپہر دے نیڑے ہنگامہ کارزار وچ سخت شدت پیدا ہوگئی تے سلطان نے اپنے اک وزیر یا مصاحب نوں اپنے پیر تے مرشد دی خدمت وچ روانہ کيتا کہ ایہ وقت خاص طور اُتے دُعا تے روحانی امداد دا اے ،محصورین دی ہمت تے سخت مدافعت نوں دیکھ کے حملہ آوراں دے دل چھوٹے جاندے سن تے سلطان نوں اندیشہ سی کہ جے اج شہر فتح نہ ہويا تاں فیر اُس دا فتح ہونا سخت دشوار ہوئے گا، کیونجے حملہ آور اپنی پوری ہمت تے طاقت صرف کرچکے سن ،بادشاہ دا فرستادہ جدوں اُس مرد خدا آگاہ دی چھولداری دے نیڑے پہنچیا تاں دربان مانع ہويا،تو فیر اُس نے سختی دے نال دربان نوں ڈانٹا تے کہیا کہ وچ ضرور حاضر خدمت ہوکے سلطانی پیغام پہنچاواں گا کیونجے ایہ وڈا نازک وقت تے خطرہ دا مقام اے ،ایہ کہہ کے سلطانی فرستادہ چھولداری وچ داخل ہويا تاں اُس نے دیکھ کہ اوہ بزرگ سربسجود تے دُعا وچ مصروف نيں،اس دے داخل ہونے اُتے انہاں نے سر اُٹھا یا تے کہیا کہ شہر قسطنطنیہ فتح ہوچکيا، اسنوں اس گل دا یقین نہ آندا سی، مگر اوتھے توں واپس ہوئے کے دیکھیا تاں واقعی فصیل شہر اُتے سلطانی جھنڈا لہرا رہیا سی، بات ایہ ہوئی کہ جس وقت سلطان نے استمدادِ دعا دے لئی اپنے وزیر نوں رونہ کیہ اوہ نہایت نازک وقت سی، ٹھیک اُسی وقت فصیل شہر دا اوہ حصہ جو سلطان دے سامنے سی ی دا یک خود بخود گرپيا تے اُس دے گرنے توں خندق پُر ہوکے شہر وچ داخل ہونے دے لئی میدان صاف ہوگیا،اسھر فصیل دا ایہ حصہ گرا اُدھر عین اُسی وقت بندرگاہ دی طرف توں بحری فوج نے اک بُرج اُتے قبضہ کرکے سلطانی علم بلند کيتا،اس علم نوں بلند تے سامنے دی دیوار نوں منہدم دیکھ کے ادھر توں بلا تامل سلطان دی رکابی فوج نے حملہ کردتا، عیسائیاں نے خوب ڈٹ کر مقابلہ کيتا، مگر اوہ دست بدست لڑائی وچ مسلماناں توں عہدہ برآنہ ہوسکے،نال ہی ہرطرف توں حملہ آوراں نے شہر وچ داخل ہونے دی کوشش کيتی،دروازےآں نوں توڑ توڑ کر اندر گھس گئے تے شہر دے چاراں طرف فصیل دے اندرونی جانب عیسائیاں دی لاشاں دے انبار لگ گئے،سلطان اپنے گھوڑے اُتے سوار اُسی منہدمہ فصیل دے راستے شہر وچ داخل ہوکے سیدھا سینٹ آبا صوفیہ دے گرجے دی طرف روانہ ہويا، اس گرجے وچ پہنچدے ہی اس نے اذان دتی تے پہلی مرتبہ اس جگہ اللہ اکبر دی صدا بلند ہوئی،ایتھے اس نے تے اس دے ہمراہیاں نے نماز ظہرا دا دی تے خدائے تعالیٰ دا شکر بچالایا، اس دے بعد قسطنطین دی تلاش وچ لوکاں نوں بھیجیا، سینٹ رومانس دے نیڑے جس فصیل منہدم ہوئی سی اوتھے عیسائیاں نے حملہ آوراں دا خوب جم کر مقابلہ کيتا سی تے سب توں زیادہ کشت تے خون اوتھے ہويا سی، اسی جگہ لاشاں دے درمیان قسطنطین دی لاش ملی جس دے جسم اُتے صرف دو زخم آئے سن، قسطنطین دا سرکاٹ کر لوک سلطان دی خدمت وچ لے آئے، اس طرح فتح قسطنطنیہ تکمیل نوں پہنچ گئی،سلطان اس دے بعد قیصر شاہی دی طرف متوجہ ہويا ،اوتھے اُس نے دیکھیا تاں ہوئے دا عالم سی، اس خاموشی تے ویرانی نوں دیکھ کے بے اختیار سلطان دی بولی توں نکلیا کہ۔
پردہ داری می کند برقصرِ قیصر عنکبوت
بوم نوبت می زندبرگنبد افراسیاب
یہ فتح ۲۰ جمادی الاوّل ۸۵۷ھ مطابق ۲۹ مئی ۱۴۵۳ ء نوں وقوع پذیر ہوئی، عام طور اُتے لوکاں دا خیال اے کہ فصیل قسطنطنیہ دا گرنا انہاں نوں بُزرگ باخدا دی دُعا دا نتیجہ سی تے ايسے لئے مشہور اے کہ قسطنطنیہ دُعا دے ذریعہ فتح ہوئی سی، ايسے تریخ توں سلطان محمد خاں ثانی سلطان فاتح دے لقب توں مشہور ہويا، چالیس ہزار عیسائی مسلماناں دے ہتھ توں مقتول ہوئے تے سٹھ ہزار جنگجو عیسائیاں نوں مسلماناں نے گرفتار کيتا،بہت تھوڑے ایداں دے سن جو فتح قسطنطنیہ دے بعد کسی نہ کسی طرح خشکی یا سمندر دے راستے بچ کر نکل بھاگنے وچ کامیاب ہوگئے،اکثر اٹلی وچ تے کمتر دوسرے تھاںواں وچ جاکے آباد وپناہ گزريں ہوئے،قیصر قسطنطنین دا اک پوتا چند روز دے بعد مسلمان ہوگیا سی تے قسطنطنیہ وچ آکے رہنے لگیا سی، بالآخر بہت جلد اس خاندان دا ناں ونشان گُم ہوگیا۔
قسطنطنیہ دے باشندےآں نوں سلطان فاتح نے امن وامان عطا کيتی جو لوک اپنے مکاناں تے جائداداں اُتے قابض رہے تے بخوشی اطاعت قبول کيتی اُنہاں نوں تے اُنہاں دے اموال نوں کسی قسم دا کوئی نقصان نہین پہنچایا گیا، عیسائیاں دے معبوداں تے گرجاں نوں (بجزاباصوفیہ کے) علیٰ حالہ قائم تے عیسائیاں دے تصرف وچ رکھیا، قسطنطنیہ دے بشپ اعظم نوں سلطان نے اپنی خدمت وچ بُلیا کے خوش خبری سُنائی کہ آپ بدستور یونانی چرچ دے پیشوارہن گے، آپ دے مذہبی اختیار وچ کِسے قسم دی کوئی مداخلت نئيں کيتی جائےگی، سلطان محمد خاں فاتح نے خود یونانی چرچ دی سرپرستی قبول کيتی تے بشپ اعظم تے پادریاں نوں اوہ اختیار ات حاصل ہوگئے جو عیسائی سلطنت وچ وی اُنہاں نوں حاصل نہ سن، عیسائیاں نوں کامل مذہبی آزادی عطا کيتی گئی،گرجاں دے مصارف تے چرچ دے اخراجات پورا کرنے دے لئی وڈی وڈی جاگیراں عطا کيتياں،جنگی اسیراں نوں جو فتح مند فوج نے گرفتار کيتے سن، سلطان فاتح نے خود اپنے سپاہیاں توں خرید کر آزاد کيتا تے اُنہاں نوں شہر قسطنطنیہ دے اک خاص محلہ وچ آباد کيتا ،اس فتح دے بعد سلطان فاتح نے دیکھیا کہ قسطنطنیہ دے اکثر گھر ویران تے غیر آباد ہوگئے نيں ،شہر دی رونق نوں واپس لیانے تے اُس دی آبادی نوں ودھانے دے لئی سلطان فاتح نے ایشیائے کوچک توں پنج ہزار مسلمان خانداناں نوں قسطنطنیہ وچ لیا کے آباد کرنے دا انتظام کيتا، ماہِ رمضان ۸۵۷ھ تک ایہ پنج ہزار مسلم خاندان قسطنطنیہ وچ آ کے آباد ہوگئے تے قسطنطنیہ پہلے توں زیادہ با رونق شہر بن گیا۔
شہر قسطنطنیہ دی تریخ[سودھو]
قسطنطنیہ دی ایہ فتح دنیا دا نہایت ہی اہم تے عظیم الشان واقعہ سمجھیا جاندا اے ،اسی فتح قسطنطنیہ اُتے یورپی مؤرخین دی اصطلاح وچ مڈل ایجیز یعنی زمانۂ وسطیٰ ختم ہوجاندا اے ،اس دے بعد روشنی دا زمانہ یعنی دورِ جدید شروع ہُندا اے، اس موقع اُتے مناسب معلوم ہُندا اے کہ قسطنطنیہ دے مختصر تریخ حالات بیان کردتے جاواں،جس موقع اُتے قسطنطنیہ آباد اے، ايسے موقع اُتے سنہ عیسوی توں ۶۶۷ سال پہلے بائی زینتم نامی اک شہر کسی خانہ بدوش قبیلے نے آباد کيتا سی، اس شہر اُتے سنہ عیسوی توں ۶۶۷ سال پہلے بائی زینتم نامی اک شہر خانہ بدوش قبیلے نے آباد کيتا سی، اس شہر اُتے بوہت سارے حادثے گذرے تے اوہ اپنے ارد گرد دے علاقے دا مرکزی شہر تے اک مختصر سی ریاست دا دارالصدر بن گیا سکندر یونانی دے باپ فلیقوس نے اس شہر اُتے حملہ کرکے اُس نوں اپنے قبضہ وچ لیانا چاہیا، اُس نے رات دی تاریدی ميں اپنی فوجاں نوں شہر بائی زینتم تک پہنچیا نا تے شہر اُتے اچانک قبضہ کرنا چاہیا، ايسے رات دی تاریکیماں جدوں کہ فیلقوس دی فوج شہر دی فصیل تک پہنچ گئی سی،شمال دی جانب توں اک روشنی نمودار ہوئی تے اس روشنی وچ شہر والےآں نے حملہ آور فوج نوں دیکھ لیا تے فوراً مقابلہ دی تیاری تے مدافعت اُتے آمادہ ہوگئے،فیلقوس شہر والےآں نوں مستعد دیکھ کے واپس ہوگیا تے شہر اس طرح بچ گیا،شہر والےآں نے اس آئی بلاکے ٹل جانے نوں ڈائنا دیبی دا کمال وتصرف تصور کيتا تے اس خوشی وچ دیبی مذکور دا مندر تعمیر کرکے ہلال نوں اپنے شہر دا نشان مقرر کيتا۔
اس دے چند روز بعد سکندر نے اس شہر نوں فتح کرکے اپنے باپ دی ناکامی دا بدلہ لے لیا، سلندر دے بعد بائی زینتم نوں مختلف قوماں نے اپنی تاخت وتارج دا تختہ مشق بنایا، اس دے بعد قیصر قسطنطنین اوّل نے اس علاقہ نوں فتح کيتا تاں اوہ شہر بائی زینتم دے خوش فضا محل وقوع نوں دیکھ کے بہت خوش ہويا تے اُس نے اس شہر تے اس دے متصلہ رقبہ کوشام ل کرکے شہر آباد کيتا تاکہ اسنوں اپنا راجگڑھ بنائے،اس جدید شہر کانام اُس نے روما جدید رکھیا مگر اوہ قسطنطین اپنے بانی دے ناں اُتے قسطنطنیہ مشہور ہويا۔
قسطنطین اوّل نے قسطنطنیہ نوں ۳۲۷ھ وچ آباد کيتا، اس توں پہلےتک قسطنطین تے اُس کےباپ دادابُت پرست تے لامذہب سن لیکن قسطنطین نے خود دین عیسوی قبول کرکے قسطنطنیہ نوں اُس دی آبادی دے تن سال بعد حضرت مریم ؑ دی نذر کيتا تے خوب خوشی منائی لہذا مئی ۳۰۳۰ء توں قسطنطنیہ مخصوص عیسائی شہر سمجھیا جانے لگا، اس دے بعد سلطنت روما جدوں دو حصےآں وچ تقسیم ہوئی تاں قسطنطنیہ مشرقی سلطنت دا مستقل دار السلطنت قرار پایا،اس سلطنت یعنی مشرقی روم دا کامل عروج قیصر حسٹین دے عہدِ حکومت وچ حاصل ہويا جس نے ۵۲۷ء توں ۵۶۵ء تک حکومت کیتی، اس قیصر نے قسطنطنیہ دی تعمیر ورونق وچ بہت وادھا کيتا،اس شہر اُتے مختلف قوماں نے مختلف اوقات مین چڑھائیاں دی تے حضرت ابو ایوب انصاریؓ ايسے معرکہ وچ شہید ہوکے فصیل شہر دے تھلے مدفون ہوئے،اس مرتبہ ایہ شہر فتح ہُندے ہُندے رہ گئے،عیسائیاں نے کئی مرتبہ چاہیا کہ حضرت ابو ایوب انصاری ؓ دی قبر مبارک نوں اکھیڑ کر سُٹ داں مگر اوہ ہمیشہ مسلماناں دی ناراضگی دے خوف توں اس ارادہ نوں پورا نہ کرسکے، سلطان محمد خاں فاتھ نے فتح قسطنطنیہ دے بعد حضرت ابو ایوب انصاری دے مزار مبارک دے متصل اک مسجد بنوادی سی جو جامع ایوب دے ناں توں مشہور اے۔
خلفاء عباسیہ دے دور حکومت وچ کئی مرتبہ قسطنطنیہ دے فتح کرنے دی تیاریاں ہوئیاں مگر ہر مرتبہ کوئی نہ کوئی ایسا مانع ہويا کہ ایہ کار ناتمام ہی رہ گیا، اس دے بعد۶۰۰ ھ وچ جدوں کہ صلیبی لڑائیاں دی سرگرمیاں وڈے زور شور توں جاری سن،وینس دی اک فوج نے قسطنطنیہ نوں فتح کرکے لاطینی سلطنت قائم کيتی جو روما دے پوپ نوں مذہبی پیشوا مندی سی، سٹھ سال تک ایہ حکومت قائمرہی، اس دے بعد ۶۶۰ ھ وچ یونانیاں یعنی مشرقی رومیاں نے فیر قسطنطنیہ نوں فتح کرکے اپنی مشرقی حکومت دوبارہ قائم کرلئی اجو اُسی پُرانے خمیری عقیدے اُتے قائم تے پوپ روما دی اطاعت توں آزاد سی۔
دو سو برس دے بعد سلطان محمد خاں فاتح نے اس سلطنت دا خاتمہ کردتا تے بجائے ایڈریا نوپل دے قسطنطنیہ عثمانیہ سلطنت دا دار السلطنت ہويا، قسطنطنیہ سوا گیارہ سو سال تک عیسائی حکومت دا دار السلطنت ہويا، قسطنطنیہ سواگیارہ سو سال تک عیسائی حکومت دا دار السلطنت رہ کے اسلامی حکومت دا دارالسلطنت بنا تے پونے پنج سو سال توں زیادہ عرصہ تک اسلامی حکومت وخلافت دا دارالسلطنت تے دارالخلافہ رہنے دے بعد ساڈے اس زمانے وچ جدوں کہ خلافتِ عثمانیہ دا سلسلہ ختم ہونے اُتے انگورہ ترکاں دی اسلامی جمہوری حکومت دا راجگڑھ قرار پایا، قسطنطنیہ دی راجگڑھ ہونے دی خصوصیت جاندی رہی، اُتے اوہ دنیا دا اک نہایت اہم عظیم الشان شہر تے مسلماناں دا مایہ ناز مقام اے۔
سلطان فاتح دے بقیہ کارنامے[سودھو]
قسطنطنیہ دی فتح دے بعد سلطان فاتح نے چند روز تک اپنی توجہ قسطنطنیہ دی آبادی تے رونق ودھانے وچ صرف کی،لیکن نال ہی اوہ ایہ گل وی سوچکيا رہیا کہ یونان دا جنوبی حصہ جو اک جزیرہ نما دی صورت وچ بحر روم وچ چلا گیا اے تمام وکمال سلطنت عثمانیہ وچ شام ل ہونا چاہیدا تاکہ آئندہ دے لئی بوہت سارے خرخشے جو اتلی وغیرہ دی بحری ترک تے تاز توں پیدا ہوسکدے نيں مت جاواں،لہذا فتح قسطنطنیہ توں اگلے سال سلطان فاتح نے جنوبی یونان دی چھوٹی چھوٹی خود مختار ریاستاں نوں فتح کرکے سلطنتِ عثمانیہ وچ شام ل کيتا، ايسے جنوبی یونان وچ اک چھوٹی سی ریاست قیصر قسطنطین دی اولاد نے قسطنطنیہ توں فرار ہوکے قائم کيتی سی،اس فتح دے بعد قیصر قسطنطنیہ دے بعض ارکان خاندان نے جو ایتھے موجود سن اسلام قبول کرلیا سی، اُتے ایہ گل بیان ہونے توں رہ گئی سی کہ جدوں مسلماناں دی فوج نے قسطنطنیہ نوں فتح کرلیا سی اُتے ایہ گل بیان ہونے توں رہ گئی سی کہ جدوں مسلماناں دی فوج نے قسطنطنیہ نوں فتح کرلیا سی تے تمام ملاح فتح دی خوشی وچ اپنی کشتیاں نوں چھڈ چھڈ کے شہر وچ داخل ہوئے تاں شہر دے عیسائیاں نے جو باہر نکل سکے بندرگاہ وچ پہنچ کے اُنہاں عثمانی کشتیاں نوں جو بندرگاہ وچ کھری سن اپنے فرار دا ذریعہ بنایا تے انہاں نوں عثمانی کشتیاں وچ سوار ہوئے ہو کے دردانیال دے راستے جنوبی یونان تے اعملی دی جانب بھج گئے،جنوبی یونان دی فتح توں فارغ ہوکے سلطان نے ریاست وینس دی طرف توجہ دی مگر اس ریاست لے دب کر سلطان توں صلح دا عہد نامہ کرلیا، ۶۰۱ھ وچ قسطنطنیہ دے شاہی خاندان دا اک شخص مسمی کوم نینی جو صلیبی مجاہدین دے مذکورہ ہنگامہ وچ قسطنطنیہ توں کڈ دتا گیا سی اُس نے بحر اسود دے جنوبی ساحل اُتے مقام ابزون وچ مقیم ہوکے اپنی اک جُداگانہ چھوٹی سی عیسائی ریاست قائم کرلئی سی، اس ساحلی ریاست دی طرف کسی نے زیادہ التفات نئيں کيتا تے دھائی سو سال تک اوہ اس طرح قائم رہی کہ جدوں کسی مسلمان فرماں روانے اس دی طرف توجہ دی اُس نے فوراً انقیا دوفرماں برداری دی گردن جُھکادی تے جدوں مسلماناں نوں خانہ جنگی وچ مصروف ہونے دا اتفاق ہويا اوہ باج وخراج دی قید توں آزاد ہوگئی،ایشیائے کوچک اُتے ترکاں دا قبضہ ہوگیا سی، لیکن طرابزون نوں اُنہاں نے اُس دے حال اُتے قائم رہنے دتا سی جو اُنہاں دے مقبوضہ علاقے دی شمالی ومشرقی سرحد سی،اب فتح قسطنطنیہ دے بعد سلطان فاتح نے ضروری سمجھیا کہ ایشیائے کوچک توں اس عیسائی حکومت نوں وی مٹائے کیونجے فتح قسطنطنیہ دا واقعہ ایسا نئيں سی کہ اُس دا اثر طرابزون دے عیسائی فرماں روا دے دل اُتے نہ ہويا ہوئے جو قیصر قسطنطین دا رشتہ دار تے اُس توں کامل ہمدردی رکھدا سی، طرابزون دا ایہ عیسائی فرماں روا اس لئی تے وی زیادہ مخدوش ہوگیا، سی کہ اوہ ایران دے ترکمان بادشاہ حسن طویل دا خسر سی، حسن طویل نے تمام ملک ایران تے ارمینیا اُتے قبضہ کرلیا سی اوہ اک طاقتور بادشاہ سمجھیا جاندا سی، لہذا ایران دی ترکمان سلطنت ایشیائے کوچک دی عثمانیہ سلطنت دے لئی کسی وقت موجب خطر بن سکدی سی تے طرابزون دی عیسائی ریاست نوں کافی موقعہ میسر سی کہ اوہ عثمانی سلطنت دے لئی مشکلات پیدا کرنے دی تدابیر سوجئے سلطان فاتح عیسائی قیصر دی ریشہ دوانیاں توں واقف سی اس لئی اس نے ایہی مناسب سمجھیا کہ اس ناسور نوں پہلے ہی شگاف دے دتا جائے تے جو کچھ ہونا ہوئے اوہ حالے ہوجائے ؛چنانچہ اس نے یونان تے ینس توں فارغ ہوکے ۸۶۰ ھ وچ طرابزون اُتے حملہ کيتا تے اس ریاست نوں فتح کرکے اپنے قلم رو وچ شام ل کرلیا، طرابزون دی ریاست اگرچہ خود مختار سی،لیکن اوہ سلطنت ایران دا اک حصہ سمجھی جاندی سی، اس لئی ایران دے بادشاہ حسن طویل نوں طرزبزون دا سلطنت عثمانیہ وچ شام ل ہوجانا سخت ناگوار گذرا، مگر چونکہ سلطان فاتح نے طرابزون دی عیسائی ریاست نوں اپنی حکومت وچ شام ل کرکے حسن طویل شاہ ایران دی حدود وچ کوئی مداخلت نئيں کيتی اس لئی اس وقت سلطنت ایران توں کوئی جھگڑا نہ ہويا مگر بعد وچ دلاں دی کدورت دا اظہار تیر تے شمشیر دے ذریعہ ہويا۔
بہرحال یونان تے ایشیائے کوچک دی طرف توں فارغ ہوکے سلطان فاتح ۸۶۰ ھ وچ قسطنطنیہ واپس آیا تے ایتھے آندے ہی سردتا تے اُس دے بعد بوسینیا دی طرف متوجہ ہويا، ایہ علاقے پہلے وی حکومت عثمانیہ وچ شام ل ہوگئے سن لیکن اج کل انہاں دے باج گذار فرماں رواواں توں علامات سرکشی ظاہرہونے لگے سن لہذا سلطان فاتح نے انہاں روز دے جھگڑےآں دا فیصلہ کردینا مناسب خیال کيتا؛چنانچہ سرویا تے بوسینیا نوں فتح کرکے سلطنتِ عثمانیہ دے صوبے قرار دے کے اوتھے اپنی طرف توں عامل مقرر کردتے چونکہ ہنی داس بادشاہ ہنگری دے نال معاہدہ صلح کيتی میعاد ختم ہوچکی سی تے اوہ سلطنت عثمانیہ دے خلاف جنگی تیاریاں وچ مصروف تے یورپ دی دوسری عیسائی طاقتاں توں امداد طلب کرچکيا سی اس لئی سلطان فاتح نے ضروری سمجھیا کہ ہنگری اُتے خود ہی حملہ آور ہو، چنانچہ ۸۶۱ھ مطابق جولائی ۱۴۵۶ء وچ عثمانی فوجاں ہنگری دی جانب بڑھاں، فتح قسطنطنیہ دے بعد تمام عیسائی سلاطین تے عالمِ عیسائیت سلطنت عثمانیہ دی نسبت غیظ وغضب دے جذبات توں لبریز سی، نال ہی سب نوں خیال سی کہ جے سلطان فاتح نے بلگریڈ دار السلطنت ہنگری نوں وی قسطنطنیہ دی طرح فتح کرلیا تاں فیر مگربی یورپ دی خبر نئيں اے ،لہذا ہر اک ملک توں عیسائی فوجاں بلگریڈ دے بچانے دے لئی آ آ کے جمع ہوگئياں،سلطان فاتح راستے دے شہراں تے قصبےآں نوں فتح کردا ہويا بلگریڈ تک اپنی فوج نوں لے گیا تے جاندے ہی شہر دا محاصرہ کرلیا اُدھر ہنی داس یاہنی ڈیز وی بہت تجربہ کار سپہ سالار سی اُس نے وڈی قابلیت دے نال مدافعت شروع کی،آخر بہت کشت وخون تے جنگ وجدل دے بعد عثمانی لشکر شہر دے اک حسہ وچ داخل ہوگیا،ایہ حصہ شہر دا زیرین حصہ کہلاندا سی، عیسائی سپہ سالاراں نے ایہ حالت دیکھ کے ہمت نئيں ہاری ؛بلکہ شہر دے بالائی حسہ وچ اپنی طاقت نوں مجتمع کرکے مسلماناں اُتے حملہ آور ہوئے،شہر وچ داخل ہونے والے اسلامی دستہ نے شہر دے اندر خوب جم کر مقابلہ کيتا تے چھ گھنٹہ دی مسلسل شمشیر زنی دے بعد اپنے آپ نوں رات دے وقت شہر دے اندر خطرہ وچ دیکھ کے شام ہونے اُتے پسپا ہوئے تے شہر توں نکل کے اپنے کیمپ وچ آگئے،عیسائیاں نے فوراً اس حصہ شہر اُتے قابض ہوکے خوب مضبوطی کرلئی،ایہ واقعہ ۲۱ جولائی نوں ظہور پذیر ہويا،اس دے بعد وی کئی مرتبہ مسلماناں نے فصیل شہر نوں عبور کرکے شہر دے محلےآں نوں لُٹیا لیکن محصورین دی خوش انتظامی تے تجربہ کاری نے شہر نوں مکمل طور اُتے فتح نہ ہونے دتا تے ہر مرتبہ مقبوضہ حصص شہر نوں چھوڑہی دینا پيا، آخر ۶ اگسٹ نوں سلطان فاتح نے بذات خود شہر اُتے اک فیصلہ کن حملہ کيتا،اس روز شہر دے فتح ہونے وچ کوئی کسر باقی نہ سی کہ اک موقعہ اُتے جتھے سلطان خود مصروف شمشیر زنی سی تے بوہت سارے عیسائی سرداراں دے سر اپنی شمشیر خاراشگاف توں اُڑا چکيا سی تے ہنگری دے بادشاہ ہنی ڈیز نوں وی زخمی کرکے اپنے سامنے توں بھگا چکيا سی اک عیسائی دے ہتھ توں زخمی ہويا، عیسائی دی تلوار نے سلطان فاتح دی ران نوں زخمی کيتا، زخم چونکہ شدید سی تے سلطان گھوڑے دی سواری یا پیدل چلنے توں معذور ہوگیا اُس نوں پالدی ميں ڈال کر اُس جگہ توں واپس لے آئے، سلطان دے اس طرح زخمی ہوکے تے پالدی ميں پئے کر خیمے دی طرف واپس ہونے توں فوج وچ بددلی پھیل گئی تے اُس دا زخمی ہونا فوج توں پوشیدہ نہ رہ سکا،لہذا عثمانیہ لشکر جو قدم قدم عیسائیاں توں لڑدا تے اُنہاں نوں پِچھے ہٹاندا ہويا شہر دے اندر ودھ رہیا سی، اب خود پسپا ہونے لگا، ایہ رنگ دیکھ کے عیسائیاں دی ہمت ودھ گئی تے انہاں نے پورے جوش وخروش دے نال حملے شروع کردتے اُنہاں دا بادشاہ ہنی داس وی اگرچہ سلطان دے ہتھ توں زخمی ہوکے پہلے فرار ہوچکيا سی لیکن اُس دے زخمی ہونے دا علم تمام عیسائی لشکر نوں نئيں ہويا سی، ہور ایہ کہ ہنی داس دے سوا تے وی کئی زبردست سپہ سالار جو غیر ملکی فوجاں دے افسر سن ،لڑائی دی ذمہ داری اپنے اُتے محسوس کردے سن ،ادھر سلطان فاتح خود ہی تمام لشکر دا سپہ سالارِ اعظم سی، اُس دا زخمی ہونا لشکر اُتے اثر ڈالے بغیر نئيں رہ سکدا سی، اس مرتبہ عیسائیاں دا حملہ اس قدر سخت سی کہ مسلمان شہر توں نکل کے وی اپنے کیپ وچ قائم نہ رہ سکے تے زخمی سلطان نوں لے کے قسطنطنیہ دی جانب چل دتے،اس طرح مسلماناں دی فتح مبدل بہ شکست ہوگئی تے شہر بلگریڈ اُتے مسلماناں دا قبضہ ہُندے ہُندے رہ گیا،لشکر عثمانیہ دی اس پسپائی یاشکست دا یورپ پربہت اثر پيا تے تمام عیسائی ملکاں وچ خوشی دے جشن منائے گئے،لیکن اس واقعہ دے اکیس روز بعد ہنی داس اپنے زخماں توں جاں برنہ ہوس دا اُدھر ہنی داس شاہ ہنگری فوت ہويا اُدھر سلطان فاتح نے اپنے زخم دے چنگا ہونے اُتے غسل صحت کيتا۔
اُتے ذکر آچکيا اے کہ اسکندر بیگ البانیہ اُتے قابض سی تے سلطان فاتح نے تخت نشین ہوکے اُنہاں تعلقات تے مراسم دی وجہ توں جو ایوان سلطانی وچ پرورش پانے دے سبب سکندر بیگ دے نال سن سکندر بیگ دی حکومت نوں البانیہ اُتے باقاعدہ تسلیم کرلیا سی تے کسی قسم دا آزار پہنچانے یا اُس نوں البانیہ توں بے دخل کرنے دا خیال سلطان فاتح نوں نہ سی مگر حادثہ بلگریڈ دے بعد جتھے دوسرے عیسائی سلاطین دی ہمتاں ودھ گئياں ،سندر بیگ نے وی سرکشی تے بغاوت دے نشانات ظاہر کرنے شروع کيتے، سلطان فاتح نے اوّل اوّل اغماض تے چشم پوشی توں کم لیا لیکن جدوں اُس دے حرکات نے خطرناک صورت اختیار کيتی تاں سلطان فاتح نے البانیہ اُتے فوج کشی کی،سکندر بیگ بہت بہادر تے تجربہ کار شخص سی، البانیہ چونکہ پہاڑی ملک تے سکندر بیگ دا وطن سی، اوتھے دی رعایا اُس اُتے جان تے دل توں نثار سی لہذا اک سلسلۂ جنگ شروع ہوگیا تے البانیہ دا ملک جلد فتح نہ ہوسکا۔
آخر ۸۶۶ھ وچ سکندر بیگ نے خود صلح کيتی درخواست پیش کيتی تے آئندہ باوفا رہنے دا اقرار کيتا،سلطان نے اُس دی درخواست منظور کرلئی تے البانیہ توں اپنی فوجاں ہٹالاں لیکن سکندر بیگ نے فیر مخالفت دا اظہار کيتا تے سلطان نوں دوبارہ خود فوج لے کے البانیہ جانا پيا، اس مرتبہ سکندر بیگ سلطانی حملہ دی ٹکر نہ سنبھال سکیا تے اُس نوں البانیہ توں حدود ریاست وینس دی طرف پناہ گزيں ہونا پيا جتھے اُس نوں وڈی آؤ بھگت دے نال لیا گیا، اوتھے سکندر بیگ دا انتقال ہويا تے البانیہ مستقل طور اُتے سلطانی قبضہ وچ آگیا، بلگریڈ دے حملہ دی ناکامی تے سکندر بیگ دے عرصۂ دراز تک برسر مقابلہ رہنے دے سبب عیسائیاں دے دلاں توں سلطان فاتح دی اوہ ہیبت جو فتح قسطنطنیہ دے بعد پیدا ہوگئی سی کم ہونے لگی تے اُنہاں دی ہمتاں فیر سلطانی مقابلہ دے لئی ودھ گئياں،وینس دی ریاست جس نے چند روز پہلے دب کر صلح کيتی سی فیر طاقت دے اظہار اُتے آمادہ ہونے لگی، سلطان نے اس دی سرکوبی نوں وی ضروری سمجھی تے سمندر دے کنارے دور تک وینس دے علاقے نوں فتح کرکے بوہت سارے شہراں نوں اپنی حکومت وچ شام ل کرلیا،ایتھے تک کہ ریاست وینس نے شہر سقوطری خود سلطان دی نذر کرکے نہایت ذلیل شرطاں اُتے سلطان توں صلح کيتی تے بحیرۂ ایڈریا ٹک وچ سلطانی سیادت قائم ہوگئی۔
۸۷۸ھ وچ سلطان فاتح نے اپنے سپہ سالار احمد قیدوق نوں اپنا وزیر اعظم بنایا تے بحیرہ یونان دے جزیراں اُتے قبضہ کرنے وچ مصروف رہیا، اس فرصت وچ ایران دا بادشاہ حسن اوزون یا حسن طویل ترکمان وی اپنی طاقت نوں ودھیا رہیا سی تے ۸۷۳ ھ وچ سلطان ابو سعید مرزا تیموری نوں گرفتار کرکے قتل کرچکيا سی، اب اس دا ارادہ سی کہ ایشیائے کوچک وچ سلطان فاتح دے خلاف مشکلات پیدا کرے تے فتح طرا بزون دا بدلہ سلطنتِ عثمانیہ توں لے چنانچہ اُس دی پشت گری توں ایشیائے کوچک وچ کئی مرتبہ بغاوتاں برپا ہوئٰں تے ہر متبہ سلطان فاتح دے سپہ سالاراں نے اُنہاں نوں فرو کردتا،سلطان فاتح ایران دی مسلمان سلطنت توں لڑنا نئيں چاہندا سی، اُس دی تمام تر توجہ اس طرف منعطف سی کہ سلطان بایزید یلدرم دی اُس خواہش نوں پورا کرے جو اُس نے اٹلی دے شہر روما نوں فتح کرنے دی نسبت ظاہر کیتی سی ايسے لئے اس نے نہایت پائدار تے مستحکم طریقہ توں اپنی حدود سلطنت نوں اٹلی دی طرف ودھایا تے دوسری سمتاں توں وی غافل نئيں رہیا،اُس نے حادثہ بلگریڈ دے بعد ریائے ڈینوب دے شمالی صوبےآں اُتے بلگریڈ تک اپنا قبضہ تے تسلط مضبوطی توں جمالیا تے بلگریڈ دی فتح نوں کسی دوسرے وقت اُتے ملتوی کرکے جزئر یونان تے وینس وغیرہ توں جمالیا تے بلگریڈ دی فتح نوں کسی دوسرے وقت اُتے ملتوی کرکے جزیرے یونان تے وینس وغیرہ دے علاقےآں نوں فتح کيتا، ایشیائے کوچک تے ایران دی طرف سلطان فاتح دی توجہ منعطف ہونے والی نہ سی،مگر قدرتی طور اُتے اک سامان پیدا ہويا تے ۸۷۹ھ وچ سلطان نے اپنے وزیر اعظم احمد قید وق نوں فتح کریمیا دے لئی بحرِ اسود دی جانب روانہ کيتا،جزیرہ نما کریمیا عرصہ دراز توں چنگیزی نسل دے خوانین دی حکومت وچ سی، کچھ دناں توں جینوا والےآں نے کریمیا دے جنوبی ساحل اُتے بندرگاہ یافہ نوں اپنے قبضہ وچ لے لیا تے اپنے جنگی جہازاں دی مدد توں یافہ اُتے اپنا مستقل قبضہ جما کر خان کریمیا دے لئی باعثِ تکلیف ہوگئے،خان کریمیا نے مجبور ہوکے سلطان فاتح نوں امداد دے لئی لکھیا کہ جنیوا والےآں نوں یافہ توں بے دخل کردیجئے تے مینوں اپنی سرپرستی وچ لے لیجئے، سلطان نے خان کریمیا دی اس درخواست اُتے ہمدردانہ توجہ مبذول دی تے احمد قیدوق نوں زبردست جنگی بیڑہ دے نال اُس طرف روانہ کيتا،احمد قیدوق اپنے نال چالیس ہزار فوج لے گیا تے چار دن دے محاصرہ دے بعد یافہ نوں فتح کرکے چالیس ہزار جنیوا والےآں نوں جو اوتھے موجود سن گرفتار کرلیا،یافہ توں بے شمار مالِ غنیمت تے جنیواوالےآں دے جنگی جہاز احمد قیدوق دے ہتھ آئے ،خان کریمیا نے سلطان عثمانی دی اطاعت قبول کيتی تے ايسے تریخ توں تن سو سال تک خوانین کریمیا سلطان قسطنطنیہ دے باوفا تے فرماں بردار رہے ،یافہ دا بندرگاہ دوسراقسطنطنیہ سمجھیا جاندا سی اُس دا قبضہ وچ آجان سلطنت عثمانیہ دے مشرقی صوبےآں تے بحراسود وچ اپنی سیادت قائم رکھنے دے لئی نہایت مفید تے ضروری سی، اس موقعہ اُتے شاید ایہ بیان کردینا دلچسپی توں کالی نہ ہوئے گا کہ ايسے سال یعنی ۸۷۹ھ وچ روس دے اندر زار دا اوہ خاندان برسر حکومت ہويا جس نے ساڈے زمانہ دی مشہور جنگ عظیم تک روس وچ زور شور دے نال حکومت کیتی تے آکری زار دورانِ جنگ وچ معزول ہوکے مقتول ہويا تے اُس دے بعد روس وچ سوویٹ حکومت یعنی جمہوری سلطنت قائم ہوئی کریمیا تے یافہ دا حکومتِ عثمانیہ وچ شام ل ہوجانا ایران دے بادشاہ حسن طویل نوں بہت ہی ناگوار گذرا تے ہن اس نے علانیہ سلطنت عثمانیہ دے خلاف کاروائیاں شروع کردتیاں
