سلطنت غزنویہ دی تریخ
| سلطنت غزنویہ دی تریخ | |
|---|---|
| انتظامی تقسیم | |
ترمیم  |
الپتگین نے اپنے جرنیل سبکتگین دے تحت اپنی فوجاں نوں کئی مرتبہ ملتان تے گمگحان دے صوبےآں نوں زیر کرنے دے لئی روانہ کيتا۔ انہاں صوبےآں دے ہزاراں باشندےآں نوں غلام بنا کے غزنی لے جایا گیا۔ لاہور دے راجا جے پال نے جدوں ایہ محسوس کيتا کہ اس دے فوجی دستے شمالی حملہ آوراں دی فوجاں دا مقابلہ نئيں کر سکدے تاں اس نے بھاٹیہ دے راجہ دے نال اتحاد کر ليا لیکن جدوں وی حملہ آوراں اس ملک اُتے حملہ کيتا تاں متحدہ فوجاں انہاں حملہ آوراں نوں ہندستان توں پرت کر مال لے جانے توں سخت ناکام رہیاں۔
الپتگین نے پندرہ سال تک بہت امن تے سکو ن توں حکومت کیتی تے 976ء وچ اس دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا ابو اسحاق اس دا جانشین مقّرر ہوالیکن مئوخرالذ کر دو سال توں کم عرصہ وچ انتقال کر گیا۔ لہذا سبتگین جو اصل وچ اس دا غلام سی تے اس نے اس دی بیٹی نال شادی وی دی سی‘فوج نے متفقہ طور اُتے اسنوں غزنی دے تخت اُتے بٹھا دتا۔
عبدالملک ابن نوح سامانی خاندان دا پنجواں بادشاہ۔ الپتگین اک ترکی غلام سی۔ اوّل بادشاہ نوں اوہ بہان متی اورنٹ دے تماشے دکھا کر دل خوش کيتا کردا سی۔ (اس خاندان وچ ایہ دستور سی کہ غلام امانت دے عہدےآں اُتے سرفراز ہُندے تے بادشاہاں دے مہمان بندے سن تے اعلٰی عہدےآں اُتے سرفراز ہُندے۔ دور دور دے صوبےآں اُتے حاکم مقرر ہوتے‘غرض اوہ وڈے قابل اعتبار سمجھدے جاندے سن ۔) بادشاہ نے اپنے اس غلام دی ہوشاری‘ جوانمردی‘دیانت داری تے ایمانداری دیکھ کے 350ء، 961ء وچ اُس نوں خراسان کاحاکم مقرر کيتا۔ جدوں عبدلملک اس دنیا توں رخصت ہويا تاں اُمراء بخارا نے قاصد الپتگین اس دے پاس بھیجیا تے پُچھیا کہ آپ دی رائے وچ آل سامان وچ تخت نشینی دے لائق کون اے۔ اُس قاصد نوں جواب دتا کہ عبدلملک دا بیٹا منصور حالے نو عمر تے ناتجربہ کار اے ،سلطنت دے لئی سزادار نئيں البتہ بادشاہی اُس دے چچا اُتے زیب دیندی اے۔ حالے ایہ قاصد پیغام لےکے بخارہ وچ ہی تھاکہ امراءنے اتفاق کر کے منصور نوں تخت شاہی اُتے بٹھا دیاجب ایہ جواب قاصد لیایا تاں منصورکو نہایت غصہ آیا۔ اس نے فوراً الپتگین نوں خراسان دی حکومت توں معزول کرکے دربار وچ بلايا تاں اسنوں ایتھے آنے وچ جان دا اندیشہ پیدا ہول۔ اس۔ وچ شک نئيں جے اوہ ایتھے آندا تاں ہلاک کردتا جاندا یا قیدخانہ وچ عمر کٹتا اس نے منصورکا حکم نہ منیا تے سپاہیانہ بیچ کھیلا خراسان نوں چھوڑاتین ہزار غلا وچ دا لشکر اپنے ہمراہ لیا تے غزنی ن دی طرف کوچ کيتا صحیح سالم اوتھے جاپہنچیا تے امیرانوک توں غزنی ن کھو لیا۔ بلخ، ہرات تے سیتان جس ملک وچ داخل ہوا‘ اُس نوں فتح کرلیا تے خود بالاستقلال بادشاہ بن گیا۔ منصور نے دو دفعہ لشکر الپتگین توں لڑنے نوں بھیجیا۔ ایہ خِطہ اُس دے ہتھ ایسا لگ گیاکہ جس دے قوی ہیکل، بہادر تے جنگجو باشندے یعنی افغان اُسنوں خود مختار بنادینے نوں کافی سن اگرچہ اوہ اس دے مطیع وفرمانبردار نئيں سن مگر بُرے وقت وچ جان لڑانے نوں تیار سن ۔ اس دے نال تن ہزار غلام سن غالبًا اُسی دی طرح ترکی غلام سن ۔ وڈا اجتہاد افغاناں دا سی۔ گووہ اُسدے تابع نہ سن مگر وقت اُتے نوکر ہوجاندے سن ۔ غرض انہاں سب دی بدولت اس نے پندرہ برس تک دولت تے اقبال دے نال فرمانروائی دی 365ھ یا976ء وچ اوہ اپنی موت توں مرگیا۔
جامع الحکایات وچ غزنی ن لینے دی حکایت لکھی اے کہ جدوں الپتگین شہر غزنی ن دے باہر خیمے لگائے پيا سی تے شہر والےآں نے دروازہ بند کررکھیا وہان کسی نوں اندر نہ آنے دیندے سن تاں الپتگین نے رعایا پروری تے عدل گستری دا طریقہ ایسا اختیار کيتاتھا کہ رعایا خودبخودبن دا وچ دی غلام بنی جاندی سی۔ اک دن اُس نے دیکھیا کہ کچھ سوار فتراک وچ مرغ باندھے چلے آندے سن ۔ اُس نے سواراں توں پوچھاکہ ایہ مرغ ایويں ہی زبردستی کھو کر لیائے ہویا قیمت دے کے مول لیائے ہوئے۔ سواراں نے کہیا کہ دام دے کے مرغاں نوں لیا اے۔ الپتگین نوں اُنہاں دے کہنے دا یقین نہیںہويا اُس نے گاناں دے مقدم نوں بلیا کے پوچھا‘ اوّل مقدم سچ کہنے توں ڈریا مگر الپتگین نے اس توں ایسی گلاں کيتياں کہ اس نے سچ سچ کہہ دتا کہ حضور ایہ ترک گائاں وچ روز جانے نيں‘ مرغ زبردستی مفت کھو لاندے نيں۔ الپتگین نے ایہ سن کر حکم دتا کہ ایہ سوار چور نيں اوہ قتل کيتے جاواں مگر جدوں مصاحباں نے تخفیفِ سزا دے لئی منت سماعت کيتی تاں اس نے حکم دتا کہ انہاں سواراں دیاں کاناں وچ چھید کيتے جاواں انہاں چھیداں وچ مرغ لٹکائے جاواں تے انہاں دی ٹانیگاں بنھ دتی جاواں اس طرح انہاں دی سارے لشکر وچ تشہیر کيتی جائے۔ حکم دی تعمیل ہوئی۔ مرغاں دے پھڑ پھڑانے توں سواراں دے چہرے لہولہان ہوئے گئے۔ مگر اس انصاف دا اثر اہل غزنی ن اُتے ایسا ہويا کہ انہاں نے شہر دے دروازے الپتگین دے داخل ہونے دے لئی کھول دتے غرض اس اک انصاف نے اوہ کم کيتا کہ اک سپاہی دی تلوار وی نہ کردی۔
حقیقت وچ امیر باصرالدین سبکتگین ایران دا امیر زادہ تے یزوجرو دی نسل وچوں تھا‘ مگر اوہ الپتگین دا غلام سی۔ ناصر اک سوداگر‘ اُس نوں ترکستان توں لیایا سی۔ الپتگین نے اُسنوں خریدتا سی۔ اُس دی فراست‘ شجاعت‘ کر بتدریج ایداں دے بلند مرتبے اُتے پہنچایا کہ لشکر دا ایہ سالار تے دربار دا وڈا اہل کار اوہی سی۔ اوہ اپنے آقا دے نال ہمیشہ لڑائیاں وچ ہمراہ رہندا تے داد جوانمردی دیندا۔ بعض مو¾رخ لکھدے نيں کہ الپتگین نے اپنی بیٹی توں اس دا نکاح کردتا سی تے تخت وتاج دا وارث اسنوں ہی مقرر کيتا سی۔ تاریخِ فرشتہ وچ لکھیا اے کہ الپتگین بیٹا ابواسحٰق دا سی۔ اسنوں باپ دے مرنے دے بعد سبکتگین بخارا لےکے گیا تے اوتھے توں غزنی ن دی مسند حکومت دلا لیایا فیر سارے ملکی تے مالی ک وچ دا خود مختار ریا۔ ابواسحٰق نے اک سال دی سلطنت دے بعد 367ھ،977ء وچ عقبٰے دی راہ لئی۔ تے اس دے بعد ملکاتگین‘ جو ترکی امیر تھا‘ بادشاہ ہوا‘ اوہ عاقل ومفتی سی۔ اوہ سال سلطنت کر کے اوہ وی اس دنیا توں رخصت ہويا۔ اس دے بعد امیر پری تخت اُتے بیٹھیا اوہ وڈا ظالم سی۔ اس نے کچھ لِکھت پڑھت کرکے ابوعلی انوک پسر شاہ کامل نوں اپنی مدد دے لئی بلیایا۔ جدوں اوہ چرخ دی حد وچ آیا تاں امیر سبتگین نے پنجاں ترکی سواراں توں چھاپہ ماریا اُس نوں قتل کيتا تے دس ہاتھی کھو لئے تے اُنہاں نوں غزنی ن لیایا۔ فتح امیر سبکتگین نوں حاصل ہوئی۔ اُدھر پری دے ظلم توں لوک عاجز ہورہے سن اس لئی سب امیراں نے متفق ہوکے امیر سبکتگین نوں غزنی ن دا امیر بنایا۔ امیر بلکاتگین اسنوں نہ ملدے تاں سبکگین غزنی ن دا اوّل امیر شمار ہُندا۔
جب امیر سبکتگین مسندِ حکومت اُتے بیٹھیا تاں حصار بست اُتے امیر طغان متوندی ہويا مگر زکان نے جوال سامانیہ وچ تھا‘ قلعہ بست نوں غصب کرلیا تے طغان نوں کڈ دتا۔ امیر سبکتگین دی درگاہ وچ طغان نے التجا دی کہ جے آپ معاونت کرکے قلعہ بست اُتے میراتسلّط کراداں تاں وچ آپ دا عمر بھر خدمت گار ہواں گا۔ امیر نے اس دی درخواست نوں منظور کر ليا تے لشکر بست اُتے لیجاکے توزکان نوں شکست دتی تے طغان نوں اپنے مقصود اُتے فائز کيتا گیا مگر طغان نے جو وعدے کيتے سن اس وچ تغافل تے تساہل توں کم لیا تاں امیر سبکتگین نوں اس دی حرکات تے سکنات توں مکروفریب دی علامتاں مشاہدہ ہوئیاں۔ اک دن صحرا وچ شکار وچ اوہ تے امیر سبکتگین نال سن کہ اس توں امیر نے خراجِ موعود دا تقاضا شدید کيتا۔ طغان نے اُس دا نامناسب جواب دتا تے تلوار پھینچ کر امیر دا ہتھ زخمی کر دتا۔ امیر نے زخمی ہتھ توں تلوار کھچ کر طغان دے ماری کہ اوہ نیڑے سی دوسرے ہتھ توں کم تمام کردا کہ ملاز وچ نے بیچ بچاﺅ کرا دتا۔ طغان فرصت پاکر کرمان نوں ایسابھجیا کہ فیر اس کوبست دا دیکھنا خواب وچ وی میّسر نئيں ہويا۔ امیر نے بست اُتے قبصہ کرلیا۔ بست دی فتح توں وڈا فائدہ امیر نوں ایہ ہويا کہ ابوالفتح علی بن محمد جوانواع فنون توں خصوصی صنعت تے کتابت وچ اپنی مثال نئيں رکھدا سی تے توزکان دا دبیر تھاوہ خانہ نشین سی۔ اُس نوں تلاش کرکے بلوایا تے اپنی خدمت وچ رکھیا جدوں اُس نوں وزیر مقرر کرنا چاہاتو اُس نے اس خیال توں کہ اس پیرانہ سالی وچ میرے دشمن اس منصف عالی توں پیدا ہونگے‘ عذر کرکے امیر توں علیحدہ ہوگیا۔
قصدار غزنی ن دے نیڑے سی۔ اس دا امیر اپنی حصانتِ قلاع اُتے مغرور سی۔ امیر سبکتگین نے اس اُتے لشکر کشی ایسی دی کہ نہ اکھاں نوں سونے دیا‘نہ بدن نوں آرام لینے دتا۔ لشکر نوں بقدرِضرورت فرصت آرام دتا تے امیر قصدار نوں اس طرح پھڑ لیا جداں بھیڑ نوں کباب بنانے دے لئی پکڑدے نيں۔ فیر اُس نوں اپنے الطاف کریم توں اس مُلک وچ اس شرط اُتے مقرر کر دتا کہ مال مقررہ ہر سال بھیجیا کرے۔ تے خطبہ وچ اس دا ناں پڑھیا جائے۔ جدوں انہاں لڑائیاں توں فراغت ہوئی تاں اوہ دیارِ ہند دی طرف 367ھ وچ متوجہ ہويا۔
ہندو کش توں مغرب دی طرف ایشیا وچ ‘افریقہ‘ جنوبی یورپ وچ سپین تے پرتگال تک اسلام دے اعلام فتح وظفر قائم ہوگئے مگر پنجاب وچ اک چپّہ زمین دا یعنی قدم قدم دے پنجہ دے برابر وی مسلماناں نوں نئيں ملا۔ اِنّے عرصہ تک جو توقف ہندستان دی فتح دا ہوا‘اس دا اک سبب تاں ایہ سی کہ ہند وچ بعض قو وچ وڈی جوانمرد سن۔ سندھ دے راجپوتاں نے مسلماناں دا کیواں دا دلیرانہ مقابلہ کیہ ایہ اہل عرب ہی دی شجاعت سی جو انہاں نوں زیر کيتا۔ دوسرا سبب ایہ اے کہ ہندوآں دے راج دا جنگی انتظام ایسا مسلسل سی کہ اوہ بیگانہ حملہ آوراں نوں وڈی الجھن وچ پھنسا کر اُنہاں نوں کامیاب نئيں ہونے دیندا سی۔ ہندوستان نوں بیندہیاچل پہاڑ نے دو شمالی تے جنوبی حصےآں وچ تقسیم کردتا اے اس دے جنگلاں تے پہاڑاں نے اُتر تے دکن دے درمیان اک دیوار کھڑی کردتی اے۔ بندہیاچل دی شمال وچ تن گروہاں دے راجا وادیانِ عظیم وچ راج کردے سن ۔ سندھ دے میداناں تے جمنا دے اُتے دے حصےآں وچ بالکل راجپوت سلطنت کردے سن ۔ سنسکرت وچ جس ملک نوں مدہیادیش(زمین میوسط)کہندے نيں‘ اوہ وڈے بلوان راجاں وچ منقسم سی۔ اوسان راجاں دے راجاﺅں دا مہاراج قنوج دا مہاراجہ سی۔ دریائے گنگا دے زیريں وادی وچ پہاڑ توں تھلے بدھ مذہب دے راجہ بالکے خاندان دے راج کردے سن ۔ بنارس دے بنگال دے ڈلٹا تک ملک انئيں کيتی قلمرد وچ سی۔ ہن ہندہیا دے دکن وچ مشرقی تے بیچ دے ضلعے وچ وڈی جنگجو تے تندخو پہاڑی قو وچ رہدیاں سن۔ مغربی انتہا وچ بمبئی دے ساحل دی طرف مالوہ دی ریاست ہندو ﺅںکيتی سی جس دا راجہ بکر ماجیت ہندو راجاﺅں دا آفتاب مشہور اے۔ اس دا زما نہ علم تے فضل دا شہرئہ آفاق اے ۔اس ریاست دے جاگیردار وڈے جنگجودلیر سن ۔ ہندوستان وچ بندہیاچل دے دکن وچ وڈی وڈی راجہ پرخاش جو سپاہ رہندی سی کہ اوہ آریا قوم وچوں سی اُنہاں دے تن گروہ سن چیراجولا پانڈیہ وچ وی اس ملک دی بادشاہی کردے سن ۔
ان راجاں دے مجموعہ دا گروہ خواہ اوہ اُتر وچ ہوئے یا دکن وچ ، آپس وچ اتفاق کر کے بیگانہ حملہ آوراں توں مقابلہ کرنے دی قوت پیدا کرلیندا سی جدوں ایہ کئی گروہ تے اُنہاں دے افراد متفق ہوئے جاندے سن تاں انہاں نوں فتح کرکے مغلوب کرنا تے وی تھکن تے محنت تے مشقت دا کم ہوئے جاندا سی۔ جے انہاں گروہاں دے مجموعہ پرفتح وی حاصل لرلی جاندی سی تاں فیر ہر گروہ توں تے ہر گروہ دے افراد توں جدا جدا لڑنا پڑدا سی۔ فیر بعد فتح دے وی ہر راج وچ سرکشی دگردن کشی دا مادہ موجود رہندا سی۔ ایہی وجہ اے کہ سندھ وچ باوجود کوشش دے مسلماناں دی سلطنت دی ترقی وڈی آہستہ آہستہ ہوئی۔ تن صدی بعد شمال تے مغرب توں دو وڈے زبردست حملہ آوراں دی کوشش توں 977ءو1176ءکے درمیان پنجاب دے سرحدی حصّہ دے مسلماناں دی حکومت قائم ہوئی تے 1565ء وچ تالی کوٹ دی فتح توں دکن وچ مسلماناں دی مستقل حکومت ہوئی تے فیر سو برس دے بعد 1650ءہندوآں دی قوم مرہٹہ نے ایسا سر اُٹھایا کہ سلطنتِ مغلیہ نوں خاک وچ ملادتا۔ شمالی ہند وچ وی شہنشاہ اکبر دے عہد وچ مسلماناں دی سلطنت قائم ہوئی ورنہ ہندو اپنی سلطنت دے لئی مسلماناں توں لڑدے رہے۔