۸۸۰ھ وچ سلطان فاتح نے اپنے بیٹے بایزید نوں ایشیائے کوچک دی فوجاں دا سپہ سالاربناکر بھیج دتا کہ اُس طرف دے معاملات دا نگراں رہے تے خودیورپی علاقے دی طرف مصروف رہیا،البانیہ تے ہرزیگونیا اُتے سلطان دا قبضہ پہلے ہی ہوچکيا سی، اب سلطان نے جنیوا تے وینس دے قبضے توں بحر روم دے جزیراں نوں اَگڑ پِچھڑ فتح کرنا شروع کيتا، اس دے بعد ۸۸۲ھ وچ سلطان فاتح دا سپہ سالار عمر پاشا اپنی فتح مند فوج لئے ہوئے وینس دے دار السلطنت تک پہنچ گیا تے اوتھے دی پارلیمنٹ نے ترکی فوجاں نوں اپنے شہر دی دیواراں دے تھلے دیکھ کے نہایت الحاح وعاجزی دے نال صلح کيتی درخواست پیش کيتی تے وعدہ کيتا کہ سلطان نوں جدوں ضرورت ہوئے گی تاں اسيں سو جہازاں دے بیڑے توں سلطانی فوج دی مدد کرن گے؛چنانچہ عمر پاشا اپنے حسب منشا شرائط اُتے صلح کرکے سالماً غانما وینس توں واپس آیا۔
۷۱۱ھ توں جزیرہ روڈس وچ صلیبی مجاہدین دے اک گروہ نے قبضہ کرکے اک خود مختار حکومت قائم کرلئی سی،قریباً ڈیڑھ سو سال توں ایہ لوک اس جزیرہ اُتے قابض تے متصرف تے ارد گرد دے جزیراں تے شام وایشیائے کوچک دے بندرگاہاں اُتے بحری ڈاکے ڈالدے رہیا کردے سن ،وینس وجنیوا والےآں نے وی انہاں نوں کدی نئيں چھیڑا تھا؛بلکہ انہاں نوں صلیبی مجاہدین دی یادگار سمجھ کر انہاں توں اتحاد رکھدے انہاں دی ڈاکہ زنیاں نوں جو عماماً مسلماناں دے لئی باعثِ تکلیف ہودیاں سن،بہ نظر استحسان دیکھدے سن ،اب جدوں کہ ساحل شام توں لے کے بحیرۂ ایڈریا تک سلطان دی حکومت وسیادت قائم ہوچکی سی تے قریباً تمام جزیرے سلطان دے قبضے وچ آچکے سن تاں روڈس دی عیسائی حکومت دا وجود سخت تکلیف دہ ثابت ہويا ؛چنانچہ ۸۸۵ ھ وچ سلطان نے اس جزیرہ دے فتح کرنے دے لئی اک بحری جنگی مہم رانہ دی مگریہ مہم ناکام واپس آئی، اس دے بعد سلطان فاتح نے دوسری مہم رانہ دی جس دا سپہ سالار اک تجربہ کار شخص سی، جزیرہ دے تمام تھاںواں اُتے قبضہ کرنے دے بعد اُس دے دارالسلطنت دا محاصرہ کيتا گیا، شہر فتح ہوچکيا سی مگر عین اُس وقت جدوں کہ سلطانی فوج شہر وچ داخل ہوکے لُٹ مار وچ مصروف ہونا چاہندی سی،سپہ سالار نے حکم جاری کيتا کہ کوئی شخص رتی برابر چیز اُتے تصرف کرنے دا حق دار نئيں اے ،اس توں فوج وچ بددلی پیدا ہوئی تے لوکاں نے خدمات نوں انجام دینے وچ پہلو تہی اختیار کيتی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ فوج تے اس دے سپہ سالار دی ناچاقی نے اوہ صورت اختیار کيتی کہ جزیرہ نوں چھڈ کے واپس آنا پيا، تے روڈس سلطانی مقبوضات وچ شام ل ہُندے ہُندے بچ گیا۔
جب روڈس دی جانب مہم رانہ کيتی گئی سی تاں اس دے نال ہی سلطان نے اپنے وزیراعظم احمد قیدوق فاتح کریمیا نوں اک فوج دے کے جہازاں دے ذریعہ اٹلی دے جنوب دی جانب روانہ کيتا کہ اوہ ملک اٹلی وچ داخل ہوکے اوتھے فتوحات شروع کرے؛چنانچہ احمد قیدوق نے ساح اٹلی اُتے اُتر کر متعدد تھاںواں نوں فتح کرکے اٹلی دے شہر آرٹینیٹو دا محاصرہ کرلیا جو اٹلی دا باب الفتح کہلاندا سی، یعنی اس شہر دے فتح ہونے کےبعد ملک اٹلی تے شہر روما دا فتح کرنا کوئی مشکل کم نہ سی، آخر ۸۸۵ھ مطابق ۱۴۸۰ء بتریخ ۱۱،اگسٹ احمد قیدوق نے اس شہر نوں بزور شمشیر فتح کرلیا تے ویہہ ہزار دے نیڑے محصورین نوں گرفتار وقتل کيتا،اس مستحکم مقام دے قبضے وچ آجنے دے بعد شہر روما دا فتح کرنا کوئی مشکل کم نہ سی، تمام ملک اٹلی وچ گھبراہٹ تے سراسمیگی طاری ہوگئی،ایتھے تک کہ روما دا پوپ اپنا بوریا بستر بنھ کر ملک اٹلی توں بھج جانے اُتے آمادہ ہوگیا، شہر آرٹینٹو یا ٹرانٹو دی فتح تے روڈس دی مہم دے ناکام ہونے دا حال سلطان فاتح نوں معلوم ہويا تاں اُس نے فوراً فوجاں دے فراہم کرنے تے سامانِ جنگ کيتی تیاری دا اہتمام کيتا،بظاہر سلطان بایزید یلدرم دی اس خواہش دے پورا ہونے وچ کوئی امر ہن مانع نہ رہیا سی کہ عثمانی سلطان فاتحانہ شہر روما وچ داخل ہوکے اپنے گھوڑے نوں روما دے وڈے گرجا وچ دانہ کھلائے،اس مرتبہ سلطان فاتح نے وڈی سرگرمی دے نال فوجی تیاری دی تے آبنائے باسفورس اُتے سمندر دے کنارے فوجی عَلم نصب کرادتے جو اس گل کيتی علامت سی کہ سلطان اپنی جرّ ار فوج دے نال بہت جلد روانہ ہونے والا اے۔
اس وقت سلطان دے سامنے تن مسانوں موجود سن،اک ایران دے بادشاہ حسن طویل نوں سزا دینا کیونجے اُس نے شہزادہ بایزید دے مقابلہ وچ چھیڑ چھاڑ تے لڑائی شروع کردتی سی،دوسرے جزیرہ روڈس نوں فتح کرنا،تیسرے ملک اٹلی نوں تمام وکمال فتح کرکے شہر روم وچ فاتحانہ داخل ہونا، سلطان نے کسی دوسرے شخص نوں ایہ نئيں دسیا کہ اوہ اوّل کس طرف متوجہ ہوئے گا،سلطان فاتح دی ایہ عادت سی کہ اوہ جدوں کسی مہم اُتے خود روانہ ہُندا سی تاں فوج دے کسی افسر حتی کہ اس دے وزیر اعظم تک نوں وی ایہ معلوم نہ ہُندا سی کہ اس دا ارادہ کس طرف دا اے اک مرتبہ کسی سپہ سالار نے سلطان توں پُچھیا سی کہ آپ دا ارادہ کس طرف دا اے تے آپ دا مقصد کيتا اے ،توسلطان نے اسنوں جواب دتا سی کہ جے مینوں ایہ معلوم ہوجائے کہ میری داڑھی دے اک بال کومیرے ارادے دی اطلاع ہوگئی اے تاں وچ اپنی داڑھی دے اس بال نوں نوچ کر فوراً اگ وچ ڈال داں،اس توں اندازہ ہوسکدا اے کہ سلطان نوں جنگی معاملات وچ کس قدر احتیاط ملحوظ سی،بہرحال قسطنطنیہ وچ ہر طرف توں فوجاں آ آ کے جمع ہوئے رہیاں سن تے سلطان فاتح سامان جنگ تے ضروریاتِ لشکر دی فراہمی وچ مصروف سی، ایہ تیاری بہت ہی عظیم الشان تے غیر معمولی سی جس توں ظاہر ہُندا سی کہ بہت جلد برا عظم یورپ تے براعظم ایشیا وچ عظیم الشان فتوحات سلطنتِ عثمانیہ نوں حاصل ہونے والی نيں، انہاں تیاریاں وچ ۸۸۶ھ شروع ہوگیا تے لشکر کے کوچ کرنے دا وقت نیڑے آگیا،سلطان فاتح نے قسطنطنیہ توں کوچ کيتا اُس دے انداز توں معلوم ہُندا سی کہ اوہ اوّل شاہِ ایران نوں سزادے کے بہت جلد اوتھے توں واپس ہوکے روڈس نوں فتح کريں گا، تے روڈس توں فارغ ہوکے ملک اٹلی وچ اپنی پوری طاقت دے نال داخل ہوئے گا جتھے شہر ٹرانٹو اُتے اُس دا بہادر سپہ سالار احمد قیدوق قابض تے متصرف تے اپنے سلطان دی تشریف آوری دا منتظر سی، تے پوپ سکٹس چہارم روما وچ منتظر سی کہ سلطان دے حدود اٹلی وچ داخل ہونے دی خبر سندے ہی اوہ روما توں فرار ہوجائے،مگر قضا وقدر دے سامنے کسی دا بس نئيں چل سکدا، خدائے تعالیٰ نوں ایہ منظور نہ سی کہ یورپی ملکاں توں عیسائیاں دا ناں ونشان گم ہو،لہذا قسطنطنیہ توں روانہ ہُندے ہی سلطان اُتے درد نقرس دا حملہ ہويا تے ايسے مرض وچ بروز پنج شنبہ بتریخ ۳ ربیع الاوّل ۸۸۶ ھ مطابق ۳مئی ۱۴۸۱ء سلطان فاتح نے وفات پائی تے ایہ عظیم الشان فوج کشی ملتوی رہ گئی،سلطان دی لاش نوں قسطنطنیہ وچ لیا کے دفن کيتا گیا،یوم الخمیس مادّہ موت تریخ اے ۵۲یا ۵۳ سال دی عمر پائی تے قریباً ۳۱ سال حکمرانی کيتی،سلطان فاتح دی وفات سلطنت عثمانیہ دے لئی بے حد مضر ثابت ہوئی،سلطان فاتح جس سال ایڈریا نوپل وچ اپنے باپ دی وفات دے بعد تخت نشین ہويا اے ،اسی سال ہندوستان وچ سلطان بہلول لودی تخت نشین ہويا سی، بہلول لودی تے سلطان فاتح دونے ہمعصر سن ،بہلول لودی نے سلطان فاتح دی وفات دے بعد وی چند سال تک ہندوستان وچ حکومت کیتی کشمیر دا مشہور علم دوست تے روشن خیال بادشاہ زین العابدین وی سلطان فاتح دا ہمعصر سی مگر اوہ کئی سال پہلے فوت ہوچکيا سی، ايسے سال یعنی ۵ صفر ۸۸۶ھ نوں ملک دکن وچ ملک التجار خواجہ جتھے محمود گاوان وزیر سلطان محمد شاہ بہمنی مقتول ہويا، سلطان فاتح دی وفات توں پورے گیارہ سال بعد یعنی یکم ربیع الاوّل ۸۹۷ھ نوں اندلس وچ اسلامی حکومت دا چراغ گل ہويا تے غرناطہ اُتے عیسائیاں نے قبضہ پایا، یا ایويں سمجھنا چاہیدا کہ جدوں سلطان فاتح دا انتقال ہويا اے تاں اندلس وچ اسلامی حکومت دم توڑ رہی سی،کاش سلطان فاتح تے چند سال زندہ رہندا تے اٹلی دا ملک فتح ہوکے سلطنت عثمانیہ وچ شام ل ہوجاندا تاں فیر یقیناً عیسائیاں نوں ایہ موقعہ نئيں مل سکدا سی کہ اوہ غرنامہ دی اسلامی سلطنت دا ناں ونشان مٹا سکدے ؛بلکہ غرناطہ دی اسلامی سلطنت جو دم بدم کمزور ہُندی چلی جاندی سی ،عثمانیہ سلطنت توں امداد پاکر یکاک تمام جزیرہ نمائے اسپین اُتے چھاجاندی تے فیر تمام براعظم یورپ اسلامی جھنڈے دے سایہ وچ ہُندا،غرض کہ سلطان فاتح دی وفات عالمِ اسلام دے لئی مصیبت عظمیٰ سی۔
سلطان محمد خان ثانی دے عہد اُتے تبصرہ[سودھو]
سلطان محمد خان ثانی فاتح قسطنطنہ دا عہد حکومت مسلسل جنگ تے پیکار دے ہنگامےآں توں پُر اے اُس نے اپنے عہد سلطنت وچ بارہ ریاستاں ا تے دوسو توں زیادہ شہر تے قلعے فتح کرکے سلطنتِ عثمانیہ وچ شام ل کيتے، سلطان فاتح دے عہد سلطنت وچ اٹھ لکھ مسلمان سپاہی شہید ہوئے مگر اُس دی باقاعدہ فوج دی تعداد سوالکھ توں زیادہ کدی نئيں ہوئی،اُس نے ینگ چری یعنی فوج جاں نثار دی ترتیب تے تنظیم دی طرف وی خصوصی توجہ مبذول دی جو سلطان دی باڈی گارڈ دی فوج کہلاندی سی تے اُس دی تعداد عموماً بارہ ہزار دے نیڑے ہُندی سی،اُس نے ایداں دے قوانین جاری کيتے جس توں ہر قسم دی بد نظمی فوجی تے انتظامی محکمےآں توں دور ہوگئی،سلطان فاتح نے جو قوانین جاری کيتے اُنہاں توں سلطنت عثمانیہ نوں بہت نفع پہنچیا، اک ایداں دے سلطان توں جس دا تمام عہدِ حکومت لڑائیاں تے چڑھائیاں وچ گذرا ہوئے ہرگز ایہ توقع نئيں ہوسکدی سی کہ اک اعلیٰ درجہ دا مقنن وی ہوئے گا،مگر اس حقیقت توں ہرگز انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ سلطان محمد خان فاتح اک اعلیٰ درجہ دا مقنن سی اُس نے اپنے دربار وچ وزراء سپہ سالار پیش کار وغیرہ اراکین سلطنت دے نال علماء دین دی اک جماعت نوں لازمی قرار دے کے اُنہاں دا مرتبہ اراکین سلطنت وچ سب توں بالا قرار دتا۔
تمام ممالکِ محروسہ وچ شہراں، قصبےآں تے پنڈ دے اندر مدرسے جاری کيتے انہاں مدارس دے تمام مصارف سلطنت دے خزانے توں پورے کيتے جاندے سن، انہاں مدرسےآں دا نصابِ تعلیم وی خود سلطان فاتح ہی نے مقرر وتجویز کيتا،ہر مدرسہ وچ باقاعدہ امتھان ہُندے سن تے کامیاب طلباء نوں سنداں دتی جاندیاں سن،ا ن سنداں دے ذریعہ توں ہر شخص دی قابلیت دا اندازہ کيتا جاندا سی تے اُس دی قابلیت دے موافق ہی اسنوں نوکری یا جاگیر دتی جاندی سی،نصاب تعلیم وچ تمام ضروری تے دین تے دنیا دے لئی مفید ونفع رساں علوم شام ل سن ،سلطان محمد خاں خود اک زبردست تے جید عالم سی، قرآن تے حدیث تے تریخ تے سیرہور ریاضی تے طبیعات وچ اُس نوں دست گاہ کامل حاصل سی، ايسے لئے اُس نے بہترین نصاب تعلیم مداراس وچ جاری کيتا، عربی ،فارسی، ترکی، لاطینی، یونانی، بلگیرین وغیرہ بہت ساریاں زباناں وچ سلطان فاتح بلا تکلف نہایت فصاحت دے نال گفتگو کرسکدا سی۔
اس نے اپنی قلم رو دے اندر جو قانون جاری کيتا سی اس دا خلاصہ ایہ سی کہ سب توں پہلے قرآن مجید دے موافق عمل درآماد ہو،اُس دے بعد سنت ثابتہ تے احادیث صحیحہ دی پیروی کيتی جائے،اس دے بعد فقہائے اربعہ توں امداد لی جائے، انہاں تِناں مرحلےآں دے بعد چوتھا مرتبہ احکام سلطانی دا سی، سلطان جے کوئی حکم جاری کردا تے اوہ حکم قرآن وحدیث دے خلاف ہُندا تاں علماء نوں اجازت سی کہ اوہ بلا تامل اُس حکم دا خلاف شروع ہونا ثابت کرداں تاکہ سلطان فوراً اپنے حکم نوں واپس لے لے۔
اس نے اپنے ملکاں مقبوضہ نوں صوبےآں ،کمشنریاں تے ضلعاں وچ تقسیم کردتا سی، ضلع دے کلکٹر نوں بیلر بیگ تے کمشنر نوں سنجق تے صوبہ دار نوں پاشا دا لقب دتا گیا سی، ايسے سلطان نے قسطنطنیہ یعنی دربار سلطنت نوں باب عالی دے ناں توں موسوم کيتا جو اس ساڈے زمانے تک باب عالی دے ناں توں مشہور رہیا، سخت حیرت ہُندی اے کہ اک ایسا جنگ جُو تے فاتح سلطان علمی مشاغل دے لئی کسی طرح وقت کڈ لیندا سی، سلطان فاتح نوں اپنے وقار تے رعب دے قائم رکھنے دا ایتھے تک خیال سی کہ اپنے وزیر اعظم توں وی کدی خوش طبعی یا بے تکلیفی دی گفتگو نہ کردا سی، ضرورت دے بغیر کدی دربار یا مجلس جما کر نئيں بیٹھدا سی ؛بلکہ اُس نوں اپنی فرصت دے اوقات کابالکل تنہائی وچ گذارنا بہت محبوب سی، اُس دی کوئی گل لغو تے حکمت توں خالی نہ ہُندی سی، اک طرف اوہ علماء دا بے حد قدر دان تے اُنہاں دی عزت ووقار دے ودھانے دا خواہاں سی لیکن دوسری طرف اوہ عالم نما جاہلاں تے کٹھ ملاّواں توں سخت متنفر سی، نماز روزے دا سخت پابند تے باجماعت نمازاں ادا کردا سی، قرآن مجید توں اُس نوں بے حد محبت سی،عیسائیاں تے دوسرے غیر مذاہب والےآں دے نال اُس دا برتاؤ نہایت کریمانہ تے روادارانہ سی، پابندی شرع وچ بے جا سکدی اسنوں پسند نہ سی اَلدیْنُ یُسْر اُس دا خصوصی عقیدہ سی۔
وہ اس راز توں واقف سی کہ کٹھ ملاواں نے دین دے معاملہ وچ بے جا سختی تے تشدّد نوں کم وچ لیا کے تے ذرا ذرا سی بے حقیقت گلاں اُتے نامناسب زور دے کے دین اسلام نوں لوکاں دے لئی موجب وحشت بنادتا اے اس لئی اوہ دین اسلام دی ہر اک رخصت توں فائدہ اٹھالینے نوں جائز جاندا تھا؛چنانچہ اُس دے دربار وچ وینس توں اک مشہور مصور ونقاش آیا تے اپنے کمال دا اظہار کرنے دے لئی سلطان دے دربار دی کئی تصویراں تیار کيتياں سلطان نے اُس نوں اجازت دے دتی تے فیر اُس دی تصویراں نوں دیکھ کے اُنہاں دے نقائص اُس نوں دسے اس قسم دی معمولی آزاد خیالیاں نوں دیکھ کے اس زمانے دی فتوے باز پیدا وار یعنی پیشہ ور مولویاں نے سلطان محمد خان ثانی فاتح قسطنطنیہ اُتے کفر دا فتویٰ لگایا تے سلطان نوں لامذہب تے دہریہ ٹھہرایا، انہاں تنگ خیال پست حوصلہ، تہی ظرف، دشمن اسلام فتوے بازاں دی نسل بہت پُرانی اے ،ایہ لوک کچھ اس زمانے یا سلطان فاتح ہی دے زمانے وچ نہ سن ؛بلکہ اس توں بہت پہلے وی دنیا وچ موجود سن جنہاں دا ذکر ايسے تریخ دی گذشتہ جلد وچ غالباً آچکيا اے سلطان فاتح دی نظر اپنی سلطنت دے ہر اک صیغے تے ہر محکمے اُتے رہندی سی،مجرماں نوں سزا دینے وچ اوہ بہت چست تے کار گذار اہل کاراں دی قدر دانی وچ بہت مستعد سی، اُتے بیان ہوچکيا اے کہ سلطان فاتح نوں اپنا وقار قائم رکھنے تے تنہائی وچ رہنے دا بہت شوق سی لیکن لڑائی دے ہنگامے وچ اوہ اپنے معمولی سپاہیاں دی مدد کرنے تے دل سوزی دے نال اُنہاں دا ہتھ بٹانے وچ بالکل بے تکلف دوست تے معمولی لشکری دی مانند نظر آندا سی، اُس دے سپاہی اُس اُتے جان قربان کردے تے اُس نوں اپنا شفیق باپ جاندے سن ۔
سلطان فاتح دا قدردرمیانہ، رنگ گندمی تے چہرہ عموماً اُداس نظر آندا سی ،مگر غصہ وغضب دے وقت نہایت وحشت ناک ہُندا سی، دیانت وامانت تے عدل وانصاف دے خلاف کوئی حرکت کسی اہل کار توں سرزد ہُندی تاں اسنوں عبرت ناک سزادیندا،سلطان فاتح دی حدود سلطنت وچ چوری تے ڈاکہ زنی دا ناں ونشان تک باقی نہ سی، اس قدر عظیم الشان سلطنت تے وسیع مملکت وچ سرکشی تے بغاوت دے تمام فاسد مادّاں تے بدامنی وبدچلنی دے تمام امکانات دا فنا ہوجانا سلطان فاتح نوں اک اعلیٰ درجہ دا مد برو ملک دار فرماں روا ثابت کردا اے حالانکہ اوہ اک اعلیٰ درجہ دا فاتح تے جنگ جو سپہ سالار وی سی، فیر تعجب تے وی ودھ جاندا اے جدوں معلوم ہُندا اے کہ سلطان فاتح نوں شعر وشاعری دا وی شوق سی تے اوہ مختلف ومتعدد زباناں وچ بلند پایہ اشعار کہہ لیندا سی۔
سلطان فاتح دے بعد خانہ جنگی تے شہزادہ جمشید دی حیرتناک داستان[سودھو]
سلطان فاتح دی وفات دے وقت اس دے دو بیٹے بایزید وجمشید سن ،بایزید ایشیائے کوچک دے صوبہ دا گورنر تے مقام اماسیہ وچ مقیم سی، جمشید کریمیا دی گورنری اُتے مامور سی، سلطان فاتح دی وفات دے وقت بایزید دی عمر ۳۵ سال دی تے جمشید دی ۲۲ سال دی سی،بایزید کسی قدر سست تے دھیمی طبیعت رکھدا سی بخلاف اس دے جمشید نہایت چست تے مستعد جفا کش شہزادہ سی سلطان فاتح دی وفات دے وقت انہاں دونے شہزادےآں وچوں اک وی قسطنطنیہ وچ موجود نہ سی، سلطان فاتح نے اپنے وزیر اعظم احمد قیدوق فاتح کریمیا نوں اٹلی دی جانب فوج کشی کرنے توں پیشتر سپہ سالار اُتے مامور کرکے اس جگہ محمد بپاشا نوں وزیر اعظم بنالیا سی محمد باشا اوزیراعظم دی خواہش سی کہ سلطان فاتح دے بعد شہزادہ جمشدی نوں تخت اُتے بٹھایا جائے؛چنانچہ اس نے سلطان فاتح دی وفات دا حال پوشیدہ رکھنا چاہیا تے حمشید دے پاس خبر بھیجی کہ فورا قسطنطنیہ دی طرف آؤ، مگر ایہ خبر پوشیدہ نہ رہ سکی،جاں نثار فوج نے فوراً بغاوت کرکے وزیر اعظم محمد پاشا نوں قتل کردتا تے اس دی جگہ اسحاق پاشا نوں وزیر اعظم بنایا تے بایزید دے پاس خبر بھیجی کہ سلطان فاتح دا انتقال ہوچکيا اے ،فوراً قسنطنیہ دی طرف روانہ ہوجاؤ، اس ینگ چری یعنی جاں نثاری فوج نے خود سری دی راہ توں قسطنطنیہ دی طرف روانہ ہوجاؤ، اس نیگ چری یعنی جاں نثاری فوج نے خود سری دی راہ توں قسطنطنیہ دی طرف روانہ ہوجاؤ،اس ینگ چری یعنی جاں نثاری فوج نے خود سری دی راہ توں قسطنطنیہ وچ وڈی بد نظمی پیدا کردتی، سوداگراں تے مال دار لوکاں توں زبردستی روپیہ حاصل کيتا تے تمام محکمےآں اُتے قابض ومتصرف ہوگئے،ادھر سپہ سالار احمد قید وق جوائلی دے شہر اوٹرانٹو اُتے قابض تے متصر ہوکے آئندہ موسم بہار وچ روما اُتے فوج کشی دی تیاریاں کرچکيا ، تے اوٹرانٹو نوں ہر طرح قلعہ بند تے مضبوط بناچکيا سی تاکہ آئندہ چڑھائیاں تے لڑائیاں دے وقت ایہ شہر اک مستقل تے مضبوط مرکز مقام دا کم دے سکے، سلطان دی خبرِ وفات نوں سُن کر بہت مغموم ہويا،ا س نے فوراً اوٹرانٹوا وچ ہر قسم دی ضروریات فراہم کرکے اپنے اک ماتحت سردار نوں اوٹرانٹو دا حاکم تے اوتھے دی فوج دا سپہ سالار بنایا،مناسب ہدایات کيتياں تے خود قسطنطنیہ دی جانب روانہ ہواندا کہ اوتھے دے لئی سلطان دی خدمت وچ اٹلی دی فتح دے متعلق تمام گلاں عرض کرکے تے اجازت لے کے واپس آئے یاخود سلطان ہی نوں اٹلی دی طرف لیائے سلطان فاتح دی وفات دا حال بایزید نوں اماسیہ وچ پہلے معلوم ہوگیا تے اوتھے توں صرف چار ہزار فوج لے کے دو منزلہ تے سہ منزلہ یلغارکردا ہويا قسطنطنیہ پہنچ گیا، ایتھے آندے ہی تختِ سلطنت اُتے جلوس کيتا مگر جاں نثاری فوج نے اپنی طاقت دا مظاہرہ کيتا تے اس دے سرداراں دے سُلطان توں عرض کيتا کہ ساڈی تنخواہاں تے جاگیراں وچ بیش قرار وادھا کيتا جائے تے خوب انعام واکرام دلوائیے ورنہ اسيں حالے آپ نوں قتل کردین گے بایزید فوج دے اس خود سرانہ رویہ مرعوب ہوگیا تے اس نے جان نثاری فوج دے مطالبات نوں منظورکرکے آئندہ دے لئی اس رسم دی بنیاد رکھ دتی کہ جدوں کوئی نواں سلطان تخت نشین ہوئے تاں فوج نوں انعام واکرام دے کے خزانہ شاہی دا اک وڈا حصہ اس طرح ضایع کردے بایزید دی اس پہلی کمزوری نے بتادتا سی کہ اوہ کوئی زبردست تے قوی بازو سلطان تے اپنے باپ دا نمونہ نہ ہوسکے گا، لیکن اک طرف اس دا اپنا بھائی جمشید توں عمر وچ وڈا ہونا دوسرے وزیر اسحٰق پاشا تے جان نثاری فوج دا طرف دار ہونا باعث اس دا ہويا کہ اراکین سلطنت نوں باوجود اس احساس دے کہ اوہ قوی دل سلطان نئيں اے اس دی مخالفت کيتی جرأت نہ ہوسکی،چند ہی روز دے بعد سپہ سالار احمد قیدوق وی اٹلی توں قسطنطنیہ پہنچ گیا، چونکہ اس دا رقیب وزیر اعظم محمد پاشاہ بایزید دا مخالف تے جمشید دا طرف دار سی، لہذا احمد قیدوق نے وی بلا پس تے پیش آندے ہی سلطان بایزید ثانی دی بیعت کرلئی-
جمشید نوں باپ دے مرنے دی خبر کسی قدر دیر توں پہنچی اس وقت بایزید ثانی قسطنطنیہ وچ آکے تخت نشین ہوچکيا سی، جمشید نے ایشیائے کوچک وچ شہراں اُتے قبضہ کرنا شروع کيتا تے شہر بروصہ اُتے قابض ہوکے اپنے بھائی بایزید نوں لکھیا کہ سلطان فاتح نے آپ نوں اپنا ولی عہد نئيں بنایا سی اس لئی آپ دا تنہا کوئی حق نئيں اے کہ تمام سلطنت دے مالک تے فرماں روا بن جاواں،مناسب ایہ اے کہ ایشیائی مقبوضات میرے تخت حکومت وچ رہیاں تے یورپی ملکاں اُتے آپ حکمرانی کرن،بایزید نے اس درخواست نوں رد کردتا تے جواباً کہیا کہ اک میان وچ دو تلواراں نئيں رہ سکتاں،قسطنطنیہ وچ سلطان فاتح دی بہن تے انہاں دونے بھائیاں دی پھوپی موجود سی، اس نے اپنے بھتیجے سلطان تے مناسب ایہی اے کہ جمشید نوں ایشیائے کوچک دا تمام علاقے دے دتا جائے مگر بایزید نے پھُپھی دی نصیحت اُتے کوئی التفاقت نہ کيتا تے ایہی جواب دتا کہ وچ زیادہ توں زیادہ ایہ کرسکدا ہاں کہ جمشید معہ اہل وعیال بیت المقدس وچ جاکے سکونت اختیار کرے تے وچ اس دے پاس صوبۂ کریمیا دی آمدنی دا اک حصہ اس دے گذارہ دے لئی بھجواندا رہاں رہواں گا،بہرحال مصالحت دی کوئی شکل پیدا نہ ہوسکی جمشید اس گل توں واقف سی کہ جے ميں تخت سلطنت حاصل نہ کرس دا تاں بایزید مینوں ہرگز زندہ نہ چھڈے گا لہذا اوہ اپنی جان دی حفاظت دے لئی وی مجبور ہوگیا کہ بایزید دا مقابلہ کرے تے تختِ سلطنت دے حصول دی کوشش وچ کوئی کوتاہی نہ کرے غرض سلطان بایزید نے اپنے سپہ سالار احمد قیدوق دی قابلیت تے تجربہ کاری توں فائدہ اٹھایا تے اپنے بھائی جمشید دے مقابلے اُتے مستعد ہوگیا؛چنانچہ ۸۸۶ ھ مطابق ۲۰ جون ۱۴۸۱ ء دونے فوجوں دا مقابلہ ہويا جمشید دی فوج دے اکثر سردار معہ اپنی جمیعتاں دے عین معرکہ جنگ وچ بایزید دی طرف چلے آئے تے اس طرح جمشید نوں بایزید دی فوج توں شکست کھانی پئی۔