بست تے قصداء دی فتوح توں امیر سبکتگین نوں فرصت ملی تاں اس نے 367ءدیار ہند دی طرف توجہ مبذول دی توہند دے چند قلعے ایداں دے فتح کيتے کہ جتھے نہ اہلِ اسلام دے گھوڑےآں دے سُم‘ نہ اونٹھاں دے قدم پئے سن انہاں قلعےآں وچ جابجا مسیتاں بناکر تخت تے تاراج توں جو غنایم ہتھ گلے انہاں نوں لےکے غزنی ن دی طرف مراجعت کيتی۔ ہندوستان وچ اس وقت راجہ جے پال راجہ سی۔ ولایتِ لاہور توں لےکے لمغان تک تے کشمیر توں ملتان تک اس دی قلمرو سی بھٹنڈہ وچ قیام اس لئی تھاکہ اہلِ اسلام نوں اگے ودھنے توں روکے۔ جدوں اس نے سنیا تے دیکھیا کہ مجاہدینِ اسلام اس دے ملک اُتے دست دراریاں کردے نيں تے اُنہاں دی ہمسایگی ذات الجنب اے۔ اس توں جان تے مال دا خطرہ اے تاں نہایت مضطرب تے بیقرار ہوکے چارہ جوئی جنگجوئی وچ اس نے دیکھی۔ لشکر تے ہاتھی جمع کرکے لمغان دے میدان وچ مسلماناں توں لڑنے دے لئی آمادہ ہويا۔ ایہ لمغان دا میدان کابل تے پشاور دے درمیان واقع اے۔ امیر سبکتگین نے غزنی ن توں ہجرت کرکے ايسے میدان وچ ڈیرے جمائے۔ دونے لشکراں وچ چند روز تک دا رزار وچ خوب ہتھ چلے مگر کوئی غالب نئيں معلوم ہُندا سی۔ اس لڑائی وچ محمود غزنوی وی اپنے باپ دے نال شریک سی وچ اوہ ایداں دے جوانمردی دے کم کردا سی کہ وڈے وڈے سورما بہادراں لہ عقل حیران سی۔ ایہ ہنگامہءرزم گرم سی کہ اک بادوزان دا طوفان آیا کہ دن دی رات ہوگئی برف اس شدت توں پئی کہ خون سرد ہوکے رگاں وچ جم گئے۔ مسلمان اُس دے عادی سن مگر پیچارے ہندوآں نے ایسی سردی دی آفت کدی اُٹھائی نئيں سی ہزاراں سپاہی تے جانور اکڑ گئے۔ سینکڑاں دے ہتھ پاﺅں رہ گئے۔ ایہ اوہی میدان اے جتھے سردی دی ہتھوں ایہی تکالیف لشکرِ ہند نے انگریزی افسراں دے ماتحت نوسو برس بعد اٹھائی۔ اک کہانی مشہور اے انہاں پہاڑاں وچ اک چشمہ سی کہ جدوں اس وچ کوئی ناپاک چیز ڈالدے سن تاں اِنّی برف پڑدی سی کہ شہر دے شہر دب جاندے سن اس چشمہ دی خبر اک بڑھیانے امیر نوں دتی سی‘جس نے اس وچ نجاست ڈلواکر ایہ پاک کم کيتاتھا۔ گو اس دی حقیقت تاں کچھ نہ سی مگر ہندوآں نوں ڈرانے دے لئی ایہ ڈھکوسلا وی وڈے کم دا سی۔ غرض ہن سارے لشکر وچ جاڑے دی دہائی پڑگئی۔ جے پال نے لاچار ہوکے سبکتگین دے پاس پیغام صلح بھیجیا۔ سبکتگین صلح اُتے راضی سی مگر سلطان محمود غزنوی ‘جوانی دے نشے وچ اس صلح دا مانع ہويا۔ اس لئی ایہ کم دا جھمیلے وچ پڑگیا۔ فیر جے پال نے اک دانا ایلچی سلطان محمودغزنوی دے پاس بھیجیا تے لکھیا کہ آپ نوں معلوم رہے کہ راجپوتاں دا اک دستور اے کہ مایوسی تے اضطراب دی حالت وچ جدوں دیکھدے نيں کہ ستیز وچ کوئی راہ گریز دشمن توں نئيں رہی۔ تاں جو کچھ انہاں دے پاس نقدوجنس ہُندا اے اُس نوں اگ وچ جھونکتے نيں‘ ہاتھی‘گھوڑےآں تے مویشیاں نوں اَنھّا کردے نيں غرض کوئی چیز سلامت نئيں رکھتے‘ اہل وعیال نوں اگ وچ ڈالدے نيں۔ فیر اک دوسرے توں رخصت ہُندے نيں تے دشمن توں ایتھے تک لڑدے نيں کہ سب دے سب مرکر خاک وچ مل جاندے نيں‘اسنوں دین دنیا دی سرخروئی جاندے نيں۔ جوب سمجھ لو کہ جے تواڈے لشکر کے لوکاں نوں بھاری بھاری طمع صلح کرنے نئيں دیندی تاں ایہ کردکھاواں گے۔ فیر تسيں پچھتاﺅ گے۔ نقدوجنس دی جگہ راکھ دا ڈھیر پاﺅ گے۔ قیدیاں تے غلا وچ دے عوض تسيں نوں لڑائی دی صورت وچ خاکستر دے سوا کچھ ہتھ نہ آئیگا جے صلح کرلو گے تاں اسيں اُتے بہت احسان کرو گے۔ ہن سلطان محمودغزنوی نے وی دیکھیا کہ ہندوآں نوں مایوس کرنا چنگا نہیں‘ معلوم نئيں اگے کيتا ہوئے۔
غرض باپ بیٹے دونے صلح اُتے راضی ہوئے۔ راجہ نے اپنے معتبر رشتہ دار تے عزیز مبکتگین دے پاس چھڈے تے امیر دے معمتد نال لئے کہ اپنی دارالسلطنت وچ جاکے بموجب عہد نامہ دے ہاتھی گھوڑے مال ودولت حوالہ کرے‘باوجود ایہ کہ جے پال نے ایہ تباہی اوتھے اُٹھائی سی تے خراج دینے دے وعدہ اُتے رہائی پائی سی اوہ جدوں لاہور پہنچیا تاں سب قول تے قرار بھُل گیا۔ خراج نہ بھیجیا۔ سبکتگین دے آدمیاں نوں ہرگز نئيں چھوڑاں گا۔ اس وقت وچ دستور سی کہ راجہ دے دربار وچ یمین ویسار پنڈت تے چہتریاں دے سردار کھڑے ہُندے سن، مہمات تے معاملات ملدی ميں رائے دیندے سن ‘ چہتریاں کوراجہ دی ایہ حرکت پسند نہ آئی۔ انہاں نے عرض کيتا کہ مرداں نوں گل دا پاس چاہئیے۔ بجنہاں دا توڑنا ایسا پاپ اے کہ بپتا گھوڑے اُتے چڑھ کر گردن دباندی اے۔ اس حرکتِ ناروا توں باز آؤ تے خراج امیر دا بھجوائیے۔ مگر پنڈت صاحباں نے نہ برف تے باراں دی سردی دیکھی سی نہ تلواراں دی آنچ دے تھلے آئے سن ‘ انہاں نے ایہ صلاح دتی کہ جے خراج بھجوایا جائے تاں راجہ دا منہ کالا ہوجائے گا۔ شامتِ اعمال توں ایہی صلاح جے پال نوں وی پسند آئی۔ جدوں اس معاملہ دی خبر سبکتگین نوں پہنچی۔ اوّل اُس نوں یقین نہ آیا‘ ایہ سمجھیا کہ ایہ خبر ہوائی اے تے یونہی لوکاں نے اڑائی اے مگر جدوں متواتر ایہی خبر کان وچ آئی تاں اسنوں ایہ امر نہایت شاق معلوم ہويا۔ اس نے بدعہدی دے انتقام لینے دے واسطے لشکراں نوں جمع کيتا تے دریا دی طرح اُمڈتا ہويا ہندوستان اُتے چڑھ آیا۔ سرحدی تھاںواں اُتے اک آفت برسادی تے پانی پھیر دتا۔
جے پال نوں ایہ خبر پہنچی تاں اُس نے دلی۔ اجمیر۔ کالنجر۔ قنوج دے راجاﺅں نوں چِٹھیاں لکھياں کہ سبکتگین اس طرح پنجاب اُتے چڑھا اے۔ پنجاب ہی ہمیشہ توں سب بھائیاں کاسپر بنا اے۔ ہن مناسب اے کہ اسيں سب ملکر اس ٹکر نوں روکاں۔ نئيں تاں سارے ملک وچ پانی پھیر دے گا۔غرض انہاں سب راجاﺅں نے اپنا انتخابی لشکر‘ بوہت سارے مال تے خزانہ دے نال جے پال دے پاس بھیج دتا تے ایہ جان لیا کہ ساڈی عزت تے آبرو سلطنت دی بقا جے پال دی فتح اُتے موقوف اے۔ اس لئی اعانت تے معاونت دا کوئی دقیقہ فرد گیاشت نہ کیہ اوہ اک لکھ سوار تے پیادے بیشمار سندھ دے پار لے گیا۔ تے لمغان دے میدان وچ امیر سبکتگین دے لشکر کے سامنے ڈیرے خیمے ڈال دتے۔ امیر سبکتگین دشمناں دی کیفیت تے کمیت دیکھنے دے واسطے اک ٹیکری اُتے کھڑا ہويا۔ اوتھے دیکھدا اے کہ جتھے تک نظر کم کردی اے۔ لشکر دکھادی دیندا اے ۔مگر اس توں اوہ ہراس نہ ہويا تے سمجھیا ایہ سب بھیڑاں نيں‘ وچ قصاب ہون۔ ایہ کلنگون دی قطاراں نيں تے وچ شاہین ہون۔ ہن اس نے سب سرداراں نوں بلايا تے جہاد دا وعظ سنایا سب توں عمدہ تدبیر لڑائی وچ ایہ کم وچ لیایا کہ پنج پنج سو غول اک اک افسر دے تھلے مقرر کيتا تے حکم دتا کہ باری باری لڑاں اک غول لڑائی دے میدان وچ جائے‘جب تھک جائے تاں واپس آئے فیر دوسرا تازہ دم غول اُس دی جگہ جائے۔ اس دی ایہ حکمت ایسی کارگر ہوئی کہ ہندوآں دے لشکر وچ باوجود کثرت دے ضعف معلوم ہويا۔ جدوں اُنہاں دے پیرا کھڑے تاں سارے لشکر نے وفعتاً حملہ کيتا ہزاراں نوں مار ڈالیا تے سب نوں بھگا دتا۔ اٹک تک اُنہاں دا تعاقب کيتا۔ لشکرِ اسلام غنیمت توں مالا مال ہوگیا۔ گردونواح دے پرنگاں توں جو لاہور دی سلطنت وچ داخل سن ‘ بہت سا محصول وصول ہويا۔ راجہ دے ملک اُتے دریائے اٹک تک قبصہ تے تصرف کيتا تے پشاور وچ دس ہزار سپاہیاں نوں اک افسر دے ماتحت چھڈیا۔ انہاں لڑائیون دے بعد لمغان دے افغان تے خلجی وی امیر سبکتگین دے مطیع ہوئے تے اس دی سیاہ وچ بھرتی ہوئے۔ اُنہاں مہمات دے بعد امیر اپنی ریاست دے انتظام وچ مصروف ہويا۔
اس زمانے وچ جدوں ہندوستان وچ امیر سبکتگین نوں ایہ فتوحات حاصل ہوئیاں امیر نوح بن منصور سامانی نے ابونصر فارابی کوامیر سبکتگین دے پاس بھیجاجہ فائق امیر بخارا نے جو خرابیاں اس دے ملک وچ مچا رکھی نيں‘ اس توں مطلع کرے تے معاونت دی درخواست کرے۔
آل سامان دی اس بے سامانی دا حال سن کر سبکتگین دی رگِ حمیّت حرکت وچ آئی تے اوہ فوراً ماوراء النہر نوں روانہ ہويا۔ امیر نوح بہی ولایت سرخس وچ پیشوائی تے استقبال دے لئی آیا امیر سبکتگین نے ملاقات توں پہلے امیر نوح نے ایہ التماس دی کہ ضعف پیری دے سبب توں مینوں گھوڑے اُتے توں اُترنے تے رکاب اُتے بوسہ دینے نے معاف فرمایے۔ امیر نوح نے اُس دی التماسنوں قبول کيتا مگر جدوں امیر سبکتگین دی نظر امیر بوح دے طلوت اُتے پئی تاں ہیبت شاہی نے بے اختیار اسنوں گھوڑے اُتے توں اتروایا تے رکاب اُتے بوسہ دلوایا۔ امیر نوح اس توں بہت خوش ہوکے گلے ملا۔ غرض انہاں دونے سعادت منداں دے ملنے توں خاص تے عام دے دلاں دی راحت ہوئی تے اک جلسہ صحبت منتظر منعقد ہويا۔ بعد فراغتِ ضیافت تے مجالست دے انتظام تے امور ممللکت اُتے گفتگو ہوئی سی ایہ قرار پایا کہ امیر سبکتگین غزنی ن جائے تے سپاہ نوں تیار کرکے لائے۔ اوہ غزنی ن نوں روانہ ہويا تے امیر نوح بخارا نوں گیا۔ جدوں فائق نوں جو امیر بوعلی سمجوری دے پاس پناہ دے لئی گیا تھا‘ ایہ اطلاع ہوئی تاں اس نے اپنے خواص توں مشورہ کيتا کہ جے کم بگڑے توکتھے پناہ لینی چاہئیے۔ ایہ قرار پایا کہ فخرالدولہ دیلمی دے پاس پناہ لینی چاہیدا۔
اس توں رشتہ اتحاد تے داد مستحکم اے۔ اس اثناء وچ امیر سبکتگین بلخ وچ آیا تے امیر نوح بخارا توں چل کے اسنوں ملا۔ فائق تے امیر ابوعلی سمجوری لشکرِ گراں لےکے روانہ ہوئے تے ہرات دے پاس میدان وچ لڑائی ہوئی۔ امیر سبکتگین نے دشمناں نوں شکست دتی تاں انہاں نوں بے سروسامان بھگادتا۔فایق تے امیر بوعلی سمجوری بھج کر منیشاپور وچ گئے۔ اس فتح دے صلہ وچ امیر نوح نے سبکتگین نوں ناصرالدین دے خطاب توں تے سلطان محمودغزنوی نوں سیف الدولہ دے لقب توں مشرف کيتا تے منصب امیرالامرائی دا جو ابوعلی سمجوری نوں عطا ہويا تھا‘ اوہ سیف الدولہ نوں دتا گیا امیر نوح کامیاب وکامران بخارا نوں روانہ ہوا‘ناصرالدین سبکتگین غزنی وچ آیا تے سیف الدولہ سلطان محمودغزنوی تنہا منیشاپور وچ رہیا۔ جدوں امیر بوعلی تے فائق سلطان نے محمودغزنوی نوں تنہا دیکھیا تاں پہلے اُس دے باپ دے کولوں کمک آئے‘ اُس توں لڑائی دا قصد کيتا تے اس اُتے فتح حاصل کرلئی- جدوں امیر سبکتگین نوں اس دی خبر ہوئی تاں اوہ سپاہ نوں لےکے منیشاپور وچ پہنچیا تے حوالی طوس وچ امیر بوعلی تے فائق توں لڑائی ہوئی امیر سبکتگین نے فیر انہاں دوناں نوں شکست فاش دتی مگر بوعلی سمجوری تے فائق جانِ سلامت لے گئے تے قلعہ کلات وچ چلے گئے اس فتح دے بعد امیر ناصرالدین سبکتگین مسند فرمانروائی اُتے فراغت دے نال متمکن ہويا۔ فائق بغرا خان دے جانشین ایل خان دے پاس چلاگیا تے اس ایل خان دے دباﺅ وزور توں نوح تے فائق وچ صُلح صفائی ہوگئی اوہ سمرقند دا حاکم مقرر ہويا۔ جدوں نوح نے انتقال کيتا تاں ایل خان نے بارا اُتے حملہ کيتا تے فائق حاکم سمرقند اُس دا ممدو معاون ہويا تاں اس نے بادشاہ منصورثانی نوں اس گل اُتے مجبور کيتا کہ تمام اختیارات سلطنت دے فائق نوں تضویض کردے۔
روضتہ الصفا وچ سبکتگین دی خصائل نوں اس طرح بیان کيتا اے۔ کہ آئین سلطنت تے بادشاہی وچ آراستہ تے کوشش وچ شبر دی ہنگامہءداد وچ بادِجہندہ قوی تے آفتاب دی مانند درخشندہ وضیع تے شریف اُتے ہمت وچ دریا کہ دہش وچ کاہش توں نئيں ڈردا سی۔ تہوّر وچ سیل کہ نشیب تے فراز توں کچھ پرہیز نہ کردا سی۔ ظلمت تے حوادث وچ اس دی رہے روشن ستارہ دی طرح رہنما‘ اس دی تلوار مفاصل‘اعدا وچ قضا دی مانند گرہ کشا‘ اس دی شمائل وچ نجابت تے شہامت پیدا‘ اس دی حرکت تے سکون وچ دلایلِ یمن تے سعادت ہویدا۔ 387ھ‘999ء وچ حدود بلغ دے اندر تربد وچ سبکتگین دے سر اُتے موت نے اپنا گھوڑا دوڑایا۔ اس دی عمر 56پرس دی سی۔ اس دا جنازہ عماری وچ غزنی گیا تے اوتھے دفن ہويا۔ اس نے تیس سال حکومت کیتی تے اُس دی اولاد وچ چودہ بادشاہ ہوئے جو لاہور تے اس دی نواح اُتے متصرف تے متسلط ہوئے۔ اس امیر دا وزیر ابوالعباس فضل بن احمد سفر اینی سی ضبطِ امور مملکت تے سر انجامِ مہمامِ سپاہ تے رعیت وچ کمال رکھدا تھا۔
امیر سبکتگین اپنی موت توں چار روز پہلے شیخ ابوالفتح بستی توں ایہ کہندا سی کہ ساڈا تے ساڈے اغراض تے امراض دا حال قصاب تے بھیڑاں دا سا اے۔ جدوں بھیڑ نوں پہلے پہل گھٹنے تلے قصائی دباندا اے تاں اوہ بے چین ہوکے تڑپتی اے مگر جدوں اوہ اُون کتر کر چھڈ دیندا اے۔ تاں فیر ا چھلنے کودنے لگتی اے۔ جدوں ایہی نوبت دو چار دفعہ اس اُتے لنگھدی اے تاں اوہ قصائی توں بے خوف تے خطر ہوئے جاندی اے۔ جدوں اُس نوں ذبح کرنے دے لئی اوہ لٹاندا اے تاں ایہ جاندی اے کہ اوہ اُون کتر کر تھوڑی دیر وچ مینوں چھڈ دے گا لیکن اوہ چھری پھیر کر جان کڈ لیندا اے۔ پس انسان بار بار بیمار ہوکے چنگا ہوئے جاندا اے۔ تاں مرض الموت وچ وی صحت دی امید اُتے مسرور تے اجل توں غافل ہوئے جاندا اے کہ موت جان شیريں نوں بادِفنا وچ اڑا دیندی اے۔
وہ اک حکایتاں لکھدے نيں گو اوہ پایہءتریخ توں ساقط نيں۔ مگر ایشیائی مو¾رخاں وچ انسانیت تے آدمیت پائی جاندی اے کہ اوہ کس طرح تریخ توں حسن اخلاق دی تعلیم حاصل کردے نيں۔ مشرقی ملکاں وچ تاریخی واقعات توں ایسا اثر دل اُتے نئيں ہُندا جداں انہاں حکایات توں جنہاں نوں مغربی ملکاں وچ بالکل لغو تے بیہودہ تے مشرقی بک بک کہندے نيں۔ تریخ وچ ایہ حکایت سبکتگین تے اس دے آقا دی لکھی اے کہ جدوں امیر سنکتگین بخارا نوں جاندا سی تاں راہ وچ منزل خاکستر وچ اوہ فروکش ہويا تے ایتھے صدقہ تے خیرات وچ بہت کچھ روپیہ دتا تے گھوڑے اُتے سوار ہوکے پنج چھ آدمیاں توں اک جگہ نوں کھودنے دے لئی حکم دتا۔ جدوں انہاں نے کھودا تاں اک لوہے دی میخ نکلی۔ امیر سبکتگین نے اُسنوں دیکھیا تاں گھوڑے اُتے توں اُتریا تے بہت رویا فیر جائے نماز منگوا کر دوگانہ شکرِالٰہی ادا کيتا۔ جدوں لوکاں نے اس حال دا سبب پُچھیا تاں اس نے کہیا کہ یہ”قصہءنادر سنو کہ جس آقا دے ميں ملک تھا‘ مینوں تے بارہ تے غلا وچ نوں جو میرے ہمراہ سن جیحاں توں پار اُتار کر شہرقان وچ اوہ لے گیا تے اس جگہ توں گورکنان لایا۔ایتھے دے بادشاہ نے ست غلام خریدے لیکن مینوں تے پنج دوسرے غلا وچ نوں نہ خریدتا۔ پھرمنیشاپور دی راہ وچ مرد تے سڑخس وچ چار غلام اس نے بیچے وچ تے اک ہور باقی رہے۔ مینوں سبکتگین دراز کہندے سن تے اتفاق توں میرے آقا دے تن گھوڑے میری ران دے تھلے زخمی ہوئے چکے سن ۔ جدوں ميں ایتھے خاکستر وچ آیا تاں میرا گھوڑا زخمی ہوگیا۔ اس اُتے میرے آقا نے مینوں بہت ماریا تے زِین نوں میری گردن اُتے کھا تے قسم کھادی سی کہ منیشاپور وچ جو کچھ تیری قیمت ملے گی اوہی لےکے وچ بیچ ڈالاں گا۔ ايسے غم وچ ميں سوگیا کہ حضرت خضر دی زیارت ہوئی‘ انہاں نے مینوں بشارت دتی کہ تُو وڈا نامور بادشاہ ہوئے گا۔ جدوں فیر اس سرزمین اُتے آئیگا تاں تیرے نال بہت سا لشکر ہوئے گا تے تاں اُس دا سردار ہوئے گا تاں غم نہ کر شاد ہوئے۔ جدوں ایہ پائیگاہِ بلند تجکو نصیب ہوئے تاں خلق خدا دے نال نیکی تے انصاف کرنا۔ ميں نے اٹھیا کر غسل کيتا تے پنجاہ رکعت نماز پڑھی۔ تے اس میخ نوں لےکے ایتھے نشانی دے لئی وچ گاڑ گیا۔ صبح میرے آقا نے سفر کيتا‘ میرے توں ایہ میخ منگی۔ جدوں ميں نہ دے سکیا تاں اُس نے تازیاناں توں مینوں خوب ماریا تے فیر سخت قسم کھادی کہ جو قیمت تیری ملے گی اوہ لےکے تینوں بیچ ڈالاں گا۔منیشاپور تک دو منزل پیادہ پا چلایا‘ اوتھے الپتگین نے مینوں تے میرے دو یاراں نوں خرید لیا۔ جس توں ميں اس درجہ اُتے پہنچیا کہ تسيں دیکھدے ہو۔“
جامع الحکایات وچ ایہ حکایت اے کہ منیشاپور وچ جدوں الپتگین دے خدمت وچ سبکتگین رہندا سی تاں اس دے پاس اک گھوڑے دے سوا تے کچھ نہ تھا۔وہ سارا دن جنگلاں وچ پھردا تے شکار کھیلدا۔اک دن اس نے دیکھیا کہ ہر نی اپنے بچے دے نال چر رہی اے۔ اُس نے گھوڑا دوڑاکے اُس بچہ نوں پھڑ لیا تے خوش خوش لے کے چلا۔ ہرنی نے وی گھوڑے دا پِچھا کيتا اس نے جو مڑکر پِچھے دیکھیا کہ ہرنی اپنے بچے دے چھوٹنے توں خوش خوش جنگل وچ جاندی سی تے امیر نوں وی مڑ مڑ کر دیکھدی جاندی سی۔ ايسے رات امیر نوں رسولِ خدا دی زیارت ہوئی جنہاں نے ایہ فرمایا کہ اے امیر ناصرالدین تونے اک بیچارے بیکس بے بس پریشان حال جانور اُتے شفقت دی خدا نے تینوں دتا ایہ مرحمت دی کہ اپنے دیوان وچ منشورِ سلطنت تیرے ناں لکھوایا۔ تینوں چاہیے کہ عام خلق دے نال وی ایہی شیوہ جاری رکھے تے صفتِ شفقت نوں کسی حال وچ نہ چھڈے۔
اس وچ سعادتِ دارین اے کہ اکثر تاریخاں وچ ایہ حکایت وی لکھی اے کہ امیر ناصرالدین سکتگین نے خواب وچ دیکھیا کہ اُس دے گھر وچ آتشدان توں اک درخت ظاہر ہويا تے ایسا ودھیا کہ اُس دے سایہ وچ اک خلقِ خدا بیٹھ سکدی سی۔ جدوں امیر جاگیا تے خواب دی تعبیر سوچ رہیا سی کہ سلطان محمودعزنوی الاستدا تے مسعودالانتہا اے۔ اس فرزند دا ناں سلطان محمودغزنوی رکھیا۔ کہندے نيں کہ سلطان محمودغزنوی دا طالع صاحب ملت الاسلام دا طاع دے نال موافق سی۔ ہمیشہ توں ایشیائی مورخ انہاں خواباں فالوں‘طالعاں نوں تریخ دا اک دلکش جزو سمجھدے نيں مگر فرنگستانی انہاں نوں بالکل تاریخی پایہءاعتبار توں ساقط جاندے نيں۔(محمودغزنوی دی ہونہاری)
مثل مشہور اے کہ’ہونہار بروا دے چکنے چکنے پات‘ سلطان محمودغزنوی اُتے ایہ مثل صادق آندی سی۔ اوہ لڑکپن ہی نے ہونہار معلوم ہُندا سی۔ نو عمری وچ باپ دے نال مہمات وچ جاندا تے اوہ اگے قدم بڑھاکر ہتھ ماردا کہ پرانے تجربہ کار سپہ سالار دیکھدے ہی رہ جاندے۔ ایامِ طفلی وچ ایہ سبق اس نے خوب سیکھ لیا سی کہ زابلستان یعنی کوہستان ملک جو غزنی دے گرد اے اُس دے پہاڑی باشندےآں توں ہندو آں دے راجاو ں دے وڈے لشکراں نوں بھگا ک دینا کوئی گل نئيں لڑکپن وچ اک باغِ دلکشا لگوایا۔ اس وچ مکانِ روح افزا بنوایا۔ اک دن اوتھے وڈا جشن کيتا تے پدر بزرگوار تے امراءنامدار نوں بنایا۔ باپ نے باغ تے مکان دیکھ کے پسند فرمایا تے ایہ ارشاد کيتا کہ ایداں دے باغ تے مکان تاں تے وی امیر بنوا سکدے نيں۔ تینوں اوہ عمارت تعمیر کرنی چاہیدا کہ جس دی برابری کوئی دوسرا نہ کر سکے سلطان محمودغزنوی نے پُچھیا اے حضرت ایسی عمارت کیہڑی اے۔ اس نے جواب دتا کہ اوہ اہلِ علم تے فضل دے دلاں دی تعمیر اے۔ جو کوئی نہال احسان اُنہاں دی زمین دل وچ لگائے گا اُس دا ثمر ہمیشہ پائے گا۔ ایہ نصیحت کيتی گل سلطان محمودغزنوی نوں ہمیشہ یاد رہی۔
امیر سبکتگین دا جدوں انتقال ہويا تاں محمود دی عمر تیس برس دی سی۔ تے اوہ اس وقت منیشاپور وچ سی۔ امیر اسمعیل اُس دا چھوٹا بھائی باپ دے پاس سی۔ بعض مو¾رخ کہندے نيں کہ اُس نے میدان خالی پاکر تاجِ شاہی سرپر رکھیا۔ مگر بعض دا ایہ قول اے کہ باپ دی وصیّت دے موافق اوہ قبتہ الاسلام بلخ وچ تخت اُتے بیٹھیا۔ لحاصل اوہی بادشاہ ہويا تے خزانہءشاہی دا مالک ہويا۔ سپاہ دی دلجوئی تے امراءکی خاطر داری وچ خزانےآں دے منہ کھول دتے۔ مقصد ایہ سی کہ سب دے دل وچ اس دی جگہ ہوئے تے سلطان محمود غزنوی دی طرف توں اُنہاں دا دل برگشتہ ہوئے۔ مگر اس دغا باز سپاہ تے امرائِ ناانصاف نے اوہ دامن طمع دراز کيتا کہ جس دا اُتے ہونا محال سی۔ ایہ سب حال جدوں سلطان محمودغزنوی نوں منیشاپور وچ معلوم ہويا تاں اس نے بھائی دے پاس اک تعزیت نامہ لکھ کے ابوالحسن جموی دے ہتھ بھیجا‘جس دا مضمون ایہ سی کہ”امیر سبکتگین میرا تواڈا پشت پناہ اس دنیا توں رخصت ہويا مینوں اس دنیا وچ کوئی چیز تیرے توں زیادہ عزیز نئيں اے۔ جے تیری عمر وڈی ہُندی تے تاں زمانہ دا تجربہ کار ہُندا امور سلطنت دی وفائق توں تے ثباتِ ملک تے دولت دی قواعد توں ماہر ہُندا تاں میری عین آرزو ہُندی کہ تاں تخت اُتے بیٹھے۔ باپ نے جو تینوں اپنا جانشین کیہ اوہ مصلحت سی۔ جے تخت خالی رہندا معلوم نئيں کيتا فساد برپا ہُندا۔ تاں پاس سی۔ اس لئی تخت اُتے بٹھا دتا ہن انصاف دی نظر توں تامل کے تے شریعتِ غرا دے بمو جدوں دولت تے ملک نوں تقسیم کر دارالسلطنت میرے حوالہ کر بلخ خراسان دا ملک تیرے لئے صاف کيتے دیندا ہاں۔“ مگر امیر اسمعیل نے بھائی دا ایہ منصفانہ کلام نہ سنیا۔ ناچار سلطان محمودغزنوی نے سوائے لڑائی دے کوئی چارہ نہ دیکھیا۔
نیشاپور تے غزنی توں دونے بھائی بارادہ جنگ چلے۔ ہر چند بعض امیراں نے چاہیا کہ اسمعٰیل بھائی دا کہنا مان جائے تے لڑائی نہ ہوئے۔ مگر ایہ گل نہ بن پئی دونے بھائیاں وچ اک سخت لڑائی ہوئی تخت سلطان محمودغزنوی دے ہتھ رہا‘غزنی فتح ہوگیا۔ اسمعٰیل گرفتار ہويا اک دن سلطان محمودغزنوی نے بھائی توں گلاں گلاں وچ پُچھیا کہ جے تاں مجھ کہ جے تاں محھ اُتے ظفر یاب ہُندا تاں تُو میرا کيتا حال کردا! اُس نے جواب دتا کہ کسی قلعہ وچ تینوں بند کردا مگر تیرے لئے آرام تے آسائش دا سارا اسباب مہیا کردا۔ اُس وقت تاں اس گل نوں سلطان محمودغزنوی نے ٹال دتا مگر فیر اسمعٰیل نوں جرجان دے قلعہ وچ قید کيتا لیکن اس دے لئی ہر قسم دے چین تے آرام دا اسباب تیار کردیا‘ فیر اس دی ساری زندگی قید وچ ہی بسر ہوئی۔
طبقات اکبری دا مصنف لکھدا اے
(امیر ناصرالدین) ترک نژاد غلام تے الپتگین دا غلام اے تے الپتگین امیر منصور بن نوح سمانی دا غلام اے۔ اوہ منصور بن نوح دی خدمت وچ امیر الامراءکے مرتبے نوں پہنچیا۔ اوہ (ناصرلدین)امیر منصور دی حکومت دے زمانے وچ ابواسحاق بن الپتگین دے ہمراہ بخارا آیا سی تے اس دی سرکردگی وچ وکالت دے مرتبے اُتے پہنچیا۔ جدوں امیر منصور دی نیابت وچ ابو اسحاق نوں غزنی ن دی حکومت ملی‘تو اس نے حکومت دا نظام امیر ناصرالدین دے سپرد کردتا۔ اس دے انتظام نے حکومت وچ استقلال پیدا کردتا۔ جدوں ابواسحاق دا انتقال ہوگیا تے اس دا کوئی وارث نہ رہیا تاں سپاہ تے رعایا نے ناصرالدین دی حکومت توں اتفاق ظاہر کيتا تے اس دی اطاعت اُتے آمادہ ہوگئے اوہ اظہارِ قوت دے خیال توں حکومت دے کم وچ مشغول ہوگیا تے ملک گیری دا منصوبہ بنایا۔
367ھ(977-78ئ) وچ طغان‘ جو ولایتِ بست دا حکمران سی تے پایتور نے بست اُتے قبضہ کرکے طغان نوں اوتھے توں کڈ دتا تھا‘ امیر ناصرالدین دے پاس آیا تے اس نے مدد چاہی۔ امیر ناصرلدین نے فوج کشی کرکے بست نوں پایتور دے قبضے توں کڈ کے طغان دے حوالے کردتا تے طغان نے بہت ساریاں شرئط نوں قبول کرکے عہد کيتا کہ اوہ اس دی اطاعت توں روگردانی نئيں کريں گا۔ جدوں اس نے اپنا وعدہ پورا نئيں کيتا تے عہد شکنی دی تاں امیر ناصرالدین نے بست نوں اس دے قبضے توں کڈ لیا تے اس اُتے اپنا نمائندہ مقرر کردتا چونکہ قصدار دا قلعہ اس دی حکومت دے نیڑے سی تے اوتھے دا حاکم بہت دلیر تھا‘لٰہذا امیر ناصرالدین نے اس دی غفلت وچ ‘اسنوں گرفتار کرلیا تے آخرکار اپنے ملاز وچ وچ داخل کرکے قصدار اس دی جاگیر وچ دے دتا۔
امیر ناصرالدین شاہانہ عزم دے نال غزنی تے جہاد اُتے کمر بستہ ہوگیا۔ اوہ ہندوستان اُتے حملے کرنے لگیا اوتھے توں غلام تے مالِ غنیمت لاندا سی۔ جس جگہ نوں فتح کرتا‘وہاںمسجد بنواندا سی تے راجا جے پال دے ملک دی خرابی وچ کہ جو اس زمانے وچ ہندوستان دا کاص راجا تھا‘کوشش کردا سی۔ راجا جے پال اس خرابی تے غارت گری توں کہ جو اوہ اس دے ملک وچ کردا تھا‘ تنگ آگیا۔ راجا نے اک منظّم لشکر تے وڈے وڈے ہاتھیاں نوں لے کے امیر ناصرالدین اُتے حملہ کردیا‘وہ وی نہایت مستقل مزاجی توں اگے ودھیا تے اپنے ملک دی سرحد اُتے جے پال دا مقابلہ کيتا‘وڈی سخت ٰخاں ریزی ہوئی۔ امیر محمودغزنوی بن ناصرالدین نے اس جنگ وچ داد ش،شجاعت تے مردانگی دی۔ کئی روز تک دونے لشکراں وچ مقابلہ تے مقاتلہ ہُندا رہیا۔
کہندے نيں کہ اس نواح وچ اک چشمہ سی۔ جے اتفاق توں اس چشمے وچ گندگی یا نجاست پڑ جاتی‘تو آندھی‘برف تے بارش وڈی شدت نال ہُندی۔ امیر محمودغزنوی نے حکم دتا کہ اس چشمے وچ نجاست ڈال دتی جائے۔ پس اس وچ ہويا تے برف دی شدت ہوگئی جے پال دا لشکر کہ جو سردی دا عادی نہ تھا‘ عاجز آگیا۔ نہت توں گھوڑے تے جانور مرگئے۔
جے پال نے پریشان ہوکے صلح دا دروازہ کھٹکھٹایا تے ایہ طے پایا کہ اوہ پنجاہ ہاتھی تے کثیر رقم ناصرالدین نوں بھیجے۔ اوہ اپنے چند معتبر آدمیاں نوں امیر دے پاس بطور یرغمال چھڈ کے گیا تے امیر ناصرالدین دے چند معتبر آدمیاں نوں مال تے ہاتھی سپرد کرنے دی غرض توں ہمراہ لے گیا سی کہ مال ادا کرے۔ جدوں اوہ اپنے ٹھکانے اُتے پہنچیا تاں اس نے عہد شکنی دی تے امیر ناصرالدین دے آدمیاں نوں قید کرلیا۔ اس خبر دے سندے ہی امیر ناصرالدین نے بدلہ لینے دے ارادے توں لشکر کشی کردتی۔ جے پال نے وی ہندوستان دے راجاﺅں توں مدد منگی تے تقریباً اک لکھ سوار تے بوہت سارے ہاتھی جمع کرکے مقابلے دے لیئے آیا۔ لمغان دے نواح وچ دونے فریقاں وچ جنگ ہوئی ۔ امیر ناصرالدین نوں فتح تے نصرت حاصل ہوئی۔ بہت سا مالِِ غنیمت‘غلام‘ہاتھی تے رقم ہتھ آئی۔ جے پال بھج کر ہندوستان چلا گیا تے لمغانات دے علاقے اُتے امیر ناصرالدین دا قبصہ ہوگیا تے اس ملک وچ اس دا سکہ رائج ہوگیا۔ اس دے بعد اوہ امیر نوح بن منصور دی مدد توں اگے ودھیا۔ خراسان تے ماورالنہر وچ فتوحات حاصل کيتياں۔ ماہِ شعبان383اگست997ء وچ امیر ناصرالدین اس دارفانی توں رخصت ہوگیا لیکن اس دی حکومت کیتی مدت ویہہ سال رہی۔
ترک غلام
[سودھو]منہاج الراج دے مطابق سبکتگین ترک نسل دا اک غلام سی۔ اک تاجر نصر حاجی نے اسنوں اس وقت خریدا‘ جدوں اوہ حالے محض اک لڑکا سی۔ اوہ اسنوں ترکستان توں بخارا لیایا جتھے اس نے اسنوں الپتگین دے پاس فروخت کردتا۔ سبکتگین نے الپتگین دے ہور غلا وچ دے ہمراہ تعلیم حاصل کيتی تے ہھتیاراں دے استعمال دے بارے وچ پڑھیا۔ اوہ پہلے پہل اس بادشاہ دی ملازمت وچ نجی گھڑ سوار سی نہایت طاقتور تے پھرتیلا ہونے دے باعث جنگل وچ اس دے لئی شکار کيتا کردا سی۔ اوائل عمری وچ ہی اس اُتے مستقبل دی عظمت دی جھلک نظر آرہی سی اس دا سرپرست اس دی صلاحیتاں نوں بہت سراہندا تے بہت ساریاں عسکری مہمات دے سلسلہ وچ اس اُتے بہت اعتباد کردا سی۔ اس نے جلدی ہی اسنوں فوج وچ اہم عہدےآں اُتے فائز کردتا آخرکار غزنی وچ شاہی اقتدار حاصل کرنے دے بعد اس نے اپنے حمایتاں نوں امیر الامراءاور وکیل المطلق دے خطاب توں نوازیا۔ سبکتگین نے اقتدار حاصل کرنے دے بعد ناصرالدین دا لقب اختیار کیہ اوہ خود نوں امیر کہندا تھا۔