ادھر ایہ دونے بھائی ایشیائے کوچک وچ مصروفِ جنگ سن ادھر روما دا پوپ جو روما توں بھاگنے دی تیاریاں کرچکيا سی سلطان فاتح دی خبرِ وفات سن کر روما وچ ٹھہرا رہیا تے پوپ دے عیسائی ملکاں توں صلیبی مجاہدین نوں دعوت دتی کہ آکے اٹلی نوں بچاؤ تے اس فرصت نوں غنیمت سمجھ کر اٹرانٹو توں ترکاں نوں کڈ دو؛چنانچہ سپانیہ تے فرانس تے آسٹریا تک دے عیسائی دوڑ پئے تے عیسائی فوجاں نے اٹرانٹو اُتے چڑھائی کرکے اس دا محاصرہ کرلیا، ایشیائے کوچک وچ جدوں بایزید وجمشید دیاں فوجاں اک دوسرے دے مدّ مقابل پہنچ چکیاں سن تاں اس زمانہ وچ انٹر انٹو اُتے حملہ آوری دی تیاریاں عیسائیاں نے کرلئی سن قسطنطنیہ توں کوئی مدد انٹرانٹو دی فوج نوں نہ مل سکی،ترکاں نے خوب جمکر عیسائی فوجاں دا مقابلہ کيتا لیکن جدوں انہاں نوں قسطنطنیہ دی طرف توں مایوسی ہوگئی تاں انہاں عیسائیاں دے پاس پیغام بھیجیا کہ اسيں مدافعت دی پوری طاقت رکھدے نيں تے سانوں مغلوب کرنا تواڈے لئے آسان کم نئيں اے مگر اسيں ہن دیر تک لڑنا تے خون بہانا مناسب نئيں سمجھدے جے تسيں صلاح دے نال اس شہر نوں لینا چاہندے ہوئے تاں اسيں تواڈے سپرد کرنے تیار نيں،بشرطیکہ سانوں ایتھے توں عزت واطمینان دے نال قسطنطنیہ دی طرف چلے جانے دی اجازت دو، عیسائیاں نے فوراً اس پیغا م نوں منظور کرکے شرائط صلح نوں دستاویز لکھ کے ترکی سردار کھ پاس بھیج دی، جس دی رو توں عثمانیہ لشکر کے ہر فرد دی جان تے مال نوں امن دتی گئی سی، اس طرح صلح نامہ دی تکمیل دے بعد ترکاں نے شہر دا دروازہ کھول دتا تے عیسائیاں دا قبضہ شہر اُتے کراکر خود اوتھے توں روانہ ہونے دی تیاریاں کرنے لگے،لیکن عیساواں دا قبضہ شہر اُتے کراکر خود اوتھے توں روانہ ہونے دی تیاریاں کرنے لگے،لیکن عیسائی سرداراں نے بد عہدی کرکے تمام اسلامی فوج نوں قتل کرنا شروع کردتا شہر دی گلیاں میدان جنگ بن گئياں تے عیسائیاں نے ہر طرف توں گھیر کر نہایت ہی ظالمانہ تے غیر شریفانہ طور اُتے قریباً تمام ترکاں نوں قتل کرڈالیا تے اٹرانٹو دی گلیاں ترکاں دے خون توں سے لالہ زار بن گئياں بایزید ثانی دی تخت نشینی دے بعد ہی سلطنت عثمانیہ نوں ایہ نہایت سخت تے شید نقصان پہنچیا کہ جومیخ ملک اٹلی وچ گڑ گئی سی اوہ اکھڑ گئی تے ملکِ اٹلی دی فتح دا دروازہ جو ترکاں نے کھول لیا سی اوہ فیر بند ہوگیا تے روما دے گرجے اُتے جو حسرت تے مایوسی دے بادل چھاگئے سن اوہ یک لخت دور ہوگئے، تے اندلس دے ضعیف مسلماناں نوں جو زبردست امداد پہنچنے والی سی اس دا امکان جاندا رہیا ،احمد قیدوق نوں فیر اِنّی فرصت ہی نہ ملی کہ اوہ بایزید توں رخصت ہوکے اس طرف آندا تے اٹلی والےآں توں اپنے مقتول سپاہیاں دا انتقام لیندا ۔ انا للہ وانا الیہ راجعون
جمشید شکست کھاکر ایشیائے کوچک دے کسی ترکی سردار وصوبہ دار اُتے وی اعتماد کرنا مناسب نئيں سمجھیا ؛بلکہ اس دی مآل اندیش نظر نے اپنی حفاظت تے آئندہ مقابلہ اُتے مستعد ہونے دے لئی سلطنتِ مصر نوں سب توں بہتر خیال کيتا،مصر وچ مملوکیوں دی حکومت سی تے خاندان چراکسہ دا بادشاہ ابو سعید قائد بیگ حکمران سی، چاں کہ مصر وچ عباسی خلیفہ وی رہندا سی اس لئی عالم اسلام وچ مصر دی سلطنت خاص طور اُتے تعظیم وتکریم دی نگاہ توں دیکھی جاندی سی ،بایزید توں شکست کھا کر چند جان نثار ہمراہیاں تے اپنی والدہ تے بیوی دے نال جمشید مصر دی جانب روانہ ہويا، حالے حدود سلطنت عثمانیہ توں باہر نئيں نکلیا سی کہ اک ترک سردار نے اس دے قافلے اُتے چھاپہ ماریا تے تمام سازو سامان جو جمشید دے نال سی پرت لیا،جمشید اپنا سامان لٹواکر جلد حدودِ عثمانیہ توں نکل گیا تے اوہ ترک سردار اس دا لُٹیا ہويا سامان لے کے اس امید اُتے قسطنطنیہ پہنچیا کہ بایزید خوش ہوئے گا، اس نے جدوں بایزید دی خدمت وچ لُٹیا ہويا سامان پیش کيتا تاں بایزید نے اس ترک سردار نوں جس نے اک شکست خوردہ تے تباہ حال قافلہ نوں لُٹیا سی قتل کرادتا،جمشید چار مہینے ابو سعید قائد بیگ دا مہمان رہیا،اس دے بعد اوہ مصر توں حج بیت اللہ دے لئی روانہ ہويا، حج بیت اللہ توں فارغ ہوکے تے مکہ ومدینہ دی حاضری توں سعادت اندوز ہوکے جمشید مصر وچ آیا، اس عرصہ وچ بایزید تے سلطان مصر دے درمیان خط وکتابت دا سلسلہ جاری سی تے سلطان مصر اپنے مہمان شہزادہ دے خلاف کوئی حرکت کرنے اُتے مطلق رضا مند نہ ہويا ؛بلکہ اس نے جمشید نوں ہر قسم دی امداد دینا اپنا اخلاقی فرض سمجھیا،آخر جمشید اپنی ھالت درست کرکے اپنی ماں تے بیوی تے مصر ہی وچ چھڈ کے بایزیدکے مقابلے نوں روانہ ہويا،فلسطین تے شام دے ملک وچ ہُندا ہويا ایشیائے کوچک دے جنوبی تے مغربی حصہ توں داخل ہويا، بایزید خبر سندے ہی اپنے تجربہ کار سپہ سالار احمد قیدوق نوں ہمراہ لے کے مقابلہ دے لئی روانہ ہويا،اس مرتبہ خوب زور شور دی لڑائی ہوئی مگر جمشید نوں فیر شکست اٹھانی پئی، ایہ لڑائی ۸۸۷ھ مطابق جون ۱۴۸۲ء وچ ہوئی،اس لڑائی وچ وی جمشید نوں ایشیائے کوچکی ہی دے بعض سرداراں دی وجہ توں شکست ہوئی، انہاں لوکاں نے جمشید دے نال مل کے بایزید توں لڑنے دا وعدہ کرکے جمشید نوں مصر توں بلايا سی تے اس دے نال مل کے میدان جنگ وچ آئے سن، لیکن لڑائی دے وقت بایزید توں جاملے تے اس طرح اس دی باقی فوج نوں وی بددل کرکے بایزید دی فتح دا موجب ہوگئے، اس مرتبہ شکست کھا کر جمشید نوں مصر دی طرف جاندے ہوئے شرم دامن گیر ہوئی تے اس نے کہاکہ ہن سلطان مصر تے اپنی بیوی تے والدہ نوں منہ دکھانے دا موقع نئيں رہیا، جے اوہ مصر چلا جاندا تاں یقیناً چند ہی روز دے بعد ایسا وقت آجاندا کہ سلطنتِ عثمانیہ دے تمام سپہ سالار انہاں افواج متفقہ طور اُتے اسنوں مصر توں قسطنطنیہ لے جانے دی کوشش کردے تے تختِ سلطنت اُتے بٹھاندے مگر قضا وقدر نوں کچھ تے ہی منظور سی جمشید نے بجائے مصر دے اس گل کيتی کوشش کيتی کہ کسی طرح سلطنت عثمانیہ دے یوروپی حسہ وچ پہنچ کے تے اوتھے دے سرداراں ہور سرحد دے عیسائی سلاطین توں امداد حاصل کرکے جنگ وپیکار دا سلسلہ جاری کراں،اس شکست دے بعد وی اس دی حالت بہت نازک ہوگئی سی تے تیس چالیس توں زیادہ رفیق اس دے نال نہ سن ،اس لئی اوہ چاہندا سی کہ کسی جگہ دم لینے تے اپنی حالت دے درست کرنے دا موقع ملے، ایہ موقع اسنوں مصر ہی وچ خوب مل سکدا سی جتھے سلطان مصر اس دی ہرطرح مدد کرنے نوں تیار سی مگر اس نے روڈس دے حکمران عیسائیاں دی پارلیمنٹ نوں لکھیا کہ کیہ تسيں اس گل کيتی اجازت دے سکدے ہوئے کہ اس تواڈے جزیرے وچ چند روز قیام کرکے فیر یونان تے البانیہ دی طرف چلا جاواں تے اپنے ملک نوں حاصل کرنے دی کوشش کراں، اس پیغام نوں سندے ہی روڈس دے رونگٹے کھڑے ہوگئے۔
تے انہاں مقدس عیسائیاں نے جمشید دے اس ارادہ نوں نعمتِ غیر مترقبہ سمجھ کر عیسائی سلاطین دے چہراں اُتے رذالت وکمنگی دا سیاہ پوڈر ملنے دے لئی اک شیطانی منصوبہ سوچیا،جمشید ممکن سی کہ اپنے روڈدس جانے دے ارادا توں اُتے نظر ثانی کردا تے ملک شام وچ مقیم رہ کے چند روز انجام تے عواقب امور نوں سوچکيا تے اس عرصہ وچ سلطانِ مصر با صرار اسنوں مصر بلاندا تے اس دی ماں تے بیوی دی محبت اسنوں مصر دی طرف کھینچکی لیکن روڈس دی پارلیمنٹ دے صدر مسمی ڈابسن نے فوراً جمشید نوں لکھیا کہ اسيں آپ نوں سلطنتِ عثمانیہ دا سلطان تسلیم کردے نيں تے آپ دی تشریف آوری ساڈے لئے موجبِ عزت وافتخار ہوئے گی تے وچ اپنی پارلیمنٹ دی جانب توں آپ نوں دعوت دیندا ہاں کہ آپ ساڈی عزت افزائی دے لئی ضرور روڈس وچ قدم رنجہ فرماواں ساڈی تمام فوج،تمام جہاز،تمام خزانہ تے تمام طاقتاں آپ دی خدمت گزاری تے اعانت دے لئی وقف نيں تے ایتھے آپ دے لئی ہر قسم دا ضروری سامان تے طاقت موجود ومہیا کردتی جائے گی،اس جواب نوں سن کر جمشید تامل نئيں کرسکدا سی، وہ بلا توقف تیس آدمیاں نوں ہمراہ لے کے روڈس دی طرف چل دتا،جزیرہ دے ساحل اُتے اتر کر اس نے دیکھیا کہ استقبال دے لئی آدمی موجود نيں، اوتھے توں اوہ تزک واحتشام دے نال دار السلطنت وچ پہنچایا گیا،ڈی،آبس یاڈابسن نے جو پارلیمنٹ دا پریسڈنٹ سی فوج دے نال شان دار استقبال دی تے شاہی مہمان دی حیثیت توں ٹھہرایا،لیکن بہت جلد شہزادہ جمشید نوں معلوم ہوگیا کہ اوہ مہمان نئيں ؛بلکہ اک قیدی اے ،ڈابسن نے سب توں پہلے جمشید توں اک اقرار نامہ اس مضمون دا لکھیا یا کہ جے ميں سلطنت عثمانیہ دا سلطان ہوگیا تاں فرقۂ نائٹس یعنی روڈس دے حاکماں نوں ہرقسم دی مراعات عطا کراں گا، اس دے بعد اس نے سلطان بایزید نوں لکھیا کہ جمشید تاں ساڈے قبضہ وچ موجود اے ،جے آپ اسيں توں صلح رکھنا چاہندے نيں تاں سانوں اپنے تمام بندرگاہاں وچ آنے جانے تے تجارت کرنے دی آزادی دیجئے، ہر قسم دے محسول سانوں معاف کيتے جاواں تے آپ دا کوئی اہل کار اسيں توں کسی جگہ، دا محصول طلب نہ کرے،نیزپینتالیس ہزار عثمانی سکے سالانہ ساڈے پاس بھیجتی رہوئے گی تاں اسيں تواڈے بیٹے جمشید نوں بایزید دے سپرد نہ کرن گے تے اسنوں بہ حفاظت آرام توں اپنے پاس رکھن گے ورنہ سلطان بایزید اس توں وی زیادہ روپیہ سانوں دینا چاہندا اے ،ہم مجبوراً اس دے سپرد کردین گے تے ظاہر اے کہ اوہ جمشید نوں قتل کرکے اطمینان حاصل کريں گا،اس پیغام نوں سندے ہی جمشید دی ماں نے جس طرح ممکن ہوئے سکیا ڈیڑ لکھ روپیہ ڈی آبسن دے پاس بھیج دتا تے لکھیا کہ وچ ہمیشہ ایہ رقم بھیجتی رہاں گی، غرض کہ رودس والےآں نے جمشید نوں جلب منفعت دا بہترین ذریعہ بنایا تے ا دے ذریعہ توں فائدہ اٹھانے وچ جھوٹھ بولنے تے دھوکہ دینے توں مطلق پرہیز نہ کيتا اس طرح جلب منفعت دی تدابیر کم وچ لیا کے روڈس والےآں نے سوچیا کہ کدرے ایسا نہ ہوئے بایزید یا سلطانِ مصر جمشید دے حاصل کرنے دے لئی ساڈے ملک اُتے حملہ کرداں تے ایہ سونے دی چڑیا ہتھ توں جاندی رہے، لہذا انہاں نے جمشید نوں روڈس وچ رکھنا مناسب سمجھیا تے اسنوں سلطنتِ فرانس دی حدود وچ شہر نائس دی طرف روانہ کردتا تے اک جمیعت اس دی نگرانی تے دیکھ بھال اُتے مامور کردتی، نائس توں فیر دوسرے مختلف شہراں وچ اسنوں تبدیل کردے رہے تے اس عرصہ وچ شہزادہ دے ہمراہیاں نوں اَگڑ پِچھڑ جداکردے رہے، ایتھے تک کہ جمشید تنہا رہ گیا،فرانس دے اک شہر وچ جدوں جمشید نوں ٹھہرایا گیا تاں اتفاقاً حاکم شہر دی لڑکی فلپائن ہلنیا اس اُتے عاشق ہوگئی چند روز دے بعد اس شہر توں وی اسنوں جدا کرکے اسنوں اک خاص مکان وچ جو ايسے دے لئی فرانس دے بادشاہ نے تعمیر کرایا سی لے جاکے رکھیا، ہن گویا شہزادہ اُتے بادشاہ فرانس نے اپنا قبضہ کرلیا کیونجے اوہ اک نہایت قیمتی مال سی تے ہر شخص اس اُتے قبضہ جمنیا چاہندا سی، ایہ مکان کئی منزل دا سی، تھلے تے اُتے دی منزل وچ تاں محافظ تے چوکیدار رہندے سن ،بیچ دی منزل وچ شہزادے نوں رکھیا جاندا سی، اس عرصہ وچ شان فرانس ،پوپ روما تے دوسرے عیسائی سلاطین نے ڈی، آبسن چونکہ شہزادہ دے ذریعہ خوب نفع اٹھا رہیا سی تے اوہ اسنوں اپنے قبضہ وچ رکھنے دی قیمت پہنچاندا سی لہذا اس نے نہ تاں کسی نوں صاف جواب دتا نہ اس دے دینے اُتے رضا مند ہويا ؛بلکہ خط تے کتابت دے طویل دینے تے شرائط دے طے کرنے وچ وقت نوں ٹالتارہیا، ۸۹۵ ھ تک شہزادہ جمشید ملک فرانس وچ رہیا تے روڈس والے برابر سلطان بایزید ظانی توں روپیہ وصول کردے رہے ،جب ڈی ،آیسن نوں یقین ہوگیا کہ عیسائی سلاطین بالخصوص فرانس دا بادشاہ جمشید اُتے قبضہ کرلے گا کیونجے اوہ ايسے دے ملک وچ فروکش اے تاں اس نے جمشید نوں بلا لینے دی تجویز دی تے ادھر جمشید دی ماں نوں لکھیا کہ ڈیڑھ لکھ روپیہ خرچ سفر دے لئی بھیج دو تاں وچ تواڈے بیٹے نوں فرانس توں بلیا کے تواڈے پاس مصر وچ پہنچیا داں گا اس بے چاری نے فوراً ایہ روپیہ بھجوادتا تے ڈآبسن نے اپنے آدمیاں نوں لکھیا کہ جمشید نوں فرانس دے ملک توں ہن اٹلی وچ لے آؤ،ایہ حال جدوں فرانس دے با دشاہ چارلس ہفتم نوں معلوم ہويا تاں اس نے مخالفت کيتی تے کہیا ميں جمشید نوں ہرگزا پنی محل داری توں باہر نہ جانے داں گا،آخر وڈی ردّود کد دے بعد چارلس ہشتم نے اس شرطپر جمشید نوں اٹلی جانے دی اجازت دتی کہ پوپ دس ہزار روپیہ بطورِ ضمانت جمع کرے کہ جے دربار فرانس دی اجازت دے بغیر جمشید نوں اٹلی توں باہر جانے دتا تاں ایہ دس ہزار روپیہ ضبط ہوجاواں،ادھر پوپ نے اک ضمانت روڈس دے حاکماں نوں دتی جس دا منشاء ایہ سی کہ جے اوہ فائدے جو روڈس دی حکومت نوں جمشید نوں ذریعہ پہنچ رہے نيں جمشید دے اٹلی آنے توں رک گئے توپوپ انہاں نقصانات دی تلافی کريں گا۔
غرض ۸۹۵ ھ وچ شہزادہ جمشید شہر روما داخل ہ ہويا اس دا شان داراستقبال کيتا گیا تے پوپ دے شاہی محجل وچ اسنوں ٹھہرایا گیا،فرانسیسی سفیر شہزادہ دے ہمراہ سی جدوں فرنسیسی سفیر تے جمشید ی؎پوپ نال ملن گئے تاں اوتھے پوپ دے نائباں نے جو دربار وچ سن شہزادہ نوں پوپ دے سامنے ايسے طرح جھکنے دے لئی بار بار کہیا جس طرح فرانسیسی سفیر تے دوسرے عیسائی سردار پوپ دے سامنے جھکتے سن ،لیکن سلطان فاتح دے بیٹے نے ایہ ذلت کِسے طرح گوارانہ دی تے اوہ نہایت بے پرواہی تے فاتحانہ انداز توں پوپ دے پاس جابیٹھیا تے نہایت بے پرواہی تے شاہانہ جرأت دے نال پوپ توں گفتگو دی تے ايسے گفتگو وچ کہیا کہ وچ آپ توں کچھ گلاں تخلیہ وچ وی کرنی چاہندا ہاں،پوپ نے اس گل نوں منظور کيتا تے جدوں تخلیہ ہوگیا تاں جمشید نے عیسائی سرداراں دی بد عہدی تے غیر شریفانہ برتاؤ دی شکایت تے اپنے مصائب دی ساستان سنائی تے اپنی ماں تے بیوی دی جدائی دا ذکر کردے ہوئے ا س دی اکھاں وچ آنسو بھر آئے،اس داستانِ غم نوں سن کر پوپ دے دل اُتے وی وڈا اثر ہويا، تے اوہ وی چشم پُر آب ہوگیامگر کچھ سوچ کر اس نے کہیا کہ تواڈا مصر جانانا تواڈے لئے مفید نہ ہوئے گا تے تسيں اپنے باپ دا تخت حاصل نہ کرسکو گے تسيں نوں شاہ ہنگری نے وی بلايا اے تسيں جے ہنگری دی طرف چلے جاؤ گے تاں تواڈا مقصد بآسانی پورا ہوسکے گا تے سب توں بہتر تاں تواڈے لئے ایہ گل اے کہ تسيں دینِ اسلام نوں چھڈ کے دین عیسوی قبول کرلو فیر تمام یوروپ تمہارےنال ہوئے گا تے نہایت آسانی توں تسيں قسطنطنیہ دے تخت اُتے جلوس کرکے سلطنتِ عثمانیہ دے شہنشاہ بن جاؤ گے،پوپ ايسے قدر کہنے پایا سی کہ جمشید نے فوراً اسنوں روک کر کہیا کہ اک سلطنتِ عثمانایہ کیہ جے ساریدنیا دی حکومت تے شہنشاہی وی مینوں ملنے والی ہوئے تاں وچ اس اُتے ٹھوکر مارداں گا،لیکن دینِ اسلام دے ترک کرنے دا خیال تک وی دل وچ نہ لاواں گا،پوپ نے ایہ سندے ہی اپنے کلام کاپیرایہ بدل دتا تے معمولی دل جوئی دیاں گلاں کرکے جمشید نوں رخصت کردتا تے اوہ جس طرح فرانس وچ زیر حراست رہندا سی ايسے طرح روما وچ بطورِ قیدی رہنے لگا، جمشید دے روما وچ آجانے دا حال سن کر سلطان مصر نے اپنا ایلیچی روما وچ بھیجیا، اسنوں یقین سی کہ روما توں جمشید ہن مصر پہنچایا جائے،اس لئی ایہ ایلیچی استقبال دے لئی بھیجیا گیا سی، ادھر سلطان بایزید ثانی جمشید دے اٹلی آنے دی خبر سں کر اپنا سفیر تھائف تے نذرانے دے نال پوپ دی خدمت وچ روانہ کيتا پوپ توں معاملہ طے کرے،کیونجے پوپ دی نسبت خیال سی کہ کہ اوہ اختیار توں جمشید نوں جتھے چاہے بھیج سکدا اے، تے روڈس والےآں دے منشاء نوں پورا کرنا پوپ دے لئی ضروری نئيں اے، شاہ مصر دے سفیر نے روما وچ داخل ہوکے اوّل جمشید نوں تلاش کيتا تے جدوں اس دی خدمت وچ پہنچیا تاں ايسے طرح آداب بجا لیایا جداں کہ سلطان قسطنطنیہ دی خدمت وچ حاضر ہوکے آداب بجالاندا،اس سفیر نے جمشید نوں ایہ حال وی سنایا کہ آپ دی والدہ توں کسی قدر روپیہ سفر خرچ دے لئی ڈی آبسن نے منگایااے، ایہ سن کر جمشید پوپ دی خدمت وچ مع سفیر پہنچیا تے اس دھوکہ بازی دا استغاثہ کيتا، پوپ نے بہت ہی تھو ڑے توں روپے ڈی آبسن دے وکیل توں جمشید نوں دلواکر اس قصے نوں ختم کردتا، مصر دا سفیر ناکام مصر نوں واپس جلا گیا، بایزید دے سفیر نے پوپ توں مل کے قریباً ايسے قدر رقم آبسن نوں بایزید دتا کردا سی معاملہ طے کرلیا تے اس طرف توں اطمینان حاصل کرکے قسطنطنیہ نوں واپس چلا گیا تے پوپ نے جمشید دی نگرانی دا معقول انتظام کردتا تے اوہ بدستور قیدیاں دی طرح رہنے لگا، اس دے تن سال بعد پوپ جس دا ناں شینوس سی فوت ہوگیا تے اس دی جگہ اسکندر نامی پوپ مقرر ہويا، ایہ جدید پوپ پہلے پوپ توں شرارت وچ درجہا فائق سی، اس نے تخت نشین ہُندے ہی سلطان بایزید دے دربار وچ ایلیچی روانہ کيتا تے پیغام بھیجیا کہ چالیس ہزار ڈاکٹ سالانہ جو پہلے توں مقرر اے اوہ آپ بدستور گھلدے رہیاں تے تن لکھ ڈاکٹ یک مشت ہن بھیج داں تاں وچ ہمیشہ دے لئی آپ نوں جمشید دے خطرے توں نجات دے سکدا ہاں یعنی اسنوں ہلاک کرسکدا ہاں ،پوپ اسکندر دے اس سفیر دا ناں جارج سی جارج نے دربارِ قسطنطنیہ وچ وڈے سلیقے دے نال گفتگو دی تے اپنی قابلیت دا اس خوبی دے نال اظہار کيتا کہ سلطان بایزید نے پوپ نوں اس سفیر دی سفارش لکھی کہ ایہ ایسا لائق اے کہ اسنوں اپنا نائب بناواں، ایہ سفیر حالے قسطنطنیہ ہی وچ مقیم سی کہ ۹۰۱ھ وچ فرانس دے بادشاہ چارلس ہشتم نے اٹلی اُتے حملہ کيتا اس حملہ آوری دا سبب وی بجز اس دے تے کچھ نہ سی کہ شہزادہ جمشید نوں ہن جدید پوپ اسکندر دے قبضے وچ نہ رہنے دتا جائے تے اس گوہر گراں مایہ نوں اپنے قبضے وچ لے لیا جائے چارلس ہشتم دے حملہ آور ہونے اُتے پوپ اسکندر نے روما توں بھج کر سینٹ اینجلو دے قلعہ وچ پناہ لی تے بھجدے ہوئے شہزادہ جمشید نوں وی جسنوں اوہ خزانہ توں زیادہ قیمتی سمجھدا سی پنے نال لیندا گیا ،گیارہ روز دے بعد پوپ تے شاہ فرانس دے درمیان شرائط صلح نامہ دے طے کرنے دے لئی اک مجلس منعقد ہوئی،سب توں پہلے شرط جو چارلس نے پیش کيتی اوہ ایہ سی کہ جمشید میرے قبضے وچ رہے گا، آخر اک مکان وچ پوپ،چارلس تے جمشید صرف تن شخص جمع ہوئے تے پوپ نے جمشید نوں مخاطب کرکے دریافت کيتا کہ کیوں شہزادے تسيں ایتھے رہنا چاہندے ہوئے یا بادشاہ فرانس دے پاس جمشید نے کہیا ميں شہزادہ نئيں رہیا ؛بلکہ اک قیدی ہاں مینوں جتھے چاہو رکھو، وچ کچھ نئيں کہندا، بہر حال چارلس ہشتم شاہ فرانس جمشید نوں اپنے نال نیلپز وچ لے آیا تے اوتھے اسنوں رکھ دے اک سردار مناسب جمعیت دے نال اس دا نگراں مقرر کيتا گیا،اب پوپ اسکندر دی تمام امیداں بایزید توں روپیہ وصول کرنے دی خاک وچ مل گئياں؛حالانکہ سلطان بایزید تن لکھ ڈاکٹ ادا کرنے اُتے آمادہ ہوچکيا سی تے پوپ دے سفیر توں معاملہ طے کرلیا سی، پوپ نوں چونکہ روپیہ دا لالچ سی اس لئی اس نے سلطان نوں لکھیا کہ اگرچہ جمشید ایتھے توں نیلپنر چلا گیا اے مگر وچ ضرور اس دا کم تمام کراداں گا، تے آپ توں روپیہ پانے دا مستحق ہون گا جداں کہ طے ہوچکيا اے ،اس دے بعد پوپ اسکندر نے اک یونانی حجام نوں اس دا م دے لئی انتخاب کيتا،ایہ یونانی حجام اول مسلمان ہوچکيا سی تے اس دا ناں مصطفیٰ رکھیا گیا سی، اس دے بعد اوہ مرتد ہوگیا تے اٹلی وچ آکے اپنے پیشہ حجامی دی بدولت پوپ تک پہنچ گیا،پوپ نے اس مصطفیٰ حجام نوں نیلپنر دی جانب روانہ کيتا تے زہر دی اک پڑیادی کہ کسی طرح ایہ پڑیا جمشید نوں کھلادی جائے، اس زہر دا اثر ایہ سی کہ آدمی فوراً نئيں مردا سی ؛بلکہ چند روز دے بعد بیمار ہوکے مردا سی تے کوئی دوا دا رگر نہ ہوسکدی سی، مصطفیٰ نیلپنزر وچ پہنچیا تے رفتہ رفتہ رسوخ پیدا کرکے شہزادہ جمشید تک پہنچنے لگا، اک حجام نوں ایداں دے معزز قیدی تک پہنچنے توں پاسباناں نے وی روکنا ضروری نئيں سمجھیا کیونجے اس توں کسی قسم دا اندیشہ نئيں ہوسکدا سی، آخر مصطفیٰ نے موقع پاکر اوہ زہر دی پڑیا شہزادہ جمشید نوں کسی طرح دھوکے توں کھلادی تے شہزادہ لاعلاج بیماری وچ مبتلا ہوگیا تے اس قدر کمزور وناتوان ہوگیا کہ اس حالت وچ مصر توں اس دی ماں دا خط اس دے پاس پہنچیا تاں اوہ اس خط نوں کھول کر پڑھ وی نہ سکیا تے اس دے منہ توں ایہ لفظاں نکلے کہ ‘‘الہیٰ جے ایہ کفار میرے ذریعہ توں مسلماناں نوں نقصان پہنچانے دی کوشش کرنا چاہندے نيں تاں تو مینوں اج ہی اٹھالے تے مسلماناں نوں انہاں دے شر توں بچالے’’ مصطفیٰ اگرچہ نامعلوم طریقے توں زہر کھلا چکيا سی مگر اس نے اس اُتے اکتفا نہ کرکے تے ایہ وی ہور کارروائی کیتی کہ زہر وچ بجھے ہوئے استرے توں جمشید دی حجامت بنائی تے اس طرح وی اس دی جلد دے تھلے زہر دا اثر پہنچیا دتا سی، جس روز جمشید دی حجامت بنائی تے اس طرح وی اس دی جلد دے تھلے زہر دا اثر پہنچادتا سی جس روز جمشید نے ایہ مذکورہ دعا منگی ايسے روز اس دی روح نے اس جسم خاکی نوں چھڈ کے عالم باقی دی طرف پرواز کی،ایہ واقعہ ۹۰۱ھ دا اے جمشید نے ۳۶ سال دی عمر وچ تیرہ برس قیدِ فرنگ دے مصائب جھیل کر وفات پائی، اس دی لاش بایزید دی درخواست دے موافق عیسائیاں نے بایزید دے پاس بھیج دتی تے بایزید نے اسنوں بروصہ وچ دفن کرایا، سلطان بایزید نے پوپ اسکندر نوں وی وعدہ دے موافق روپیہ ادا کردتا تے اس حجام مصطفیٰ نامی نوں بلیا کے اپنے ایتھے رکھیا تے فیر ترقی دے کے اسنوں وزارت دے عہدۂ جلیلہ تک پہنچادتا، تعجب اے کہ بایزید نے ابتدائی ایام وچ تاں اس ترکی سردارکو قتل کرادتا سی جس نے جمشید نوں راستے وچ پرت لیا سی مگر ہن بارہ تیرہ سال دے بعد اس نے اس حجام دی ایسی قدر وعزت ودھائی جس نے جمشید نوں قتل کرکے اس ترکی سردار توں زیادہ سنگین جرم دا ارتکاب کيتا سی، سلاطین عثمانیہ دے سلسلے وچ شہزادہ جمشید دی دلخراش داستان نوں اس لئی مناسب تفصیل دے نال اس جگہ درج کردتا گیا اے کہ اس داستان توں اس زمانے دے عیسائی بادشاہاں دی اخلاقی حالت اُتے اک تیز روشنی پڑدی اے تے صاف طور اُتے انہاں عیسائی فرماں رواواں دا اندازہ ہوجاندا اے کہ کس طرح شہزادہ جمشید اُتے انہاں نے قبضہ کيتا تے کس طرح اس توں فائدے حاصل کيتے تے کس طرح اس دے قابو وچ رکھنے اُتے حریص سن تے اپنے انہاں مادی تے نفسانی اغراض دے پورا کرنے وچ کِسے نوں شرافت انسانیت تے اپنے شاہانہ مرتبہ دے وقار دی پرواہ نہ سی، انہاں دے دل وچ رحم دا مادہ وی نہ سی تے انہاں اُتے سلطنتِ عثمانیہ دا اس قدر رعب طاری سی تے اوہ ایداں دے خائف وترساں سن کہ شہزادہ جمشید دے ذریعہ سلطان عثمانی نوں اپنے اُتے فوج کشی کرنے توں روکنے دی ذلت آمیز کوشش وچ لگے ہوئے سن ،شہزادہ جمشید دی داستان نوں ایتھے ختم کرکے ہن سانوں سلطان بایزید ثانی دی طرف متوجہ ہونا چاہیدا جو اپنے باپ سلطان کاں ثانی فاتح قسطنطنیہ دے بعد تخت نشین ہويا۔
سلطان بایزید ثانی[سودھو]
سلطان بایزید ثانی دی تخت نشینی دا حال اُتے بیان ہوچکيا اے، اس سلطان نے ۸۸۶ھ وچ تخت نشین ہوکے ۹۱۸ھ تک یعنی ۳۲ سال حکومت کی، اسنوں تخت نشاں ہُندے ہی اپنے بھائی جمشید دا مقابلہ کرنا پيا، دو مرتبہ جمشید توں لڑائی ہوئی تے دونے مرتبہ یزید کامیاب ہويا لیکن ایہ کامیاب سلطنت عثمانیہ دے لئی کچھ مفید ثابت نئيں ہوئی، جمشید دا عیسائیاں دی قید تے قبضہ وچ چلا جانا باعث اس دا ہويا کہ بایزید ثانی نوں ملک اٹلی تے روڈس اُتے حملہ کرنے دی جرأت نہ ہوئی، ادھر مصر دی مملوکی سلطنت توں تعلقات کشیدہ ہوگئے،شہزادہ جمشید چونکہ اول مصر ہی دی سلطنت وچ پناہ گزيں ہويا سی تے جمشید دے متعلقین آخر تک مصر وچ موجود سن لہذا مملوکیوں نے ایشیائے کوچک دے جنوبی تے مشرقی حصہ اُتے حملہ آوری دا سلسلہ جاری کردتا تے ۸۹۰ ھ وچ بایزید دی فوج نوں شکست فاش دے کے بعض سرحدی تھاںواں اُتے قبضہ کرلیا،آخر بایزید نے مملوکیوں توں متواتر شکستاں کھانے دے بعد صلح کيتی تے اس صلح وچ بایزید دا دب جانا اس طرح ثابت ہويا کہ اس نے اوہ قلعے تے اوہ شہر جنہاں اُتے مملوکی قبضہ کرچکے سن انہاں نوں دے قبضے وچ رہنے دتے مگر ایہ اقرار مملوکیوں توں ضرور لے لیا کہ اس نو مفتوحہ علاقے دی تمام آمدنی حرمین شریفین دی خدمت گزاری وچ صرف کيتی جائے گی سلطان بایزید دے پاس احمد قیدوق اک نہایت قیمتی تے تجربہ کار سپہ سالار سی جے بایزید چاہندا تاں اس توں خوب کم لے سکدا سی، مگر اس نے اس جوہر قابل توں کوئی فائدہ نئيں اٹھایا، احمد قیدوق فوج وچ بہت ہر دل عزیز سی تے بایزید ثانی نوں اس دی غلط کاریاں اُتے نصیحت کردا رہندا سی، وہ اپنی صاف بیانی تے فاش گفتاری وچ کِسے شاہی سطوت تے سلطانی رعب دی مطلق پرواہ نہ کردا سی حقیقتاً ایسا نصیحت گرجو محبت دی وجہ توں غلطیاں اُتے تنبیہ کرے بہت ہی غنیمت ہُندا اے ،لیکن بایزید زیادہ برداشت نہ کرسکا، ۸۹۵ھ وچ بایزید ثانی نے جان نثاری فوج دے ودھے ہوئے زور نوں توڑنا چاہیا تے اس فوج دے خلاف سخت احکام صادر کرنے اُتے آمادہ ہويا ،فوج وچ چونکہ پہلے ہی توں شورش برپا سی احمد قیدوق نے بایزید نوں برسردربار سمجھیا یا کہ آپ اس زمانہ وچ جدوں کہ ہر طرف سانوں فوج توں کم لینے دی ضرورت اے فوج نوں بددل تے افسردہ خاطر نہ کرن،اس کم نوں کسی دوسرے وقت اُتے ملتوی رکھن ورنہ فیر اندیشہ اے کہ مشکلات اُتے قابو پانا دشوار ہوئے گا تے اپنی سلطنت دا بچانا آپ دے لئی آسان نہ رہے گا، بظاہر بایزید نے احمد قیدوق دی گل نوں مان لیا، مگر اسنوں احمد قیدوق دا اس طرح دخل در معقولات ہونا سخت گراں گزریا، اس نے چند روز دے بعد احمد قیدوق دا اس طرح دخل در معقولات ہونا سخت گراں گزریا، اس نے چند روز دے بعد احمد قیدوق دے قتل دا ارادہ کيتا ؛چنانچہ احمد قیدوق نوں ايسے لئے گرفتار کرلیا گیا،فوج نے اپنے ہر دل عزیز سردار دے قتل دی خبرسُن کر ایوانِ سلطانی دا محاصرہ کرلیا تے سلطان نوں دھمکی دتی کہ جے ساڈے سردار احمد قیدوق نوں قتل کردتا گیا اے ،جاں نثاری فوج دے سپرد کردتا تے بظاہر اس دی عزت وتکریم وی دی مگر چند ہی روز دے بعد تمام جان نثاری فوج نوں کسی مہم دے بہانے توں دور دراز دے سرحدی مقام اُتے بھیج کر تے دارالسلطنت نوں فوج توں خالی پاکر احمد قیدوق نوں قتل کردتا، اس سردار دا قتل ہونا سلطنت عثمانیہ دے لئی نہایت مضر ثابت ہويا۔
۸۹۶ ھ وچ سلطنت عثمانیہ تے سلطنتِ روس دے درمیان تعلقات قائم ہوئے،یعنی زارِ ماسکو نے اپنا سفیر مناسب تحفہ وہدایا دے نال سلطان دی خدمت وچ قسطنطنیہ دی جانب روانہ کيتا، اس سفیر دے نال دربارِ قسطنطنیہ وچ معمولی برتاؤ ہويا تے اوہ چند روزرہ کے ماسکو دی جانب رخصت ہويا،سلطان بایزید دے عہد حکومت وچ سلطنتِ عثمانیہ دی بحری طاقت وچ بہت ترقی ہوئی،سلطان دی توجہ بحری طاقت دے ودھانے دی طرف اس لئی زیادہ منعطف ہوئی کہ اسنوں شہزادہ جمشید دی طرف توں اندیشہ سی کہ روڈس واٹلی تے فرانس دی حکومتاں مل کے بحری حملہ دی تیاری اُتے آمادہ ہاں گی، اک طرف اس نے انہاں سلطنتاں تے دوسری عیسائی حکومتاں توں صلح قائم کر رکھی تے دوسری طرف انہاں دے حملہ توں محفوظ رہنے دی تدابیر توں وی غافل نہ رہیا تے اپنی بحیر طاقت نوں ودھانے وچ مصروف رہیا۔
جس زمانے وچ جمشید عیسائیاں دے قبضے وچ پہنچ چکيا سی، اندلس دے مسلماناں یعنی شاہ غرناطہ نے سلطان بایزید توں امداد طلب کيتی کہ بحری فوج تے جنگی بیڑے توں ساڈی مدد کيتی جائے،بایزید اندلسی مسلماناں دی درخواست اُتے انہاں نوں بہت وڈی مدد دے سکدا سی لیکن اوہ محض اس وجہ توں کہ کدرے پوپ تے دوسرے عیسائی سلاطین جمشید نوں آزاد کرکے میرے مقابلے اُتے کھڑا نہ کرداں متامل رہیا تے ورگی چاہیدا سی ویسی مدد اندلس والےآں دی نہ کرس دا بایزید دی ایہ کوتاہی ضرور قابلِ شکایت تے موجب افسوس اے اُتے سانوں ایہ گل وی فراموش نہ کرنی چاہیدا کہ اس نے اک معمولی سابیڑہ جس وچ چند جنگی جہاز شام ل سن اپنے امیر البحر کمال نامی دی قیادت وچ اسپین دی طرف روانہ کيتا سی، اس بیڑہ نے ساحل اسپین اُتے پہنچ کے عیسائیاں دا تھوڑا سا نقصان کيتا مگر کوئی ایسا کار نمایاں انجام نہ دے سکیا جس توں اسپین دے مسلماناں کوکوئی قابل تذکرہ امداد پہنچکی،جب جمشید دا کم تمام ہوگیا تے بایزید نوں اس دی طرف توں کوئی خطرہ باقی نہ رہیا تاں اس نے اُنہاں جزیراں تے انہاں ساحلی مقاماں اُتے جویونان تے اٹلی دے درمیان ریاست وینس دے تصرف وچ سن قبضہ کرنے دی کوشش کيتی تے وینس دے نال بحری لڑائیاں دا سلسلہ جاری م ہويا، ۵۰۵ھ وچ وینس دی بحری طاقت نوں ترکی دی بیڑے نے شکست فاش دتی تے تمام جزیرے اس دے قبضے توں کھو لئے ۹۰۶ھ وچ وینس،پوپ روما،،اسپین، تے فرانس دے متحد بیڑہ توں عثمانیہ بیڑہ دا مقابلہ ہويا، انہاں مذکورہ عیسائی طاقتاں نے عثمانیہ بحری طاقت دی ترقی دیکھ کے آپس وچ اتفاق کرکے ایہ فیصلہ کيتا کہ بحر روم توں ترکی اثر نوں بالکل فنا کردینا چاہیدا،ترکی بیڑہ دا افسر یعنی امیر البحر کمال سی جو سلطان بایزید دا غلام سی، اس بحری لڑائی وچ کمال نے اوہ کمال دکھایا کہ متحدہ عیسائی بیڑے نوں شکست فاش دی،بوہت سارے جہازاں نوں غرق بعض نوں گرفتار کيتا تے باقی فرار ہونے اُتے مجبور ہوئے،اس بحری معرکہ دے بعد کمال دی بہت شہرت ہوگئی تے بحر روم وچ ترکی بیڑے دی دھاک بیٹھ گئی،مگر افسوس اے کہ ترکی بیڑے دی فتح نمیاں توں چند سال پہلے یعنی ۸۹۷ھ وچ اندلس توں اسلامی حکومت دا ناں ونشان مٹ چکيا سی، بایزید ثانی دی ہنگری تے پولینڈ والےآں سےب ھی متعدد لڑائیاں ہوئٰں،مگر اوہ کچھ زیادہ مشہور تے قابلِ تذکرہ نئيں نيں نتیجہ انہاں لڑائیاں دا ایہ ہويا کہ پولینڈ والےآں نے سلطان توں صلح کرلئی تے پولینڈ دے بعض شہراں اُتے جو سرحد اُتے واقع سن ترکاں نے قبضہ کرلیا،چونکہ سلطان بایزید ثانی صلح دی جانب زیادہ مائل سی، لہذ سلطنتِ عثمانیہ دی وسعت تے شوقکت وچ کوئی وادھا نہ ہوسکا،سلطان محمد خاں فاتح دے زمانے وچ اس قدر دھاک عیسائیاں دے دل اُتے بیغھ گئی سی کہ انہاں نے سلطنت عثمانیہ دے اس صلح پسند طرز عمل نوں بہت غنیمت سمجھیا تے خود حملہ آوری دی جرأت نہ کرسکے،سلطان بایزید ثانی دی اسيں زیادہ مذمت وی نئيں کرسکدے، کیونجے اس دے عہدِ حکومت وچ بحری طاقت سلطنت عثمانیہ دی بہت ودھ گئی سی تے بض جزیرے تے ساحلی تھاںواں ترکاں دے قبضے وچ آگئے جنہاں نے اس دی تلافی کردتی جو بری معرکآرائیاں دے کم تے بلا نتیجہ ہونے دے سبب ظاہر ہوئی، سلطان بایزید ثانی نے کوئی ایسا عظیم الشان کم وی نئيں کيتا جس دی وجہ توں اوہ خاص طور اُتے مدح تے ستائش دا حق دار سمجھیا جائے،اس دی نسب مشہور اے کہ صلح جو تے نیک طینت شخص سی، لیکن عام طورپر کند ذہن تے سست مزاج لوکاں دی نسبت ایسا ہی مشہور ہوجایا کردا اے۔
جس سال سلطان بایزید ثانی تخت نشین ہويا اے ايسے سال مولانا عبدالرحمن جامی نے اپنی کتاب سلسلہ التذہب نوں تصنیف کرکے سلطان بایزید دے ناں اُتے معنون کيتا مولانا جامی ايسے بادشاہ دے زمانے وچ ۱۸ محرم ۹۸۹ھ نوں فوت ہوکے ہرات وچ مدفون ہوئے،اسی سال کولمبس نے امری دا دریافت کيتا حالانکہ اس توں پہلے مسلمانانِ اندلس امری دا دریافت کرچکے سن مگر ایہ شہرت کولمبس ہی دے حصے دی سی، بایزید ثانی دے زمانے وچ ۹۰۳ھ وچ پُرتگال دے بادشاہ عما نویل نے اپنے دارسلطنت توں بس واسکوڈی گاما نوں تن جہاز دے کے ہندوستان نوں تلاش کرنے دے لئی روانہ کيتا، اوہ ۲۰ رمضان ۹۰۳ھ نوں مالایار دے بندرگاہ قندرینہ علاقہ کالی کٹ وچ پہنچ کے لنگر انداز ہويا، ايسے سلطان کےعہدِ حکومت یعنی ۹۰۶ ھ وچ اسمعیل صفوی بانی خاندان صفویہ چودہ سال دی عمر وچ ایران دے تخت اُتے بیٹھیا ‘‘مذہب ناحق’’ اس دی تریخ جلوس اے ،سلطان بایزید خاں ثانی دا ہمعصر ہندوستان وچ سکندر لودی سی مگر سلطان سکندر لودی بایزید ثانی توں تن سال پیشتر یعنی ۹۱۵ ھ وچ قوت ہوگیاسی، ۲۹ شعبان ۹۱۶ھ نوں شیبانی خان بادشاہ ترکستان اسمعیل صفوی بادشاہ ایران دے مقابلہ وچ ماریا گیا تے اس توں ایکماہ بعد سلطان محمود بیکر بادشاہ گجرات احمدآباد وچ فوت ہويا، سلطان بایزید خاں ثانی دا ۳۲ سالہ عہدِ حکومت چونکہ اہم تے دلچسپ واقعات توں خالی سی لہذا دوسرے ملکاں دے واقعات جو اس دے زمانہ وچ ہوئے قارئین کرام دی دلچسپی دے لئی لکھ دتے گئے نيں،اسی سلسلہ وچ سلطان بایزید ثانی دے عہد دا اک تے واقعہ وی قابلِ تذکرہ اے جس توں اس زمانے دے عیسائیاں دی سنگ دلی تے نامردی اُتے تیز روشنی پڑدی اے اُتے ذکر ہوچکيا اے کہ ہنگری دے نال وی سلطان بایزید دی فوجاں دی معرکہ آرائی ہوئی سی، انہاں لڑائیاں دے سلسلے وچ اک مرتبہ سلطان بایزید ثانی دا اک سپہ سالار مسمی غازی مصطفیٰ دے بھائی کولو اے دی سیخ توں چھید کر درآنحا لیکہ اوہ زندہ سی نرم آنج اُتے رکھ دے کباب دی طرح بُھنوایا، سب توں ودھ کے قابل تعریف گل ایہ سی کہ غازی مصطفیٰ نوں شیخ دے پھیردے رہنے تے اپنے بھائی نوں خود اپنے ہتھ توں کباب بنانے اُتے مجبور کيتا گیا سی، اس دے بعد غازی مصطفیٰ دے تمام دانت توڑ کر تے انواع وقسماں دی اذیتاں پہنچیا کر تے فدیہ لے کے چھڈیا، چند برس بعد اوہی ہنگری سردار جس نے ایہ ظلم وستم روارکھیا سی غازی مصفطی دے قبضے وچ آگیا تاں غازی مصطفیٰ نے اسنوں قتل کردتا مگر تے کِسے قسم دا عذاب نئيں پہنچایا ،اس توں اندازہ ہوسکدا اے کہ عیسائیاں دی قساوتِ قلبی کس حد تک پہنچی ہوئی سی تے ترکاں وچ کس قدر شرافت تے پابندی مذہب موجود سی۔
سلطان بایزید ثانی دے آخر عہدِ حکومت وچ کچھ اندرونی بد نظمی تے پیچیدگی پیدا ہوئی، ایہ پیچدیدگی ولی عہدی دے مسئلہ دی وجہ توں سی جس دی تفصیل اس طرح اے کہ سلطان بایزید ثانی دے اٹھ بیٹے سن جنہاں وچوں پنج تاں چھوٹی عمر وچ فوت ہوگئے تن بیٹے جوان ہوئے جنہاں دے ناں احمد، قرقود تے سلیم نيں انہاں وچ قرقودسب توں وڈا تے سلیم سب توں چھوٹا سی سلطان بایزید منجھلے بیٹے ایشیائے کوچک وچ عامل وفرماں روا سن ،علاقہ طرابزون دی حکومت سلیم نال تعلق رکھدی سی،سلیم اپنے دونے بھائیاں توں زیادہ بہادر تے جفاکش تے سلیم الفطرت سی، اس دی بہادری وجفا کشی دے سبب تمام فوج تے فوجی سردار سلیم نوں سب اُتے ترجیح دیندے سن، اسمعیل صفوی شاہ ایران نے ایران اُتے قابض تے متسلط ہوکے شیعاں دے گروہ ایشیائے کوچک یعنی عثمانیہ سلطنت وچ پھیلادتے سن کہ اوہ لوک نوں شیعت دی تعلیم دے کے شاہ ایران دے ہمدرد معاون بناواں، اس تدبیر دا اثر خاطر خواہ اثر پذیر ہويا تے ایشیائے کوچک وچ واقعہ پسند لوک شاہ ایران دی شہ پاکر قزاقی تے غارت گری اُتے مستعد ہوکے اٹھیا کھڑے ہوئے،اس بدامنی وغارت گری دے فرو کرنے دے لئی قرقود احمد نے جو ایشیائے کوچک دے غالب حصےآں اُتے حکمراں سن فوجاں استعمال کيتياں تے غارت گر گروہاں توں بار بار لڑائیاں ہوئیاں، رفتہ رفتہ انہاں قزاقاں تے باغیاں دی ٹولیاں شاہ قلی ناں دے اک شخص دی قیادت وچ مجتمع ومنتظم ہوکے اک زبردست فوج دی شکل وچ تبدیل ہوگئياں، شاہ قلی ایران دے بادشاہ اسمعیل صفوی دا مریدوہويا خواہ سی، اس نے سلطنت عثمانیہ نوں مشکلات وچ مبتلا کرنے دی کوشش وچ کوئی کوتاہی نہ کی،بالآخر جدوں قسطنطنیہ وچ ایشیائے کوچک دی بدامنی دے حالات مشہور ہوئے تاں سلطان بایزید اس امر اُتے مجبور ہويا کہ اپنے وزیر اعظم نوں فوج دے کے مقابلے دے لئی بھیجے؛چنانچہ وزیر اعظم نے پہنچ کے مقام سریمشک اُتے شاہ قلی (جس نوں ترک شیطان قلی کہندے سن ) دا مقابلہ کيتا،سخت خاں ریز جنگ ہوئی تے لڑائی وچ سلطانی وزیراعظم تے شاہ قلی دونے مارے گئے ایہ واقعہ ۹۱۷ھ وچ وقوع پذیر ہويا، اس بغاوت تے بد نظمی دا اثر ايسے علاقے وچ زیادہ سی جو قرقود تے احمد دے زیر حکومت سی۔
سلیم جس صوبے دا حاکم سی اس صوبہ یعنی طرابزون دے علاقے وچ باغیاں نوں بدامنی پھیلانے دا کوئی موقع نئيں ملیا جوذلیل اس گل کيتی سی کہ حلیم بہت مستعد تے مآل اندیش سی، سلیم نے اپنے علاقہ وچ امن وامان قائم رکھنے کےلئے ودھ فوج بھرتی کرلئی سی تے جدوں باغیاں دی طرف توں اس کواطمینان حاصل ہويا تاں اس نے اس فوج نوں لے کے سرکیشیا دے علاقے اُتے حملہ کيتا تے فتوحات حاصل کيتياں،ایہ خبر سن کر بایزید ثانی نے قسطنطنیہ توں امتناعی حکم جاری کيتا کہ تسيں غیر علاقے اُتے حملہ آور ہوکے اپنے دائرہ حکومت نوں وسعت نہ دو سلیم نے لکھیا کہ جے مینوں اس طرف فتوحات حاصل کرنے دی اجازت نہیںہے تاں ایتھے توں تبدیل کرکے یورپی صوبے دی حکومت اُتے نامزد فرمادیجئے تاکہ اس طرح عیسائیاں اُتے جہاد کرنے دا موقع ملے،ماں خاموش بیٹھنا تے میدان جنگ توں جدارہنا پسند نئيں کردا،ایہی اوہ زمانہ سی کہ سلطان بایزید ثانی احإ نوں اپنی جانشینی تے قائم مقامی اُتے نامزد کرنے تے ولی عہد بنانے دا ارادہ کرچکيا سی، سلطان دے اس ارادے توں مطلع ہوکے جان نثاری فوج تے دوسرے فوجی افسراں نے مخالفت دا اظہار کيتا، انہاں وچ توں بعض تاں قرقود نوں اس لئی ترجیح دیندے سن کہ اوہ وڈا بیٹا اے تے بعض سلیم نوں اس لئی ولی عہدی دا مستھق جاندے سن کہ اوہ بہادر تے مآل اندیش اے اس کشمکش دی احمد تے قرقو دکواطلاع ہوئی تاں اوہ بجائے خود اس فکر وچ مبتلا ہوئے کہ کس طرح تختِ حکومت حاصل کيتا جائے، اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ تِناں بھائی وکھ وکھ اپنی طاقتاں دے ودھانے تے اک دوسرے دی مخالفت کرنے اُتے آمادہ ہوگئے،سلطان بایزید ثانی نے اراکین سلطنتِ تے خودلیم دی خواہش دے موافق سلیم نوں اک یوروپی صوبے موسومۂ سمندر اپرنامزد کردتا سلطان بایزید دے بیٹے چونکہ آپس وچ مصروف مسابقت ہوچکے سن ،لہذا سلیم نے وی اپنے بھائیاں دے خلاف سلطنت دے حاصل کرنے دی کوشش کرنی ضروری سمجھی تے اوہ اراکین سلطنت تے فوج دے سرداراں دے ایما اُتے یوروپ وچ داخل ہوکے ایڈریانوپل اُتے قابض ہوگیا،سلیم دے ایڈریا نوپل آنے دی خبر سن کر بایزید مقابلہ دے لئی روانہ ہويا، جدوں سلطان بایزید مقابلے اُتے پہنچ گیا تاں سلیم دی ہمراہی فوج کےبوہت سارے آدمی اس دا نال چھڈ کے سلطان دی فوج وچ شام ل ہوگئے،بایزید دی فوج نے سلیم نوں شکست دتی تے اوہ مشکل جان بچا کر تے ساحل سمندر اُتے پہنچ کے بذریعہ جہاز اپنے خسرخان کریمیا دے پاس چلا گیا تے اوتھے تاتاریاں تے ترکاں دیاں فوجاں فراہم کرنی شروع کيتياں۔
ادھر ایشیائے کوچک وچ احمد نے فوجاں فراہم کرکے قسطنطنیہ اُتے قبضہ کرنے تے بایزید نوں تختِ سلطنت توں اتار دینے دی تیاری کرلئی سی ،سلطان بایزید اپنے چھوٹے بیٹے سلیم نوں ایڈریانوپل توں بھگا کر قسطنطنیہ پہنچیا تاں معلوم ہويا کہ احمد حملہ آور ہونے والا اے، ایہ حالات دیکھ بریزبہت گھبرایا تے اراکینِ سلطنت مین چہمی گوئیاں ہونے لگياں کہ سلطان واقعی اس قابل نئيں رہیا کہ تخت حکومت پرقائم رہے، اراکین سلطنت دے مشورہے توں یا خود ہی بایزید نے سلیم دے پاس پیغام بھیجیا کہ تسيں اپنی فوج لے کے قسطنطنیہ چلے آؤ ،احمد دے حملے نوں روکنے وچ سلطانی فوج دے شریک ہوجاؤ سلیم اس حکم دے پہنچنے توں بہت خوش ہويا تے تن چار ہزار آدمی ہمراہ لے کے نہایت سخت تھاںواں تے دراں نوں طے کردا ہويا بحیرہ اسود دے کنارے کنارے چل کے ایڈریانوپل تے اوتھے توں قسطنطنیہ دی جانب روانہ ہويا،سلیم دے اس طرح پہنچنے دی خبر سن بایزید نے اس دے پاس حکم بھیجیا کہ ہن تواڈی ضرورت نئيں اے تسيں نوں چاہیدا کہ جتھے تک پہنچ چکے ہوئے اوتھے توں واپس ہوکے صوبہ سمندرا دی طرف چلے جاؤ جس اُتے تسيں نامزد کيتے گئے ہو،ادھر توں اراکین سلطنت تے فوجی افسراں دے پیغام پہنچے کہ ہن آپ ہر گز واپس نہ ہاں ؛بلکہ سِدھے قسطنطنیہ چلے آئیاں، اس توں بہتر موقع فیر کھبی آپ دے ہتھ نہ آئے گا؛چنانچہ سلیم قسطنطنیہ پہینچ گیا،سلیم دے قسطنطنیہ پہنچدے ہی تمام رعایا ا راکین سلطنت تے سپہ سالارانِ افواج نے اس دا استقبال کيتا تے قصر سلطانی دے دروازے اُتے پہنچ کے سب نے بایزید ثانی دی خدمت وچ پیغام بھیجیا کہ آپ دربار عام وچ ساڈی درخواست سُن لاں؛چنانچہ بایزید ثانی نے تخت اُتے بیٹھ کر دربار ِ عام منعقد کيتا اراکین سلطنت،علماء وفقہا، رعایا دے وکلاء فوج دے سردار سب نے مل کے عرض کيتا کہ ساڈا سلطان ہن بوڑھا،ضعیف تے ناتوان ہوگیا اے اسيں سب دی خواہش ایہ اے کہ سلطان اپنے بیٹے سلیم دے حق وچ تختِ سلطنت کوچھوڑدے،بایزید اس درخواست نوں سندے ہی بلا تامل فرمایا کہ ميں نے تسيں سب دی درخواست نوں منظور کرلیا تے وچ سلیم دے حق وچ تخت توں دست بردار ہُندا ہون، ایہ کہہ کے تخت توں اتر آیا سلیم نے فوراً اگے ودھ کے بادشاہ دے شانہ نوں بوسہ دتا،بایزید نے اسنوں مناسب نصیحتاں کيتياں تے پالدی ميں سوار ہوکے چلا ،سلیم پالکی دا پایہ پھڑ ے نال نال چلا ،بایزید اپنی خواہش دے مطابق شہر ڈیموٹیدا ميں رہنے تے قیام کرنے دے ارادے توں قسطنطنیہ نوں چھڈ کے روانہ ہويا کہ بقیہ ایام زندگی اس شہر وچ عبادت وخاموشی دی حالت وچ گزاردے،سلیم شہر دے دروازے تک بطریق شہر ڈیموٹیدا ميں رہنے تے قیام کرنے دے ارادے توں قسطنطنیہ نوں چھڈ کے روانہ ہويا کہ بقیہ ایام زندگی ايسے شہر وچ عبادت وخاموشی دی حالت وچ گزار دے،سلیم شہر دے دروازے تک بطریق شہر ڈیموٹیدا ميں رہنے تے قیام کرنے دے ارادے توں قسطنطنیہ کوچھڈ کے روانہ ہويا کہ بقیہ ایام زندگی ايسے شہر وچ عبادت وخاموشی دی حالت وچ گزاردے،سلیم شہر دے دروازے تک بطریق مشایعت پیدل آیا تے باپ توں رخصت ہوکے واپس ہويا، تے تخت سلطنت اُتے جلوس کيتا بایزید حالے شہر ڈیموٹی دا تک نہ پہنچیا سی کہ راستے ہی وچ فوت ہوگیا،سلطان بایزید نے اپنی وفات دے وقت تن بیٹے تے نو پوتے چھڈے، انہاں پوتاں وچ سلیم دا اکلوندا بیٹا سلیمان وی شام ل سی، بایزید نے ۲۵ اپریل ۱۵۱۲ء مطابق ۹۱۰ھ وچ تخت سلطنت نوں چھڈیا تے ۲۹ ، اپریل ۱۵۱۲ء نوں فوت ہويا،سلطان سلیم انہاں بایزید ثانی نے قسطنطنیہ وچ تخت سلطنت اُتے جلوس کيتا۔
سلطان سلیم عثمانی[سودھو]
سلطان سلیم جدوں قسطنطنیہ وچ فوج تے رعایا دی خوشی تے رضا مندی توں تخت نشین ہويا تاں اس دے دونے بھائیاں نوں جو ایشیائے کوچک وچ برسر اقتدار سن مخالفت کيتی جرأت نہ ہوئی تے انہاں نے بظاہر اپنی رضا مندی دا اظہار کيتا تے سلیم دی اطاعت دا اقرار کيتا مگر درپردہ مخالفت تے مقابلہ دی تیاری وچ مصروف رہے،سلیم وی ایسا بیوقوف نہ سی کہ اوہ اپنے بھائیاں دے عزائم تے خیالات توں بے خبر رہندا،مگر اس نے خود انہاں دے خلاف کوئی جنگی کاروائی ابتداءً نئيں کيتی ایتھے تک احمد نے اما سیہ وچ فوجاں فراہم کيتياں تے رعایا اُتے وڈے وڈے محصول لگیا کر خزانہ فراہم کیہ،ادھر اس دے بیٹے علاؤ الدین نے بروصہ وچ باپ دے ایماپر ايسے قسم دی تیاریاں کرکے خود مختاری دا اعلان کيتا ،سُلطان سلیم نے ایہ خبراں سُن کر ضروری سمجھیا کہ خود ایشیائے کوچک وچ جاکے اس بغاوت تے سرکشی دا علاج کرے؛چنانچہ اوہ خود فوج لے کے ایشیائے کوچک وچ جاکے اس بغاوت تے سرکشی دا علاج کرے؛چنانچہ اوہ خود فوج لے کے ایشیائے کوچک وچ آبنائے باسفورس نوں عبور کرکے داخل ہويا تے بعض جنگئ جہاز سمندر دے کنارے کنارے روانہ گئے،بروصہ دے نیڑے علاؤ الدین نوں مغلوب گرفتار کرکے بروصہ اُتے قبضہ تے علاؤ الدین تے اس دے بھائی نوں قتل کيتا ایتھے تے وی شہزادے یعنی سلطان سلیم دے بھتیجے موجود سن اوہ وی گرفتار ہوکے مقتول ہوئے،ایہ خبر سندے ہی احمد فوج لے کے مقابلہ اُتے آیا، اس لڑائی وچ احمد سلیم توں شکست کھاکر فرار ہويا، احمد نے اس شکست دے بعد اپنے دو بیٹےآں نوں ایران دے بادشاہ اسمعیل صفوی دے پاس بھیج دتا کہ اوتھے حفاظت توں رہ سکن گے تے خود ایشیائے کوچک وچ ادھر ادھر ہتھ پیر ماردا پھرا،احمد تے اس دے بیٹے دا ایہ انجام دیکھ کے وڈا بھائی قرقود وی جو ایشیائے کوچک دے شمالی ومشرقی حصے اُتے حکمراں سی چوکس ہوگیا، سلطان سلیم نے تامل وتساہل نوں ضروری نہ سمجھ کر دس ہزار سواراں دے نال اچانک قرقود دے علاقہ اُتے حملہ کيتا، قر قود معمولی مقابلے دے بعد گرفتار ہوگیا،سلطان سلیم نے اس تختِ سلطنت دے دعوئے دار نوں زندہ رکھنا مناسب نہ سمجھ کر قتل کرادتا ،لیکن اسنوں اپنے بھائی دے اس طرح مقتول ہونے دا سخت صدمہ ہويا ،کئی روز تک سوگوار رہیا تے کھانا پینا ترک رکھیا۔
عثمانی خاندان دے شہزادےآں دا اس طرح قتل ہونا عام طور اُتے لوکاں دے جذباتِ ہمدردی نوں بھڑ دا سکدا سی، اسی لئے اس عرصہ وچ احمد نے اک جمعیت کثیر فراہم کرنے وچ کامیابی حاصل کرلئی تے سلیم دے مقابلے اُتے صف آرا ہوئے کے کئی مرتبہ اس دی فوج کوشکست وی دتی لیکن اپنے بھائیاں دی طرح جلد ہمت ہارنے تے استقلال دا دامن چھڈنے والا نہ سی، اس نے اک طرف فوج دی بھرتی جاری کردتی تے دوسری طرف اپنے فوج نظام نوں مضبوط کرنے تے فتح حاصل کرنے دی تدابیر نوں کم وچ لیانے دے لئی مصروف عمل رہیا، آخر نتیجہ ایہ ہويا کہ احمد نوں وی مغلوب ہوکے گرفتار ہونا پيا،ایہ آخری لڑائی جس وچ احمد ہزیمت پاکر گرفتار ہواسلیم دی تخت نشینی توں پورے اک سال بعد یعنی ۲۴ ،اپریل ۱۵۱۳ء مطابق ۹۱۹ھ نوں ہوئی،احمد وی گرفتار ہوکے قتل کيتا گیا۔
سلطان سلیم دے عادات واطوار تے طرز عمل توں ایہ گل پورے طور اُتے ثابت ہوچکی سی کہ اوہ اپنے باپ توں زیادہ بہادر تے اپنے دادا کيتی طرح اولوالعزم تے بہادر شخص اے ،عیسائی سلاطین بجائے خود خائف تے ترساں سن کہ دیکھئے ایہ نواں سلطان ساڈے سرپر کِداں دی مصیبت لائے،مگر جدوں انہاں نے دیکھیا کہ سلطان سلیم عیسائیاں دی طرف متوجہ ہونے دے بجائے اپنے اسيں قوم مسلماناں دی طرف زیادہ مصروف تے متوجہ رہنا چاہندا اے تاں انہاں نے وڈی احتیاط دے نال صلح دے عہد ناواں اُتے عمل در آمد جاری رکھیا تے سلطان دی مغربی حدود سلطنت اُتے کسی قسم دی کشمکش پیدا نہ ہوئی،سلطان سلیم نوں اپنے بھائیاں توں فارغ ہُندے ہی ایران دی سلطنت تے ایشیائے کوچک دے لوکاں توں الجھن پيا تے حقیقت ایہ اے کہ سلطان سلیم جے ایران دی سلطنت دے خلاف مستعدی دا اظہار نہ کردا تاں سلطنت عثمانیہ دے درہم برہم ہجونے وچ کوئی کسر باقی نہ سی،اسمعیل صفوی اپنے آپ نوں حضرت امام جعفر صادقؒ دی اولاد وچ بتا توں سی اس لئی ایرانی رعایا تے وی زیادہ اس دی گر ویدہ ہوگئی سی،شام تے ایشیائے کوچک وچ وی شیعہ سُنی دے ہنگامے کم نئيں ہوچکے سن، انہاں ملکاں وچ شیعہ مذہب نوں قبول کرنے دا کچھ نہ کچھ مادّہ موجود سی، ہور بوہت سارے شیعہ انہاں ملکاں وچ سکونت پذیر سن ،اسمعیل صفوی دی نانی اک عیسائی عورت تے طرابزون دے عیسائی بادشاہ دی بیٹی تے حسن طویل دی بیوی سی،لہذا اسمعیل صفوی دی خواہش سی کہ طرابزون دے عیسائی بادشاہ دی بیٹی تے حسن طویل دی بیوی سی، لہذا اسمعیل صفوی دی خواہش سی کہ طرابزون دے عیسائی بادشاہ دی بیٹی تے حسن طویل دی بیوی سی،لہذا اسمعیل صفوی دی خواہش سی کہ طرابزون میرے قبضے وچ آئے،؛حالانکہ اوہ عرصہ توں سلطنتِ عثمانیہ دا اک صوبہ سی اسمعیل صفوی نوں چونکہ ايسے شیعہ عصبیت دے ذریعہ سلطنت پہنچنے دا موقع ملیا سی تے اسنوں معلوم سی کہ کس طرح شیعاں نے خلافت بغداد نوں مغلاں دے ہتھ توں برباد کرایا لہذا اسمعیل صفوی جداں اولوالعزم تے زبردست بادشاہ دا سلطنتِ عثمانیہ نوں نفرت تے عداوت دی نظر توں دیکھنا کوئی تعجب دی گل نہ سی،اس نے ایران دا تخت حاصل کرنے دے بعد بایزید ثانی دے عہدِ حکومتماں ایشیائے کوچک دے اندر بدامنی پھیلانے تے شیعہ مذہب دی تلقین کرکے لوکاں نوں خفیہ طور اُتے اپنی طرف مائل کرنے وچ کوتاہی نئيں کيتی، انہاں کاروائیاں دا پورا پورا سد باب بایزید ثانی دی حکومت نے نئيں کيتا تے اس دے دونے بیٹےآں نے جو ایشیا ئے کوچک وچ بطور عامل حکمراں سن اس خفیہ اشاعتی کم دا مطلق احساس نئيں کيتا،مگر سلیم جو طرابزون دا حاکم سی اسمعیل صفوی دی ریشہ دوانیاں نوں خوب محسوس کرچکيا سی تے ايسے لئے اس نے اپنے ماتحت صوبے وچ اسمعیل صفوی دی کوششاں نوں کامیاب نئيں ہونے دتا سی، اسمعیل صفوی سلطان بایزید ثانی ہی دے عہدِ حکومت وچ بعض سرحدی علاقےآں اُتے قبضہ کرچکيا سی تے عثمانیہ سلطنت دے کے عمال جدوں انہاں علاقےآں نوں واپس نہ لے سکے تاں بایزید ثانی نے کچھ زیادہ التفات اس طرف نئيں کيتا،جب سلطان سلیم اپنے بھائیاں تے بھتیجاں توں ایشیائے کوچک وچ برسرپیکار سی تاں شاہ اسمعیل صفوی اس خانہ جنگی نوں وڈے اطمینان توں دیکھ رہیا سی تے اس نے شہزادہ احمد برادرسلطان سلیم کوسلیم دے خلاف اپنے انہاں داعیاں دے ذریعہ جو ایشیائے کوچک وچ کم کررہے سن خوب امداد پہنچائی سی،اسی لئے احمد اس قابل ہوگیا سی کہ اس نے سلطان سلیم دی فوج نوں شکست وی دے دتی سی،اب سلطان سلیمنے دیکھیا کہ اسمعیل صفوی دے پاس شہزادہ احمد دا بیٹا مراد یعنی سلیم دا بھتیجا موجود اے تے اسمعیل اس کوشش وچ مصروف اے کہ مراد نوں اپنی زبردست فوج دے کے ایشیائے کوچک اُتے حملہ کرائے تے خود اس دا شریک ہوکے اس دا قسطنطنیہ دے تخت اُتے بٹھائے تاں اوہ اس خطرے توں غافل نئيں رہ سکدا سی، دوسری طرف اس نے دیکھیا کہ ایشیائے کوچک دے قصبےآں،شہراں تے گاوواں وچ وڈے زور شور توں شیعہ سُنی مذہب دے جھگڑے برپا نيں جو اسمعیل صفوی دے پیدا