قندھار نوں مطیع کرنے تے اپنی سلطنت وچ شامل کرنے دے بعد اس نے زابولستان دے دارالخلافہ بست دے قلعہ اُتے قبضہ اُتے کرلیا۔ اوتھے اس دے ملاقات مشہور زمانہ ابو لفتح نال ہوئی‘جنہاں نوں انہاں دے علم تے فضل تے ذہانت دے باعث اس نے اپنا مصاحب جاص بنالیا۔ اس نے ہندوستان دے بت پرستاں دے خلاف جنگ کرنے دا ارادہ کرلیا‘ جو حالے تک صرف پرہما تے مہاتما بدھ دی پرستش توں واقف سن ۔ اس وقت پنجاب اُتے ہسپال دے بیٹے جے پال دی حکومت سی‘جس دا علاقہ اک طرف توں دریائے سندھ توں لگمان تے دوسرے جانب کشمیر توں ملتان تک پھیلا ہويا سی۔ 977ء وچ اک بہت وڈی فوج دے ہمراہ مشرق دی جانب پیش قدمی کردے ہوئے اس نے بوہت سارے قلعے تسخیر کیتے مسجداں تعبیر کرانے دا حکم دتا تے بوہت سارے مال غنیمت دے ہمراہ غزنی دی طرف لُٹیا۔
جے پال ‘ جو اس وقت بھٹنڈا دے قلعہ وچ رہائش پذیر تھا‘ اس نے محسوس کيتا کہ مسلماناں دے پے در پے حملےآں نے ملک دے امن تے امان نوں بری طرح متاثر کيتا اے۔ لٰہذا اس نے اک بہت وڈی فوج تیار کيتی تے بے شمار ہاتھیاں نوں اس مقصد دے تحت جمع کيتا کہ اوہ انہاں دے نال انہاں دی اپنی سرزمین اُتے حملہ کردے گا۔ اس نے سندھ نوں پار کيتا تے لغمان دی طرف پیش قدمی کی‘جتھے اس دی مڈبھیڑ سبکتگین دے نال ہوئی۔ جدوں جھڑپاں شروع ہوئیاں تاں سبکتگین دے بیٹے محمودغزنوی نے جو اس وقت محض اک لڑکا تھا‘ بہادر تے سپاہیانہ کارنامےآں دے جوہر دکھائے۔ رات دے وقت زبردست طوفان باد تے باراں تے ژلہ باری شروع ہوئے جانے دے باعث ہر طرف خوف تے ہراس تے تباہی پھیل گئی۔ لاہور دے راجہ دے دستے بری طرح متاثر ہوئے اس دے بے شمار مویشی ہلاک ہوگئے۔ راجہ نے اپنی فوج منتشر ہُندے دیکھیا تاں اگلے روز صلح امن کرلئی- سبکتگین ہندو راجہ دی درخواست قبول کرنے اُتے رضا مند ہوگیا سی۔ نوجوان محمودغزنوی جو اک پرجوش جنگجو تھا‘ اس دے اثر تے رسوخ نے اسنوں ایہ شرائط مننے توں باز رکھیا۔ جے پال نے بادشاہ دے پاس اس گل کيتی وضاحت کرنے دے لئی ہور سفیر روانہ کیتے کہ بادشاہ سلامت!راجپوت سپاہیاں دی ایہ رسم سی کہ جدوں انہاں نوں آخری حد تک پِچھے دھکیل دتا جاندا سی تاں اوہ اپنے بیوی بچےآں نوں ہلاک کرنے دے لئی اپنے گھراں تے جائیداد نوں نذر آتش کر دیندے سن تے مایوسی دی حالت وچ اپنے بال بکھیر کر دشمن دے اندر وڑ کے اپنے آپ نوں انتقام دے سرخ طوفان وچ غرق کر دیندے سن ۔
سبکتگین جو راجہ نوں مایوسی دی حالت وچ تسخیر نئيں کرنا جاہندا تھا‘ اوہ شرائط مننے اُتے تیار ہوگیا۔ راجہ امن دی قیمت دے طور اُتے دس لکھ درہم تے پنجاہ ہاتھی دینے اُتے رضا مند ہوگیا۔ راجہ نے پوری رقم نوں اپنے پڑاﺅ وچ رہندے ہوئے ادا کرنے توں قاصر ہُندے ہوئے اپنے نال چند بااعتماد شخصیتاں نوں لیا تاکہ لاہور توں باقی ماندہ رقم وصول دی جاسکے۔ جدوں کہ یرغمالیاں نوں حفاظت دے پیش نظر سبکتگین دے پاس رہنے دتا۔ اُتے راجہ نے دارالخلافہ وچ اپنے آپ نوں محفوظ پاکر اپنے پرہمن مشیراں دی ہدایت اُتے عمل کيتا تے معاہدے توں منحرف ہوگیا لیکن اس نے مسلمان افسراں نوں قید وچ ڈال دتا۔ سبکتگین جو اس وقت غزنی پہنچ چکيا تھا‘ اس نے جدوں ایہ سنیا تاں سخت غضبناک ہوگیا۔ اس نے ايسے وقت ہندو راجہ دی طرف نال کيتی گئی ہتک دا بدلہ لینے دے لئی بہت وڈی فوج دے ہمراہ لغمان دی طرف پیش قدمی کردتی۔
جے پال نے آنے والے طوفان دا مقابلہ کرنے دے لئی خود نوں تیار کرلیا سی۔ اس نے ہمسایہ ملکاں دہلی‘اجمیر‘ کالیسنجر تے قنوج دے بادشاہاں توں اتحاد کرلیا تے متحدہ فوج جو 10ہزار گھڑ سواراں تے بے شمار پیادہ فوج اُتے مشتمل سی تے ہندو بہادری دا نشان سی‘اس نے مسلمان حملہ آوراں نوں پِچھے دھکیلنے دے لئی لغمان دی سرحداں اُتے اپنے آپ نوں ترتیب دے دتا۔ سبکتگین نے اک قریبی پہاڑی اُتے قبضہ کرنے دے بعد ہندوستان ی لشکر دا جائزہ لیا۔ جس دے بارے وچ بیان کيتا جاندا اے کہ اوہ سمندر دی طرح لامتناہی سی۔ اس نے اپنے سرداراں دے مستقبل دی شان تے شوکت دے بارے وچ حوصلہ افزائی کردے ہوئے انہاں توں شجاعت دا مظاہرہ کرنے دی درخواست کيتی ہر اک نوں فرداً فرداً احکامات دتے تے تعداد وچ کم اپنے سپاہیاں نوں پنج پنج سو دے دستےآں وچ تقسیم کردتا فیر انہاں نوں حکم دتا کہ اوہ ہندو فوج دے کمزور مقام اُتے پے در پے حملے کرن۔ اس نقل تے حرکت توں ایہ ظاہر ہوئے رہیا سی کہ جے دشمن دی منتشر صفاں وچ تازہ دم دستے مستقل طور اُتے روانہ کیتے جاواں تاں ہندوآں دے گُڑ سوار دستےآں وچ ابتری تے دہشت پھیل سکدی اے۔ سبکتگین نے اس ابتری دا فائدہ اٹھاندے ہوئے عام حملے دا حکم دے دتا تے ہندو ہر مقام اُتے ہزیمت اٹھا کے بھج نکلے۔ مسلمان فوجی دستےآں نے نیلاب دے کنارےآں تک انہاں دا تعاقب کيتا۔ اس فاتح نے دریائے سندھ دے مغربی علاقےآں توں بھاری تاوان وصول کيتا تے لغمان تے پشاور نوں اپنی سلطنت دی مشرقی سرحد پنانے دے بعد اس نے دس ہزار گھڑ سواراں دے ہمراہ اپنے اک افسر نوں مفتوحِ ملک دا نظم تے نسق سونپیا تے غزنی دی طرف پرت گیا۔
سبکتگین باقی ماندہ زندگی وچ اپنی سلطنت دے شمال مغرب وچ عسکری مہمات وچ مصروف رہیا۔ اوہ اگست 997ء وچ 56سال دی عمر وچ تے 20سال حکومت کرنے دے بعد بلخ دے نزدیک تیمروز وچ انتقال کرگیا۔ اس دی میت نوں دفن کرنے لیئے غزنی لے جایا گیا۔
سبکتگین اک ایسا بادشاہ تھا‘ جس وچ غیر معمولی شجاعت تے ہوش مندی دے علاوہ مساوات تے اعتدال پسندی وی بدرجہ اتم موجود سی۔ اس دا وزیر ابوالعباس فضل سی جو حکومت دے معاملات نوں وڈی ذہانت تے قابلیت توں نپٹاندا تھا۔
ماثرالملک دے مصنف دے مطابق سبکتگین دے بیٹے محمود غزنوی نے اپنے باغ وچ نہایت عالیشان گھر تعمیر کروایا تے اک پُر تکلّف دعوت وچ اپنے والد نوں مدعو کيتا۔ اس عمارت دی خوبصورتی‘ذوق تے کمال فن نے نوجوان شہزادے نوں اس گل اُتے اکسایا کہ اوہ اس بارے وچ اپنے والد دی رائے حاصل کرے لیکن سبکتگین نے نہایت مایوسی دی حالت وچ اپنے بیٹے توں کہیا کہ اس نے اسنوں محض اک کھلونے دی مانند دیکھیا اے ‘ جسنوں اس دی رعایا وچوں دولت دے ذریعہ توں کوئی وی تعمیر کر سکدا سی۔ اس نے کہیا کہ اک شہزادے دا کم ایہ اے کہ اوہ شہرت دی ایسی دیرپا یادگاراں تعمیر کرے جو شان تے شوکت دے ستوناں دی طرح ہمیشہ قائم رہیاں۔ اچھے کارنامےآں دی طرح‘جو تقلید دے قابل ہاں تے اولاد انہاں اُتے سبقت لے جانے وچ دشواری محسوس کرے۔ سمرقند دے ساعر نظام اورازی نے اس بارے وچ مشاہدہ کيتا اے کہ محمودغزنوی دے تعمیر کردہ سبھی عالیشان محلےآں وچ کِسے دا اک پتھر وی باقی نئيں بچا لیکن اس دی شہرت دی عمارت حالے تک وقت اُتے حاوی اے تے اس دی عظمت دی دیرپا یادگار باقی اے۔
پنجويں سامانی بادشاہ دا ایسا ہی اک زرخرید ترک غلام الپتگین سی۔ جس نوں اک ادنٰی محافظ دے طور اُتے دربار وچ ملازم رکھیا گیاتھا۔ اوہ اپنی بے پناہ ذاتی صلاحتیاں دی بنا اُتے ترقی کردا ہويا پہلے حاجب الحجاب یعنی محافظین دا کمانڈر بن گیا وچ تے بعد وچ 10فروری 961ءکو خراسان دا گورنر مقرر ہوگیا۔ کچھ ہی عرصہ بعد نواں سامانی امیر تخت نشین ہوا‘ جس نے اُسنوں برطرف کر دتا لیکن اُس نے اپنی خود مختاری دا اعلان کر دتا تے بلخ چلاگیا۔ سامانی امیر نے 12000پر مشتمل اک فوج بھیجی‘جسنوں الپتگین نے اپریل 962ء وچ شکست دے دی۔ اس دے بعد اس نے غزنی دی چھوٹی سی ریاست اُتے چڑھائی دی جس دا سربراہ ابو بکر لائق سی۔ اس دا ناں تاں مسلماناں والا تھالیکن ایہ مسلمان نئيں سی۔ سیاسی طور اُتے ایہ ہندو شاہیاں کاحامی سی جنہاں دا پایہءتخت کابل سی تے غالباً ایہ شاہِ کابل دا رشتہ دار(بہنوئی یا سالا)بھی سی۔ اس دا ناں انوک وی آیا اے۔ ابوبکر اس جنگ وچ فرار ہوگیا تے الپتگین دا غزنی اُتے قبضہ ہوگیا۔ ہن اوہ امیر الپتگین کہلانے لگا۔ ایتھے فیر سامانی بادشاہ نے (دس یا بیس)ہزار فوج توں حملہ کيتا لیکن ایہ حملہ وی پسپا کر دتا گیا۔ ا سامانیاں نے اس دی حکومت نوں تسلیم کرلیا۔ ادھر ابوبکر لائق حالے زندہ سی شاید اوہ پنجاب دے ہندو شاہی حکمراناں دے پاس کابل چلا گیا سی جنہاں دی حکومت کابل تک پھیلی ہوئی سی۔
دوسرے لفظاں وچ کہیا جاسکدا اے کہ پنجاب دی ہندو شاہی سلطنت تے غزنی دے ترک غلا وچ دی سلطنت دی سرحداں آپس وچ مل رہیاں سن اس علاقے اُتے بالادستی دے لئی ہندو شاہیاں تے آزاد شدہ غلام مسلمان ترکاں وچ اقتدار دی رسہ کشی دا سامان پیدا ہوچکيا سی۔ اگرچہ سلطنت سازی دی انہاں جنگاں دی اصل وجہ تاں انہاں علاقےآں دی مشترکہ خارجہ تجارت سی۔ غالباً غزنی اُتے قبضہ توں وی پہلے الپتگین نے کابل اُتے قبضہ کرنے دے لئی ہندو شاہیاں توں 962-3ء وچ جنگ کيتی سی جس وچ اسنوں فتح ہوئی سی۔ ایہ نئيں معلوم کہ اس وقت ہندو شاہی بادشاہ کون سی۔ یقیناً ایہ جے پال دا پیشرو ہوئے گا کیونجے جے پال 965ء وچ برسر اقتدار آیا۔ الپتگین دی وفات 13 ستمبر963ءکو ہوئی تاں اس دا بیٹا ابواسحٰق ابراہیم اس دی جگہ ریاست غزنی دا امیر بنیا۔ اوہ کمزور تے نا اہل حکمران سی۔ فوجی افسراں دی باہمی لڑائیاں نوں کنٹرول نہ کرسکا۔ انہاں حالات وچ ابوبکر لائق دا بیٹا ابو علی لائق ہندو شاہیاں توں مدد لے کے غزنی اُتے حملہ آور ہويا۔ کیونجے لائق خاندان ہندو شاہیاں دا رشتہ دار سی۔ ابو اسحٰق بھج کر سامانی سلطنت دے پایہءتخت بخارا چلا گیا۔ اوتھے اُس نے سامنیاں توں اپنے مرحوم باپ دی غلطیاں دی معافی منگی تے انہاں توں فوجی امداد لے کے غزنی اُتے حملہ کرکے لائق نوں کڈ باہر کيتا۔ ابواسحٰق۶۲ستمبر۵۶۹ءکو فوت ہوگیا تاں فوجی جرنیلاں نے حکومت [[الپتگین ]] دے اک ترک غلام بلکتگین دے حوالے کيتی۔ بلکتگین نوں سامانی وزیر گائق نے دبانے دی کوشش کيتی تے بالآخر اس اُتے حملہ وی کيتا۔ فائق دی کوشش سی کہ ترکاں نوں ہمیشہ دے لئی کچل دتا جائے۔ لیکن بلکتگین نے الٹا اس حملہ آور فوج نوں کچل دتا۔ اوہ بہت بلند کردار دا مالک سی تے اپنے ملک وچ بہت مقبول سی۔ اس دی وفات۵۷۹ء وچ ہوئی۔ بلکتگین دی جے پال توں کسی جھڑپ دا کوئی ثبوت نئيں ملدا۔ بلکتگین دی وفات دے بعد اس دا اک غلام پری تگین غزنی دا امیر بنیا۔
پری تگین بہت ظالم تے غیر مقبول بادشاہ سی۔ چنانچہ لوکاں نے سابقہ بادشاہ ابو علی لائق ولد ابو بکر لائق کو(جوکہ غیر مسلم غالباًہندو سی) خط لکھ کے غزنی اُتے حملے دی دعوت دتی۔ ہندو شاہیاں نے اس موقع اُتے لائق دی بھرپور مدد کيتی۔ ابو علی لائق نوں کابل شاہ نے جو فوج دی۔ اس دی قیادت اس دا بیٹا کر رہیا سی۔ گور بخش سنگھ دا خیال اے ایہ کابل شاہ جے پال دے علاوہ تے کوئی نئيں ہوسکدا کیونجے اسنوں حکومت کردے ہوئے دس سال ہوئے چکے سن ۔ کابل اس دی سلطنت وچ شامل سی۔ ایہ فوجاں کابل توں غزنی دی طرف مارچ کر رہی سن کہ غزنی دا اک انتہائی بہادر تے لائق جرنیل سبکتگین پنج سو کفن بردوش مجاہداں نوں لے کے راستے وچ چرک دے مقام اُتے اچانک انہاں اُتے ٹُٹ پيا۔ اس اچانک حملے وچ ابو علی لائق تے کابل شاہ دا بیٹا دونے مارے گئے۔ باقی فوج حواس باختہ ہوکے بھج گئی۔ اس فتح دے فوراً بعد غزنی دے فوجی جرنیلاں نے پری تگین نوں بر طرف کرکے سبکتگین نوں اپنا بادشاہ چن لیا۔ ایويں الپتگین ڈھائی سال، اسحٰق دو سال، بلکتگین دو سال تے پری تگین ڈیڑھ سال برسر اقتدار رہیا۔
سبکتگین نوں غزنی دے جرنیلاں نے 20 اپریل977ء وچ پری تگین دی جگہ غزنی دا بادشاہ(امیر) بنایا ہور انہاں نے سبکتگین دی شادی الپتگین دی بیٹی توں کردتی۔ سبکتگین نے اپنی زندگی دا آغاز اک ادنٰی غلام دی حیثیت توں کيتا سی۔ اوہ الپتگین دا زرخرید غلام سی۔ اس دے آباﺅ اجداد نسلاً ایرانی سن لیکن بعد وچ ترکاں وچ شادیاں کرکے اوہ ادھے ترک ہوئے گئے سن ۔ سبکتگین نوں محض اس دی ذاتی صلاحتیاں دی بنا اُتے الپتگین نے لشکر کے امیرالامرائ(کمانڈر انچیف) عہدے اُتے فائز کيتا سی۔ تھوڑے ہی عرصے وچ اس نے غزنی دی سلطنت نوں چاراں سمتاں وچ پھیلیانا شروع کيتا۔ ايسے جدو جہد وچ اس نے (994ء وچ ) مشرق خراسان وچ بست دے قلعے نوں فتح کيتا تے اس دے بعد اس نے فرشتہ دے بقول قصرار تے محمد ناظم دے بقول خوشدار نوں فتح کيتا۔ دراصل قصرار تے خوشدار توں مراد موجودہ خضدار(بلوچستان) اے جس اُتے اس وقت مسلماناں دی حکومت سی۔ اس نے پنجاب دی سرحدی چوکیوں اُتے وی حملے کيتے۔ بخارا نوں فتح کيتا ۔ فرشتہ دے بقول 927ھ (977ئ) وچ اس نے ہندوستان پہنچ کے چند قلعے فتح کيتے۔ اکثر جگہاں اُتے مسجداں تعمیر کراواں تے بہت سامان غنیمت لے کے واپس غزنی پہنچیا۔ ہندوستان توں ایتھے مراد ہندو شاہی سلطنت اے۔