کيتے ہوئے سن ،سلطان سلیم نے بھائیاں دے قتل توں فارغ ہوکے تے قستطنطنیہ واپس آکے سب توں پہلا کم ایہ کیہ کہ ایشیائے کوچک وچ اک زبردست محکمہ ٔ خفیہ قائم کيتا تے حکم دتا کہ انہاں لوکاں دی نہایت صحیح تے مکمل لسٹ تیار کيتی جائے جو اسمعیل صفوی دے منّاداں دی تعلیم توں اپنے پرانے عقید ے نوں ترک کرکے شیعہ مذہب اختیار کرچکے نيں تے نال ہی اسمعیل صفوی نوں اپنا مذہبی پیشوا مندے تے اس اُتے نثار ہونے دے لئی تیار نيں، ایہ لسٹ بہت جلد تیار ہوکے سلطان دی خدمت وچ پیش ہوئی تاں معلوم ہويا ایشیائے کوچک وچ ستر ہزار آدمی ایداں دے موجود نيں جو اسمعیل صفوی دے حملہ آور ہُندے ہی بلا توقف مسلح ہوکے بغاوت اُتے آمادہ تے سلطانِ عثمانی دے خلاف شمشیر زنی وچ مطلق کوتاہی نہ کرن گے،جب اس عظیم الشان سازش تے اس دے خطرناک نتائج اُتے سلیم نے نظر پائی تاں اس دے پیر تلے دی زمین نکل گئی مگر اس نے اپنے آپ نوں سنبھالیا تے مطلق اظہار بیتابی نہ کيتا؛بلکہ نہایت احتیاط تے انتظام دے نال تمام انہاں مرکزی مقاماں اُتے جتھے جتھے انہاں غدا تے باغی لوکاں دی کثرت سی،باغیاں دی تعداد دے مساوی فوج وی دتی تے ہر جگہ دی فوج دے افسراں نوں اوتھے دے غداراں دی لسٹ دے کے حکم دتا کہ فلاں تریخ نوں ہر اک باغی دے لئی اک اک سپاہی نوں نامزد کردو تے سمجھادو کہ تریخ ووقت مقرر ہ اُتے اس شخص کوقتل کردینا تواڈا فرض اے نال ہی اس گل کيتی وی سخت تاکید دی کہ پہلے ازوقت ایہ راز افشانہ ہونے پائے؛چنانچہ اس حکم دی وڈی احتیاط دے نال تعمیل ہوئی تے اک تریخ تے اک ہی وقت مقررہ اُتے ایشیائے کوچک دے طویل تے عرض وچ چالیس بچاس ہزار دے نیڑے باغی اس اس طرح قتل ہوئے کہ کسی عثمانی سپاہی نوں کوئی چشم زخم نئيں پہنچیا، انہاں لوکاں دا بیک وقت اس طرح ہلاک ہونا شیعاں دے لئی وڈا ہیبت ناک واقعہ سی، جو لوک باقی رہ گئے ہون گے انہاں دی ہمتاں پست ہوگئياں تے اوہ مرعوب وخائف ہوکے اپنے فاسد خیالات توں خود بخود ہی تائب ہوگئے،اسمعیل صفوی دی سازش نوں اس طرح ناکام بنانا سلطان سلیم دی بری عظیم الشان فتح سی،لیکن اسمعیل صفوی اس خبر نوں سں کر بہت ہی پیچ وتاب وچ آیا مگر صاف لفظاں وچ کوئی شکایت نہ کرکسا،آخر اوہ ضبط نہ کرس دا تے اس نے فوجاں دی فراہمی تے سامان جنگ کيتی درستی دا حکم جاری کرکے اعلان دی کہ اسيں ایشائے کوچک اُتے اس لئی حملہ آور ہونے والے نيں کہ شہزادہ مراد بن احمد عثمانی نوں اس دا آبائی تخت دلاواں تے سلیم عثمانی نوں گرفتار کرکے معزول کرداں،ایہ خبر سن کر سلیم عثمانی نوں اس دا آبائی تخت دلاواں تے سلیم عثمانی نوں گرفتار کرکے معزول کرداں، ایہ خبر سن کر سلیم عثمانی نے دربا رعام وچ اپنے اراکینِ سلطنت تے فوجی سرداراں نوں مخاطب کرکے کہیا کہ اسيں ملک ایران اُتے حملہ آور ہونا چاہندے نيں،اس زمانے وچ اسمعیل صفوی دی طاقت وہیبت دے افسانے اس قدر مشہور ہوچکے سن تے خود ترکی فوج وی اس توں شکست پائی ہوئی سی، ہور ترکستان دے بادشاہ شیبانی کان نوں اسمعیل صفوی قتل کرچکيا سی، لہذا حاضرین دربار اسمعیل صفوی اُتے چڑھائی کرنے نوں بہت ہی خطرناک اقدام تصور کردے سن ؛چنانچہ سب دے سب خاموش تے دم بخود درہے ،سلطان نے تن مرتبہ ایہی لفظ کہے تے لر مرتبہ خموشی دے سوا کوئی لفظ کسی توں نہ سُنئامآجر اس ضنوشئ جو عطداککی بانئ ائج درطاب بت ھو سانبت اہبئ ضدنت ہر نانور تے نوھود تگا اس طرگ قطع جئا جی وی آگت طڑگا تے سکطاب جت ساگھٹناں دے بل کھڑے ہوکے مودبانہ عرض کيتا کہ وچ تے میرے نال سلطانی جھنڈے دے تھلے ایران دے بادشاہ توں لڑاں گے تے خوب دادِ شجاعت دے کے ایرانیاں نوں شکست فاش دین گے،میدان وچ مارے جاواں گے سلطان عبداللہ دے اس کلام نوں سُن کر بہت خوس ہويا تے ايسے وقت اسنوں دربانی دے عہد توں ترقی دے کے اک ضلع دا کلکٹر بنادتا،اس دے بعد دوسرے سردارواں نوں وی جرأت ہوئی تے انہاں نے اپنی آمادگی دا اظہار کيتا شاہ اسمعیل صفوی تے سلطان سلیکم عثمانی دی لڑائی دا حال لکھنے توں پیشتر مناسب معلوم ہُندا اے کہ اسمعیل صفوی تے اس دے بادشاہت تک پہنچنے دا حال بیان کردیاجائے۔
اسمعیل صفوی دا حال[سودھو]
اسمعیل صفوی دا سلسلۂ نسب اس طرح اے ،اسمعیل بن حیدر بن جنید بن ابراہیم بن خواجہ علی بن صدر الدین بن شیخ صفی الدین بن جبرئیل ،اس خاندان وچ سب توں پہلے جس شخص نے شہرت ونام وری حاصل کيتی اوہ شیخ صفی الدین سن جو ارد بیل وچ سکونت پذیر تے پیری مریدی کردے سن انہاں نوں دے ناں توں اس خاندان دا ناں صفوی خاندان مشہور ہويا جدوں شیخ صفی الدین دا انتقال ہويا تاں انہاں دے بیٹے صدر الدین نے باپ دا خرقہ سنبھالیا تے اپنے باپ دے مریدین تے حلقہ اثر وچ پیر طریقت تسلیم کيتے گئے شیخ صدرالدین سلطان بایزید یلدرم تے تیمور دے ہمعصر سن تیمور نے ۸۰۴ھ وچ سلطان بایزید یلدرم نوں شکست دے کے گرفتار کيتا تاں اس دے نال تے وی بوہت سارے ترک سپاہی اس لڑائی وچ قید ہوئے،تیمور اس فتح دے بعد اردبیل پہنچیا تاں اوتھے عقیدتاً یا مصلحتاً شیخ صدر الدین دی خانقاہ وچ وی گیا تے شیخ توں کہیا کہ جے آپ نوں کسی چیز دی ضرورت ہویا کوئی کم میرے کرنے دا ہوئے تاں فرمائیے وچ اسنوں ضرور پورا کراں گا،شیخ ص در الدین نے کہیا کہ جنگ انگورہ وچ جس قدر ترک سپاہی تسيں نے قید کيتے نيں انہاں سب نوں رہیا کردو،تیمور نے فوراً انہاں دے آزاد کرنے دا حکم دتا، ایہ ترک قیدی آزاد ہُندے ہی شیخ دے مرید ہوئے تے اردبیل ہی وچ طرح اقامت ڈال کر شیخ صدر الدین دی خدمت گزاری وچ مصروف رہنے لگے،شیخ صدر الدین نے چونکہ سفارش کرکے انہاں نوں آزاد کرایا سی، اس لئی انہاں نے اس احسان دا بدلہ ایہی مناسب سمجھیا کہ شیخ دے مریداں وچ شام ل ہوکے اپنی بقیہ زندگی شیخ دی خدمت وچ گزارداں ،جداں جداں زمانہ گزردا گیا انہاں ترک قیدیاں دی اولاد ودھدتی گئی تے نال ہی انہاں دی عقیدت وفرماں برداری شیخ تے شیخ دی اولاد دے نال ترقی کردی گئی،تیمور دی وفات دے بعد تیموری سلطنت اس دی اولاد وچ تقسیم ہوکے پارہ پارہ ہوگئی سی،بحیرۂ اسود دے درمیانی علاقے یعنی آذر بائیجان وچ ترکماناں دے قبیلۂ قراقو نیلونے تیمور دے بعد ہی اپنی حکومت دوبارہ قائم کرلئی سی، اس طرح کردستان یعنی عراق دا شام لی حصہ ترکماناں دے دوسرےقبیلہ آق قونیلو دے حصہ وچ آگیا ترکمان آق قونیلو کردستان وچ تیمور ہی دے زمانہ توں بطور باج گزار فرماں روا سن ،قراقو نیلو دا سردار قرایوسف ترکمان تیمور توں برسر خاش تے اس دی زندگی وچ مصر وغیرہ دی طرف فرار رہیا ،تیمور دی وفات دا حال سندے ہی واپس آکے آسانی توں آذر بائیجان اُتے قابض ومتصرف ہوگیا، اردبیل،آذر بائیجان دا ھاکم نشین شہر سی تے کردستان دا دارالسلطنت دیار بکر سی، شیخ صدر الدین دا پڑپوتا شیخ جنید سی، شیخ جنید دے زمانے وچ مریداں دی اس قدر کثرت ہوئی کہ جتھے شاہ ابن قرایوسف ترکمان بادشاہ آذربائیجان نے متوہم ہوکے شیخ جنید نوں حکم دتا کہ آپ اردبیل توں تشریف لے جاواں اس حکم دی تعمیل وچ شیخ جنید اپنے مریداں دے نال جو قریبا سب انہاں نوں مذکورہ ترک قیدیاں دی اولاد سن ازدبیل توں رخصت ہوکے دیار بکر دی طرف روانہ ہويا،دیار بکر یعنی کردستان دا بادشاہ اس زمانے وچ حسن طویل آق قونیلو سی، اس نے جدوں شیخ جنید دی اس طرح تشریف آوری دا حال سنیا تاں بہت خوش ہويا تے نہایت عزت واحترام دے نال شیخ دا استقبال کيتا تے عزت وآرام دے نال شیخ تے اس دے مریداں نوں ٹھہرایا۔
چند روز دے بعد حسن طویل نے اپنی بہن دی شادی شیخ جنید توں کردتی ،ترکماناں دے انہاں دونے قبیلےآں یعنی آق قونیلو تے قراقونیلوماں قدیمی رقابت چلی آندی سی، ہن چونکہ شیخ جنید اک درویش گوشہ نشین دی حیثیت توں تبدیل ہوکے شاہی خاندان دے نیڑے رشتہ دار بن چکے سن تے ریاست وحکومت انہاں دے گھر وچ داخل ہوچکی سی لہذا انہاں نے اپنے مریداں نوں جو ترک سپاہیاں دی اولاد سن ،درویشاں توں سپاہیاں دی شکل وچ تبدیل کردتا تے اک فوج ترتیب دے کر حسن طویل دے مشورے توں ازد بیل اُتے حملہ کيتاچونکہ ارد بیل دے بادشاہ نے شیخ نوں اردبیل توں خارج کيتا سی اس لئی ایہ حملہ آوری تے فوج کشی انتقاماً سمجھی گئی تے شیخ دے مریداں یا دوسرے لوکاں نوں زیادہ عجیب نہ معلوم ہوئی شیخ دا جدوں جتھے شاہ توں مقابلہ ہويا تاں شیخ نوں جو اک ناتجربہ کار سپہ سالار سی فرار ہونا پيا، اوتھے توں فرار ہوکے شیخ حاکم شیروان اُتے جا چڑھے جو جہان شاہ دا حلیف تے دوست سی، مگر جدوں شاہ شیروان دی فوج توں مقابلہ ہويا تاں شیخ نوں فیر شکست ہوئی تے ايسے افرا تفری وچ کہ شیخ اپنی جان بچا کر لے جانے دی فکر وچ سی اک تیر آکے لگیا تے شیخ نے سفر آخرت اختیار کيتا۔
شیخ جنید دے مارے جانے اُتے اس دا بیٹا حیدر جو سلطان حسن طویل دا بھانجا سی باپ دی جگہ گدّی نشین تے زہد وارشاد دے سلسلے دا پیر تسلیم کيتا گیا،حیدر ماں دی جانب توں شہزادہ تے باپ دی جانب توں درویش سی، اس وچ امارت تے طریقت دونے چیزاں جمع ہوگئياں اس دے گرد شیخ جنید توں وی زیادہ مریداں دا ہجوم ہوگیا،شیخ جنید دی وفات دے بعد امیر حسن طویل نے جتھے شاہ توں عارضی صلح کرلئی تے مرزا ابو سعید تیموری نوں قتل کرکے خراسان دا ملک اپنی حکومت وچ شام ل کرلیا، اس دے بعد ہی امیر حسن طویل نے جہان شاہ توں آذر بائیجان دا ملک وی کھو لیا تے تمام ملک ایران دا اک زبردست بادشاہ بن گیا،اس دے بعد حسن طویل شہنشاہ ایران نے اپنی بیٹی دی شادی اپنے بھانجے شیخ حیدر توں کردتی، اس طرح شیخ حیدر شاہ ایران دا ہمشیر زادہ سی ہن داماد وی بن گیا حسن طویل نے طرابزون دے عیسائی بادشاہ دی بیٹی نال شادی کيتی سی،طرابزون دی حکومت دا ذکر اُتے آچکيا اے ،اس عیسائی حکومت نوں سلطان محمد خاں ثانی فاتح قسطنطنیہ نے ۸۶۶ھ وچ فتح کرکے اپنی قلمرو وچ شام ل کرلیا سی، حسن طویل دی اس عیسائی بیوی دے پیٹ توں ایہ لڑکی پیدا ہوئی سی جس دا ناں پارسا تے بقبو دی بعض شاہ بیگم رکھیا گیا سی، ايسے دی شادی شیخ حیدر نال کيتی گئی سی،جس دے پیٹ توں شیخ حیدر دے تن بیٹے علی،ابراہیم تے اسمعیل پیدا ہوئے،حسن طویل دی زندگی وچ شیخ حیدربالکل خاموش رہیا لیکن جدوں حسن طویل فوت ہويا تے اس کابیٹا امیر یعقوب ایران دے تخت اُتے بیٹھیا تاں شیخ حیدر نے اپنےمریداں دی اک فوج تیار کيتی تے دوسرے لوکاں نوں وی اپنی فوج وچ بھرتی کرنے دے لئی ترغیب دتی تاکہ شاہ شیروان توں اپنے باپ دے خون دا بدلہ لے حسن طویل دی زندگی وچ خاموش رہنے دا سبب ایہ سی کہ شیخ جنید دے مارے جانے اُتے حسن طویل نے جس طرح جہان شاہ توں جس طرح صلح کرلئی سی ايسے طرح شاہ شیروان توں وی اس نے صلح کيتی سی تے شاہ شیروان نے ابو سعید مرزا تیموری دے قتل کرنے وچ حسن طویل دی بہت مدد کيتی سی، اس لئی حسن طویل دی زندگی تک شیروان دے بادشاہ توں اس دی صلح قائم رہی تے ايسے لئے شیخ حیدر شاہ شیروان دے خلاف کسی کاروائی اُتے آمادہ نہ ہوس دا ہن شیخ حیدر نے شیروان اُتے حملہ کيتا،شیروان وچ کئی سو سال توں اک ایرانی خاندان دی حکومت چلی آندی سی جو اپنے آپ نوں بہرام چوبین دی اولاد وچ دسدے سن شیروان دے بادشاہ دا ناں فرخ یسار سی فرخ یسار نے جدوں سنیا کہ شیخ حیدر اپنے خون دا بدلہ لینے آرہیا اے تاں اوہ وی مقابلہ اُتے مستعد ہوگیا تے ۸۹۳ھ وچ جدوں دونے لشکراں دا مقابلہ ہويا تاں شیخ حیدر وی باپ دی ہزیمت پاکر ماریا گیا،اس دی لاش نوں لوکاں نے اردبیل وچ لے جاکے دفن کردتا۔
شیخ حیدر دے بعد اس دے مریداں نے اس دے وڈے لڑکے علی نوں جو جوان ہوچکيا سی اپنا پیر بنایا تے باپ دی گدّی اُتے بٹھایا ،علی دے گرد وی مریداں دا بہت ہجوم رہنے لگا، امیر یعقوب نے جو حسن طویل دے بعد ایران دا فرماں روا سی ایہ دیکھ کے کہ علی وی اپنے باپ تے دادا کيتی طرح شروان اُتے چڑھائی کرنے دی تیاری کريں گا تے اس طرح ملک وچ خواہ مخواہ فتنہ پیدا ہوئے گا،فرخ یسار شاہ شروان توں حسن طویل دے زمانے دی صلح نوں قائم رکھنا مناسب سمجھیا تے علی تے اس دے بھائیاں نوں اسظخر دے علاقے وچ اک قلعہ دے اندر نظر بند کردتا،ایہ تِناں بھائی چار سال توں زیادہ عرصہ تک اس قلعہ وچ قید رہے،جب امیر یعقوب بیگ فرماں روائے ایران فوت ہويا تے اس دی جگہ اس دا بیٹا الوند بیگ تخت نشین ہويا تاں علی مع اپنے بھائیاں دے قید خانہ توں فرار تے اردبیل پہنچ کے مرید ین دی فراہمی وچ مصروف ہويا، الوند بیگ نے ایہ خبر سن کر تے علی نوں آمادہ بغاوت دیکھ کے اس دی تادیب تے گرفتاری دے لئی فوج بھیجی علی نے اس فوج دا مقابلہ کيتا تے باپ دادا کيتی طرح شکست کھا کر ماریا گیا۔
اس دے دونے چھوٹے بھائی ابراہیم واسمعیل لباس بدل کے اردبیل توں گیلان دی طر بھجے،ابراہیم گیلان پہنچ کے فوت ہوگیا، صرف اسمعیل جو سب توں چھوٹا تے حالے بچہ ہی سی باقی رہ گیا، الوندبیگ نے اسمعیل نوں کم عمر تے کم حوصلہ سمجھ کر اس دے حال توں کوئی تعرض نہ کيتا؛بلکہ آزاد رہنے دتا، اسمعیل دے گرد اس دے کاندان دے باوفا مرید فیر آا ٓ کر جمع ہوگئے۔ ۹۰۶ھ وچ جدوں کہ اسمعیل دی عمر چودہ سالکيتی سی اس دے مریداں دا جو ہمہ اوقات مسلح رہندے سن اس قدر ہجوم ہوگیا کہ اک نہایت زبردست تے شائستہ فوج مرتب ہوسکی،اسمعیل اپنے مریداں دی اس زبردست فوج نوں لے کے ی دا یک شیروان اُتے حملہ آور ہويا تے اتفاقاً فرخ یسار فرماں روائے شروان اس لڑائی وچ ماریا گیا،اسمعیل تے اس دے ساتھیاں دے حوصلے ہن دو چند ہوگئے اسمعیل دی اس فتح دا حال الوند بیگ نے سنیا تاں اوہ چونکہ پيا تے اس نے اسمعیل دے خطرے نوں فوراً دور کرنا ضروری سمجھ کر اپنی حاضر رکاب تھوڑی جہی فوج لے کے بلا توقف کوچ کردتا، الوند بیگ توں ایہ بہت وڈی غلطی ہوئی کہ اس نے اسمعیل دی طاقت دا صحیح اندازہ کرنے تے اپنی طاقت نوں مجتمع کرنے دے لئی مطلق توقف نئيں کيتا، اس چھیندی تے شتاب زدگی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ جدوں اسمعیل توں مقابلہ ہويا تاں الوند بیگ وی ماریا گیا، اس دے بعد قبیلہ آق قونیلو دے اک تے سردار مرادبیگ نے ہمدان دے نیڑے اسمعیل دا مقابلہ کيتا مگر اوہ وی مغلوب ہويا، انہاں پیہم فتوحات دا نتیجہ ہويا کہ تمام عراق تے ایران تے آذر بائیجان وغیرہ اسمعیل دے قبضے وچ آگئے،چار برس پہلے ۹۰۳ھ وچ جو شخص گیلان دے اندر اک خستہ حال فقیر دی زندگی بسر کردا سی، ہن صاحب گنج وادرنگ تے مالک مُلک ولشکر ہوگیا، ترکی سپاہیاں دی اولاد نے وی خوب ہی حق وفاداری ادا کيتا تے اپنے محسن صدر الدین تے د بیلی دی اولاد نوں بادشاہ ہی بنا کے چھڈیا،کس قدر حیرت تے تعجب دا مقام اے کہ جنہاں لوکاں دی مسلسل پامردی وجواں مردی نے اسمعیل بن حیدر صفوی نوں ایران دا بادشاہ بنایا انئيں کيتی اسيں قوم سلطنت عثمانیہ دا اسمعیل صفوی بلاوجہ دشمن بن گیا، اسمعیل صفوی کوچونکہ ابتداء ہی توں پیہم فتوحات حاصل ہوئیاں سن اس لئی آئندہ فتوھات تے لڑائیاں وچ ایہ شہرت بہت مفید ثابت ہوئی تے عام طور اُتے اس توں مرعوب نظر آنے لگے،جے اسمعیل صفوی سلطان سلیم ثانی دے ملک وچ اپنی خفیہ سازشاں دا جال نہ پھیلاندا تے سلطان عثمان ثانی توں صلح وصفائی رکھنا ضروری سمجھدا تاں یقیناً سلیم یورپ دی طرف متوجہ ہُندا تے اُس طویل زمانے دی مہلت جو بایزید ثانی دے عہد حکومت وچ عیسائی بادشاہاں نوں حاصل رہی ختم کرکے تمام یوروپ نوں فتح کردا ہويا اندلس تک جا پہنچکيا لیکن اسمعیل صفوی نے سلیم نوں یورپ والےآں دی طرف متوجہ نہ ہونے دتا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اس نے عیسائی سلاطین دے نال صلح دے عہد ناواں دی تجدید کرکے اس طرف توں اطمینان حاصل کيتا تے یوروپ والےآں نوں تے وی اٹھ دس سال دی مہلت مل گئی جس وچ اوہ اپنے آپ نوں خوب طاقت وربنا کے اپنی حفاظت کيتی تدابیر سوچ سکے۔
جنگ خالدران[سودھو]
اسمعیل صفوی دی جنگی تیاریاں دا حال سُن کریوم پنج شنبہ ماہ ربیع الاول ۹۲۰ھ مطابق ۲۰،اپریل ۱۵۱۴ء نوں سلطان سلیم نے مقام بنی شہر توں جتھے فوجاں جمع ہوئیاں سن مع فوج نوں چ کيتا بنی شہر دردانیال دے یورپی ساحل اُتے اک مقام دا ناں اے ،ایسیائے کوچک وچ داخل ہوکے اک ہفتہ دے بعد ۲۷،اپریل نوں سلطان سلیم دی خفیہ پولیس نے شاہ اسمعیل صفوی دے اک جاوسوس نوں گرفتار کيتا، ایہ جاسوس جدوں سلطا سلیم دی خدمت وچ پیش کيتا گیا تاں اس نے اسنوں کوئی سزا نہ دتی ؛بلکہ اک خط شاہ اسمعیل دے ناں لکھ کے اس جاسوس نوں دتا کہ ایہ خط اپنے بادشاہ دے پاس پہنچیا دو،اسی دے نال اپنا ایلیچی وی ایران دی طرف روانہ کيتا،سلطان سلیکم نے اس خط حمد ونعمت دے بعد لکھیا سی کہ
ماں سلطنت عثمانیہ دا سلطان ،بہادراں دا سردار ،بت پرستاں تے سچے مذہب دے دشمناں نوں تباہ تے برباد کرنے والا سلیم خاں بن سلطان بایزید خان بن سلطان محمد خان بن سلطان مراد خان کچھ لشکر ایران دے سردار امیر اسمعیل توں مخاطب ہوکے کہندا ہاں کہ خدائے تعالیٰ دا کلام تغیر تے سفاہت توں بری اے مگر اس وچ بے انتہا راز نيں جس نوں انسانی عقل نئيں سمجھ سکدی اس باری تعالی نے اسنیا نوں زمین اُتے خلیفہ بنا یا کیونجے انسان ہی وچ روحانی تے جسمانی قوتاں مجتمع نيں تے ا نسان ہی ایسا حیوان اے جو خدا دی صفات نوں سمجھ سکدا اے تے اس اعلیٰ خوبیاں دی وجہ توں پرستش کردا اے ،انسان نوں سوائے دین اسلام دے تے کِسے مذہب وچ سچا تے صھیح علم حاصل نئيں ہوسکدا تے آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دی پیروی واطاعت دے بغیر کامایبی دا راستہ ہتھ نئيں آسکدا ،ارے امیر اسمعیل یاد رکھ تاں ہرگز فوزو فلاح نوں نئيں پہنچ سکدا کیونجے تونے طریقہ نجات نوں چھڈ کے تے احکام شرع دی خلاف ورزی کرکے اسلام دے پاک اصولاں نوں ناپاک کردتا اے ،تونے عبادت گاہاں نوں مسمار کردتا،ناجائز تے خلاف شرع تدبیراں توں تونے مشرق وچ تخت حکومت حاصل کيتا،تو صرف مر تے حیلےآں توں اس مرتبہ نوں پہنچیا اے تاں نہایت ذلیل حالت توں اس جاہ وحشمت تک پہنچیا اے تاں نے مسلماناں اُتے بے رحمی تے طلم دے دروازے کھول دتے تاں نہ صرف جھوٹھا بے رحم تے مرتد اے ؛بلکہ بے انصاف بدعتی تے کلام الہی دی بے عزتی کرنے والا اے تونے کلام الہی وچ ناجائز تاویل نوں دخل دے کے اسلام وچ نفاق تے تفرقہ ڈالیا ، تونے ریاکاری دے پردہ وچ ہر طرف فتنہ تے فساد تے مصیبت دے بیچ بودئیے تے بے دینی دا علم بلند کردتا اے، تاں نے نفس امارہ توں مغلوب ہوکے بہت وڈی زیادتیاں تے معیوب گلاں کيتیاں نيں تے سچے خلفاء یعنی حضرت ابوبکر صدیقؓ ،حضرت عمر فاروقؓ تے عثمان غنیؓ اُتے تبرا کہنے دی تونے سب نوں اجازت دے رکھی اے ،ساڈے علماء دین نے تیرے قتل دا فتویٰ دے دتا اے کیونجے تاں کفریہ کلمات تے کفریہ حرکات دا مرتکب اے ،علماء دین نے ایہ وی فتویٰ دتا اے کہ ہر مسلمان کافرض اے کہ حفاظت مذہب دے لئی مستعد ہوئے تے تجھ وچ تے تیرے معتقدین وچ جونا پاکی اے اوہ نیست ونابود کردتی جائے،علمائے دین دے اس ارشاد اُتے جو عین قرآن دے مطابق اے ہور اس خیال توں کہ دین اسلام نوں تقویت ہوئے تے انہاں ملکاں تے انہاں لوکاں نوں جو تیرے ہتھوں توں نالاں نيں کس طرح رہائی ملے،اساں ایہ ارادہ کرلیا اے کہ لباس شاہانہ نوں اتار کرزرہ بکتر پہن لاں تے اپنے جھنڈے نوں جو اج تک ہمیشہ فتح یاب رہیا اے ،میدانِ جنگ وچ نصب کرداں تے انتقام لینے والی تلوار نوں غیظ وغضب دے میان توں نکالاں تے انہاں سپاہیاں نوں لے کے جنہاں دی تلواراں زخم کاری لگاندی تے جنہاں دے نیزے اعداء دے جگر نوں توڑ کر پار نکل جاندے نيں تجھ اُتے حملہ آور ہاں اساں آبنائے نوں عبور کرلیا اے تے مید کامل اے کہ خدائے تعالیٰ دی دستگیری توں تیرے ظلم تے فساد نوں بہت جلد فرو کردین گے تے فخر ورعونت دی بوجو تیرے دماغ وچ سمائی اے تے جس دے سبب توں تاں آورارگیاں وچ مبتلا تے کبائر دا مرتکب ہويا اے کڈ باہر کرن گے تیری خوف زدہ رعایا نوں تیرے ظلم توں بچاواں گے تے تیرے برپا کيتے ہوئے فتنہ تے فساد دے بگلاں وچ تینوں برباد کردین گے،مگر باوجود اس دے چونک اسيں لوک احکام شرع دے پابند نيں،ا س لئے اساں ضروری سمجھیا کہ لڑائی دے شروع ہونے توں پہلے تیرے سامنے قرآن مجید رکھن تے سچا دین قبول کرنے دی تینوں نصیحت کرن اس لئی اسيں ایہ خط تینوں تحریر کررہے نيں، برائی توں بچنے دا سب توں اعلیٰ طریقہ ایہ اے کہ آدمی اپنے اعمال دا خود محاصبہ کرکے صدق دل توں تائب ہوئے تے آئندہ دے لئی اپنی بد اعمالیاں ترک کردئے، ہور جوملک تونے ساڈی سلطنت توں کڈ کے اپنی سلطنت وچ ملیا لیا اے اس توں دست بردار ہوکے ساڈے صوبہ داراں نوں اس اُتے قبضہ دلادے،جے تینوں اپنی حفاظت تے اپنا آرام منظور اے تاں انہاں احکام نوں تعمیل کرنے وچ ہرگز تاخیر نہ کر لیکن جے توشام ت اعمال دی وجہ توں اپنے باپ دادا کيتی طرح انہاں بد افعال تے غل طریقہ نوں نہ چھڈے گا تے اپنی بہادری تے قوت دے گھمنڈ وچ شیوۂ ظلم وناانصافی نوں ترک نہ کريں گا تاں دیکھ لینا تھوڑے دناں وچ تمام میدان ساڈے خیمےآں توں پٹ جاواں گے تے اسيں اپنی شجاعت دے عجیب وغریب تماشے تینوں دکھاواں گے،اس وقت دنیا دیکھ لے گی کہ خدائے تعالی جو سب توں وڈا منصف اے کيتا فیصلہ صادر فرماندا اے، والسلام علی من اتبع الھدی۔
جداں کہ سلطان سلیم دے اس خط وچ اشارہ موجود اے ،شاہ اسمعیل نے ایہ وی سخت نامعقول حرکتکيتی سی کہ اپنی رعایا دے تمام سُنی لوکاں دے مقبرے تے مسجداں مسمار کراکر سنیاں نوں حد توں زیادہ ذلیل تے تنگ کررکھیا سی خود اسمعیل دے باپ دادا شیعہ نہ سن ؛بلکہ اوہ عثمانیاں دی طرح سنت جماعت طریقہ اُتے عامل تے صوفی لوک سن ،شیخ جنید دے زمانہ توں جدوں کہ جنگی دا روائیاں دا سلسلہ اس خاندان نے شروع کيتا تاں لوکاں نوں محبت اہل بیت دی ترغیب دینی شروع دی کیونجے اس طرح انہاں نوں کامیابی دی زیادہ توقع سی، ایتھے تک کہ رفتہ رفتہ اوہ بہت جلد ايسے شیعہ مسلک اُتے سیایس اغراض دی وجہ توں قائم ہوگئے جو انہاں توں پہلے شیعاں نے اپنا دستور العمل بنایا سی، اسمعیل صفوی نے اس معاملے وچ سب توں زیادہ غلو اختیار کيتا تے بادشاہ ہوکے اپنی تمام قلم اوتھے شیعہ مذہب دی اشاعت شروع کردتی چونکہ ایرانیاں وچ پہلے توں اس مذہب دے قبول کرنے دا مادہ موجود سی اس نے اسنوں وڈی کامیابی ہوئی جنہاں راسخ العقیدہ مسلماناں نے شیعیت توں النکار کیہ انہاں اُتے مصائب دے پہاڑ توڑدتے گئے تے نال ہی ایہ اشاعتی کم قلمروعثمانی وچ وی شروع کردتا،سلطان بایزید نے تاں کوئی انتظام نہ کيتا لیکن سلطان سلیم نے اس طرف فوری توجہ مبذولکرکے اس فتنہ دا استیصال کردتا جس دا ذکر اُتے آچکيا اے ،سلطان سلیم عثمانی نے مذخورہ خط دے نال اپنا اک ایلچی وی بھیجیا تے اسنوں سمجھیا دتا کہ جے شاہ اسمعیل راہ راست اُتے آجائے تے ساڈی گلاں نوں مان لے تاں اس توں کہیا جائے کہ اوہ شہزادہ مراد نوں جو اس دے پاس پناہ گزيں اے ساڈے پاس بھیج دے اسمعیل صفوی نے اس خط نوں پڑھ کر سلطان سلیم دے ایلیچی نوں فوراً شہزادہ مراد دے سپرد کردتا تے اس نے اسمعیل صفوی دے اشارے دے موافق اس ایلیچی نوں ٹکڑے ٹکڑے کر ڈالیا، ایہ حرکت اسمعیل صفوی دی بہت ظالمانہ تے مراسم شاہانہ دے خلاف سی،فیر اسمعیل نے سلطان سلیم دے خط دا جواب لکھکر اس دے پاس روانہ کيتا اس خط وچ اسمعیل صفوی نے لکھیا کہ:
‘‘ماں نئيں سمجھ سکیا کہ آپ اس قدر ناخوش تے برافروختہ کیوں وچ ایسا معلوم ہُندا اے کہ افیمکے نشے وچ ایہ خط لکھیا گیا اے ،آپ نوں جے لڑنا ہی منظور اے تاں وچ وی ہر طرح سےتیار ہاں،جو کچھ خدا دی مرضی اے اس دا بہت جلد ظہور ہوجائے گا تے جدوں میدان وچ مقابلہ ہوئے گا تب آپ نوں قدر وعافیت معلوم ہوئے گی۔’’