سبکتگین دے انہاں حملےآں دے جواب وچ جے پال نے جو اس وقت بھٹنڈہ دے قلعے وچ مقیم تھا‘ اک بہت وڈے لشکر کے نال غزنی اُتے حملہ کيتا۔ غزنی تے لمغان دے درمیان وچ غورک دے مقام اُتے جنگ ہوئی۔ جے پال دی فوج طاقت زیادہ سی لیکن کئی دن تک جنگ ہُندی رہی تے کوئی فیصلہ نہ ہوئے سکا۔ اک دن اچانک برفباری دا طوفان شروع ہوگیا‘جس وچ ہزاراں جانور تے سپائی مر گئے تے ہندو شاہی فوجاں نوں شکست ہوگئی۔ انہاں نے تاوانِ جنگ کيتی پیشکش کرکے صلح کيتی درخواست کيتی۔ شہزادہ محمہودغزنوی جس دی عمر چودہ پندرہ سال سی۔ جنگ جاری رکھنے دے حق وچ سی لیکن امیر سبکتگین نے معاہدے دے حق وچ فیصلہ دتا۔ کیونجے ہندو شاہیاں نے دھمکی دتی سی کہ جے شکستِ فاش ہونے لگی تاں اوہ سب مال تے دولت نوں جلیا کے خود وی جل مراں گے فیر تواڈے ہتھ راکھ دا ڈھیر‘پتھر لاشاں تے بکھری ہوئی ہڈیاں آئیاں گی۔ جنانچہ طے پایا کہ جے پال ، سبکتگین نوں تاوان دے طور اُتے دس لکھ دینار‘ کچھ سرحدی قلعے تے پنجاہ ہاتھی دے گا۔ سبکتگین نے اس دے چند رشتہ داراں نوں بطور یرغمال اپنے پاس رکھ لیا تاکہ اوہ معاہدے توں نہ فیر جائے۔ غورک توں جے پال سبکتگین دے چند نمائندےآں نوں لے کے واپس آیا تے بقول فرشتہ لاہور پہنچیا۔ ایہ صحیح معلوم نئيں کہ اس دا پایہءتخت تب لاہور سی یا اوبھنڈپور‘ لیکن شواہد ایہی کہندے نيں کہ اوبھنڈپور ہی تھا۔
بہرحال اس نے اپنے پایہ تخت پہنچ کے سبکتگین دے نمائندےآں نوں گرفتار کرکے قید کر دتا تے کہیا کہ جدوں تک سبکتگین میرے عزیزاں نوں رہیا نئيں کرے گا‘ وچ اس دے آدمیاں نوں قید وچ رکھاں گا۔ اس دے نتیجے وچ سبکتگین اک بہت وڈی فوج لے کے غزنی توں پشاور دی طرف روانہ ہويا۔ راستے وچ آنے والے ہر مندر نوں مسمار کردا گھراں تے نوں اگ لگاندا ہويا اوہ اگے ودھیا۔ جے پال نے اس دا مقابلہ کرنے دے لئی دہلی‘کالنجر‘قنوج تے ااجمیر دے راجاں توں فوج مدد طلب کيتی۔ انہاں سب دی فوج لے کے(جو اک لکھ سواراں تے بقول فرشتہ”ان گنت“ پیاداں اُتے مشتمل سی۔) اوہ غزنی دی طرف ودھیا۔ جلال آباد توں 19 کلو میٹر جنوب وچ دونے فوجاں دا ٹکراﺅ ہويا۔ اس بار وی جے پال دی فوج زیادہ سی لیکن سبکتگین نے گوریلا طریقہ جنگ اپناتے ہوئے پنج پنج سو گھڑ سواراں دے کئی دستے بنائے تے کہیا کہ سب باری باری حملہ کرن۔ اس طریقے توں اوہ جے پال دی فوجاں نوں شکست دینے وچ کامیاب ہوگیا۔ ہندو شاہی فوج دے بیشتر فوجی مارے گئے باقی جو بچے اوہ بھج کھڑے ہوئے۔ دریائے نیلاب(دریائے سندھ بمقام اٹک)تک ترکاں نے انہاں دا پِچھا کيتا لیکن اوبھنڈپور نوں فتح کيتے بغیر واپس آگئے۔ ایويں لمغان توں ایتھے تک دا علاقہ ترکاں دے قبضے وچ آگیا۔ اس جنگ وچ بہت سامان غنیمت انہاں دے نال آیا۔ سبکتگین نے اپنے اک سردار نوں مفتوحہ علاقہ دا کورنر مقرر کرکے پشاور وچ متعین کيتا۔ 991ء وچ سبکتگین نے ملتان دے اسماعیل حکمران شیخ حمید نوں حملے دی دھمکی دتی۔ اس نے فوراً سبکتگین دی اطاعت قبول کيتی تے سالانہ خراج دینے دا وعدہ کيتا۔ اس زمانے وچ لاہور دے راجہ بھرت نے جوکہ جے پال دا باجگذار تھا‘ جے پال دے خلاف گڑبڑ شروع کردتی حالانکہ جے پال نے اسنوں اندورنی خود مختاری دے رکھی سی۔ بھرت نے جہلم وچ نندنہ تے ٹکیسر دیاں کاناں اُتے قبضہ کرنے دے لئی جوج کشی کيتی۔
جے پال نے اپنے بیٹے آنند پال نوں فوج دے کے بھیجا‘جس نے بھرت نوں شکست دتی تے ایويں بھرت خراج دینے اُتے رضا مند تاں ہوگیا لیکن جلد ہی اپنے وعدے توں پھرگیا۔ ہن نے حملہ کرکے اسنوں اقتدار توں ہٹا دتا تے خود گورنر لاہور بن گیا۔ جے پال دی وفات 1001ءتک آنند پال گورنر لاہور رہیا۔ آنند پال دی فتح لاہور دے زمانے وچ سبکتگین نے کسی گل توں ناراض ہوکے محمودغزنوی نوں جیل وچ ڈال دتا۔ جے پال نے اسنوں خط لکھیا کہ تواڈے باپ نے توانوں جیل وچ ڈال کر نا شکرے پن دا ثبوت دتا اے ‘جے تسيں ساڈے نال مل جاﺅ تاں وچ اپنے آدمی بھیج کر توانوں جیل توں چھڑا لاں گا۔ فیر اسيں توانوں اپنے ملک وچ لے آئیاں گے۔ وچ اپنی بیٹی توں تواڈی شادی کر دواں گا۔ دولت تے تواڈے باپ توں وڈی افواج تمہین داں گا لیکن محمودغزنوی نے جواب وچ اسنوں جو خط لکھا‘ اس وچ اسنوں کتا تے کافر کہیا تے لکھیا کہ میرا باپ میرا مالک تے میرا قائد اے۔ جے اوہ مینوں قتل کرنا جاہندا اے ‘وہ تاں حاکم اے۔ تواڈے خط دا جواب ایہ اے۔ کہ جدوں خدا نے مینوں اس قید توں رہائی دتی تاں وچ اپنی فوج دے نال تواڈے ملک اُتے حملہ کر دواں گا تے توانوں گرفتار کراں گا۔ ایہ پیشکش دراصل شادی دے ذریعے غزنوی تے ہندو شاہی سلطنتاں نوں اک کرنے دی کوشش نوں ٹھکرا دتا۔ جے پال دی وفات دے نال ہی ہندو ہی سلطنت دا پایہءتخت تے اوبھنڈپور توں نندنہ منتقل ہوگیا۔
سبکتگین نے ویہہ سال حکومت کیتی۔ آخری دناں وچ اس دا قیام وچ بلخ وچ سی جتھے اوہ بیمار ہوگیا۔ جدوں علاج معالجے توں ٹھیک نہ ہويا تاں اس نے تبدیلی آب تے ہوا دے لئی غزنی دا ارادہ کيتا۔ راستے وچ ترمذ دے مقام اُتے پہنچ کے رک گیا۔ ہن اوہ ہور سفر دے قابل نہ رہیا سی۔ ایتھے 55سال دی عمر وچ اگست 997ء وچ سبکتگین نے وفات پائی۔ اس دی میت نوں غزنی لیا کے دفن کيتا گیا۔
سلطان محمود غزنوی دا دور حکومت
[سودھو]محمود غزنوی سبکتگین نو شیرواں عادل دی اولاد توں سی۔ مصنف طبقاتِ ناصری لکھدا اے۔
”امام ابوالفضل بیہقی می آروکہ فصر حاجی مرد بازرگان بود در عہدِ امارت عبدالملک نوح سامانی سبکتگین رابخرید بہ بخارا برد چو اثار کيتا ست تے جلادت برناصیہءاوظاہر بود اورا الپتگین امیر حاجب تجرید ودر خدمت الپتگین بہ طخارستان رفت تے قتیکہ ایالت طخارستان حوالہ اوشد۔“
خاندانی حالات
[سودھو]سلطان محمود غزنوی دے والد امیر سبکتگین سن ۔ امیر سبکتگین ‘ امیر الپتگین دے داماد سن ۔ [[الپتگین ]] امرائے دولت سامانیہ توں سی تے اس دولت دی طرف توں ملک خراسان دا سپہ سالار رہ چکيا سی۔ سامانیہ توں پہلے مفاریہ خود مختار ہوئے۔ انہاں ہر دو دی حکمرانیاں ماوراء النہر دے علاقہ اُتے سن۔ دارالسطنت بخارا سی۔ صفاریہ تے سامنیہ حکومتاں نے کابل تے قندھار تک علاقہ وسیع لرلیا۔ امیر الپتگین مذکور جو امیر ابوالیت سامانی توں خفا ہوکے بخارا توں نکل کے غزنی چلا آیا تے ایتھے اپنی حکومت قائم کيتی۔ ایہ شہر کابل توں پچھتر میل جنوب کوہستان بابا دی شاخ گل کوہ اُتے واقع اے۔
سلطان محمود غزنوی
[سودھو]سلطان محمود غزنوی اپنے باپ سبکتگین دی وفات دے بعد تخت نشین ہويا۔ جس دا منشاءاپنی سلطنتِ غزنی نوں وسعت تے استحکام دینا سی۔ اوہ اپنی 33سال دی حکمرانی وچ کامیاب ہويا۔ اس نے اپنے چاراں طرف دی سلطنتاں نوں چاہے اوہ مسلم ہاں یا غیر مسلم‘کو ہلا ڈالیا تے پنی حکومت دے حدود اگے بڑھاندا گیا۔ اس نے غزنی دی اک طرف‘کا شغر دی اسلامی ایلخانی حکومت کو، دوسری طرف خود اپنے آقا سانیون دی سلطنت‘ تیسری طرف ویلمیاں تے طبرستان دی حکومت آل زیاد نوں مشرقی سمت وچ غوریاں دی سرزمین نوں جنہاں وچوں کچھ مسلمان ہوئے چکے سن ‘ فیر ايسے مشرقی سمت وچ ملتان تے سندھ دی عرب حکومتاں کو‘ادھر لاہور تے ہندوستان دے بعض دوسرے راجاﺅں دی سلطنتاں دے کھنڈر اُتے اپنی غزنی عظیم الشان سلطنت دی بنیاد رکھی۔
سلطان محمود غزنوی دے ہندوستان اُتے حملے
[سودھو]سلطان محمود غزنوی نوں دوسری سمت دی مخالف حکومتاں توں جدوں فرصت ملدی ہندوستان اُتے چڑھ آندا۔وہ اپنے دور وچ سب توں پہلے 390ئ‘1000ء وچ ہندوستان وچ داخل ہويا۔ جنوبی ہند دے جاٹاں دی سرکوبی دی تے چند سرحدی ضلعاں اُتے قبضہ کيتا۔ دوسرے سال فیر آیا۔ پشاور دے اگے خیمہ زن ہويا۔ راجہ جے پال نے شکست کھادی تے گرفتار کرلیا گیا۔سلطان محمود غزنوی نے ودھ کے دوسرے شہر ہند اُتے قبضہ کرلیا۔ جے پال نے خراج دے کے رہائی حاصل تے اپنی سلطنت آنند پال دے سُپرد کرکے چکيا وچ بیٹھ کرجل مرا۔
395ھ وچ سلطان نے بجے رائے والی بھیرہ نال جنگ آزمائی کیتی ۔ اس نے وی فرار دی حالت وچ خودکشی کرلئی فیر بھیرہ تے اس دے مضافات سلطنتِ غزنی وچ ملائے۔ ملتان دے والی ابوالفتوح باطنی نے بجے رائے دی مدد کيتی ناکام کوشش کيتی سی۔ 396ھ،1005ء وچ سلطان محمود غزنوی اسنوں سزا دینے آیا۔ رائے آنند پال ابوالفتوح دی مدد دے لئی آیا مگر ناکام ہوکے فرار ہويا۔ ابوالفتوح نے سلطان محمود غزنوی دی اطاعت قبول کيتی۔ سلطان محمود غزنوی نے آنند پال دے بیٹے سکھ پال نوں بھیرہ دا گورنر بنا دتا سی۔ اوہ اسلام لے آیا تھا‘ فیر مرتد ہوگیا۔ سلطان محمود غزنوی 398ھ،1007 وچ اس دی گوشمالی دے لئی آیا تے حبسِ دوام دی سزا دی۔
فیر399ھ‘1008ء وچ معرکہ کہ آرائی ہوئی۔ اس مرتبہ آنند پال دی مدد اُتے اجین‘گوالیار‘کابجر‘قنوج‘دہلی تے اجمیر دے راجہ تے ملتان دے والی داﺅد فوجاں لے کے آئے۔ جدوں الوطنی دا عام جذبہ پیدا ہويا۔ عورتاں نے اپنے زیور بیچ کر چرخے کات کر تے محنت مزدوری کرکے لڑائی وچ مدد دینے دے لئی روپیہ بھیجامگر ہندوستان ی راجاﺅں دی پچھلی خانہ جنگیاں دا غبار دل توں دور نئيں ہويا سی۔ اوہ کسی اک دی کمان وچ فوجاں نوں نہ دے سکے۔ سلطان محمود غزنوی راجپوتاں دی اس ٹڈی دل فوج دا مقابلہ کيتا۔ ہندوستان یاں دے قدم اکھڑ گئے۔ سلطان محمود غزنوی دے خلاف ایہ آخری مشترکہ قومی مظاہرہ تھا‘جس وچ نہ صرف ہندو بلکہ ہندوستان وچ عرباں دی واحد حکومت وی شریک سی۔ مگر ہندوستان نوں شکست ہوئی۔ اس دے بعد رایانِ ہند اَگڑ پِچھڑ مغلوب ہُندے گئے تے بیش بہا خزانے خصوصاً مندراں دے جواہرات فاتح دے نال آندے گئے۔ اس حملہ وچ سلطان محمود غزنوی نے نگرکوٹ(کانگڑہ)کے قلعہ اُتے قبضہ کرلیا۔
اس دے بعد 401ھ،1010ء وچ ابوالفتوح داﺅد دا خاتمہ کرنے ملتان آیا تے اسنوں گرفتار کرکے نال لے گیا۔ اس دے بعد اس نے 404،1013ء وچ راجہ بھیم پال توں قلعہ نندو نا لیا۔405ھ،1014ء وچ تھانیسر اُتے قبضہ کيتا۔ فیر 406ھ،1015ء وچ کشمیر دی ناکام مہم پیش آئی۔ اس دے بعد 409ھ،1017 وچ قنوج تے متھرا اُتے قبضہ کيتا۔ فیر 412ھ،1020ء وچ کشمیر اُتے دوبارہ حملہ آور ہويا۔ 413ھ 1021 وچ پورے پنجاب نوں غزنی دا صوبہ بنانے دی نیت توں انتظامات دے نال آیا تے پنجاب دا الحاق غزنی توں لرلیا۔آنند پال دے لڑکے ترلوکن پال دا انتقال ہوئے چکيا سی۔ راجہ بھیم اس دا جانشین تھا۔وہ پنجاب چھڈ کے رائے اجمیر دے پاس چلا گیا‘جتھے 1026ء وچ اس نے وفات پائی۔
سلطان محمود غزنوی نے لاہور دا پہلا حاکم اپنے غلام ایاز نوں بنایا۔ اس دے بعد414ھ،1022ء وچ گوالیار تے کانجر نوں قبضہ وچ لے لیا۔ فیر 417ھ،1026ء وچ ملتان دے قزاقاں دی سرکوبی دی تے 419ھ،1027، وچ جاٹاں دی چھیڑ چھاڑ دا بدلہ لینے دے لئی آیا تے کامیاب رہیا۔ اس طرح سلطان محمود غزنوی دے براہِ راست قبضہ وچ پنجاب ‘سندہ تے ملتان دے صوبے آگئے۔ کشمیر ‘فنوج‘ کانجر‘گوالیار تے گجرات اس دے باج گزار بنے۔
مندراں اُتے حملہ آوری دا حقیقی سبب ایہ سی کہ مندر دولت دا خزانہ سن ۔ زرد جواہر دا انبار سی۔ سلطان محمود غزنوی نے ہندوستان دے انہاں حملےآں وچ بے شمار مندراں توں دولت حاصل کيتی۔ سومتات وچ دو سومن وزنی سونے دی زنجیر لٹکدی سی‘جس وچ گھٹیاں آویزاں سن۔ جس حجرے وچ بُت تھا‘اس دی قندیلاں نوں روشن کرنے دی ضرورت ایہ سی بلکہ روشنی دے لئی اس وچ جواہر تے لماس جڑے ہوئے سن جنہاں دی جگمگاہٹ توں ہمہ دم روشنی رہندی سی۔سلطان محمود غزنوی دے ایہ حملے بت شکنی دے لئی نہیں‘حصولِ زر دے لئی سن اس مقصد وچ اوہ اپنی توقعات توں زیادہ کامیاب رہیا۔
سلطان محمود غزنوی نے پنجاب نوں سلطنتِ غزنی دا اک صوبہ قرار دتا۔ اس نے اس صوبہ دے مرکز توں دور دراز ہونے دی وجہ توں ایتھے اک نواں نظام قائم کيتا۔ایاز دے بعد فوجی تے انتظامات اختیار علیحدہ علیحدہ حکام دے سپرد کيتے۔ انتظامی امور ابواسمن علی المعروف بہ قاضی شیرازی دے سپرد کيتے تے سپہ سالاری دے عہدہ اُتے علی اری یارک نوں مامور کيتا لیکن گورنر تے سپہ سالار دونے دا اک دوسرے توں سروکار نہ رکھیا۔ دونے براہِ راست غزنی دے ماتحت سن تے پرچہ نویسی اُتے ابوالحکم ناں دے اک افسر نوں مقرر کيتا۔
اگرچہ سلطان محمود غزنوی نے ہندوستان نوں اپنا وطن نئيں سمجھا‘اسنوں غزنی پیارا سی ايسے نوں اس نے آباد کيتا۔ اُتے ہندوستان توں اس دا اک رابطہ پیدا ہوچکيا سی۔ ہندوستان دے جنگی ہاتھیاں اُتے اسنوں ایسا ناز سی کہ اوہ خلیفہ بغداد نوں وی دھمکی دینے توں باز نہ آیا تے الفیل ما الفیل دا عبرت آموز جواب پایا۔ اس نے اپنی ساری عمر وچ کدی کسی اک ہندو نوں وی جبر توں مسلمان نئيں بنوایا تے نہ امن دی حالت وچ کِسے اک مندر نوں توڑنے تے بت شکنی کرنے دا کوئی واقعہ پیش آیا۔ اس نے ہندوستان ی مقبوضات دے لئی اپنا سکہ ہندی بولی وچ جاری کيتا تے اپنی فوج وچ ہندوآں نوں معزز عہدےآں اُتے وی سرفرار کيتا۔ ہندو راﺅ اس دی فوج دا اعلٰی افسر سی۔ تاں لک وی رکنِ سلطنت تھا۔
جب سلطان محمود غزنوی نوں بھائی دی لڑائی توں فراغت ملی تاں اوہ بلخ دی طرف متوجہ ہويا۔ اُس دی وجہ ایہ سی کہ اوہ خراسان وچ امیر الامرائی دا منصب آل سامان دی طرف توں کہندا تھا‘ امیر منصور نے بکتوزاں نوں تجویض کر دتا سی۔ سلطان محمود غزنوی نے بخارا وچ امیر منصور دے پاس ایلچی بھیجیا تے اپنی رنجش دا اظہار کيتا۔ امیر نے ایہ جواب دتا کہ بلخ تے ہرات تے ترمذکی امارت تسيں نوں دتی گئی تے بکتوزاں نوں خراسان کی‘وہ وی ساڈی دولت دا بندہ اے اُس نوں معزول کرنا مناسب نئيں۔ سلطان نے ابوالحسن حموی نوں بوہت سارے تبرکات تے تحائف دے کے بخارا بھیجیا تے امیر منصور توں ایہ پیغام کيتا کہ مینوں ایسی توقع اے کہ آپ دی تے میری دوستی دا سرچشمہ بے التفاندی دی خس تے خاشاک توں کم نئيں ہوئے گا میرے تے میرے باپ دے ٰحقوق آل سامان اُتے نيں‘ جو ضائع نئيں جاواں گے۔ رشتہ الفت ختم نہ ہوئے گا تے بنائے متابوت تے مطاوعت منہدم نئيں ہوئے گی۔ جدوں ابوالحسن جموی بخارا وچ پہنچیا تاں امیر منصور نے اسنوں منصب وزارت دی نوید سنائی۔ اوہ تاں سفارت نوں چھڈ اپنی وزارت دے شغل وچ مصروف ہويا۔ پیغام دے جواب دی طرف اصلاً متوجہ نہ ہوا‘ سلطان بانصرور نیشاپور نوں روانہ ہويا۔ جدوں اس دے ارادہ توں بکتوزون واقف ہويا تاں اک عرضداشت بخدا بھیج کر صورت حال نوں بیان کيتا۔ امیر منصور غرور تے جوانی دے زور دے سبب توں سپاہ جمع کرکے خراسان دی طرف روانہ ہويا تے سرخس تک برابر چلا گیا‘کسی جگہ نئيں ٹھہرا۔ سلطان محمود غزنوی اگرچہ جاندا سی کہ اس توں مقابلہ کرنے دی طاقت امیر منصور نئيں رکھدا لیکن کفرانِ نعمت دی بدنامی دی سرزنش دے خوف کر توں نیشاپور واپس چلا آیا تے مرغاب وچ گیا۔ بکتوزاں نے فائق دی صلاح توں غدر مچایا‘ امیر منصور نوں گرفتار کرکے اَنھّا کيتا تے عبدالملک‘کہ خرد سال سی تخت اُتے بٹھایا۔ سلطان محمود غزنوی توں ڈر کر مرو چلا گیا۔ سلطان نے اس دا تعاقب کيتا۔ بکتوزاں تے فائق دونے نے ملکر سلطان دا مقابلہ کيتا۔ سلطان محمود غزنوی نوں فتح ہوئی۔ انہاں نمک حرا وچ نوں شکست ہوئی۔ عبدالملک نوں فائق لےکے بخارا پہنچیا۔ تے بکتوزاں نے نیشاپور دی راہ لی تے کچھ دناں بعد بخارا آیا تے وکھو وکھ لشکر جمع کرنے دی فکر وچ ہويا۔ اس اثناء وچ فائق بیمار ہوکے مرگیا۔اور ملک خان دا شغر توں بخارا دی طرف متوجہ ہويا۔ عبدالملک تے اس دے تمام متعلقین دا کم کيتا۔ دولت آل سامان کو(جو اک سو اٹھائیس سال تک فرمانرو رہی۔) انتہا نوں پہنچایا تاں سلطان محمود غزنوی بلخ‘ خراسان دی حکومت وچ مصروف ہويا۔ چاراں طرف اس دی جوانمردی تے شجاعت دی دھوم مچ رہی سی۔ خلیفہ بغداد القادر بالند عباسی نے خلعت گرانمایہ ارسال کيتا۔ امین الملتہ یمین الدولہ دا خطاب اُس نوں دتا۔ 390ھ وچ بلخ توں ہرات تے ہرات توں سیستان آیا۔ ایتھے دے حاکم حنیف بن احمد نوں مطیع کرکے غزنی آیا۔ فیر ايسے زمانہ وچ ہندوستان دی طرف متوجہ ہوا‘ اُس دے چند قلعے والئے تے غزنی چلا گیا۔ ماوراء النہر وچ آل سامان نوں ایلک خان نے خلاص کيتا تے اک خط سلطان محمود غزنوی نوں لکھیا جس وچ مملکتِ خراسان اُتے حکمرانی کيتی مبارک باد دی۔ انہاں دونے بادشاہاں وچ دوستی تے یگانگی دی بِنا مستحکم ہوئی۔ سلطان محمود غزنوی نے بہی ابوالطیب سہیل بن سلیمان نوں سفیر بنا دے ایلک خان دے پاس بھیجیا تے اسنوں بوہت سارے جواہرتحفہ بھیجے۔ غرض مدتاں تک انہاں دونے بادشاہاں وچ دوستانہ خط تے کتابت رہی تے اک دوسرے نوں تحائف گھلدے رہے مگر آخر وچ ایہ عداوت توں بدل گئی۔
اب سلطان محمود غزنوی خود مختار ہوگیا۔ آل سامان توں جو کچھ تعلق تھا‘ اس توں بے تعلّق ہويا۔ خطبون تے سکون توں اُس دا ناں کڈیا۔ اس دی جگہ اپنا ناں جاری کيتا۔ سب گہر دے لڑائی جھگڑےآں توں فارغ ہويا۔ سلطنت دا انتظام تے گہر دا بندوبست کيتا‘ فیر اوہ ارادہ کيتا جو انہاں دناں مسلماناں وچ سب توں وڈا سمجھیا جاندا سی تے فیروز مند بادشاہاں دے شایان سی یعنی اسلام دا ہندوستان وچ پھیلیانا اس دے ہندوستان اُتے بارہ حملے مشہور نيں۔ مگر اوہ ستاراں دفعہ ہندوستان آیا۔ تاریخاں وچ انہاں مہمات وچ اختلاف اے۔ کوئی کسی مسانوں اول لکھدا اے ‘ کوئی اسنوں پِچھے تحریر کردا اے۔ فرنگستانی محققاں نے انہاں دی ترتیب وچ تے تھاںواں دی تشخیص وچ اپنی فکرِ دقیق توں بوہت سارے عقدے حل کيتے نيں۔ اسيں انہاں نوں وی لکھدے نيں۔
فرشتہ تے نطام الدین احمد نے لکھیا اے کہ”390ھ دے نیڑے سلطان ہندوستان دی طرف متوجہ ہويا اس نے کئی قلعے فتح کيتے تے انہاں وچ اپنی طرف توں حاکم مقرر کيتے۔ ان(مہم اول) فتوحات دے بعد اوہ غزنی واپس آیا مگر اس دا ذکر باریخ یمینی وچ نئيں اے ۔“
391ھ۔ 1001ء وچ سلطان دس ہزار چیدہ سوار لےکے غزنی توں ہندوستان دی طرف روانہ ہويا۔ پشاور دے نیڑے اس دے باپ دا قدیمی دشمن جے پال والئی لاہور بارہ ہزار سوار تیس ہزار پیدل تے تن سو زتجیر فیل لےکے لڑنے دے لئی کھڑا ہويا مگر اس نے شکست پائی تے اپنے پنج ہزار آدمیاں دیاں جاناں گنواواں خود آپ پندرہ عزیزاں دے نال اسِیر ہويا۔ سلطان محمود غزنوی بھنڈہ دے قلعہ کوفتح کرکے مسمار کيتا۔ اس دے بعد سلطان غزنی ن نوں چلا آیا تاں راجہ جے پال نوں نال لیایا۔ اس نے خراج تے باج دا عہد تے پیمان لیا تے چھڈ دتا۔ اس دے عزیزاں توں وی فدیہ لےکے رہیا کيتا۔ جدوں ایہ راجہ رہیا ہوکے اپنے ملک واپس آیا تاں شکست اُتے شکست کھانے توں تے قید ہونے توں اسنوں شرم آئی یا کوئی مذہبی مسئلہ ایسا سی کہ جدوں راجہ دو دفعہ دشمناں توں ہزیمت اُٹھائے یا اُنہاں دے ہتھ وچ قید ہوئے تاں پہر راج دے قابل نہ اے تے اس گیاہ دا کفارہ اگ وچ جل کے کرے۔ اس نے راج نوں اپنے بیٹے آنند پال نوں دتا تے خود جلدی اگ وچ جل کے خالستر ہويا۔ فرنگستانی محققاں نے قلعہ بھٹنڈہ دی تحقیق وچ بہت جانفشانی دی اے ‘کوئی انہاں وچوں کہندا اے کہ اوہ ستلج پار سی۔ سلطان محمود غزنوی بے روک ٹوک اس دریا دے پار اُتر آیا تے اُس کع فتح کرلیا۔ کرنیل ٹوڈ کہندے نيں”اوہ وڈا آباد تے نامی مقام سی تے لاہور دا راجہ یا لاہور وچ یا اس قلعہ وچ رہیا کردا تھا۔“سرجان الیٹ نے بعد تحقیق ایہ فیصلہ کيتا کہ قلعہ پھٹنڈہ کوئی نیام مقام نئيں اے بلکہ اوہ کھبے ہندتا سجے ہند اے جداں کہ تاریخِ یمینی وچ لکھیا اے ” ایہ اک مقام دریائے سندھ دے مغربی کنارہ اُتے مشہور معروف اے۔ اٹک توں پندرہ میل‘ لاہور تے پشاور دے قدیمی شارع اعظم پشاور توں تن منزل دے فاصلہ اُتے واقع اے ‘وہ مشرقی قندھار دا دارالسلطنت تھا۔“ابوالفد امورِ بیرونی تے بیہقی نے سکندر اعظم نوں اس دا باقی قرار دتا اے ۔اب اسنوں ہنڈ کہندے نيں‘ اگے معلوم ہوئے گا کہ اس گل دے مننے توں کئی تاریخی عقدے حل ہُندے نيں۔ سلطان محمود غزنوی 393ھ وچ سیستان گیا تے اوتھے دے حاکم حنیف نوں غزنی لے آیا فیر ہندوستان دی طرف اس دی توجہ ہوئی۔ 395ھ وچ بلدہ بہاطیہ بھٹیز(تیسری بھٹیز دی فتح) دی طرف روانہ ہويا۔ حدود ملتان وچ دریا سندھ توں گزر کر بھٹیز دی دیوار دے تھلے پہنچیا۔ اس شہر دی فصیل اُچی تے مضبوط سی لیکن اُس دے گرد خندق سی۔ اوتھے دے راجہ بج رائے نوں اپنے لشکر اُتے وڈا غرور سی۔ ناصرالدین سبکتگین دی طرف توں جو سرحد اُتے حاکم مقرر سن ‘نہ انہاں دی اوہ اطاعت کرتا‘ نہ راجہ جے پال دی شرئطِ فرمانبرداری دی بجالاندا سی۔ جدوں اس نے سلطان محمود غزنوی دا لشکر دیکھیا تاں اوہ اپنے شہر توں لشکر تے ہاتھیاں سمیت نکلیا کہ اُنہاں توں مسلماناں دے کشکر نوں ڈرائے۔ سلطان تن دن تے رات برابر اس توں لڑیا لیکن اس وچ وی معلوم نہ ہويا کہ منصور کون اے تے مقہور کون نیڑے سی کہ مسلماناں نوں شکست ہوئے جائے۔ اُس لئے چوتھے روز سلطان نے منادی دی کہ ّاج جنگ سلطانی ہوئے گی چاہیدا کہ جو آدمی نوکر نيں یا جوان تے پیر سب لڑائی دے لئی مستعد ہاں تے میدان جنگ وچ آئیاں ۔ راجہ بجے رائے کہ سن کر اپنے بت خانہ وچ گیا اپنے معبُد توں امداد چاہی، ہندوآں نوں تکمیلِ صلاح دے لئی حکم دتا تے روز مگاہ وچ وڈی شان تے شوکت توں آیا۔ مسلماناں نے اس اُتے حملہ کيتا۔ چاشت توں سہ پہر تک خوب حرب تے صرب رہی‘کشتون دے پشتے لگے۔ کسی لشکر اُتے آثارِ عجز وضعف نئيں ظاہر ہوئے۔ سلطان محمود غزنوی اوّل درگاہ معبُد وچ متوجہ ہويا۔ فیر اُس نے خود دشمن دی سپاہ دے قلب اُتے حملہ کيتا تے لشکر نوں ہزیمت دی‘راجہ بجے رائے حصار وچ آیا۔حصار دا وی سلطان نے محاصرہ کيتا۔ خندق دے بہرنے دا حکم دتا۔ راجہ ایسا مضطفر تے مستحیر ہويا کہ اپنے خاص ملاز وچ دے نال رات نوں پیادہ پا جنگل نوں بھج گیا تے کسی پہاڑی اُتے پناہ لینی چاہی سلطان نے سپاہ نوں اس دے تعاقب وچ بھیجیا۔ اس نے جاکے راجہ نوں ایسا گھیرا کہ جداں گریبان گلے نوں گھیردا اے سوائے اس دے چارہ نہ سی کہ اس نے خنجر توں اپنے تیئں آپ مار ڈالیا۔ فیر محمود غزنوی نے 396 ھ وچ ملتان دی تسخیر دا ارادہ کيتا۔
والئی ملتان حمید لودہی امیر ناصرالدین سبکتگین دے نال اخلاص رکھدا سی اس دی خدماتِ شائستہ بجالاندا سی۔ پوتا ابوالفتح داﺅد وی اپنے دادا دے طریقہ اُتے چلدا سی تے سلطان دی اطاعت کردا سی۔ مگر جدوں بلدہ بھٹیز دے محاصرہ وچ سلطان مصروف سی تاں اس نے خارج ازعقل حرکات شروع کيتياں۔ صلاحِ وقت دیکھ کے سلطان محمود غزنوی اس سال تاں کچھ بولا نہیں‘دوسرے سال وچ سلطان محمود غزنوی نوں اس دی خبر ہوئی کہ ابوالفتح قرمطی اپنی خباثتِ نفس توں ملتان دے باشندےآں نوں قرمطی بنانا چاہندا اے تاں بندگانِ خدا نوں الحاد تے زندقہ توں بچانے دے لئی اس نے حکم دتا کہ مسلماناں دا لشکر تیار ہوئے۔ اوہ ایہ لشکر لےکے ملتان دی طرف برسات وچ روانہ ہويا۔ بارش توں دریا چڑھے ہوئے سن اس توں سلطان دے ساتھیاں نوں دشواریاں پیش آئیاں ۔ سلطان نے ہند دے راجہ آنند پال توں درخواست کيتی کہ اوہ اسنوں پنے ملک وچوں گزرنے دے۔ راجہ نے درخواست نوں منظور نہ کيتا تے مقابلہ دے لئی کھڑ ہويا جس دا نتیجہ اُس دے حق وچ زہر ہويا۔ فیر اس دا ایہ ارادہ بنا کہ اوّل آنند پال دا جھگڑا چکائے تے نیچا دکھائے۔ باوجود اس کہ جنگلاں اُتے راجہ دا وڈا اقتدار سی مگر سلطان نے درختاں نوں کٹنا‘اگ لگانا تے آدمیاں نوں دا قتل عام ایسا شروع کيتا کہ راجہ کمین گاہاں وچ بھاگنے دوڑنے لگا۔ جتھے جتھے ایہ راجہ بھج کر جاندا وہیںاُس دے تعاقب وچ سلطان جاندا۔ راجہ دے ملاز وچ نوں یا تاں جنگل تے درون دے درندے شکار کردے یا بھج کر کشمیر وچ پناہ لیندے۔سلطان نے درون تک تعاقب کيتا تاں آنند پال کشمیر بھج گیا۔ جدوں ابوالفتح والئی ملتان نے راجہ آنند پال دا ایہ حال دیکھیا کہ اس طرح سلطان دے اگے بھاگیا پھرا تاں اس نے جانا کہ میری حقیقت کيتا اے کہ وچ سلطان توں برسرِ مقابلہ آسکےآں اس لئی اس نے ایہ ارادہ کيتا کہ جِنّا مال اے ‘ اس سب نوں ہاتھیاں اُتے لاد کر سراندیپ چلا جاﺅں تے سلطان دے لئی ملتان خالی چھڈ جاﺅں مگر سلطان کدوں اسنوں فرصت دیندا تھا‘ اس نے ملتان دا محاصرہ کيتا۔ابوالفتح متحصن ہويا۔ ست روزتک محاصرہ رہیا۔ ابوالفتح نے منت سماجت کر کے انہاں شرائط اُتے صلح کرلئی کہ ویہہ ہزار درہم سرخ سال نذر دتا کراں گا تے الحاد توں احتراز کرکے حکام شرعی نوں جاری کراں گا۔ سلطان نے انہاں شرائط نوں اس کيتے منظور کرلیا کہ ارسامان جاذب حاکم ہرات نے قاصد دوڑا کر سلطان نوں خبر دتی سی کہ لشکر ایلک آ پہنچیا اے تے خرابی مچا رہیا اے۔ اس سبب توں سلطان جلد غزنی نوں روانہ ہويا۔ مہمات بھٹنڈہ(وادی ہند) راجہ سکھ پال دے حوالہ کر گیا۔
ہر مذہب دا ایہ قاعدہ ہمیشہ چلا آندا اے کہ جِنّی مدت اُس اُتے لنگھدی اے اِنّی اس دی تفریق ہُندی اے ‘یعنی بدعتی فرقے نويں نويں پیدا ہُندے جاندے نيں۔ مذہب اسلام وی اس قاعدہ توں متشنٰی نہ سی۔ اس وچ وی بدعتی فرقے پیدا ہونے شروع ہوئے‘نعض فرقےآں نے اوہ بدعات اختراع کيتياں کہ اصل اسلام دا حصّہ انہاں دے مذہب وچ تھوڑا ہی باقی رہیا۔ انہاں بدعتی فرقےآں وچوں فرقہ قرمطی اے ‘وہ فرقہ اسمعیلیہ دی اک شاخ توں گو انہاں دونے فرقےآں دے مسائل وچ فرق اے مگر مو¾رخ اپنی لاعلمی توں ایسا انہاں نوں خلط ملط کردے نيں کہ معلوم نئيں ہُندا کہ انہاں دی مراد کس فرقہ توں اے۔