اس خط دے نال اسمعیل صفوی نے افیون دا اک ڈبہ بطور تحفہ سلطان سلیم دے پاس بھیجیا جس توں مقصود ایہ سی کہ تسيں افیون کھانے دے عادی ہوئے تے ايسے دی نشے وچ ایسی بہکی بہدیاں گلاں کردے ہولہذا افیون دے تحفے نوں بہت پسند کرو گے سلطان سلیم اس خط تے افیون نوں دیکھ کے بہت غیظ وغضب وچ آیا تے اپنے ایلیچی دے قصاص وچ اس نے اسمعیل صفوی دے ایلیچی نوں قتل کرادتا تے اپنے لشکر دا خوب بندوبست کرکے تبریز دی جانب (جو اسمعیل صفوی دا دارالسلطنت سی) روانہ ہويا، شہر سیواس وچ پہنچ کے سلیم نے اپنی فوج دی موجودات لی تاں ايسے ہزار سوار تے چالیس ہزار پیدل سن، اس نے سواس توں قیصر ایہ تک چالیس ہزار پیدلاں نوں تقسیم کرکے ہر منزل اُتے اک مناسب تعداد متعین کردتی تے حکم دتا کہ جدوں سلطانی لشکر قیصر ایہ توں اک منزل اگے ودھے تاں ہر منزل دی متعینہ فوج اک اک منزل اگے ودھ جائے تے سب توں پچھلا دستہ جو سیواس وچ متعین اے سیواسنوں چھوڑکر اگلی منزل وچ پہنچ جائ، ایہ انتظام اس نے اس لئی کيتا کہ سامانِ رسد دے پہنچنے وچ آسانی رہے لیکن جاں ہی سلطان سلیم اپنی حدودِ سلطنت توں نکلکر ایرانی قلمرو وچ داخل ہويا اس نے دیکھیا کہ اسمعیل صفوی دے حکم توں ایرانیاں نے تمام علاقے نوں ویران تے کھیتاں نوں برباد کردتا اے ،اسمعیل صفوی نے وڈے اہتمام تے انتظام دے نال اپنے علاقے نوں ویران کرانا شروع کردتا سی تاکہ عثمانی لشکر نوں گھاہ دا اک تن دا تے غلہ دا اک دانہ نہ مل سکے،سبز درختاں تے ہر قسم دی نباتات نوں جلیا کے خا ک سیاہ بنادینے دے کم اُتے اس نے بہت وڈی فوج متعین کردتی سی، اس فوج دا ایہی کم سی کہ عثمانی لشکر کے اگے اگے ملک نوں برباد تے خاک سیاہ بناندی جائے، پہلے توں انہاں علاقےآں وچ اشتہار دیدتا گیا سی کہ تمام باشندے اپنے اپنے سامان نوں جو اٹھاسکدے نيں اٹھاکر تے باقی نوں اگ لگیا کر اندرون ملک دی طرف چلے جاواں ورنہ شاہی فوج انہاں نوں زبردستی جلا وطن کردے گی تے انہاں دی تمام املاک وسامان نوں جلاڈالے گیا،اسمعیل صفوی دے اس انتظام واہتمام دا اثر ایہ ہويا کہ مملکت ایران دی حدود وچ داخل ہُندے ہی سلطان سلیم عثمانی نوں مشکلات دا مقابلہ کرنا پيا، اگرچہ سلطان سلیم عثمانی نے پہلے ہی توں ایہ وی انتظام کرلیا سی کہ طرابزون دے بندرگاہ اُتے قسطنطنیہ تے یورپی صوبےآں توں سامانِ رسد دے جہاز آندے رہیاں تے اوتھے توں خچراں تے اونٹھاں اُتے لاد لاد کر لشکرِ سلطانی وچ سامانِ رسد دے پہنچنے دا انتظام رہے،اس کم دے لئی اس نے پنج ہزار سپاہی تے بوہت سارے اونٹھ تے خچر مقرر کردتے سن مگر فیر پھی جس علاقے وچ اسنوں سفر کرنا پڑرہیا سی اس علاقے توں کسی چیز دا وی دستیاب نہ ہونا بے حد موجب تکلیف سی شاہ اسمعیل صفوی خود وی فوج لے کے اپنے صوبےآں دی اس مکمل بربادی وچ مصروف سی، تے پِچھے ہٹتا چلا جاندا سی سلیم عثمانی نوں توقع سی کہ اسمعیل صفوی اپنے ملک دی سرحد اُتے سدِّ راہ ہوئے گا لیکن اس نے ایہ تدبیر سوچی سی کہ سلیم عثمانی خود ہی اِنّے وڈے لشکر نوں دور تک نہ لاسکے گا تے تنگ آکے پِچھے ہٹ جائے گا، اسمعیل صفوی دا ایہ منصوبہ بلا نتیجہ نہ رہیا سلطان دی فوج نے اگے ودھنے توں انکار کيتا تے سردارانِ لشکر نے سلطان نوں رائے دتی کہ اسمعیل صفوی چونکہ مقابلہ اُتے نئيں آندا تے پِچھے بھاگتا جاندا اے لہذا ہن سانوں وی واپس ہوجانا چاہیدا مگر سلطان سلیکم نے اس گل نوں ناپسند کيتا تے اگے ہی بڑھدا گیا،اس حالت وچ سلطان نے فوج دے لئی ضروریات مہیا کرنے تے رسد رسانی دے انتظام دی طرف توجہ مبذول رکھنے وچ وڈی قابلیت دا اظہار کيتا سلطان دیار بکر ہُندا ہويا آذر بائیجان دے علاقے وچ داخل ہويا، اک منزل اُتے سلطان دے سپہ سالار ہمدان پاشا نوں جو سلطان دا بچپنے دا دوست تے اسيں سبق وی سی دوسرے سرداراں نے ترغیب دتی کہ آپ سلطان نوں واپس ہونے اُتے آمادہ کرداں،ہمدان پاشاہ نے سلطان دی خدمت وچ حاضر ہوکے کہیا کہ آپ اس حملہ آوری وچ اپنی فوج نوں ناراض نہ کرن تے موجودہ حالات اس دے متقاضی نيں کہ ہن واپس چلياں سلطان سلیم نے ایہ سندے ہی ہمدان پاشا دی گردن اڑادی تے کسی نوں چون تے چرا دی جرأت نہ ہوئی،آخر اک منزل اُتے جان نثاری فوج نے جو سب توں زیادہ جری تے باحوصلہ سمجھی جاندی سی متفقہ آواز بلند دی کہ اسيں ہن ہرگز اگے قدم نہ بڑھاواں گے تے ایتھے توں واپس ہونا چاہندے نيں،سلطان سلیم نے جدوں دیکھیا کہ ساری دی ساری فوج سرکشی اُتے آمادہ اے تاں اوہ اگلے دن صبح نوں گھوڑے اُتے سوار ہوکے جان نثاری فوج دے درمیان آکھڑا ہويا تے تمام فوج نوں اپنے گرد جمع کرکے اک تقریر دی کہ:
ماں اس لئی ایتھے نئيں آیا ہاں کہ ناکام واپس جاواں جو لوک بہادر نيں تے اپنی شرافت دی وجہ توں بزدلی ونامردی دے عیب نوں اپنے لئے گو ارا نئيں کردے تے تیر وشمشیر دے زخماں توں نئيں ڈردے اوہ یقیناً میرا نال دین گے لیکن جو لوک نا مرد نيں تے اپنی جان نوں اپنی عزت توں زیادہ قیمتی سمجھدے نيں تے اپنے گھراں نوں واپس ہونا چاہندے نيں تے صعوبات دے برداشت کرنے دی ہمت نئيں رکھدے میری طرف توں انہاں نوں اجازت اے کہ اوہ ايسے وقت بہادراں تے جواں مرداں دی صفاں توں جدا ہوجاواں تے اپنے گھراں نوں واپس چلے جاواں،جے تسيں وچوں اک شخص نے وی میرا نال نہ دتا تے تسيں سب دے سب ہی نامرداں وچ شام ل ہوگئے تاں تنہا اگے بڑھاں گا تے بغیر معرکۂ قتال وجدال گرم کيتے ہوئے ہرگز واپس نہ ہواں گا۔
یہ کہہ کے سلطان سلیم نے حکم دتا کہ نامرد لوک ساڈا نال چھوڑداں تے جو بہادر وغیرت مند نيں اوہ ايسے وقت کوچ اُتے آمادہ ہوجاواں؛چنانچہ فوراً تمام فوج اوتھے توں سلطان دے نال چل پئی تے اک شخص وی ایسا نہ نکلیا جو اوتھے توں واپس ہونے دی جرأت کردا سلطان دی اس ہمت مردانہ دی برکت سی کہ اگلی منزل اُتے فوج جاکے مقیم ہوئی تاں گرجستان یعنی کاکیشیا دے اک عیسائی سردار دی طرف توں بافراط سامان رسد سلطانی فوج دے لئی پہنچیا جو سلطان دی خوشنودی مزاج دے لئی بطور مہمان نوازی بھجوایا گیا سی، اب اسمعیل صفوی دا دار السلطنت تبریز کچھ زیادہ دورنہ رہیا سی، سلطان سلیم کوچ تے مقام کردا ہويا وادیٔ خالدران وچ پہنچیا تے اس وادی دے مغربی جانب دے اک ٹیلہ اُتے چڑھا تاں سامنے میدان وچ اسنوں ایرانی فوج نظر آئی جس نوں دیکھ کے اوہ بہت ہی خوش ہويا، ہن تک دوران سفر وچ سلطان سلیم نظم ونثر دے کئی خطوط اسمعیل صفوی دے ناں بھیج چکيا سی جنہاں وچوں ہر اک خط وچ اس نے کوشش کيتی سی کہ اسمعیل صفوی نوں غیرت دلیا کے مقابلہ اُتے آنے دی ترغیب دے ،سلطان سلیم شاہ صفوی دے مقابلہ اُتے نہ آنے توں بہت ہی افسردہ خاطر تے رنجیدہ سی تے ايسے لئے اوہ جلد جلد منزلاں طے کردا ہويا بڑھدا چلا جاندا سی کہ اسمعیل صفوی نوں اس دے دارالسلطنت وچ پہنچ کے للکار ے،اسمعیل صفوی جے اپنے دارسلطنت نوں وی چھڈ کے پِچھے ہٹ جاندا تاں ممکن سی کہ اس دا منصوبہ کار گرثابت ہوجاندا تے سلطان سلیکم تبریز توں اگے نہ بڑھدا لیکن اوہ سلطان سلیکم دی پیش قدمی نوں اس توں زیادہ برداشت نہ کرس دا ،وادیٔ خالدان تبریز توں ویہہ نوں س دے فاصلے اُتے سی تے اسمعیل صفوی نے مقابلہ دے ايسے مقام نوں سب توں زیادہ موزاں مقام سمجھیا سی، اسمعیل صفوی دی فوج سلطان سلیم دی فوج دے برابر ہی سی مگر اس فرق نوں نظر انداز نہ کرنا چاہیدا کہ سلطان سلیم دی فوج پیہم وڈی وڈی کڑی منزلاں بے کردی ہوئی پہنچی وی تے بہت ہی تھکی ہاری ہوئی سی لیکن اسمعیل صفوی دی فوج خوب تازہ دم تے ہرطرح ہر قسم دے سامان توں آراستہ وپیراستہ سی،اسمعیل صفوی تے اس دی فوج نوں کاملِ یقین سی کہ اسيں سلیم عثمانی تے اس دی فوج نوں ضرور شکست فاش دین گے، اسمعیل صفوی نے مقابلہ کرنے وچ جو دیر تے توقف کیہ اوہ اس دی نہایت ہی زبردست سپاہیانہ چال سی تے اس دی تجربہ کاری نے عثمانی لشکر نوں صعوبات سفر توں کمزور وستوہ کرکے ایداں دے مقام اُتے لاڈالیا سی جتھے اوہ تمام وکمال برباد ہونے دے لئی گویا صفوی لشکر یاموت دے منہ وچ پہنچ چکيا سی، اس موقع اُتے پہنچ کے سلطان سلیم دا فرض سی کہ اوہ اپنے لشکر نوں گھٹ توں گھٹ اک دن یا چند ہی گھینٹے آرام دینے دی کوشش کردا تے سستانے دا موقع دیندا،لیکن اوہ چونکہ تمام سفر وچ اس گل کيتی دعاواں منگدا ہويا آیا سی کہ کسی طرح اسمعیل صفوی مقابلہ اُتے آجائے لہذا خالد ران دے میدان وچ اسمعیل صفوی تے اس دے لشکر نوں سامنے دیکھ کے اوہ تامل نہ کرسکدا سی، اُدھر اسمعیل صفوی نوں اپنے جاسوساں دے ذریعہ پہلے توں معلوم سی کہ عثمانی لشکر سامنے توں نمودار ہونے والا اے لہذا اوہ پہلے ہی توں حملہ آوری اُتے مستعد تے اپنے میمنہ تے میسرہ نوں درست کرچکيا سی تے اس گل اُتے مستعد سی کہ عثمان لشکر نوں جو تھ دا ہويا آرہیا اے آرام کرنے دا موقع نہ دتا جائے ،اسمعیل صفوی نوں ایہ معلوم ہوچکيا سی کہ سلطان سلیکم دے نال اک ہل دا توپ خانہ وی اے ،اسنوں سلطانی فوج دی تعداد تے ہر حصہ فوج دی حالت توں بخوبی آگاہی حاصل سی،شاہ صفوی نے اپنے اسیّ ہزار سواراں دے دو حسے کيتے،اک حصہ تاں اپنی ماتحتی وچ رکھیا تے دوسرا حصہ اپنے سپہ سالار ابو علی دے سپرد کيتا تے ایہ قرار دتا کہ عثمانی فوج جس وقت لڑائی شروع کرے تاں ایرانی فوج دے سامنے دی صف مصروف جنگ ہوئے تے ایہ دونے حصے جو چالیس چالیس ہزار سواراں اُتے مشتمل سن داہنے کھبے جانب کترا کر تے گھوم کر عثمانی فوج دے عقب وچ پہنچ جاواں تے پِچھے توں حملہ کرکے ترکاں دا قافیہ تنگ کرداں،ادھر سلطان سلیم نے ایرانی فوج نوں سامنے مستعد دیکھدے ہی ایشیائے کوچک دی تمام فوج اپنے سپہ سالار سنان پاشا دے سپرد دی تے یورپی علاقے دی فوج حسین پاشا نوں ددی،سنان پاشا نوں میمنہ اُتے تے حسین پاشا نوں میسرہ اُتے رکھیا،خود اپنے جان نثار دستہ نوں لے کے قلب وچ قائم ہويا تے اگے جاگیرداراں تے رضا کاراں دے غول نوں بطور ہر اول ودھایا، توپ خانہ اک مناسب موقع اُتے نصب کردتا گیا،اسمعیل صفوی کوچونکہ توپ خانہ دا حال معلوم سی تے اوہ جاندا سی کہ لڑائی شروع ہونے دے بعد توپاں دا رخ جلد نئيں بدلا جاسکے گا،لہذا اس نے ترکاں دی توپاں نوں بیکار کرنے دے لئی ہی اپنے ايسے ہزار سواراں توں اوہ کاملینا چاہیا سی جس دا اُتے ذکر ہويا اسمعیل صفوی دی ایہ تدبیر جنگ وڈی عاقلانہ تے قابل تعریف سی؛چنانچہ طرفین توں فوجاں بڑھاں تے معرکہ کارزار دے گرم ہُندے ہی اسمعیل صفوی نے اپنے چالیس ہزار سوار لے کے عثمانیہ لشکر کے میمنہ دی سمت نوں کتراتے تے گھمدے ہوئے حملہ کيتا، دوسری طرف ابو علی نے اپنے چالیس ہزار سواراں توں ترکی لشکر کے میسرہ دا ارادہ کيتا، لڑیائے دے شروع ہُندے ہی عثمانیہ لشکر توں تکبیر دی آوازاں بلند سن تے ایرانی لشکر توں ‘‘شاہ شاہ’’ دی آوازاں آرہیاں سن یعنی ایرانیاں دا نعرۂ جنگ اپنے بادشاہ اسمعیل صفوی دا ناں لینا سی تے عثمانی لشکر دا نعرہ جنگ اللہ اکبر دے سوا تے کچھ نہ سی، دونے لشکراں دی انہاں آوازاں نے صاف طور اُتے بتادتا سی کہ انہاں وچ کون موحد اے تے کون مشرک ،بہرحال اسمعیل صفوی توپاں دی زد توں صاف بچ کر اپنے ارادے وچ کامیاب ہويا یعنی اس نے حسین پاشا دی فوج دے عقب توں پہنچ کے سخت حملہ کيتا تے یورپی دستےآں دے اکثر سردار تے سپاہی اس معرکۂ عظیم وچ مارے گئے دوسری طرف ابو علی نے سنان پاشا دی فوج اُتے حملہ آور ہونے دی کوشش کيتی لیکن ابو علی اپنے منصوبے وچ پورے طور اُتے کامیاب نہ ہوس دا ؛بلکہ اس دی فوج دا اک حصہ توپ خانہ دی زد وچ آگیا تے ابو علی ماریا گیا، سنان پاشا نے بآسانی ابو علی دی فوج نوں مغلوب کرلیا،لیکن حسین پاشا دی حالت بہت نازک ہوگئی کیونجے اس طرف ایرانی بہت چیرہ دستی دکھارہے سن ،سلطان سلیم وڈی احتیاط دے نال میدان دا نگراں سی، اس نے اس گل کيتی کوشش نئيں کيتی کہ اوہ سلطان بایزید یلدرم دی طرح اپنے سپہ سالاری دے منصب نوں فراموش کرکے اک شمشیر زن سپاہی دی حالت وچ تبدیل ہوجائے،جب سلطان سلیم نوں ایہ یقین ہوگیا کہ سنان پاشا نوں کسی امداد دی ضرورت نئيں اے ؛بلکہ اوہ اپنے حریف نوں مغلوب کرچکيا اے تاں اپنے رکابی دستہ نوں لے کے فوراً حسین پاشا دی مدد نوں پہنچیا تے اک ایسا زبردست تے رستمانہ حملہ کيتا کہ ایرانیاں دے پیر اکھڑ گئے،اسمعیل صفوی نے فرار دی عار گوارا کيتی۔
اسمعیل نوں عثمانی سپاہی گرفتار ہی کرچکے سن کہ اسمعیل دے اک ہمراہی مرزا سلطان علی نے کہیا کہ وچ شاہ اسمعیل ہاں عثمانی سپاہی اس دی طرف متوجہ ہوگئے تے اسمعیل صفوی نوں بھج کر جان بچانے کاموقعہ مل گیا تمام میدان ایرانیاں توں خالی ہوگیا تے سلطان سلیم نوں فتح مبین حاصل ہوئی،سلطان نے اگے ودھ کے اسمعیل صفوی دے لشکر گاہ اُتے قبضہ کيتا تاں معلوم ہويا کہ اسمعیل اس سراسمیگی دے نال فرار ہويا اے کہ اپنا سفری خزانہ تے اپنی پیاری بیوی وی اپنے خیمہ ہی وچ چھڈ گیا اے سلطان سلیم نے عورتاں تے بچےآں نوں قید تے حراست وچ رکھ دے خبگی قیدیاں نوں قتل کردتا تے میدانِ جنگ دا معائنہ کرنے توں معلوم ہويا کہ اس لڑائی وچ چودہ عثمانی تے چودہ ہی ایرانی صاحب علم سپہ سالار مارے گئے،سلیم نوں اپنے سرداراں دے مارے جانے دا سخت ملال ہويا تے اس نے وڈی عزت دے نال انہاں دی تجہیز وتکفین توں فراغت پاکر تبریز دا ارادہ کيتا،ایہ لڑائی مقام خالدران وچ ۲۳ اگسٹ ۱۵۱۴ء مطابق ۲۰ ماہ رجب ۹۲۰ھ نوں ہوئی،اس لڑائی توں تیرہ دن دے بعد سلطان سلیم تبریز دارالسلطنت ایران وچ داخل ہويا، اسمعیل صفوی خالدران توں بھج کر تبریز وچ پہنچیا سی لیکن جدوں اسنوں ایہ معلوم ہويا کہ سلطان سلیم تبریز دی طرف آرہیا اے تاں اوہ تبریز توں خراسان دی طرف بھج گیا تے اپنی سلطنت دے مشرقی حصہ اُتے اپنا قبضہ قائم رکھیا،سلطان نے تبریز وچ اٹھ روز قیام کيتا اس دے بعد قرہ باغ دی طرف ودھیا،جب سلطان تبریز وچ مقیم سی تاں اس دے پاس مرزا بدیع الزماں جو تیموری نسل دا شہزادہ سی ملنے آیا،سلطان نے اس دی بہت عزت وتکریم دی سلطان سلیم دا ارادہ سی کہ قرہ باغ توں اگے ودھ کے آذر بائیجان ہی دے میداناں وچ موسم سرما بسر کرے تے موسم بہار دے شروع ہونے اُتے مشرقی ملکاں دی فتوحات دے لئی ودھے لیکن اس دی فوج نے ہن فیر سرکشی اُتے آمادگی ظاہر کیتی تے سلطان نوں مجبور کيتا کہ وطن دی طرف واپس ہوئے ایہ واپسی سلطان دی ایسی ہی سی ورگی کہ سکندر دی واپسی دریائے ستلج دے کنارے توں مجبورا ہوئی سی،سکندر نوں وی اس دی فوج ہی نے واپس ہونے اُتے مجبور کردتا سی، سلطان سلیم قرہ باغ توں واپس تاں ہويا مگر اوہ سیدھا قسطنطنیہ نئيں چلا گیا ؛بلکہ اس نے واپس ہوکے ایشائے کوچک دے شہر اماسیہ وچ مقام کیہ تے ایتھے موسم سرما بسر کرکے موسم بہار دے شروع ہونے اُتے فیر فوج کشی کرکے آرمینیا وجارجیہ تے کوہِ قاف دا علاقہ فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شام ل کيتا، آذر بائیجان دا صوبہ پہلےہی اس دے قبضہ وچ آچکيا سی ہن اس دے بعد سلطان دا ارادہ سی کہ کردستان تے عراق یعنی دو آبہ دجلہ تے فرات نوں وی فتح کرکے اپنی حکومت وچ شام ل کرے جس اُتے ہن تک اسمعیل صفوی دا اقتدار باقی سی، لیکن سلطان دے پاس قسطنطنیہ توں خبر پہنچی کہ اوتھے دی فوج سرکشی اُتے آمادہ اے تے قسطنطنیہ دے وایسرائے دے نال گستاخی توں پیش آئی اے ،اس لئی اسکو مجبوراً اپنے دارالسلطنت قسطنطنیہ دی طرف متوجہ ہونا پيا،لیکن اس طرف جنگی کاروائیاں تے فتوحات دا سلسلہ جاری رکھنے دے لئی اس نے تجربہ دا ر سردار مامور کيتے جنہاں نے چند ہی روز دے بعد کردستان ،عراق تے ساحل خلیج فارس تک دے تمام صوبے فتح کرکے سلطنتِ عثمانیہ وچ شام ل کردتے تے اسمعیل صفوی دی قریباً ادھی سلطنت،عثمانیہ سلطنت وچ شام ل ہوگئی، اسمعیل صفوی نے بار بار پیر مارے لیکن عثمانیہ سرداراں توں ہمیشہ شکست کھادی
سلطان سلیم فتح خالد ران دے بعد جدوں تبریز وچ داخل ہويا تاں اس نے تبریز توں جو سب توں وڈا فائدہ حاصل کیہ اوہ ایہ سی اوتھے دے اک ہزار معماراں تے کاریگراں نوں بیش قرار روزینے تے جاگیراں دے کے قسطنطنیہ وچ آباد ہونے دے لئی بھیج دتا،اس زمانے وچ تبریز دے معمار ساری دنیا وچ مشہور تے اپنے فن وچ بے نظیر سمجھےجاندے سن ،سلطان نے انہاں لوکاں نوں قسطنطنیہ بھیج کر قسطنطنیہ دی اک وڈی واہم ضرورت نوں پورا کردتا،شاہ اسمعیل صفوی نے اس شکست دے بعد کئی مرتبہ سلطان سلیم دے پاس صلح کيتی درخواستاں بھیجاں تے بہت کوششش دی کہ کسی طرح سلطان سلیم اس دی طرف توں مطمئن ہوئے لیکن سلطان نوں اسمعیل صفوی توں ایسی نفرت سی کہ اس نے اس طرف مطلق التفات نہ کيتا تے حالت جنگ نوں اس دے نال قائم رکھنا ہی مناسب سمجھیا،جے اس دے بعد سلطان سلیم نوں شام تے مصر دی طرف متوجہ ہونے دا موقعہ نہ ملدا تاں اوہ ضرور اک مرتبہ فیر ایران اُتے فوج کشی کرکے اسمعیل صفوی توں بقیہ ملک وی کھو لیندا تے ترکستان تک فتح تے فیروزی دے نال چلا جاندا مگر اس دے بعد سلیم نوں خود ایران دی طرف آنے دا موقعہ نئيں ملیا تے اس دے سرداراں نے مفتوحہ ملک نوں اپنے قبضے توں نئيں نکلنے دتا، اس حملہ تے اس لڑائی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مشرق دی جانب سلطنتِ عثمانیہ دی حدود بہت وسیع ہوگئياں تے نہایت زرخیز تے سیر حاصل صوبےآں دا وادھا ہويا تے آئندہ دے لئی مشرق دی جانب توں کسی حملہ دا خطرہ باقی نہ رہیا، ايسے سلسلہ وچ ایہ گل وی بیان کردینے دے قابل اے کہ اسمعیل صفوی دی چہیندی بیوی جدوں سلطان سلیم دے قبضے وچ آگئی تاں شاہ اسمعیل نے سلطان سلیم دے پاس اپنے ایلیچی بھیجے کہ میری بیوی نوں میرے پاس بھیج دو،ایہ اوہ زمانہ سی کہ شاہ سلیم ایشیائے کوچک دے شہر اماسیہ وچ قرہ باغ توں آکے مقیم تے موسم سرما دا زمانہ بسر کررہیا سی، سلطان سلیم توں ایہی توقع سی کہ اوہ شاہ صفوی دی بیوی نوں اس دے پاس بھیج دے گا لیکن سلطان چونکہ شاہ صفوی نوں مرتد تے بے دین خیال کردا سی تے اس دے اعمال ناشائستہ دی وجہ توں بہت ناراض تھالہذا سلطان نے اس دے نال کسی قسم دی مروت دا برتاؤ کرنا نئيں چاہیا، ہن تک شاہِ صفوی دی بیوی عزت واحترام دے نال نظر بند سی،سلطان نے اس دے بھیجنے توں صاف انکار کردتا تے جنگ خالدران توں پنج دھ مہینے دے بعد شاہ اسمعیل دی بیگم دا نکاح اپنے اک سپاہی جعفر چلپی دے نال کردتا، اسمعیل صفوی نوں ایہ سن کر کہ اس دی بیوی اک ترک سپاہی دی بیوی بن دے اس دے گھر وچ مسرت تے شادامانی دے نال زندگی بسر کررہی اے سخت صدمہ ہويا تے جدوں تک زندہ رہیا ايسے حست تے حزن وملال وچ مبتلا رہیا۔
فتح مصر وشام[سودھو]
خاندان ایوبیہ دے ستويں بادشاہ ملک الصالح نے مصر وچ مملوکی فوج قائم کيتی سی، جس نوں غلاماں دی فوج کہنا چاہیدا، بہت جلد انہاں غلاماں نے مصر دے تخت اُتے قبضہ کرلیا،اسی زمانہ دے نیڑے ہندوستان وچ وی غلاماں دا خاندان فرماں روا سی، لیکن ایتھے ہندوستان وچ غلاماں دے خاندان دے صرف دو بادشاہ غلام سن باقی انہاں نوں غلاماں دی اولاد نسلاً بعد نسل تخت نشین ہُندا رہیا،مصر وچ اس دے خلاف ایہ دستور قائم ہويا سی کہ اک فرماں روا دے فوت ہونے اُتے غلاماں ہی وچوں کسی نوں منتخب کرکے تختِ حکومت اُتے بٹھا یا جائے مصر دے ایہ غلام بادشاہ مملوکی کہلاندے سن، سلطان سلیم دے زمانہ تک انہاں دی سلطنت مصر وچ قائم سی تے انہاں نوں سلاطین مصر دی حفاظت وچ عباسی خلفا مصر دے اندر رہندے سن ،مصر دی مملوکی سلطنت وی وڈی معزز تے شاندار سلطنت سی، انہاں مملوکیوں نے عالم اسلام دی دو سب توں وڈی تے اہم خدمات انجام دتیاں سن،اک تاں انہاں نے فلسطین وشام نوں اسلام دے حملےآں توں بچایا تے ہمیشہ دے لئی صلیبی چڑھائیاں دا استیصال کردتا،دوسرے انہاں نے مغلاں دے سیلاب عظیم نوں اگے ودھنے توں روک دتا تے چنگیز وہلاکو وغیرہ دی فوجاں نوں شکست دے دے کے بھگادتا عجیب گل اے کہ انہاں فتح مند مغلاں نے مصر دے غلاماں یعنی مملوکیوں توں جس طرح شکست کھادی ايسے طرح ہندوستان دے غلام خاندان توں انہاں نے ہمیشہ نیچا دیکھیا گویا انہاں دی قسمت وچ ایہی لکھیا سی کہ اوہ مسلماناں دے معزز ترین تے اعلیٰ خانداناں نوں برباد کرداں لیکن جدوں مسلماناں دے غلاماں توں معرکہ آرا ہاں تاں شکست کھا کر بھاگاں۔
بہرحال مصر دی مملوکی سلطنت مصر تے شام تے حجاز اُتے حکمراں تے قدیم توں سلاطین عثمانیہ دے نال کوئی اُتے خاش نئيں رکھدی سی،سلطان فاتح دی وفات دے بعد جدوں سلطان بایزید ثانی تخت نشین ہويا تے شہزادہ جمشید شکست کھا کر مصر پہنچیا تاں دربار قاہرہ دے تعلقات دربارِ قسطنطنیہ دے نال پہلی مرتبہ کشیدہ ہوئے تے جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے جنگ وپیکار تک نوبت پہنی اس موقعہ اُتے سلطنتِ عثمانیہ نوں مملوکیوں توں تھلے دیکھنا تے نقصان اٹھانا پيا سی جس دا ذکر اُتے آچکيا اے ،اب سلطان سلیم دے تخت نشین ہونے دے بعد مصل دوسری سلطنتاں دے مملوکی وی اس نويں سلطان دی حرکات نوں بغور دیکھ رہے سن ،انہاں نے جدوں اسمعیل صفوی دی شکست تے سلیم دی فتوحات دا حال سنیا تاں انہاں نوں ایہ فکر ہوئی کہ سلیم ہن اسيں توں چھیڑ چھاڑ کيتے بگیر نہ رہے گا، اس لئی کہ دیار وغیرہ صوبے جو سلطنت عثمانیہ وچ شام ل ہوچکے سن انہاں نے مملوکیوں دے مقبوضہ ملک یعنی شام نوں سلطنت عثمانیہ توں تے وی نیڑے کردتا سی، انہاں نوں ایہ وی محسوس ہوچکيا سی کہ سلطان سلیم ضرور انہاں شہراں تے قلعےآں دے واپس لینے دی کوشش کريں گا جو مملوکیوں نے سلطان بایزید ثانی توں کھو لئے سن ،اُدھر شاہ اسمعیل صفوی نے سلطان سلیم توں شکست فاش کھانے دے بعد اپنے ایلیچی مصر دے سلطان قالضو غازی دے پاس بھیجے تے عہد نامہ صلح قائم کرنا چاہیا،مملوکی امیر نوں اسمعیل صفوی دے سفیر دی مدارات کرنے تے معاہدہ صلح دے قائم کرنے وچ کوئی تامل نہ ہويا، اسمعیل دے سفیر نے قالضو غازی نوں تے وی زیادہ انہاں خطرات دی طرف توجہ دلائی جو سلطان سلیم توں سلطنت مصر دے لئےپیدا ہوسکدے سن انہاں مذکورہ وجاہات توں یا تے کِسے سبب توں ایہ ضرور ہويا کہ امیر کبیر قالضوہ نمازی سلطان مصر خود شہر حلب وچ آکے مقیم ہويا تے اس نے سرحد شام اُتے مناسب فوجاں فراہم تے متعین کرداں جس دا مطلب ایہ وی ہوسکدا سی کہ سلطان سلیم ملک شام اُتے حملہ نہ کردے تے ایہ وی ہوسکدا سی کہ موقع پاکر مملوکی سلطنت خود ایشیائے کوچک دے مشرقی حصے اُتے حملہ آور ہو، بہر حال سلطان سلیم دا غالباً ایہ خیال نہ سی کہ اوہ مملوکی سلطنت اُتے حملہ کرے کیونجے مملوکی بہت پابند شرع تے سلطان سلیم دے اسيں عقیدہ وہم مذہب سن مگر اسمعیل صفوی دی خفیہ تدابیر نے اس جگہ بخوبی کامیابی حاصل کيتی تے مملوکی بے چارے شاہ ایران دی چالاکی دے فریب وچ آکے یا ناحق مارے گئے۔
سلطان سلیم ایران دی طرف توں واپس آکے قسطنطنیہ وچ مقیم تے اندرونی انتظامات وچ مصروف سی، اب اس دے لئی سوائے مغربی حدود تے عیسائی سلطنتاں دے تے کوئی چیز جاذب توجہ نہ سی، اس دے باپ دادا کئی پشتاں توں یوروپ دے عیسائیاں توں دست وگریباں چلے آندے سن سلیم دے لئی سوائے یورپی ملکاں دے تے کوئی علاقہ ہن ایسا نہ سی کہ اوہ اس دا لالچ کردا،۹۲۲ھ وچ اس دے پاس ی دا یک اس دے گورنر سنان پاشا دی اک تحریر پہنچی سنان پاشا ایشیائے کوچک دے مغربی حصہ دا حاکم تے سپہ سالار سی) کہ وچ آپ دے حکم دی تعمیل وچ وادیٔ فرات دی جانب فوج لے جانے توں اس لئی قاصر ہاں کہ سرحدِ شام پرمملودیاں فوجاں موجود نيں تے مینوں اندیشہ اے کہ میرے ایتھے توں غیر حاضر ہوتےہی اوہ شاید ایشیائے کوچک دے مشرقی حصہ اُتے حملہ آور ہوجاواں،اس تحریر نوں پڑھ کر سلطان سلیم نے قسطنطنیہ وچ اپنے تمام سرداراں،عالماں تے وزیراں نوں جمع کرکے اک مجلس مشورت منعقد دی تے انہاں توں پُچھیا کہ سانوں مملوکیوں دے نال کيتا طرز عمل اختیار کرنا چاہیدا،اس مسئلہ اُتے دیر تک گفتگو ہُندی رہی،آخر اس دے میر منشی محمد پاشا نے ایکپر جوش تے زبردست تقریر وچ بیان کيتا کہ سلطان عثمانی نوں ضرور اپنی طاقت دا اظہار کرنا چاہیدا تے حقیقت ایہ اے کہ مملوکی سلطان عثمانی دے سامنے ہرگز اس گل دے مستحق نئيں نيں کہ اوہ حرمین شریفین دے خادم ہاں تے ملک حجاز نوں اپنے قبضہ وچ رکھن،سلطان عثمانی نوں ایہ شرف ضرور حاصل کرلینا چاہیدا تے اس دا حاصل کرنا عین خدمتِ اسلامی اے تے اس دے لئی مملوکیوں توں لڑنا بالکل جائز تے مناسب اے ؛چنانچہ سلطان نے اس رائے نوں بہت ہی پسند کيتا تے اپنے میر منشی نوں ايسے وقت وزیر اعظم بنادتا۔