اس عبداللہ دے مریداں وچ اک احمد تھا‘جس دا ناں بعدازاں قرمط ہويا۔ اس دا عروج 278ھ وچ ہويا۔ اوہ قرمطی مذہب دا بانی اے۔ قرمط دے معنی عربی خط دے باریک تے تنگ لکھنے دے نيں کم دے نزدیک کہنے دے ايسے سبب توں احمد نوں قرمط کہندے نيں کہ اوہ پوشیدہ تے باریک طور اُتے مذہب سکھاندا سی۔ ايسے دے ناں توں اُُس دے فرقے دا ناں قرمظی ہوا‘جس دی جمع قرامطہ آندی اے۔ اُس نے شہری تے جنگلی قو وچ دے جنہاں دا کچھ مذہب نہ سی تے عقل توں وی خارج سی‘ اپنے دین دی طرف دعوت دتی تے نامہ لکھیا۔بسم اللہ الرحمٰن الرحیم فرج بن عثمان رہنے والا قریہ نصرانیہ دا لکھدا اے کہ وچ سچ دی طرف توں جو کلمہ اے دعوت کردا ہوں‘اوہی مہدی تھا‘اوہی احمد بن محمد بن حنیفہ تھا‘ اوہی جبرئیل تھا‘انسان دی صورت سچ مچ بنا اے تے مینوں کہیا کہ تاں داعی (دعوت کرنے والا)ہے تے حجتہ اے تے ناقہ صالح اے تے آخر عیسیٰ اے۔ یحییٰ بن زکریا تے روح القدس اے۔ اُس نوں ایہ دسیا کہ نماز دی چار رکعتاں نيں دو طلوع شمس توں تے دو غروب شمس توں پہلے۔ہر نماز دی اذان ایہ اے کہ موذن تن دفعہ کہے اللہ اکبر اور”دو مرتبے کہے اشہدان لاالہ الااللہ تے اشہدان آدم رسول اللہ تے اشہدان نوخا رسول اللہ تے اشہدان عیسیٰ رسول اللہ تے اشہدان محمد رسول اللہ تے اسہدان احمد محمد بن الحنیفہ رسول اللہ بیت المقدس دی طرف قبلہ ہوئے تے اتوار دا دن یوم سلب توں اس دن تعطیل چاہیدا تے ہر نماز وچ سورہ فتح پڑھے جو احمد بن محمد بن محمد بن حنیفہ اُتے نازل ہوئی اے۔ روزہ دو روزہ مہرجان تے ینمروز دے دن رکھے۔ شراب حرام‘خمر حلال‘جنابت توں غسل کرنا لازم نئيں آندا۔ مگر نماز دے واسطے ضرور فرض اے۔ جس جانور دے کچلی تے دانت ہوں‘ اس دا کھانا درست اے ۔اس فرقہ نے 290ھ وچ شام اُتے وڈا ہولناک حملہ کيتا 311ھ وچ بصرہ تے کوفہ نوں لُٹیا تے ابو طاہر نوں اپنا پیشوا بنا کے 319ھ وچ شہر مکہ نوں لے لیا تے قتل عام کيتا فیر حجرا سود نوں لے گئے تے ویہہ برس تک اپنے قبضہ وچ رکھیا۔ خاندان عباسیہ دا بیسواں خلیفتہ الراضی سالانہ روپیہ اُنہاں نوں لئے دیندا سی کہ اوہ حاجیاں نوں حج کرنے دے
ہلاکو تے منگو خان نے اس فرقہ قرمطیہ تے اسماعیلیہ دے زن تے مرد بچےآں نوں قتل کيتا۔ابو ریحان بیرونی نے لکھیا اے کہ قرمطی مشرق وچ وادی سندھ وچ پھیل گئے تے ملتان دے بُتِ اعظم نوں توڑیا۔ محمود غزنوی نے ايسے فرقہ دا ملتان توں منہ کالا کيتا۔ مگر ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ ایتھے توں بالکل خارج نئيں ہوئے۔ محمود غزنوی نے پہران نوں 571ء وچ ملتان توں کڈیا اے۔ 634ء وچ دہلی وچ اُنہاں دا زور ہوگیا تاں ایتھے دی جامع مسجد وچ بہت آدمیاں نوں قتل کيتا مگر آخر قرمطیاں وچوں کوئی باقی نہ رہیا۔ سب قتل ہوئے گئے۔
پہلے لکھیا اے کہ سلطان محمود غزنوی تے ایلک خان دے درمیان بہت اتحاد سی مگر جدوں سلطان محمود غزنوی دور دراز دے فاصلہ اُتے مہمِ ملتان وچ مشغول سی۔ تاں ایلک خان نے ملک خراسان نوں خالی دیکھیا۔ طمع دامنگیر ہوئی۔ سیاہ وش تگین خان نوں جو صاحب جیش تے اُس دا خویش تھا‘ لشکر فراوان دے کے خراسان بھیجیا تے جعفر تگین خان نوں دارالملک بلخ اُتے شحنہ بنایا۔ اس زمانہ وچ سلطان محمود غزنوی دی طرف توں ہرات وچ ارسلان جاذب اس لئی مقیم سی کہ جے کوئی حادثہ رونما ہوئے تاں اوہ غزنی جاکے تعرض اعداءسے اسنوں مسنون رکھے۔ جدوں واقعہ پیش آیا تاں اوہ غزنی گیا تے سیاہوش تگین ہرات آیا تے حسن ابن نصر نوں منیشاپور وچ استخراج مال دے لئی بھیجیا۔ اعیان خراسان نے ایہی اس سبب توں کہ سلطان دی غیبت اُتے مدت گزر گئی سی تے کچھ اُس دی خبر اُنہاں نوں نہ سی تے متوحش خبراں اس دی سندے سن سلطا ن دے دشمناں توں دوستی تے اتحاد شروع کيتا۔ ابوالعباس ابن احمد نے غزنی توں حدود بامیان تک حفظِ مسالک تے ضبط ملکاں وچ بہت احتیاط دی تے اس حدود دے مداخل تے مخارج ہوشیار تے کارگزار آدمیاں دے سپرد کيتے فیر ملتان نوں قاصد دوڑائے کہ اس حادثہ توں سلطان نوں مطلع کرن۔ سلطان نے مہمات وائے ہند سکھپال دے حوالہ کيتياں نہت جلد سلطان غزنی پہنچیا تے اک لشکر با شکوہ تے کثیرالانبوہ لےکے بحر مواج دی طرح بلخ وچ آیا۔ جعفر تگین تاں اس دے ہول توں ایسا بھجیا جداں لاحول توں شیطان بھاگتا اے تے ترمذمین پہنچیا۔ سلطان نے اُس دے سرراہ دس ہزار سپاہ دے کے ارسلان جاذب نوں بھیجیا۔ سیاوش تگین کنارجیون اُتے آیا مگر دریا اس وقت طغیانی اُتے سی۔ اس لئی ایتھے توں پہر گیا تے مرومین پہنچیا تاکہ بیابان دی راہ توں ماوراء النہر وچ چلا جائے۔ ہويا نہایت گرم سی‘فرخن گیا تاں محسن ابن طاق نے اسنوں روکیا مگر سیاوش تگین نے اُسنوں شکست دتی تے اُس دے دو ٹکڑے کر دتے تے طرفین توں بہت آدمی ہلاک ہوئے مگر ارسلان جاذب نے اُس نوں سرخس وچ ٹھہرنے نئيں دتا۔ اوہ منیشاپور دی طرف روانہ ہويا۔ہر منزل وچ ارسلان جاذب نے اُس دا تعاقب کيتا تے اس دا قافیہ تنگ کيتا۔ اُس دا مال اسباب بہت ضائع کيتا۔سیاہوش تگین نے شمس المعانی قابوس توں التجا دی بہت مشکل توں بیابان دی راہ توں مرد دی راہ اختیار کيتی۔ ارسلان دے انتظار وچ سلطان مرومین مقیم سی۔ اُس نے سنیا کہ بیابان دی راہ توں سیاوش تگین اس طرف آندا اے۔ سلطان نے ابوعبداللہ طائرکو لشکرِ عرب دے نال اُس دے پِچھے بھیجیا۔ بیابان دے اندر جتھے پانی دا ناں نہ سی عبداللہ نے لشکرِ عرب توں سیاوش تگین نوں جا لیا۔ اس دے بھائی نوں ست سو آدمیاں دے نال قید کيتا۔ اُس نوں بند گران وچ غزنی روانہ کيتا۔ سیاوش تگین جان بچا کر چند آدمیاں دے نال ایلک خان توں جاملا۔ اس توں ایلک نوں وڈا غصہ آیا تے قدر خان نے ملک ختن نوں فریاد نامے بھیجنے شروع کيتے۔ قدر خان نے اپنے ملک وچ دور دور توں فوج بلائی۔ ماوراء النہر تے ترکستان دیاں فوجاں جمع ہوکے روانہ ہوئیاں۔ سلطان محمود غزنوی نوں جدوں ایہ خبر ملی کہ طخارستان وچ ایہ ہجوم ہوئے رہیا اے تاں اوہ ؓبلخ دی طرف روانہ ہويا۔ ترکی خلجی‘ہندی‘افغانی‘غوری‘لشکراں نوں جمع کرکے بلخ توں چار فرسخ اُتے اک وسیع تے عریض موضع اُتے فروکش ہويا۔ ایلک خان تے قدرخان وی اُس دے نزدیک اُترے۔ جابنین توں جواناں نے میدان جنگ وچ جولانیاں شروع کيتياں۔ دن بھر لڑے رات نوں اپنی اپنی جگہ پھرے۔ دوسرے روز طرفین توں اپنی میمنہ تے میسرہ تے قلب درست کرکے میدان جنگ وچ آئے۔ فیر تاں لڑائی ایسی ہوئی کہ کشتون لگ گئے تے اک خون دا دریا صحرا وچ بہنے لگا۔ سلطان نے ہاتھی اُتے بیٹھ کر سپاہ قلب ایلک خان اُتے حملہ کيتا۔ ایلک خان دے صاحب رایت نوں ہاتھی نے گھوڑے اُتے توں اٹھا کے ہويا وچ پھینکا تے جدوں تھلے گرا تاں دونتاں توں دو ٹکڑے کر ڈالیا۔ سلطان دے ہاتھی دشمناں دے لشکر اُتے ٹُٹ پئے فوج دے اندر گھس گئے تے گھوڑےآں اُتے توں سواراں نوں سونڈ اُتے اٹھاندے تھلے گراندے تے پاﺅں توں مسل ڈالدے۔ انہاں ہاتھیاں توں ایلک خان دا لشکر سنبھلنے تے ٹھہرنے نئيں پاندا سی کہ دونے لشکر ٹھہر گئے۔ غزنی والےآں نے ایسی تیزی توں حملہ کيتا‘ہزاراں دی جان لی تے دشمن دی فوج چاراں طرف بھج گئی جیحون توں پار اُتر کر اپنے ملک نوں گئی۔ 397ھ،1006ء وچ ایلک خان نوں ایسی شکست ہوئی کہ پہر اُس نے خراسان دا ناں نئيں لیا۔ سلطان نوں غنائم موفور ہتھ لگياں۔
تریخ یمینی وچ لکھیا اے کہ ایلک خان نوں جدوں شکست ہوئی تاں سلطان محمود غزنوی نے اس دے تعاقب دا ارادہ کيتا‘جاڑے دا موسم سی۔ انہاں اطراف وچ سردی ایسی پڑدی سی کہ لشکر کے اکثر سپاہیاں اس دی برداشت دی تاب نہ سی‘اس تعاقب اُتے اوہ راضی نہ سن ۔ مگر جدوں سلطان محمود غزنوی خود بہ نفس نفیس اس گل وچ ساعی سی تاں ناچار سب نوں اس دا نال دینا پيا۔ تیسری رات سی کہ برف پڑی‘سخت جاڑا ہويا سلطان دے واسطے اک بارگاہ کھڑی کيتی گئی۔اس وچ انگیٹھیاں بہت جلائی گئياں تے ایسی گرمی ہوئی کہ اکثر امیراں نے چاہیا کہ جاڑے دے کپڑے اُتار ڈالاں۔ لطیفہ اس اثناء وچ تے لچک آیا۔ سلطان نے ہنسی توں کہیا کہ تاں باہر جا تے جاڑے توں کہہ کہ تاں جانکنی کس لئے کردا اے اسيں ایتھے ایداں دے گرمی دے نیڑے ہوگئے نيں کہ کپڑےآں نوں اتار کر پھینکتے نيں‘لچک کر فوراً باہر گیا فیر آیا تے زمین اُتے بوسہ دے کے عرض کيتا کہ ميں نے سلطان دا پیغام جاڑے دے پاس پہنچیا سکدا مگر رات ایسی خدمت کراں گا کہ کل حضرت سلطان تے اُنہاں دے مقربین نوں اپنے گھوڑےآں دی خدمت خود کرنی پئے گی‘کدرے میری اس حرکت توں آپ میرے توں خفا نہ ہوئے جایئے گا۔ سلطا ن نے اس گل نوں سن کر بظاہر تاں اس وقت ہنسی وچ ٹال دتا مگر دل وچ اوہ اپنی اس عزپمت توں پشیمان ہويا تے مراجعت دا ارادہ کيتا۔ ایہ اتفاق دی گل اے کہ اُسی شب نوں ہندوستان توں خبر آئی کہ سکھ پال‘جس دے نوں آب سارا یا نواسہ شاہ کہندے نيں اوہ مرتد ہوکے اپنے اصلی دین اُتے فیر گیا۔ اساں پہلے لکھیا اے کہ ابوالفتح لودی توں سلطان محمود غزنوی صلح کرکے جدوں غزنی جانے لگیا تاں اوہ اپنا قائم مقام راجہ سکھ نوں کر گیا سی۔ ایہ راجہ پشاور وچ مسلماناں دے ہتھوں گرفتار ہويا سی تے ابو علی سمجوری دے ہتھ اُتے مسلمان ہويا سی۔ اُس دا ناں فارسی کتاباں وچ طرح طرح توں لکھیا اے۔ آب سار۔ آب شار۔ نواسہ شاہ۔ سلطان نوں جدوں خبر پہنچی کہ نواسہ شاہ مرتد ہوئے گیا تاں اوہ سندے ہی کوچ اُتے کوچ کردا ہويا ہندوستان آیا تے دفعتاً ابو نصر نے نواسہ شاہ نوں گرفتار کرلیا۔ سلطان اُس نوں غزنی لیایا۔ تے ساری عمر قید خانہ وچ رکھیا اس توں بہت سا روپیہ لیا۔ اُس دے ناں دی بہت ساریاں مثالیاں نيں مگر سب مٰاں بہتر ایہ اے کہ اوہ راجہ جے پال دا نواسہ سی تے شاہ دا لفظ اُس دے ناں دے نال بولا جاندا سی اس لئی نواسہ شاہ اُس دا ناں سی ۔
ملتان دی تسخیر وچ جو آنند پال نے سلطان محمود غزنوی دے نال بے ادبی دی سی۔ اُس دے جواب وچ سلطان نے اک لشکرِ عظیم تیار کيتا۔ راجہ آنند پال غافل نہ تھا‘وہ وی مروز یرک تے ذی ہوش سی۔ اُس نے سارے ہندوستان دے راجاﺅں دے پاس چٹھیاں دوڑائیں‘ایلچی روانہ کيتے تے سلطان توں جو خطرہ عظیم ہند اُتے آیا تھا‘ اُس توں مطلع کيتا تے کہلا بھیجیا کہ جے دین دی اہمیّت تے دنیا دی عزت رکھنی ہوئے تاں اس بلا دے ٹالنے وچ میرے نال شریک ہوئے جوﺅ۔ ہن تک ساڈی دولت وحشمتِ عزت وچ کچھ فرق نئيں آیا۔ جے تسيں تاخیر کرو گے تاں سارے ہندوستان نوں سلطان محمود غزنوی تباہ تے خاک سیاہ کردے گا۔ راجاﺅںکے دلاں وچ اس تحریر تے تقریر نے تاثیر دی تے انہاں نے سمجہ لیا کہ دین دنیا دی سلامتی ايسے وچ اے کہ جتھے تک ممکن ہوئے راجہ آنند پال دی امداد کریں‘ چناچہ اُجین کالنجر قنوج دلی۔ اجمیر گوالیار دے راجاﺅں نے اپنا منتخب لشکر راجہ آنند پال دے پاس پنجاب روانہ کر دتا۔ اس لڑائی وچ مسلماناں دی صاحب مقدور عورتاں نے اپنے سونے چاندی دے زیورات تے جواہر بیچ کر تے مفلس عورتاں نے چرخہ پونی دا تکر کچھ نہ کچھ اپنے خاونداں دے پاس بھیجیا۔ غرض اس لشکر دا اوہ ساز تے سامان آنند پال نے کيتا جو پہلے امیر سبکتگین دے زمانہ وچ جے پال نے وی نئيں کيتا سی۔ پشاور دے صحرا وچ ایہ لشکر سلطان محمود غزنوی دے لشکر کے نیڑے آیا۔ چالیس روز تک دونے لشکر آمنے سامنے خیمہ زن رہے اورکسی نے جنگ اُتے پیشقدمی نئيں کيتی۔ہندوآں دا لشکر روز برور زیادہ ہُندا جاندا سی۔ سلطان محمود غزنوی پہلے دی طرح بے خوف تے خطر دشمناں وچ نئيں گھس جاندا سی۔ اُس نے اپنے لشکر کے گرد خندق کھدوائی کہ دشمن نہ گھس آئے۔ فیر اُس نے لڑائی شروع کيتی۔ ہزار جوان تیر اندازےآں نے اگے قدم ودھایا۔ دشمناں نوں لڑائی دے لئی گرم کيتا تے سپاہیانہ حیلے کرکے انہاں نوں لشکر گاہ دے نیڑے لائے۔ اس دے کہ سلطان محمود غزنوی نے بہت احتیاطاں دی سن۔ مگر ویہہ ہزار گھکر سروپا برہنہ ہتھوں وچ طرح دے ہتھیار لئے سلطان دے لشکر وچ خندق توں اُتر کر گھس آئے۔ تلوار تے کٹارو تیراں توں گھوڑےآں تے سواراں نوں مار مار دے تھلے گرانا شروع کيتا۔ تھوڑی دیر وچ تن چار ہزار مسلماناں نوں مار ڈالیا۔ انہاں گھکرونکی دلیری دیکھ کے سلطان دا ارادہ ہويا کہ اج لڑائی موقوف کرے کہ ناگاہ راجہ آنند پال نوں سواری دا ہاتھی نقطہ تفنگ دے شوروغل توں بگڑا تے بت تحاشا پِچھے نوں بھجیا۔ اس دی فوج نے سمجھیا کہ راجہ بھج رہیا اے۔ اس سبب لشکر وچ ہلچل مچ گئی تے سپاہ دا منہ پِچھے نوں فیر گیا۔