سلطان سلیم نے مصر دی سلطنت مملوکیہ نال جنگ دا مصمم ارادہ کرکے اول اک سفارت میرقالضوغازی دے پاس روانہ کيتی تے پیغام بھیجیا کہ تسيں ساڈی اطاعت تے فرماں برداری قبول دے اظہار اطاعت دے لئی خراج گذاری قبول کردو ورنہ اسيں فوج کشی کر کے تسيں توں ملک کھو لاں گے،سلطان دے سفیر جدوں حلب وچ قالضو غازی دے پاس پہنچے تاں اوہ بہت برافروختہ ہويا تے سفیراں نوں قید کرلیا بس اِنّا بہانہ فوج کشی دے لئی کافی سی، سلطان فوراً قسطنطنیہ توں فوج لے کے روانہ ہويا،جب عثمانیہ لشکر نیڑے پہنچیا تاں مملوکی سلطان گھبرایا تے اس نے مصلحت مصالحت وچ ہی دیکھی بچہ عثمانی سفیراں نوں آزاد کرکے انہاں دے ہتھ صلح دا پیغام بھیجیا مگر ہن ایہ کوشش بے سود سی سلطان سلیم برابر بڑھدا چلا گیا،حلب دے نیڑے میدان مرج وابق وچ جتھے حضرت داؤد علیہ السلام دی قبر اے ،دونے فوجاں جنگ خالدران توں پورے دو سال بعد ۲۴،اگسٹ ۱۴۱۶ء مطابق ۹۲۲ھ نوں اک دوسرے دے مقابل صف آرا ہوئیاں،ملوکی اپنی شجاعت تے بہادری وچ ہرگز عثمانیاں توں کم نہ سن، انہاں دی بہادری دی عام طورپر ہر ملک دے مورخین نے تعریف کيتی اے ،لیکن اس زمانے وچ انہاں دے اندر آپس دے اختلافات پیدا ہوکے سن، تے اندرونی رقابتاں نے انہاں دی مشہور تے مسلم بہادری دے اظہار دا موقعہ ضائع کردتا تھا؛چنانچہ سلطان سلیم دی کثیر التعداد فوج دے مقابلہ وچ مملوکی لشکر اُتے آثار ہزیمت نمایاں ہوئے تے مملوکی سلطان جو بہت بوڑھا شخص سی نہایت جرأت وہمت کےس اتھ لڑدا ہويا میدان جنگ وچ ماریا گیا مملوکی سلطان دے مارے جانے دی خبر جدوں مملوکی دے لشکر وچ مشہور ہوئی توان دے پیر اکھڑ گئے تے سلطان سلیم اگے ودھ کے حلب اُتے قابض ہوگیا۔
اس شکست توں مملوکیوں دی ہمت مطلق پست نئيں ہوئی کیونجے اوہ عثمانیاں نوں اپنی برابر بہادر نئيں جاندے سن ،قالضوغازی دے مارے جانے اُتے تمام سردارانِ لشکر قاہرہ دی طرف اس لئی چلے گئے کہ اوتھے جدید مسلطان کاانتخاب کرن ،مملوکیوں وچ چو ویہہ سردار اعلیٰ درجہ دے ہويا کردے سن جو اس گل دا حق رکھدے سن کہ اک سلطان دے فوت ہونے اُتے اتفاق رائے توں کسی شخص نوں اپنا سلطان منتخب کرن تے چوبیس سرداراں دا ایداں دے انتخاب دے موقعہ اُتے داراسلطنت توں قاہرہ وچ موجود ہونا ضروری سی، لہذا مملوکیوں دے ایداں دے وڈے وڈے تمام سرداراں نوں فوراً قاہرہ دی طرف جانا ضروری ہوگیا کہ جلد از جلد نواں سلطان منتخب ہوسکے،وڈے وڈے سرداراں دی غیر موجودگی وچ شام دا ملک سلطان سلیم دے لئی خو د بخود خالی سی، لہذا اُس نوں اس فرصت وچ شام دے شہراں اُتے قبضہ کرنے ک ا خوب موقعہ مل گیا تے دمشق وبیت المقدس وغیرہ سب سلطان دے قبضے وچ آگئے، جنگ حلب دے بعد کوئی وڈی مزاحمت مملوکیوں دی طرف توں ملک شام وچ نہ ہوسکيتی۔
ادھر قاہرہ وچ مملوکیوں نے طومان بے نوں اپنا سلطان منتخب کيتا اس نے سلطان منتخب ہُندے ہی اک زبردست فوج مصر تے شام دے سرحدی مقام قلعہ غزا دی طرف بھیج دتی کہ سلیم نوں مصر دی طرف پیش قدمی کرنے توں روکے تے خود قاہرہ دے نیڑے تمام افواج نوں فراہم کرنے وچ مصروف ہويا، اس فرصت وچ سلطان سلیم دی خوش قسمتی دا دمشق وشام وچ ایہ اظہار ہويا کہ مصر سلطنت دا اک بہت وڈا خزانہ جو شہر دمشق وچ جمع سی سلطان دے ہتھ آگیا ،وڈے بڑےشہراں توں جو مالِ غنیمت سلطان دے ہتھ آیا سی اس دے علاوہ صرف دمشق دے اس خزانہ وچ ستر لکھ روپیہ توں زیادہ موجود سی، ایہ خزانہ سلطان دی آئندہ فتوحات دے لئی بہت مفید ثابت ہويا تے سلطان نے اس توں فائدہ اٹھانے تے اس دے صحیح استعمال کرنے وچ کِسے بخل وکنجوسی نوں مطلق دخل نئيں دتا،اہل شام دے قلوب نوں اپنی طرف مائل کرنے دی سلطان نے بہت ہی باموقع کوشش کيتی تے عالماں،خطیباں،درویشاں ارقاضیاں نوں انعام واکرام توں مالا مال کردتا،مسیتاں،مدارس ،ُل تے رفاہِ رعایا دے لئی وڈی وڈی رقماں عطا کيتياں تے مصر اُتے حملہ آور ہونے دے لئی بار برداری دے اونٹھ تے ہر قسم دا ضروری سامان فراہم کرلیا، مصریاں دی فوج شہر غازہ اُتے جو مصر دی سرحد سمجھیا جاندا سی آگئی،ادھر سلطان سلیم اپنی فوج نوں لئے ہوئے شام دے آباد تے سر سبرز تھاںواں توں گزردا ہويا جدوں ریگستان وچ داخل ہونے لگیا تاں وڈی احتیاط تے دور اندیشی دے نال اونٹھاں اُتے پانی لاد کر نال لیا تے سپاہیاں نوں انعام تقسیم کرکے انہاں دا دل ودھایا،شان پاشاہ نوں توپ خانہ دے کے اک زبردست حصہ فوج دا سیاہ سالار بنایا تے بطور ہر اول اگے روانہ کيتا تے خود بقیہ تمام فوج لے کے وڈے اہتمام تے انتظام دے نال روانہ ہويا،ایہ ریگستان دا سفر دس روز دا سی جو بحسن وخوبی طے ہويا،سنان پاشا نے مقام غزہ وچ پہنچ کے سرسری فوج دا جو سپہ سالار غزالی دے ماتحت صف آرا سی مقابلہ کيتا، مملوکی لشکر وڈی بے جگری تے بہادری دے نال حملہ آور ہويا مگر سنان پاشا نے اپنی توپاں نوں میدان وچ جما کر ایسی سخت گولہ باری دی تے اس طرح توپاں وچ گراپ بھر بھر کر چلایا کہ مصری لشکر عثمانی لشکر تک پہنچنے توں پہلے ہی میدان وچ بھون ڈالیا گیا، مملوکی توپاں دے استعمال توں ناواقف تے اپنے پاس کوئی توپ خانہ نہ رکھدے سن ،اس طرح جدوں کہ بارود دی طاقت جواں مرداں دے قلب دی طاقت یعنی بہادری اُتے غالب آگئی تے میدان عثمانیہ لشکر کے ہتھ آیا تاں انہاں دے دل بہت ودھ گئے تے مملوکیوں دی جو ہیبت عثمانیہ لشکر اُتے چھا ئی ہوئی سی یک لخت دور ہوگئی۔
مصر وچ مملوکیوں تے عثمانیاں دی معرکہ آرائی[سودھو]
غزہ دے معرکہ وچ غزالی بے شکست کھاکر قاہرہ دی جانب واپس آیا تے طومان بے نے ترکی توپ خانہ دی ہلاکت آفرینی دے حالات سنے تاں اس دی ہمت تے شجاعت وچ بجائے اس کہ کمی ہُندی تے وی وادھا ہوگیا، اس نے قاہرہ دے متصل شام دی طرف جانے والی سڑک دے کنارے موضع رضوانیہ دے نیڑے فوج نوں جمع کيتا تے سلیم دی فوج دا انتظار کرنے لگا، سلطان طومان بے اک اعلیٰ درجہ دا بہادر تے شریف شخص سی، مگر بعض اوقات نہایت شریف تے نیک آدمیاں دے خلاف وی سازشاں بارآر ہوجایا کردیاں نيں تے بھلے آدمیاں دے خلاف حاسداں تے شریراں دی اک جماعت ضرور ہی مصروف کار رہیا کردی اے ؛چنانچہ طوفان بے جو وڈا ہی لائق فائق،بہادر پاک طینت تے ہر طرح قابلِ تعریف شخص سی جدوں مصر دا سلطان منتخب ہويا تاں مملوکی سرداراں ہی وچوں بعض سرداراں نوں ایہ انتخاب نا پسند ہويا مگر اوہ کچھ نہ کہہ سکے تے دل ہی دل وچ گڑھدے رہے جے طومان بے نوں اطمینان دا زمانہ میسر ہُندا تاں اوہ اپنے اخلا ق فاضلہ توں رفتہ رفتہ انہاں لوکاں دی سوزش قلبی نوں فرو کردیندا لیکن اسنوں برسرِ حکومت ہُندے ہی لڑائیاں دا بندوبست کرنا پيا۔
ان حسد پیشہ سرداراں وچ دو شخص خصوصیت توں قابل تذکرہ نيں اک غزالی بے تے دوسرا خیری ، انہاں دونے نے طومان بے نوں مصر دے بچانے تے عثمانیہ لشکر نوں شکست دینے دی کوششاں وچ مصروف دیکھ کے ایہ کوشش درپردہ شروع کردتی کہ طومان بے نوں اپنی کوششاں وچ کامیابی حاصل نہ ہو، ؛چنانچہ انہاں غداراں نے سلطان سلیم توں خفیہ سلام پیام تے خط تے کتابت دا سلسلہ شروع کرکے طومان بے دی تمام تیاریاں تے تدبیراں توں سلطان عثمانی نوں مطلع کردتا طومان بے نے سلیم دے توپ خانہ نوں بیکار کردینے دے لئی ایہ بہترین تدبیر سوچی سی کہ جس وقت سلیم دا لشکر کوچ کردا ہويا نیڑے پہنچے تاں ايسے حالت وچ اس دے فروکش ہونے توں پہلے اس دے بازوواں دی طرف توں مصری سواراں دے دستے حملہ آور ہاں تے توپ خانہ اُتے قابض ہوکے دست بدست تلوار وخنجر دی لڑائی شروع کرداں،اند وناں غداراں نے سلیم نوں طومان بے دے اس ارادے دی وی عین وقت اُتے اطلا ع کردتی تے طامان بے دی ایہ تدبیر وی پوری نہ ہونے پائی ،سلطان سلیم عثمانی دی ایہ وڈی خوش قسمتی سی کہ خود مملوکیوں دے سرداراں وچ اس دے ہويا خواہ پیدا ہوگئے۔
۲۲ جنوری ۱۵۱۷ء مطابق ۹۲۲ھ وچ مقام رضوانیہ دے متصل جتھے مصری فوج خیمہ زن سی دونے فوجاں دا مقابلہ ہويا چونکہ سلیم پہلے ہی توں واقف ہوچکيا سی، لہذا طومان بے نوں اپنی سوچی ہوئی تدبیر دے موافق لڑائی دے لئی چنگا موقعہ نہ مل سکیا تے اسنوں عین توپ خانہ دے مقابل ہوکے لڑنا پيا، لڑائی دے شروع ہُندے ہی خیر ی بے تے غزالی بے دونے غدار مملوکی سلطان سلیم دے پاس فوراً چلے آئے،توپاں دے گولاں دی بارش تے بندوقاں دی گولیاں دی بوچھاڑ وچ مملوکیوں نے اس بے جگری دے نال حملے کيتے تے اس طرح حق شجاعت ومردانگی ادا کيتا کہ اس دے بعد شاید کسی نوں اس طرح بہادری دے نال جان قربان کرنے دا موقعہ نئيں مہا ہوئے گا، طومان بے نے اپنے مملوک شہ سواراں دی اک جماعت لے کے جو خود وزرہ وجوشن وغیرہ وچ سرسے پیر تک غرق فولاد سی اک حملہ یونانیاں عثمانیاں دے قلب لشکر پرکیا، سلطان طومان بے دے ہمراہ دو تے بہادر مملوکی سرداراالان بے تے قرط بے وی سن انہاں دونے سرداراں ے قسم کھادی کہ اسيں سلطان سلیم نوں یا تاں زندہ گرفتار کرلاں گے ورنہ اسنوں قتل کردین گے۔
مملوکیوں دی اس مختصر جماعت دا ایہ حملہ اک زلزلہ سی جس نے تمام عثمانی لشکر وچ تزلزل برپا کردتا،مملوکیوں دا سلطان طومان بے تے اس دے مٹھی بھر ہمراہی گویا شیر سن جو بکریاں دے گلے وچ داخل ہوگئے سن، انہاں لوکاں نوں قلب لشکر تک پہنچنے توں عثمانیہ لشکرکی کوئی طاقت نہ روک سکی کائی سی بھاڑدے ہوئے تے کُشتاں دے پُشتے لگاندے ہوئے ایہ لوغ ٹھیک اس مقام تک پہنچ گئے جتھے سلیم کھڑا ہويا اپنی فوج دے مختلف دستےآں نوں احکام بھیج رہیا سی، مگر حسن اتفاق توں طومان بے نے سنان پاشا نوں جو سلطان سلیم دے نیڑے کھڑا سی سلیم سمجھیا تے اس غلط فہمی دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اس نے آندے ہی سنان پاشا نوں سلیم کہہ کے للکارا تے اک ایسا جچا تلا نیزہ دا وار کيتا کہ نیزہ سنان پاشا نوں چھید کر پار نکل گیا تے بغیر اس دے کہ اوہ خود کوئی حرکت کرسکے یا کوئی اسنوں بچانے دی کوشش کرے مردہ ہوکے زمین اُتے گرپيا، ايسے طرح الان بے تے قراط بے نے وی دو تے عثمانی سپہ سالاراں نوں قتل کيتا مگر سلطان سلیم نوں کوئی شناخت نہ کرسکا، اس طرح ایہ تِناں مملوکی سردار تن عثمانی سپہ سالاراں نوں سلطان سلیم دے سامنے عین قلبِ لشکر وچ قتل کرکے صاف نکل گئے تے کِسے نوں جرأت نہ ہوئی کہ انہاں نوں روک سکے،اپنے پندار وچ اوہ سلطان سلیم نوں قتل کرکے قصہ پاک کرچکے سن مگر خوبی قسمت توں سلطان سلیم بچ گیا تے میدان کارازار بدستور گرم رہیا، اس حملہ وچ صرف الان بے دے پیر وچ بندوق دی اک گولی لگی جس توں اوہ زخمی ہويا مگر کوئی اسنوں گرفتار نہ کرسکا، صاف بچ کر نکل گیا۔
سلطان سلیم مملوکیوں دی اس بہادری نوں دیکھ کے حیران وششد ر سی تے اپنے دل وچ کہندا سی کہ جے اج میرے پاس توپ خانہ تے بندوقاں توں مسلح دستے نہ ہُندے تاں مملوکیوں دے مقابلے وچ لشکر دی کثرت کوئی فائدہ نئيں پہنچیا سکدی سی، سلطان سلیم نے وڈی ہوشیاری تے مستعدی دے نال برق انداز دستےآں تے توپاں نوں مصروفِ کار رکھیا،مملوکیوں دی حالت ایہ سی کہ انہاں دا اک اک سردار اپنا اپنا ماتحت دستہ لے کے حملہ آور ہُندا سی تے گولاں تے گولیاں دی بارش وچ عثمانیاں دی صف اوّل تک پہنچنے توں پہلے پہلے ایہ سب ختم ہوجاندے سن ،مگر انہاں وچوں کوئی شخص پِچھے ہٹنے تے بھاگنے دا ناں نہ لیندا سی، ایہ لڑائی اس اعتبار توں دنیا دی بے نظیر لڑائی سی کہ اس وچ مملوکیوں نے محض اپنی بہادری دا ثبوت پیش کرنے دے لئی دیدہ ودانستہ اپنے آپ نوں توپاں تے بندوقاں دے منہ وچ جھونک دتا مگر اس عار نوں گوارانہ کيتا کہ بارود دی طاقت بہادراں دی بہادری نوں بُزدلی توں تبدیل کرسکدی اے ،آخر نتیجہ ایہ ہويا کہ پچیس ہزار مملوک رضوانیہ دے میدان وچ کھیت رہے تے صرف چند شخص باقی رہے، جو باصرار تمام سلطان طومان بے نوں اس میدان توں لُٹیا کر مقام عضوبیہ دی طرف لے گئے،اس لڑائی وچ جس قدر مملوک مارے گئے اوہ سب دے سب توپ دے گولاں تے بندوق دی گولیاں توں مرے،لیکن عثمانیہ لشکر کے جس قدر آدمی کامآئے اوہ سب تلواراں تے برچھاں توں مارے گئے کیونجے مملوکیوں دے پاس قسم کھانے نوں اک وی بندوق نہ سی تے اوہ بندوق نوں ہتھ لگانا وی نامردی دی گل سمجھدے سن چونکہ سلطان طومان بے میدان رضوانیہ توں مقام عضوبیہ وچ چلا گیا سی تے قہاہر خالی سی لہذا جنگ رضوانیہ توں ستويں روز سلطان سلیم نے قاہرہ اُتے قبضہ کرلیا،اس عرصہ وچ مملوکی سپاہی جو ادھر ادھر ملک إاں منتشر سن آ آ کے عضوبیہ وچ طومان بے دے پاس جمع ہوئے تے اک مختصر سی فوجی فیر طومان بے دے ماتحت فراہم ہوگئی۔
یہ سُن کر کہ سلطان سلیم نے قاہرہ اُتے قبضہ کرلیا اے طومان بے نے اس مختصر سی فوج نوں لے کے قاہرہ اُتے حملہ کيتا، سلیم احتیاطاً شہر توں باہر اپنے فوجی کیمپ وچ مقیم سی ،طومان بے نے دوسری طرف توں یکاک شہر وچ داخل ہوکے ترکاں نوں جو فاتحانہ شہر اُتے قابض تے متصرف ہوگئے سن قتل کرنا شروع کيتا،اس داروگیر وچ اک وی عثمانی سپاہی جو اس وقت شہر دے اندر سی زندہ نہ بچا،سب دے سب قتل کردتے گئے تے طومان بے نے شہر اُتے دوبارہ قابض ہوکے کوچےآں گلیاں تے شہر دے مکاناں دے ذریعہ مورچہ بندی دی شہر قاہرہ دی کوئی فصیل نہ سی جو اس حالت وچ مددم پہنچاندی سلطان سلیم نے اپنی فوج لے کے شہر وچ داخل ہونا چاہیا تاں ہر اک گلی کوچہ مورچہ بند تے سدّراہ نظر آیا سلیم نوں ہن وڈی مشکلات دا سامنا سی تے اک ایسا شہر وی جو اپنی کوئی فصیل نئيں رکھدا فتح نئيں ہوسکدا سلطان سلیم دے لئی وڈی ہی ذلت دی گل سی تے اس دی شہرت نوں یقینا سخت صدمہ پہنچکيا جے اوہ قاہرہ نوں چھڈ کے واپس چلا جاندا،ایہ ایسا گرم دُدھ سی جس نوں نہ نگل سکدا سی نہ اُگل سکدا سی تن دن تک برابر قاہرہ دی گلیاں یعنی بیرونی محلےآں وچ جنگ وپیکار دا بازار گرم رہیا مگر سلیم قاہرہ دے کسی محلہ وچ اپنے قدم نہ جماس دا، سلطان سلیمنے جدوں دیکھیا کہ طومان بے نوں قاہرہ توں بے دخل کرنا دشوار اے تے مشکلات ودھدی چلی جاندیاں نيں تاں اس نے مملوکی سردار خیری بے نوں جو جنگ رضوانیہ ہی وچ اس دے پاس چلا گیا سی بلوایا تے کہیا کہ ہن تسيں ہی کوئی تدبیر دسو،خیری بے نے کہیا کہ آپ ہن ایہ اعلان کرادیجئے کہ جو مملوکی ہتھیار رکھ دے گا تے ساڈے پاس چلا آئے گا اس دے جان ومال نوں کوئی نقصان نئيں پہنچایا جائے گا تے اس دے نال مہربانی دا برتاؤ کيتا جائے گا اس اعلان دے ہُندے ہی لڑائی رک گئی تے سلیم نے وی اپنی فوج شہر دے اطراف توں واپس اپنے کیمپ وچ بلا لی بعض مملوکی خود اس معافی دے وعدے اُتے اعتماد کرکے سلیم دے لشکر وچ آکے حاضر ہوگئے تے بعض شہر والےآں نے باصرار لشکر سلطانی وچ حاضر ہوجانے اُتے مجبور کيتا اس طرح اٹھ سو مملوکی سلطان سلیم دے لشکر وچ حاضر ہوکے سلطان دے قیدی بن گئے، انہاں نوں توقع سی کہ اپنے وعدے دے موافق سلطان ساڈے نال نیک سلوک کريں گا ،لیکن جدوں ایہ معلوم ہوگیا کہ ایہی اٹھ سو مملوکی سردار قاہرہ دی سب توں وڈی طاقت سن تاں خیری بے دے مشورہ دے موافق سلطان سلیم نے انہاں سب نوں قتل کرادتا تے اسکے بعد شہر قاہرہ وچ قتل عام دا حکم دتا۔
طومان بے ایہ دیکھ کے کہ ہن مقاومت تے مدافعت دی طاقت موجود نئيں رہی قاہرہ توں نکل کے ریگستان دی طرف عربی قبیلے وچ چلا گیا تے سلطانی فوج نے شہر وچ قتل عام شروع کيتا اس قتل وچ بچاس ہزار آدمی مارے گئے،قرط بے جوطومان بے کادستِ راست تے بڑاہی بہادر شخص سی قاہرہ دے اندر اک مکان وچ روپوش رہیا قتل عام توں فارغ تے شہر والےآں نوں کافی طور اُتے کمزور وخائف بناکر سلطان نے طومان بے تے قراط بے دے تلاش کرنے دا حکم دتا،آخر معلوم ہويا کہ طومان بے توقاہرہ توں نکل گیا اے لیکن قرط بے حالے تک قاہرہ وچ موجود تے روپوش اے سلیم نے قرط بے دے پاس پیغام بھیجیا کہ ہن مملوکیوں دی طاقت ٹُٹ چکی اے اسيں تواڈی بہادری دیکھ چکے نيں تسيں بلا تامل ساڈے پاس چلے آؤ تسيں نوں جان دی امان دتی جاندی اے ،قرط بے نے جدوں دیکھیا کہ ہن جے سلیم دے اس وعدہ معافی نوں قبول نئيں کردا ہاں تب وی گرفتار ہوکے اس دے سامنے پیش ہواں گا فوراً سلطان سلیم دے پاس چلا آیا۔
سلیم نے اسنوں دیکھ کے کہیا کہ جنگ رضوانیہ دے دن ميں نے تینوں گھوڑے اُتے سوار دیکھیا سی تاں وڈی بہادری تے بے باکی دا اظہار کردا سی مگر اس وقت تاں توبہت خاموش نظر آندا اے ،قرط بے نے کہیا ميں ہن وی ویسا ہی بہادر ہاں لیکن تسيں عثمانی وڈے بزدل تے نا مرد ہو،تواڈی ساری بہادری تے فتح مندی بندوق دی بدولت اے ،ساڈے سلطان قالضو غازی دے زمانے وچ اک فرنگی بندوق لے کے آیا تے اس نے سلطان قالضو غازی دی خدمت وچ عرض کيتا کہ تمام مملوکی فوج نوں بندوقاں فراہم کردتی جاواں تاں ایہ مفید ہوئے گا،ساڈے سلطان تے تمام اراکین دربار نے کہیا کہ لڑائی وچ بندوقاں توں کم لینا وڈی نامردی دی گل اے اسيں اسنوں ہتھ لگانا وی پسند نئيں کردے اُس وقت اُس فرنگی نے سردربار ایہ کہیا سی کہ تسيں دیکھ لوگے اک روز انہاں نوں بندوقاں دی بدولت سلطنتِ مصر تواڈے قبضے توں نکل جائے گی،اساں اج اپنی اکھاں توں دیکھ لیا کہ تسيں نے وڈی نامردی دے نال محض انہاں بندوقاں دی بدولت اسيں اُتے فتح پالی لیکن ساڈا عقیدہ اے کہ بندوق فتح وشکست دا اصل سبب ہرگز نئيں ہوسکدی فتح وشکست دے لئی تلوار وتیر ہی سب ہی زیادہ مؤثر چیزاں نيں،سانوں ایہ شکست اس لئی ہوئی اے کہ ساڈی حکومت وسلطنت خدائے تعالیٰ نوں اس توں زیادہ رکھنی منظور نہ سی ايسے طرح تواڈی حکومت وسلطنت وی اک روز ضرور ختم ہوجائے گی،دنیا وچ جس طرح انساناں دی عمراں محدود ہُندیاں نيں ايسے طرح سلطنتاں تے حکومتاں دی وی اک عمر ہُندی اے جس دے بعد اوہ ختم ہوجاندیاں نيں،تم ہرگز ہرگز ایہ خیال نہ کرو کہ اسيں توں زیادہ بہادر ہونے دی وجہ توں تسيں نے فتح پائی سلطان سلیم نے کہیا جے تاں ایسا ہی بہادر اے تاں اس وقت میرے سامنے اک قیدی دی حیثیت توں کیوں موجد اے ؟ قرط بے نے کہ بخدا وچ اپنے آپ نوں تیرا قیدی نئيں سمجھدا وچ تاں تیرے وعدے اُتے ہی اعتماد کرکے اپنی خوشی توں تیرے پاس چلا آیا ہاں تے اپنے آپ نوں بالکل آزاد سمجھ رہیا ہاں،سلطان سلیم تے قرط بے دی گفتگو ایتھے تک ہونے پائی سی کہ قرط بے دی نظر خیری بے اُتے پئی جو سلیم دے ہويا خواہاں تے امیراں وچ شام ل ہوچکيا سی، اسنے فورا خیری بے دی طرف متوجہ ہوکے اسنوں سخت لعنت ملامت کيتی جس توں اس دی اس مجلسماں وڈی بے عزت ہوئی تے فیر سلطان سلیم توں مخاطب ہوکے کہیا کہ تیرے لئے مناسب ایہی اے کہ اس دغا باز دا سر اڑادے تے اسنوں اس دی مکاری دی سخت سزا دے ورنہ ایہ تینوں وی اپنے نال دوزخ وچ لے جائے گا، ایہ سُن کر سلطان سلیم نے طیش تے غصہ دے لہجہ وچ جواب دتا کہ میرا ارادہ سی کہ مینوں آزاد کرکے کوئیوڈا جنگی عہدہ تینوں عطا کراں مگر تونے ہن تک وڈی ہی بد تہذیبی دی گفتگو دی اے تے آداب دربار سلطانی نوں مطلق ملحوظ نئيں رکھیا گیا تاں نئيں جاندا کہ جو شخص دربارِ سلطانی وچ بد تہذیبی دا مرتکب ہوتاہے اوہ ذلت ونقصان اٹھاندا اے ،قرط بے نے نہایت آزادانہ تے بے باکانہ لہجہ وچ جواب دتا کہ خدا اوہ دن نہ لیائے کہ وچ تیرے نوکراں تے ہواخواہاں وچ شام ل ہاں،ایہ سندے ہی سلطان دا طیش تے غضب بھڑک اٹھا تے اس نے جلاداں نوں آوازدی ،قرط بے نے کہیا تاں تنہا میرے سر نوں کٹوا کر کيتا کريں گا جدوں کہ مجئھ جیےس تے وی ہزاراں بہادر حالے تیرے سر دی تلاش تے فکر وچ موجود نيں تے طومان بے وی زندہ تے تیرے توں بدلہ لینے دی کوشش وچ مصروف اے ،جلاد آئے تے انہاں نے تلوار کڈ کے قرط بے دی طرف اس دا سر اڑانے دے لئی حملہ کيتا تاں قرط بے نے خیری بے دی طرف متوجہ ہوکے کہاکہ لے ہن میرے سر نوں لے جاکے اپنی جوروکی گود وچ رکھ دے، ایہ لفظاں اس دی بولی توں نکلرہے سن کہ تلوار نے ا بہادر دے سرکو جسم توں جدا کردتا۔
طومان بے نا قاہرہ دے دوبارہ مفتوح ہونے اُتے قاہرہ توں نکل کے عربی قبیلے نوں بھرتی کرنا شروع کيتا تے اک معقول جمعیت فراہم کرکے سلیم دی فوج اُتے حملے شروع کيتے سلیم نے فوج دے دستے اس دے مقابلہ اُتے روانہ کرنا شروع کيتے تے طومان بے نے ہمیشہ انہاں نوں شکست دے دے کے بھگا دتا طومان بے دی فوج دو حصےآں وچ منقسم سی یعنی کچھ تاں یقیۃ السیف مملوکی اس دے پاس آگئے سن تے کچھ عرب قبیلے شام ل ہوگئے سن مملوکیوں تے عرباں نوں عثمانیاں یعنی اپنے نويں فاتحاں توں یکساں نفرت سی تے ايسے لئے اوہ مل کے عثمانی فوج دے دستےآں نوں بار بار شکست دے چکے سن لیکن خود عرباں تے مملوکیوں دے درمیان وی رقابت موجود سی تے ایہ سب توں وڈی مصیبت طومان بے دے لئی سی۔
سلطان سلیم نے طومان بے دی بار بار دی حملہ آوریاں توں مجبور ہوکے اس دے پاس پیغام بھیجیا کہ جے تسيں اطاعت وفرماں برداری دا اقرار کرو تاں وچ تسيں نوں ملک مصر دا بادشاہ تسلیم کرکے ایتھے توں چلا جاواں گا تے اس ملک دی حکومت تواڈے لئے چھوڑداں گا،لیکن چونکہ سلطان سلیم مملوکیوں دے نہایت محبوب سردار قرطہ بے نوں قتل کراچکيا سی تے اس نے قاہرہ وچ قتل عام کرایا سی، لہذا سلطان سلیم دا سفیر مصطفیٰ پاشا جدوں ایہ پیغام لے کے طومان بے دے پاس پہنچیا تاں مملوکیوں نے سلیم دے اس سفیر تے اس دے ہمراہیاں نوں جوش غضب وچ فوراً ٹکڑے ٹکڑے کرڈالیا،سلطان نوں جدوں ایہ حال معلوم ہويا تاں اس نے اس دے عوض تن ہزار قیدیاں نوں قتل کرادتا تے طومان بے دے مقابلے نوں اک نہایت زبردست فوج معہ توپہ خانہ روانہ کيتی،طرفین وچ اہرام مصری دے نیڑے جنگِ عظیم برپا ہوئی عین معرکہ جنگ وچ مملوکی تے عرب لوک اک دوسرے توں لڑ پئے،ادھر مملوکی عرباں نوں تے عرب مملوکیوں نوں قتل کررہے سن اُدھر عثمانی توپ خانہ دونے دی صفائی کررہیا سی لہذا طومان بے دی فوج دے برباد ہونے وچ وقت کچھ زیادہ صرف نئيں ہويا، اس طرح اس فوج دے بربادی دے بعد طومان بے اوتھے توں اک عرب سردار دے پاس جس اُتے اس نے وڈے وڈے احسانات کيتے سن چلا گیا،اس محسن کش نے اس بہادر تے شریف مملوکی سلطان نوں گرفتار کرکے سلطان سلیم دے پاس بھیج دتا۔
جس وقت سلطان سلیم دے پاس ایہ خبر پہنچی کہ طومان بے گرفتار ہوگیا اے تاں اس نے جوش مسرت وچ کہیا کہ ہن مصر دا ملک فتح ہوگیا،جس وقت طومان بے نیڑے پہنچیا تاں سلطان سلیم نے اس دا بادشاہاں دی طرح استقبال کيتا تے وڈی تعظیم وتکریم دے نال پیش آیا تے نہایت عزت تے توقیر دے نال بطور اک معزز مہمان دے ٹھہرایا،سلطان سلیم دا ایہ برتاؤ طومان دے کے نال دیکھ کے خیری بے تے غزالی بے نوں سخت فکر ہوئی،ایہ دونے غدار طومان بے دے جانی دشمن سن ،ادھر سلطان سلیم دا ایہ ارادہ سی کہ طومان بے نوں بدستور ملکِ مصر دا بادشاہ بناکر اس اُتے احسان کرے تے اس ملک دی حکومت اسنوں سپرد کرکے خود قسطنطنیہ دی طرف روانہ ہوجائے،غزالی بے تے خیری بے نے اس موقعہ نوں ہتھ توں نئيں جانے دتا،انہاں نے نہایت چالاکی دے نال سلطان تک ایسی خبراں پہنچاواں تے پہنچواواں کہ اک وڈی زبردست سازش طومان بے نوں چھڑانے تے مصر دا سلطان بنانے دے لئی ہورہی اے تے طامان کےبہت جلد آزاد ہوکے سلطان دے لئی سخت خطرے دا موجب بننے والا اے چونکہ سلطان سلیم ہن تک طومان بے دی وجہ توں سخت مشکلات دا مقابلہ کرچکيا سی اس لئی اس نے فوراً طومان بے دے قتل کيتے جانے دا حکم دے دتا تے اس طرح ۱۷اپریل ۱۵۱۷ء مطابق ۹۲۲ھ مملوکیوں دا ایہ آخری سلطان مقتول ہويا۔
طومان بے دے قتل ہونے اُتے سلطان سلیم نوں مصر دی حکومت دے متعلق کوئی خطرہ باقی نہ رہیا تھالیکن اوہ جاندا سی کہ مصر نوں فتح کرلینے دے بعد اس اُتے قبضہ رکھنا آسان کم نئيں اے کئی سو برس توں مملوکی مصر پفر فرماں روا سن ،مملوکی مصر دے اصلی باشندے نہ سن ، اوہ ہمیشہ سرکیشیا تے کوہ قاف دے علاقےآں توں غلام خرید خرید کر منگاندے تے اپنی تعداد نوں پورا رکھدے سن ،مصر وچ انہاں دی نسلاں وی ودھ گئی سن تے ہن اوہ اک حکمران قوم دی حیثیت توں مصر وچ کافی اقتدار رکھدے سن دوسری طرف عرباں دی تعداد وی مصر وچ اس قدر موجود سی کہ مصر دا ملک اک عربی ملک سمجھیا جاندا سی، دینی ومذہبی اعتبار توں عرباں دی عزت وسرداری عام طور اُتے مسلم سی تے مصرکے عرب باشندے شام تے حجاز دے عرباں توں تعلقات رکھنے دے سبب اک زبردست سیاسی اہمیت رکھدے سن مصر دے قدیم باشندے یعنی قبطی قوم تے یہودی نسلاں وی زراعت پیشہ تے دفتراں وچ حساب دے کماں اُتے مامور ہونے دی وجہ توں بہت کچھ اثر رکھدے سن اُدھر مصر دے مغربی وجنوبی سمتاں دے سرحدی صوبےآں تے علاقےآں دی قوماں وی مصر اُتے چڑھائی کرنے تے قابض ہونے دی استعداد رکھدیاں سن، اندرین صورت جے سلطان سلیم کسی گورنر نوں مصر دی حکومت اُتے مامور کردا تاں اوہ موقعہ رکھدا سی کہ شام وحجاز تے مغربی ملکاں دی قوماں نوں اپنے نال شریک کرکے خود مختار دا اعلان کردے، جے ایسا حاکم مقرر کردا جو عالی حوصلہ تے اول العزم نہ ہُندا تے بغاوت دا خیال وی دل وچ نہ لاسکدا تاں اس توں ملک دے اندر امن وامان قائم نہ رہ سکدا سی، سلطان سلیم جے مصر نوں فتح کرنے دے بعد فوراً ہی واپس چلا جاندا تاں یقیناً ملک مصر فوراً اپنی خود مختاری دا فیر اعلان کردیندا تے دوبارہ سلطان نوں فیر ايسے قدر زحمت گوارا کرنی پڑدی سلطان نے مصر نوں فتح کرنے دے بعد مصر وچ بہت دناں قیام رکھیا تے ایتھے دے حالات دا بغور مطالعہ کردا رہیا، اس دا ارادہ سی کہ اوہ طرابلس وغیرہ دی طرف ودھ کے تمام شمالی افریقہ نوں مراقش تک فتح کرے،جے ایسا ہُندا تاں بہت خوب ہُندا کیوں کہ فیر اندلس دا فتح کرلینا کوئی وڈی گل نہ سی مگر اس دی فوج نے اگے ودھنے توں انکار کيتا تے سلطان سلیم نوں مجبوراً قستطنطنیہ دی طرف واپس لُٹنا پيا۔
مملوکیوں توں مصر دی حکومت کھو نے دے بعد سلطان سلیم دے لئی بہت آسان سی کہ اوہ مملوکیوں دی قوم نوں مصر توں نیست تے نابود کرنے دی کوشش کردا لیکن اس نے وڈی دانائی تے نہایت عقلمندی دے نال مملوکیوں دی طاقت وتعداد نوں قائم رکھیا تے اپنی طرف توں مملوکیوں دے سردار یعنی غدار خیر ی بے نوں مصر دی گورنری اُتے مامور کيتا تے اجازت دتی کہ جس طرح مملوکیوں دی کونسل یا پارلیمنٹ چوبیس سرداراں اُتے مشتمل ہويا کردی سی اوہ ہن وی ايسے طرح قائم ہوئے مملوکیوں وچ دستور سی کہ چوبیس مملوکی سردار جو اعلیٰ عہدےآں اُتے معمور ہويا کردے سن اپنے سلطان دے فوت یا قتل یا معزول ہونے اُتے اپنی کثرت رائے توں کسی اک سردار نوں سلطان منتخب کرلیا کردے سن، انہاں سرداراں دی تعداد بدستور قائم رکھی گئی تے انہاں دے عہدے وی بدستور بحال رہے مگر مبصر دے عہد سلطان عثمانی دی منظوری توں مقرر ہونا تجویز ہويا،نال ہی ایہ اصلاح بہت معقول کيتی گئی کہ قاضی القضاۃ تے مفتی وغیرہ دے تمام مذہبی عہدے عرب سرداراں دے نال مخصوص کيتے گئے،روپیہ دی تحصیل ووصولی دا کم تے مالی عہدے قبطیاں تے یہودیاں نوں دتے گئے،اس طرح دو عملی بلکہ سہ عملی نظام قائم کرکے پنج ہزار سوار تے پنج سو پیدل سلطان سلیم نے اپنی فوج وچوں قاہرہ وچ تعینات کيتے تے خیر الدین نامی سردار نوں اس فوج دا سپہ سالامقرر کرکے حکم دتا کہ شہر قاہرہ تے مرکزی قلعےآں اُتے تواڈا قبضہ رہنا چاہیدا تے کسی حالت وچ وی تسيں نوں شہر یا قلعہ توں باہر جانے دی اجازت نئيں اے، اس طرح تمام خطرات دا سدِّ باب ہوگیا۔
سلطان نے قاہرہ دی فتح دے بعد جدوں کہ جمعہ دا دن آیا تاں مصر دی جامع مسجد وچ نماز جمعہ ادا کيتی سلطان دے لئی پہلے توں نہایت قیمتی قالین مسجد وچ بچھا دتا گیا سی، جب سلطان سلیم مسجد وچ پہنچیا تاں اس نے اس امتیازی مصلے نوں فوراً اٹھوادتا تے عام نمازیاں دی طرح نماز ادا کيتی تے نماز وچ سلطان اُتے اس قدر رقت طاری ہوئی کہ اس دے آنسوواں توں زمین تر ہوگئی ،فتح مصر دے بعد سلطان نے مصر توں اعلیٰ درجہ دے معماراں تے صنا عاں دی اک تعداد بذریعہ جہاز قسطنطنیہ روانہ کردتی سی جداں کہ اس نے تبریز توں وی بوہت سارے کاریگراں نوں قسطنطنیہ بھیج دتا سی، اس توں اندازہ ہوسکدا اے کہ سلطان سلیم دی نظر کس قدر وسیع تے عمیق سی تے اپنے دار السلطنت دی رونق تے عظمت دے ودھانے دا اسنوں کس قدر خیال سی، عجیب تر گل ایہ اے کہ مصر وچ اس قدر زیادہ مدّت رہنے دے باوجود اس نے اہرام مصری دی طرف مطلق التفات نہ کيتا نہ انہاں دی سیر دے لئی گیا،ہاں اس نے مصر دی مسیتاں تے مدرسےآں دی طرف خصوصی توجہ مبذول رکھی،علمأ دی عزت ودھائی، انہاں دے روزیناں وچ وادھا کيتا،سلطان نے مصر ہی وچ اس گل نوں سوچ لیا سی کہ ملک عرب اُتے وی قبضہ تے تسلط ہونا ضروری اے ،ملکِ عرب دے مقدس شہراں مثلاً مدینہ تے مکہ وغیرہ وچ عرب سرداراں دی سیادت قائم سی، انہاں شہراں وچ کِسے جنگی نمائش تے فوجی کاروائیاں دی مطلق ضرورت نہ سی ؛بلکہ سب توں زیادہ ضرورت انہاں شہراں دے باشندےآں نوں رضا مند کرنے تے انہاں دے قلوب اُتے قبضہ کرنے دی سی؛چنانچہ سلطان سلیم نے اس مقصد دے حاصل کرنے وچ مطلق دھوکھا نئيں کھایا تے اس نے احسانات دی بارشاں توں عرب سرداراں دے قلوب نوں اپنے ہتھ وچ لے لیا اس توں پیشتر عرب یعنی حجاز دے شہشناہ مملوکی سمجھے جاندے سن ہن انہاں دی حکومت مٹ جانے دے بعد سلطان سلیم ملکِ حجاز دا بادشاہ سمجھیا گیا لیکن جے عرب سردار چاہندے تاں سلطان سلیم نوں اپنا بادشاہ تسلیم نہ کردے تے مقابلہ توں پیش آندے مگر سلطان سلیم نوں عرباں اُتے مہر بان دیکھ کے عرب سرداراں نے خود بخود اس دے پاس مبارکباد دے پیغام بھیجے تے اسنوں کادم الحرمین الشریفین دا خطاب دتا،جداں کہ اُتے بیان ہوچکيا اے مصر وچ عباسی خلیفہ مملوکیوں دے پاس ايسے طرح شان وشوکت تے خوّت دے نال رہندے سن جداں روما وچ پوپ یادھلی وچ اکبر ثانی تے بہادر شاہ آخری سلاطین مغلیہ رہیا کردے سن، انہاں عباسی خلفاء دی حکومت تاں کچھ نہ سی نہ کسی ملک اُتے انہاں دا قبضہ سی نہ کوئی فوج انہاں دے ماتحت سی مگر نہ صرف مصر دے مملوکی سلاطین ؛بلکہ دوسرے اسلامی ملکاں دے فرماں روا وی انہاں توں خطابات تے سندِ حکومت حاصل کرنے نوں موجبِ فخر جاندے سن تے اوہ مذہبی پیشوا سمجھے جاندے سن ۔
سلطان سلیم نے خلفائے عباسیہ دی اس اہمیت تے عہدۂ خلافت دے اثر نوں بخوبی محسوس کرلیا سی، اس نے مصر دے موجودہ آکری خلیفہ نوں اس گل اُتے رضا مند کرلیا کہ اوہ خود ہی عہدٔ خلافت توں دست بردار ہوکے انہاں چند تبرکات نوں جنہاں نوں اوہ بطورِ نشان خلافت وراثتاً اپنے قبضہ وچ رکھدا سی، سلطان سلیم دے سپرد کرے تے سلطان سلیم نوں مسلماناں دا خلیفہ مان لے، انہاں تبرکات وچ اک علم اک تلوار تے اک چادر سی، ایہ چیزاں عباسی خلیفہ نے سلطان سلیم نوں دے کے اس دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی تے اس طرح مسلماناں وچ اک ناں دے خلیفہ دی جگہ حقیقی معنےآں وچ خلیفہ موجود ہوگیا، خلیفہ دے معنی درحقیقت مسلماناں دے سب توں وڈے شہنشاہ تے بادشاہ دے نيں،سلطان سلیم دے سوا اس وقت دی اسلامی دنیا وچ کوئی شخص خلافت دا مستحق وی نہ سی، ۹۲۳ھ دے آخر ایام وچ سلطان سلیم مصر توں اک ہزار اونٹھ چاندی سونے توں لدے ہوئے لے کے روانہ ہويا تے آخری عباسی خلیفہ نوں وی اپنے نال لے لیا، روانگی دے وقت جدوں کہ حالے سلطان دے لشکر نے قاہرہ توں کوچ کرکے چند ہی میل دا فاصلہ طے کيتا سی سلیم عثمانی نے اپنے وزیراعظم یونس توں جو اس دے برابر گھوڑے اُتے سوار گلاں کردا ہويا جارہیا سی کہیا کہ ہن بہت جلد اسيں سرحدِ شام وچ پہنچ جاواں گے، وزیر نے کہیا کہ اسيں اس سفر وچ نصف فوج ضائع کرکے واپس ہورہے،ہاں تے مصر دا م ملک فیر انہیاں لوکاں نوں دتے جاندے نيں جنہاں توں اس قدر محنت دے بعد فتح کيتا سی ،وزیر یونس نے ایہ وی کہیا کہ وچ نئيں سمجھ سکدا کہ مصر اُتے حملہ آور ہوکے اساں کيتا نفع حاصل کيتا، ایہ سندے ہی سلطان نے اپنے ہمراہی سواراں نوں حکم دتا کہ اس دا سر اُڑادو؛چنانچہ فوراً یونس پاشا دا سر اڑادتا گیا،سلطان سلیم اپنے وزیراں تے مصاحباں دے لئے وڈا سخت گیر سی مگر بخلاف اس دے اوہ علماء دی ہر گساتخٰ تے سختی نوں نجندہ پیشانی برداشت کرلیندا سی، حقیقت ایہ اے کہ یونس شروع ہی توں مصر دی فتح دے خلاف سی تے حالانکہ سلطان سلیم نے مصر نوں فتح کرکے سلطنتِ عثمانیہ دی ع دی عظمت نوں بہت ترقی دے دتی سی،اس حملہ آوری تے مصر توں واپس آنے تک سلطان سلیم دے قریباً دو سال صرف ہوئے،لیکن شام ، عرب تے مصر تن ملکاں دا وادھا سلطنتِ عثمانیہ وچ ہوگیا، اس توں وی بڑےھ کر ایہ نفع حاصل ہويا کہ سلطان سلیم عثمانی حملہ آوری دے وقت محض سلطان سلیم سی تے ہن واپسی دے وقت اوہ خلیفہ المسلمین سلطان سلیم سی تے خلیفۃ المسلمین ہونے دی وجہ توں تمام عالم اسلامی وچ اوہ مقتدا تے پیشوا سمجھے جانے دا استحقاق حاصل کرچکيا سی۔
مصر توں واپس آکے سلطان سلیم نے دمشق وچ کئی مہینے قیام کيتا بعض روایتاں دے موافق اوہ دمشق توں حج بیت اللہ دے لئی گیا مگر عام طور اُتے ایہی مشہور اے اے کہ سلطان سلیم یا تے کوئی عثمانی سلطنت حج بیت اللہ دے لئی کدی نئيں گیا، دمشق وچ رہ کے سلطان سلیم نے عرب سرداراں توں اطاعت دے اقرار لئے تے انہاں دے نال تعلقات بڑھائے،دمشق توں روانہ ہوکے حلب وچ آیا تے ایتھے ببھی بہت دناں مقیم رہااس سفر یعنی واپسی وچ اس نے حجاز تے شام دے متعلق اپنی حکومت تے سلطنت دے استحکام دی تدبیراں توں کم لیا تے املک شام نوں بوہت سارے چھوٹے چھوٹے حصےآں وچ تقسیم کر کے ہر اک کمشتری یا ضلع وچ وکھ وکھ عامل مقرر کيتے جس توں کسی خطرناک بغاوت دا امکان جاندا رہیا، ایتھے توں فارغ ہوکے ۹۲۴ھ وچ سلطان سلیم قسطنطنیہ واپس پہنچیا۔
سلطان سلیم نے قسطنطنیہ واپس آکے ریاست وینس توں جزیرہ( قبرص(سائپرس) دا خراج وصول کيتا وینس والے اس جزیرے دا خراج مصر دے مملوکی سلطان نوں ادا کيتا کردے سن ،اب جدوں کہ مصر سلطان عثمانی دے قبضے وچ آگیا تاں سلطان عثمانی دی خدمت وچ خراج ادا کردے رہن گے۔
اندلس دی عیسائی سلطنت نے سلطان دی خدمت وچ اک سفارت بھیج کر استدعا کيتی کہ جو عیسائی شام وفلسطین دے مقدس شہراں دی زیارت نوں جاواں انہاں دی حفاظت کيتی جائے،سلطان سلیم نے اس درخواست نوں فوراً منظور کرلیا تے وعدہ کيتا کہ عیسائی زائرین نوں میرے حدود سلطنت وچ کوئی آزارنہ پہنچایا جائےگا،شاہ ہنگری توں جو صلح قائم سی اس دی میعاد نیڑے الختم ہونے دے سبب شاہ ہنگری نے میعاد صلح کيتی توسیع چاہی تے سلطان نے اس درخواست نوں بلا تامل منظور کرلیا، سلطان سلیم دی فتوحات جو اسنوں ایشیا وافریقہ وچ حاصل ہوئیاں سن ایسی نہ سن کہ انہاں دا اثر یوروپ والےآں اُتے نہ ہُندا،سلطان سلیم نے اک طرف اپنی حدود سلطنت نوں بہت وسیع کيتا دوسری طرف خلیفۃ المسلمین ہوجانے دی وجہ توں اس دی عظمت تے شوکت وچ بہت ترقی ہوگئی سی یورپ دے تمام سلاطین لرزرہے، سن کہ ایہ ابربارندہ کدرے اسيں اُتے نہ برس وڈے تے ایہ برق جہندہ کدرے یورپ وچ ساڈے خرمن ہستی نوں نہ جلادے سلطان سلیم دے مصر توں واپس آنے دے بعد ہی عیسائی سلاطین نے پیغاماتِ صلح بھیجنے شروع کيتے تے سفارش دے ذریعہ اپنی نیاز مندی دا یقین دلانے لگے، سلطان سلیم اگرچہ بے حد سخت گیر وغضب ناک شخص سی مگر انتہا درجہ دا مآل اندیش تے دوربین وی سی، اوہ ایسا بے وقوف نہ سی کہ انہاں خوشام دی لوکاں دیاں گلاں وچ آکے عواقب امور توں غافل رہندا، اوہ عیسائیاں دی شرارتاں تے ریشہ دوانیاں توں خوب واقف سی اس نے مصر تے شام حجاز وعراق تے مغربی ایران نوں اپنی حدودِ حکومت وچ داخل کرکے اک عظیم الشان شہنشاہی قائم کرلئی سی جو ایشیا تے افریقہ ویورپ تِناں براعظماں وچ پھیلی ہوئی سی،اس دے بعد ہن اس دے لئےیورپی عیسائی ملکاں ہی باقی سن تے اوہ انہاں ملکاں دی فتح دے خیال توں ہر گز غافل نئيں رہ سکدا سی جنہاں دی فتح دے لئی اس دے بزرگاں نے مسلسل کوششاں جاری رکھن سن،سلطان سلیم دے بزرگاں دی اکثر زور آزمائیاں عیسائی سلاطین دے نال رہیاں سن، تمام مورخ اس گل اُتے متفق نيں کہ سلطان سلیم اعلیٰ درجہ دا مذہبی شخص سی تے اس وچ دینی غیرت کوٹ کوٹ کر بھری ہوئی سی لیکن حیرت ہُندی اے کہ سلطان سلیم نے اس گل نوں اچھی طرح سمجھ لیا سی کہ مسلماناں دے اندر خالص دینی جذبہ بہت کمزور ہوگیا اے تے رذائل نے مسلماناں دے اخلاق وچ دخل پاکر مصالح دینی نوں برباد کردتا اے تیمور تے بایزید دی جنگ اس خطرے دا سب توں وڈا اعلان سی، سلطان محمد خاں ثانی فاتح قسطنطنیہ نے قسطنطنیہ نوں فتح کرکے تے عیسائی سلطنت نوں مٹاکر اک حد تک اطمینان دی شکل پیدا کردتی سی لیکن فیر وی ایشیائے کوچک دی بغاوتاں سلاطین عثمانی نوں پریشان رکھدیاں سن،اسمعیل صفوی دی رویشہ دوانیاں تے شرانگیزیاں نے سلیم عثمانی نوں تخت نشین ہُندے ہی اپنی طرف متوجہ کرلیا سی، لہذا اس نے سب توں پہلے تاں ایران دی شیعہ سلطنت نوں سزادے کے تے اس دے ضروری صوبےآں نوں اپنی سلطنت وچ شام ل کرکے مشرقی خطرے دا بندوبست کيتا،اب ایرانیاں دی طرف توں کسی حملہ آوری دا کوئی خوف واندیشہ باقی نہ سی تے شیعاں دے ایشیائے کوچک وچ قتل کرادینے توں کِسے خطرناک سازش دا وی اندیشہ نہ رہیا، مصرکی اسلامی سلطنت نے چونکہ شہزادہ مصطفیٰ دے معاملے وچ سلطنتِ عثمانیہ دے خلاف طاقت دا استعمال کيتا سی اس لئی مصر دا خطرہ وی ایرانی خطرے توں کم نہ سی، سلطان سلیم نے مناسب نہ سمجھیا کہ مصریاں نوں نیچا دکھائے بغیر عیسائی ملکاں اُتے حملہ آور ہوئے کیونجے عیسائی سلاطین مصری سلاطین نوں عثمانیہ سلطنت دے خلاف ابھارنے دیاں کوششاں کرسکدے سن مصر نوں فتح کرنے دے بعد سلطان سلیم دے لئی اصل کم یعنی یورپ دا فتح کرنا باقی سی، سلطان سلیم دی مآل اندیشی ودوربینی بے حد قابل تعریف اے کہ اس نے مصر توں واپس آکے عیسائی ملکاں اُتے حملہ آور ہونے وچ جلدی نئيں کيتی ؛بلکہ سلطنت دے اندرونی انتظام تے استحکام وچ مصروف ہوکے نال ہی نال جنگی تیاریاں وچ مصروف ہوگیا تے اس حالت وچ جس عیسائی بادشاہ نے صلح کيتی خواہش ظاہر کیتی فوراً اس توں صلح کرلئی،مگر جنگی تیاریاں اس سر گرمی تے چھیندی دے نال جاری سن کہ اس توں پیشتر ایسی تیاریاں کدی نہ دیکھی سن،مصر توں واپس آکے سلطان سلیم نے جنگی جہازاں دے بننے دا حکم دتا، کئی کارخانے جہاز سازی دے قائم کيتے گئے؛چنانچہ ڈیڑھ سو جنگی جہاز جنہاں وچوں ہر اک دا وزن سا ت ست سو ٹن سی تیار ہوگئے، انہاں دے علاوہ سو چھوٹے جہاز وی تیار ہوئے، انہاں جہازاں کوتیار رکھے جاندے سن ،اک مرتبہ سلطان نے اک جنگی جہاز نوں ساحل قسطنطنیہ دے نیڑے سمندر وچ گشت لگاندے تے چلدے پھردے ہوئے دیکھیا تاں سخت ناراض ہويا تے نیڑے سی کہ اوہ امیرالبحر نوں قتل کرنے دا حکم دیندا مگر دوسرے سرداراں نے تے وزیراں نے بہ مشکل سلطان دے غصہ نوں ایہ کہہ کے فرو کيتا کہ ایہ جہاز حالے تیار ہوکے تکمیل نوں پہنچیا اے تے قاعدہ دے موافق اسنوں سمندر وچ چلیا کے دیکھنا تے اس دی رفتار دا اندازہ کرنا ضروری سی اس لئی اسنوں سمندر وچ کڈیا گیا اے۔
جہازاں دے علاوہ سلطان سلیم نے توپاں تے بندوقاں دے بوہت سارے کارخانے قائم کيتے،بارود سازی دے کارخانے وی وڈی تیزی تے مستعدی توں اپنے کم وچ مصروف سن فوجی بھرتی وی برابر جاری سی تے ایشیائے کوچک وچ اک جدید مصلح فوج اس طرح مستعد رکھی گئی سی کہ حکم سندے ہی اک منٹ دا توقف کيتے بغیر کوچ یا جنگ وچ مصروف ہوجائے،سلطان سلیم دے وزراء اس بحری وبری طاقت دی روز افزاں ترقی نوں دیکھ دیکھ کے منتظر سن کہ کوئی وڈی مہم پیش آنے والی اے مگر انہاں نوں مطلق اطلاع نہ سی کہ ایہ تیاریاں کس لئے ہوئے رہی نيں سلطان سلیم اپنے وزیراں تے مُشیراں توں مشورے وی لیندا سی لیکن اوہ اپنے خاص الخاص تے اہم ارادےآں دی کسی نوں اطلاع نہ دیندا سی، اوہ شتاب زدگی تے جلد بازی دے نال کوئی قدم نئيں اٹھا توں سی لیکن جدوں کوئی ارادہ مصمم کرلیندا سی تاں فیر فسخ عزم کرنا تے قدم پِچھے ہٹانا ممکن نہ سی، اوہ اپنے ارادے دا پختہ تے ہمت وشجاعت دا دھنی سی جو کوئی اسنوں فسخِ عزم اُتے مجبور کرنا چاہندا سی اوہ اپنی جان گنوادیندا سی، اس ذی حوصلہ باہمت سلطان نے اپنے مسلمان بھائیاں نوں نیچا دکھانے تے انہاں دے خطرے نوں مٹانے دے بعد ہن ایہ جنگی تیاریاں یقیناً عیسائیاں دے خلاف شروع دی سن تے اس دے نزدیک ایہ تیاریاں حالے بہت ناقص ونا تمام سن کیون کہ اوہ یورپ اُتے اک ایسیا حملہ کرنا چاہندا سی جس وچ شکست وناکامی نوں مطلق دخل نہ مل سکے۔
سلطان سلیم اپنی جنگی تیاریاں وچ وڈی مستعدی دے نال مصروف سی کہ ۶ شوال ۹۲۶ ھ مطابق ۲۲ ستمبر ۱۵۱۶ء شب جمعہ نوں اس نے وفات پائی تے عیسائی ملکاں دی فتح دا کم اپنے بیٹے سلطان سلیمان اعظم دے لئی چھڈ گئے،سلطان سلیم نے یکم شوال ۹۲۶ھ نوں قسطنطنیہ توں ایڈریا نوپلکی طرف کوچ کيتا، حالے اوہ ایڈریا نوپل تک نئيں پہنچیا سی ؛بلکہ راستے وچ اس مقام اُتے خیمہ زن سی جتھے اوہ اک مرتبہ اپنے باپ توں لڑیا سی کہ مرض دے اشتداد توں اگے ودھ سکیا تے اوتھے فوت ہوگیاسلطان سلیم دی ران وچ اک پھوڑا نکلیا سی طبیباں نے گھوڑے دی سواری توں منع کيتا لیکن سلطان سلیم نے گھوڑے دی سواری ترک نہ دی تے پھوڑا دم بدم خطرناک شکل اختیار کردا گیا حتیٰ کہ سلطان دی موت دا باعث ہويا۔
سُلطان سلیم دے عہد حکومت اُتے تبصرہ[سودھو]
سلطان سلیم نے صرف اٹھ سال اٹھ مہینے تے اٹھ دن حکومت کیتی،اس قلیل مدت وچ اس نے جس قدر فتوحات حاصل کيتياں کسی وڈے توں وڈے سلطان نوں وی حاصل نئيں ہوسکن، سلطان دی خصوصیات وچ سب توں بری قابلِ تذکرہ گل ایہ اے کہ اوہ انتہائی طیش وغضب دے عالم وچ وی علمائے دین دی تکریم نوں مد نظر رکھدا سی، وزیراں تے سپہ سالاراں نوں معمولی لغزشاں اُتے قتل کردینا اس دے لئی معمولی گل سی تے ايسے لئے اراکینِ سلطنت اس توں خائف وترساں رہندے سن ،لیکن دین پیشوا تے علما اس دے طیش وغضب توں بے خوف تے آزاد سن سلیم دا خیال سی کہ ملک دے اندر سخت گیری تے سیاست دے ذریعہ ہی امنوامان قائم رہ سکدا اے تے اک حد تک اس دا ایہ خیال درست وی سی لیکن چونکہ اوہ اعلیٰ درجہ دا مذہبی شخص سی اس لئی علمائے دین دی تحقیر تے تذلیل اوہ کسی حالت وچ وی گوارا نئيں کرسکدا سی، اک مرتبہ سلطان سلیم نے محکمۂ مال دے ڈیڑھ سو اہل کاراں نوں کسی گل اُتے ناراض ہوکے گرفتار کرایا تے حکم دتا کہ سب دے سر قلم کردتے جاواں، قسطنطنیہ دے قاضی جمالی نے ایہ حکم سُنا تاں فوراً سلطان توں کہیا کہ آپ نے ایہ حکم غلطی توں دتا اے آپ اس حکم نوں واپس لے لاں تے انہاں لوکاں دا سرقلم نہ کراواں کیونجے اوہ مستحق قتل نئيں نيں سلطان نے کہیا کہ انتظام ملدی ميں آپ نوں دخل نئيں دینا چاہیدا،قاضی صاحب نے کہیا کہ آپ اس دنیا دے ملک دی بہتری نوں مد نظر رکھدے نيں تے وچ آپ دی عالم آخرت وچ بھلائی چاہندا ہاں،چاہے آپ دا ایہ ملک کِداں ہی مصالح ملکی اُتے مبنی ہوئے لیکن عالم آخرت وچ آپ دے نقصان وزیان تے خسران وہلاکت دا موجب اے کیوں کہ خدا ئے تعالیٰ رحم کرنے والے اُتے انعام وبخشش کردا تے ظالم نوں سخت عذاب وچ مبتلا کردا اے، ایتھے تک نوبت پہنچی کہ سلطان نوں قاضی جمالی دے منشا دے موافق سب نوں معاف وآزاد کرنا پيا تے نہ صرف انہاں نوں آزاد ہی کيتا ؛بلکہ انہاں دے عہدےآں اُتے انہاں نوں بدستور مامور کردتا۔
اسی طرح اک مرتبہ سلطان سلیم نے حکم دتا کہ ساڈے ملک توں ایران دے ملک وچ ریشم قطعی نہ جانے پائے نال ہی انہاں سوداگراں نوں جو قسطنطنیہ وچ موجود تے ایران دے ملک وچ ریشم لے جانے والے سن گرفتار کرالیا، انہاں سوداگراں دی تعداد چار سو دے نیڑے سی، انہاں دی تمام جائیداد ضبط کرلینے تے انہاں دی گردناں اڑانے دا حکم ہويا، ایہ اوہ زمانہ سی کہ سلطان سلیم ایڈریانوپل دی طرف روانہ ہوئے رہیا سی تے قاضی جمالی وی سلطان دے نال سی، انہاں نے سلطان توں انہاں سوداگراں دی سفارش کيتی،سلطان نے جواب دتا کہ دنیا دے دو تہائی باشندےآں دی بہتری تے بھلائی دے لئی اک تہائی نوں قتل کردینا جائز اے قاضی صاحب نے کہیا اس وقت جدوں کہ ایہ اک تہائی موجب فساد ہاں،سلطان نے کہیا اس توں ودھ کے تے کیہ فساد ہوسکدا اے کہ اپنے بادشاہ دے حکم دی خلاف ورزی کيتی جائے،قاضی صاحب نے فرمایا کہ انہاں لوکاں تک حکمسلطانی حالے نئيں پہنچیا سی اس لئی ایہ مجرم نئيں قرار پاسکدے،جے اس قسم دی گفتگو کوئی وزیر اعظم کردا تاں فوراً قتل ہوچکيا ہُندا مگر سلطان نے نہایت غصہ دی حالت وچ صرف ایہ کہیا کہ تسيں معاملاتِ سلطنت وچ دخل نہ دو، قاضی صاحب ایہ جواب سُن کر بہت برہم ہوئے تے بلا آداب بجالائے تے بلارخصت طلب کيتے ہوئے ناراضگی دے نال چل دتے تے سلطان سلیم سخت حیرت دے عالم وچ خاموش اپنے گھوڑے اُتے کھڑا رہ گیا، سلطان نے اپنا سرجھ دا لیا تے تھوڑی دیر تک کچھ سوچيا رہیا فیر حکم دتا کہ چنگا سوداگراں نوں رہیا کردتا جائے تے انہاں دا تمام مال واسباب وادے دتا جائے،اس دے بعد قاضی صاحب دے پاس پیغام بھیجیا کہ ميں نے اپنی تمام مملکت یعنی ایشیا ویورپ دے علاقےآں دا قاضی القضاۃ بنادتا مگر قاضی صاحب نے اس عہدۂ جلیلہ دے قبول کرنے توں انکار کردتا اُتے سلطان نے انہاں دے حال اُتے بہت مہربانیاں کيتياں۔
سلطان سلیم دا عہد حکومت دنیا وچ مذاہب دے لئی وی خصوصی زمانہ سی، ايسے زمانہ وچ خلافت اسلامیہ خاندان عباسیہ توں نکل کے خاندان عثمانیہ وچ آگئی تے مجبورنام دے خلفاء دی جگہ صاحب ملک ولشکر خلفاء اسلام وچ ہونے لگے، ايسے زمانے وچ لوتھرنے عیسائی مذہب وچ اصلاح تے عقائد دی ترمیم ہندوستان دے اندر کبیرداس نے اپنا اک پنتھ جاری کردتا سی، کبیر گورکھ پور دے نیڑے بمقام مگھ ۹۲۴ھ وچ فوت ہويا سی جو سلطان سکندر لودھی دا ہمعصر سی، اسی سلطان دے عہد حکومت یعنی ۹۲۲ھ وچ جیب گھڑی ایجاد ہوئی۔
سلطان سلیم عثمانی نے چاہیا سی کہ عیسائی ملکاں اُتے حملہ آور ہونے توں اپنی حدودِ سلطنت دے رہنے والے تمام عیسائیاں نوں اول مسلمان بناکر اپنے ملک نوں غیر ملکی عنصر توں قطعاً پاک وصاف کردے ؛چنانچہ اس نے عیسائیاں دے گرجاں نوں مسجداں بنالینے دا ارادہ ظاہر کيتا،ایہ خبر جدوں عیسائیاں نوں پہنچی تاں اوہ سلطان دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ سلطان فاتح نے فتح قسطنطنیہ دے وقت سانوں ہر قسم دی مذہبی آزادی عطا کيتی سی تے وعدہ کيتا تھاکہ تواڈے گرجاں دی حفاظت کيتی جائے گی تے تواڈے مذہبی معاملات وچ قطعاً مداخلت نہ ہوئے گی،عیسائیاں دے ا بیان کيتی علمائے دربار نے تائید کيتی تے قاضی جمالی وی عیسائیاں دے سفارشی ہوئے ؛چنانچہ سلطان نوں مجبوراً اس ارادے توں باز رہنا پيا، عیسائی مورخ سلطان سلیم توں بہت ناراض معلوم ہُندے نيں تے اوہ سلطان دی مذہبی دلچسپی نوں اک عیب دسدے نيں مگر ایہ انہاں دی نابینائی تے تعصب اے ،سلطان سلیم دے باخدا تے نیک ہونے دی اک ایہ وی سب توں وڈی دلیل اے کہ جس قدر ملکاں اُتے سلطان سلیم نے قبضہ کيتا سی اوہ تمام ملک سب توں آخر تک ترکاں دے قبضے یا گھٹ توں گھٹ انہاں دی سیادت وچ رہے،اس سلطان نے حکومت دا زیادہ موقع نہ پایا تے بہتجلد ۵۲ سال کیعمر وچ فوت ہوگیا جے کچھ دناں تے زندہ رہندا تاں یقیناً تمام یورپ نوں فتح کيتے بغیر نہ رہندا، سلطان سلیم خاندانِ عثمانیہ وچ سب توں پہلا خلیفہ سی۔