عبداللہ طائی نے پنج چھ ہزار عربی سوار تے اوسلان جاذب نے دو ہزار ترکی افغانی خلیجی سپاہ لے کے رات دن انکا تعاقب کيتا۔ اٹھ ہزار ہندوآں نوں بے جان کيتا ویہہ ہاتھیاں نوں تے بہت سا مال غنیمت جمع کرکے سلطان دی نذر وچ پیش کيتا۔ خود سلطان وی ہندوآں دے تعاقب وچ گیا تے بھیم نگر دے قلعہ تک پہنچیا۔ ایہ قلعہ نہایت مستحکم بلند پہاڑ اُتے اے۔ تے چاراں اطراف توں پانی توں گھرا ہويا اے۔ چاراں طرف دے راجہ رﺅساوامرا ایتھے دے مندر وچ نقود تے جوہر انواع نفانس بھینٹ وچ دیندے نيں‘اسی نوں عبادت جاندے نيں تے سعادت اخروی سمجھدے نيں۔ برساں توں ایتھے طلاونقرہ تے جواہر تے مرجان دے اوہ خزانے جمع ہوئے رہے سن کہ بادشاہ دے ایتھے وی نہ ہونگے۔ ایہ شہر ہندوآں دا مجمع الاصنام کہلاندا سی۔ اس قلعہ توں اک میل اُتے بھیم نگر تھا‘ جس نوں ہن بھون کہندے نيں۔ ایہ شہر تے نگر کوٹ کانگڑہ اک ہی معلوم ہُندے نيں۔ سلطان یہان پہنچیا تے لشکرِ جرار توں محاصرہ کيتا۔ ایداں دے مقام اُتے ہندو بڑت دل کھول کر لڑیا کردے نيں مگر ایہ اتفاق دی گل اے کہ ایتھے دی فوج وی اُسی لڑائی وچ مصروف سی جس دا اُتے ذکر ہويا اے قلعہ بہادر سپاہیاں توں خالی سی۔ بچاریاں نے جدوں دیکھیا کہ ساری پہاڑیاں غارت گراں توں بھری پئی نيں تے اگ دے شراراں دی طرح تیر اُنہاں اُتے پڑ رہے نيںتو اُنہاں اُتے خوف طاری ہويا تے انہاں نے جان دی امان چاہی تے دروازے کھول دتے تے زمین اُتے اس طرح گرے جداں کہ ابابیل باز دے اگے یا منہ بجلی توں پِچھے گردا اے۔ اس طرح ایہ قلعہ آسانی توں فتح ہوگیا تے بحروکان دا حاصل سلطان نوں مل گیا۔ابونصر احمد بن محمد والی جرجان دے نال سلطان قلعہ وچ داخل ہويا۔ جواہر نوں اُس نے خود سمیٹا تے طلاوہنقرہ بیش بہا چیزاں نوں اُس دے دو حاجیاں تاں تناس تے الغ تگین نے منگوایا۔ اونٹھاں اُتے جِنّا خزانہ لاد سکیا لدتا باقی افسراں نے اپنے دامناں وچ رکھیا۔ کہندے نيں کہ ستر لکھ مسکوک درہم شاہی سن تے سونے چاندی دی سٹھ لکھ ڈلیاں سیںجنہاں دا وزن چار سو من سی۔ سوائے انہاں دے طرح طرح دے کپڑے سوس دے سن جنہاں نوں بڈھے بڈھے آدمی کہندے سن کہ اساں ایداں دے نفیس کپڑے کدی نئيں دیکھے سن ۔ اک چاندی دا گھر اِنّا وڈا سی جداں کہ امیراں دا گھر ہُندا اے تیس گز طول وچ تے پچیس گز عرض وچ ایسا بنیا ہویا سی کہ چاہو اُس دے ٹکڑے کرلو تاں چاہوئے۔ جوڑ لو۔ اک سائیان تے یبائے رومی دا تھا‘ چالیس گز طول وچ تے ویہہ گز عرض وچ ‘دو سونے تے دو چاندی دی ڈھلی ہوئی چوباں اُتے لگایا جاندا سی۔ سلطان نے اک نہایت معتبر دیانت مند ملازم نوں ایہ قلعہ تے اُس دا خزانہ سپرد کيتا۔ بعدازاں سلطان محمود غزنی وچ آیا۔ شہر دے باہر بارگاہ لگاکے فرش اُتے جواہر تے درنا سفتہ وزیر مرد والماس تے لعل چُنے جو ایداں دے چمکتے ہوئے معلوم ہُندے سن جداں کہ شراب وچ برف۔ زمرد دی سبزی تازی برگِ خاکی سبزی نوں مات کردی سی الماس مقدار تے وزن وچ انار دے برابر سن ۔ ملکاں غیر دے سفیر تے ترکستان دا بادشاہ طغاں خاں اُنہاں دے دیکھنے دے لئی آئے۔ اوہ سب کہندے سن کہ کدی اِنّی دولت نہ دیکھی نہ کدی کتاباں وچ پڑھی کہ سلاطینِ ایران تے روم نے جمع دی ہوئے۔ اوہ قارون دے خزانہ نوں وی مات کردی سی۔ تن روز تک ایہ جلسہ رہا‘وڈے وڈے شاہانہ حشن ہوئے تے مستحقین نوں وڈی بخشیشاں عطا ہوئی۔401ھ وچ سلطان نے غور اُتے لشکر کشی کيتی۔ ایہ ملک ہرات دے مشرقی پہاڑاں وچ واقع اے۔ ایتھے سوری افغان حکومت کردے سن ۔ اس وقت محمد بن سوری ایتھے فرمانروا تھا‘ اوہ دس ہزار سپاہ دی صف بندی کرکے سلطنت نال جنگ آرا¾ ہويا۔ صبح توں دوپہر تک آتشِ جنگ مشتعل رہی۔ طرفین توں لشکراں نے دادِ مردانگی دی۔ جدوں سلطان محمود غزنوی نے غوریاں دی ایہ جدو جہد دیکھی تاں اُس نے ایہ خدیعت دی کہ اپنے لشکر نوں مراجعت دا حکم دتا۔ غوریاں نے ایہ گمان کيتاکہ سلطان دی سپاہ نوں ہزیمت ہوئی تاں غوریاں دی سپاہ نے اُس دا تعاقب کيتا تے اپنی خندق توں بہت دور نکل گئے۔ پس سلطان نے جو اپنی باگ موڑی تولشکر محمودی نے غوریاں نوں قتل کيتا تے محمد ابن سوری نوں دستگیر کرکے سلطان دے پاس لے گئے۔ اُس نے غایت آزادگی توں زہر آلود نگینے نوں چوس کر مجلس سلطان وچ اس عالم توں سفر کيتا تے ملک سلطان دے ہتھ آیا تاریخِ یمینی وچ لکھیا اے کہ حکام تے رعایا غوری نے پہلے اسلام نئيں قبول کيتا سی۔ ہن قبول کيتا مگر دوسری کتاباں وچ لکھیا اے کہ حضرت علیؓ دی خلافت وچ مسلمان ہوئے گئے سن ۔
سلطان نے فیر ہند دا عزم کيتا تے ناراین کيتا طرف کوچ کيتا۔ اس دے سوار سخت تے نرم زمین نوں طے کرکے وسطِ ہند وچ پہنچے۔اُس نے اُنہاں رئیساں نوں محکوم بنایا جو ابتک محکوم نئيں ہوئے سن ۔ بتاں نوں توڑا‘اوباشاں نوں بے تیغ کيتا تے اپنے مقاصد نوں آہستگی دے نال پورا کيتا۔ اک لڑائی ہندوآں توں اُس دی ہوئی جس وچ اوہ فتحیاب ہويا۔ بہت ساریاں غنیمت تے ہاتھی گھوڑے ہتھ گلے۔ جدوں ہند دے راجہ نے دیکھیا کہ سلطان دے نال لڑنے وچ میرے ملک تے رعایا اُتے ایہ تباہی تے بربادی آندی اے تاں اُس نوں یقین ہوگیاکہ وچ اس توں لڑ نئيں سکدا۔ اُس نے اپنے بعض عزیزاں تے امیراں نوں سلطان دے پاس بھیجیا تے لتجا دی کہ آپ فیر ہندوآں اُتے حملہ نہ کیجیے۔ وچ روپیہ حضور دی نذر کردا رہواں گا تے ہمیشہ آپ دا بہی خواہ رہواں گا۔ پنجاہ ہاتھی خبیر نفائس ہند کدے ہوئے ہونگے گھلدا رہواں گا تے دو ہزار سپاہی سلطان نے قبول کرلیا۔ سلطان نے سفیر بھیجیا کہ انہاں شرائط دی تعمیل نوں اوہ دیکھ لے۔ ہند دے راجہ نے اُنہاں شرائط نوں پورا کيتا تے ہاتھی گھلدا رہیا۔ ایويں امن تے امان ایسا ہوگیا کہ ہندوستان تے خراسان وچ کاروان آنے جانے لگے۔ ستويں مہم ناراین دی ایسی اے کہ اُس دا ذکر طبقاتِ اکبری تے فرشتہ وچ نئيں اے مگر حبیب السیر ور وضتہ الصفا تے یمینی وچ اے۔ حبیب السیر وچ ناں نئيں لکھیا مگر ایہ لکھیا اے کہ نگر کوٹ تے غور دی مہم دے درمیان اک مہم 400ھ وچ ہندوستان اُتے ہوئی۔ ہن اس ناراین دے مقام دی تحقیق وچ فرنگستانی محققاں نے وڈی موشگافی دی مگر آخر کچھ نہ کر سکے۔
ہند دے راجہ نے جو دو ہزار سواراں دے بھیجنے دا عہد کيتا۔ ایہ عجیب واقعہ اے جس توں معلوم ہُندا اے کہ ہندوآں دی عادت وچ داخل سی کہ اوہ اپنی سخت جانی دشمناں دی سپاہ وچ وی نوکری کرنے نوں موجود ہوئے جاندے سن ۔
جب ابوالفتح لودھی نے غور دی فتح وچ سلطان نوں مصروف دیکھیا تاں فیر سر اٹھایا۔ اس لئی سلطان نوں ملتان آنا پيا۔اُس نے ملاحدہ تے قرامطہ نوں خوب درست کيتا تے ابوالفتح نوں قید کرکے غزنی لے گیا۔
اس مہم دا حال طبقات اکبری تے تریخ فرشتہ وچ لکھیا اے مگر روضتہ الصفا تے حبیب السیر تے یمینی وچ نئيں لکھیا۔ اس توں بعض فرنگستانی محقیقن نے ایہ خیال اے کہ ستويں تے اٹھويں مہم اک ہونگی مگر اس اُتے بعض نے ایہ اعتراض کيتا کہ اُس دی حالتاں ایسی مختلف نيں کہ اُنہاں دا اک خیال کرنا وی دشوار اے۔ سلطان محمود غزنوی نوں ایہ خیال سی کہ ہر سال ہندوستان اُتے اک جہاد کيتا جائے تاں اُس توں لازم آندا اے کہ ایہ دو مسانوں سمجھی جاواں۔
جب ہند وچ شعار اسلام دا رواج ہُندا گیا تے مسیتاں تعمیر ہوگئياں تاں سلطانِ ہند نے دارالسطنت اُتے حملہ کرنے دا ارادہ کيتا۔ اس نے اپنے جری جوانمرداں نوں جمع کيتا تے اُنہاں بہت سا مال انعام وچ دتا۔ 404ھ وچ لشکر گراں دے نال اندھیری رات وچ اُس نے کوچ کيتا۔ خزاں دا موسم سی۔ جبوبی نسیم چل رہی سی۔ سفر چنگا معلوم ہُندا سی۔ مگر جدوں سلطان سرِحد ہند دے نیڑے پہنچیا تاں برف وڈی شدت توں پئی۔ پہاڑ دے سارے راستے بند ہوگئے پہاڑو وادی سب ہموار ہوگئے گھوڑےآں تے اونٹھاں دے پاﺅں وچ برف دی سردی دا اتر پہنچکيا سی۔ آدمیاں دے ہتھ پاﺅں تے چہرہ دا ذکر تاں کيتا اے جو شاہراہ سی اوہ مخفی ہوگئی۔ راہ وچ جو اگے سی اوہی پِچھے سی۔ اس لئی لشکر واپس وی نہ جا سکدا سی۔ سلطان نے اس عرصہ وچ سپاہ دے لئی رسد دا سامان درست کيتا تے اپنے وڈے وڈے سپہ سالاراں نوں بلیایا۔ اس طرح توں جدوں ساماب جنگ تیار ہوگیا سی تے اپنے دور دور دے ملکاں دی سپاہاں آکے اکٹھی ہوئیاں۔ فیر سلطان نے سفر کيتا۔(دو مہینے تک اُس دے گھوڑے اُنہاں ویران جنگلاں وچ چلے جنہاں وچ مویشی وی راہ بھُل جاندے سن ) تے وڈے وڈے عمیق دریاﺅں نوں عبور کيتا۔ سلطان قلعہ نندونہ(ناروین)پر پہنچیا ایہ قلعہ کوہ بال نات اُتے اے۔ اوتھے دے راجہ دے ندر بھیم نے اپنے سپہ سالاراں تے رئیساں دے لشکراں نوں اک درہ کوہ وچ جمع کيتا جس وچ دشمنوںکا گزرنا دشوار معلوم ہُندا سی۔ انہاں نے پتھراں دے پِچھے مورچے جمائے تے ہاتھیاں توں رستےآں نوں روکیا۔ ایتھے راجہ جاندا سی کہ وچ مامن دے گنبد وچ بیٹھیا ہاں۔جدوں سلطان نوں ایہ معلوم ہويا کہ راجہ نوں اپنے مامن اُتے ایہ غرور اے تاں اُس نے ولیمی سپاہیاں تے افغانی نیزہ اندازےآں نوں نال لےکے حملہ کیہ ایہ سپاہی پہاڑاں اُتے اس طرح چڑھدے جداں پہاڑی بکری‘اُتردے اس طرح جداں پانی۔ جداں چراغ وچ بتی تیل نوں کھینچکی اے تے لوہا مقناطیس نوں اس طرح مسلماناں نے ہندوآں نوں لڑنے دے لئی باہر کھِچیا۔ باہر نکلدے ہی سواراں دے نال توں اوہ اس طرح مارے گئے جداں کہ شطرنج وچ گھوڑے توں پیادے مارے جاندے نيں۔
جب ندر بھیم پاس تے رئیساں دی کمک پہنچ گئی تاں سہ اپنے مورچاں توں باہر نکلیا تے پہاڑ توں میدان وچ آیا۔ پہاڑ اُس دے پِچھے سن تے ہاتھی اگے سن ۔ مسلماناں دے لشکر اُتے جدوں ہاتھی چلدے سن تاں اوہ مسلماناں دی نیزہ زنی توں پِچھے ہٹتے سن ۔ ابو عبداللہ طائی نے جو بہادری توں پیشقدمی دی تاں اُس دا سر تے جسم زخ وچ توں چکنا چور ہوگیا۔ سلطان نے اُس نوں ہاتھی اُتے زخ وچ دی تکلیف دے سبب پٹھایا۔ جس توں ایہ معلوم ہونے لگیا کہ اس سارے لشکر دا ایہی بادشاہ اے۔ ہندوآں نوں سب جگہ شکست ہوئی۔ تے بوہت سارے ہاتھی جو دشمناں دے لشکر دی پشت تے پناہ سن ‘ مسلماناں دے ہتھ آئے تے ناردین فتح ہوگیا۔ اس کثرت توں غلام ہتھ لگے کہ بہت سستے بکنے لگے۔ جو ایتھے اپنے دیس وچ وڈے آدمی سن اوہ پردیس وچ ادنیٰ دوکانداراں دے غلام بنے۔
سلطان نے بعد اس فتح دے دہلی تسخیر کرنے دا ارادہ کيتا۔ ارکان دولت نے عرض کيتا کہ دہلی نوں اس وقت اسيں تسخیر کر سکدے نيں کہ مملکت پنجاب مقیم ساڈی قلمرو وچ ہوئے تے آنند پال دے فساد توں بالکل فراغت ہوئے۔ سلطان نوں ایہ گل پسند آئی فسخ عزیمت کيتا۔ دو لکھ بندہ تے بردہ ہندوستان توں غزنی لیایا۔ غزنی اس سال وچ بلاد ہند معلوم ہُندی سی کہ سلطان دے لشکر وچ ہر اک دے پاس کئی کئی غلام سن ۔
403ھ وچ التونتاش سپہ سالار تے ارسلان جاذب نے غرجنتان نوں فتح کيتا۔ ایہ ملک دریائے مرغاب اُتے غور دے متصل واقع اے۔
ان دناں وچ سلطان نے خلیفہ عباسی بغداد والقادر باللہ نوں نامہ لکھیا(سلطان محمود غزنوی ٰخلیفہ بغداد نوں دعوت نامہ) کہ بلاوخراسان دا اکثر حصّہ میرے تصرف وچ اے ‘باقی حصّہ جو حضرت دے غلا وچ دے پاس اے ‘وہ وی مینوں عنایت ہوئے۔ خلیفہ عباسی نوں خط بھیجیا کہ ناچار سلطان دی درخواست نوں منظور کرلیا مگر فیر دوسری دفعہ اس نے خلیفہ عباسی نوں خط بھیجیا کہ ثمر قند مینوں عنایت کیجئے تے منشور لکھ کے بھیجئے۔ خلیفہ نے ایلچی دی زبانی کہلا بھیجیا کہ معاذ اللہ ایہ کم میرے توں نہ ہوئے گا جے میرے حکم دے بغیر ثمرقند دی تسخیر دا ارادہ کريں گا تاں اک عالم نوں تیرے خلاف شورش اُتے آمادہ کردواں گا۔ سلطان نوں اس جواب توں وڈا رنج ہويا تے خلیفہ دے ایلچی توں کہیا کہ تاں ایہ چاہندا اے کہ دارالخلافہ اُتے ہزار ہاتھی چڑھا کر لے جاﺅں تے اُس نوں برباد کرکے اُس دی خاک ہاتھیاں دی پیٹھ اُتے غزنی وچ لاﺅں۔ ایلچی ایہ سن کر چلا گیا تے کچھ دناں دے بعد نامہ لیایا تے سلطان محمود غزنوی نوں دتا کہ امیر المومنین نے ایہ جواب لکھیا اے۔ خواجہ ابو نصر زوزنی نے کہ دیوانِ رسالت تھا‘ اس نامہ نوں کھولیا تاں اُس وچ دیکھیا کہ بسم اللہ الرحمٰن لکھیا اے تے بعد اس دے چند سطراں وچ حروفِ مقطعات ال م لکھدے نيںاور آخر وچ الحمداللہ رب العالمین تے الصلٰوتہ علی رسول محمد والہ اجمعین تحریر اے ‘باقی کچھ نئيں۔ سب دبیرو منشی حیران سن کہ ایہ کیہ جواب اے۔ تفاسیر وچ انہاں حروف تفسیر دیکھی مگر کچھ نہ معلوم ہويا۔ خواجہ ابو بکر قہستانی نے جرا¾ت کرکے عرض کيتا کہ حضور نے جو ہاتھیاں دے پاﺅں دا ڈرادا لکھیا سی اس دا ایہ جواب الم ترکیف فعل ربک باصحاب الفیل اے ایہ سندے ہی سلطان دے ہوش اُڑ گئے جدوں ہوش وچ آیا توبہت رویا خلیفہ دے رسول توں معذرت کيتی نہت تحائف نذر دے لئی بھیجے تے ابو بکر نوں خلعت خاص عنایت کيتا۔ 410ھ وچ ہندوستان دی فتوحات دا فتح نامہ خلیفہ القادر باللہ عباسی دے پاس سلطان محمود غزنوی نے بھیجیا تے اک سنگ (جو ہندوستان وچ سلطان کوملا سی تے اُس دی ایہ خاصیّت سی کہ زخم اُتے اُس نوں لگائے تاں فوراًچنگا ہوئے جاندا سی)تحفہ بھیجیا۔ خلیفہ نے اک مجلسِ عظیم نوں جمع کيتا تے منیر اُتے بیٹھ کر بآواز بلند فتح نامہ نوں اہل مجلس دے روبرو پڑھیا۔ انہاں فتوحات دے سننے توں مسلماناں نوں عید دی سی خوشی ہوئی تے 412ھ وچ علماو صلحا تے اہل اسلام دی جماعت نے متفق ہوکے سلطان توں عرض کيتا کہ بیت الحرام دی راہ اعراب تے قرمطیون توں مسدود ہوئے رہی اے اُنہاں دے خوف توں تے خلفاءعباسیہ دے ضعف توں مسلمان حج توں محروم رہندے نيں۔ سلطان نے اس عرض اُتے محمد نا صحی کہ قاضی القصناتہ ملکاں محروسہ دا تھا‘ امیر حجاج بنا دے تے تیس ہزار زر سرخ دے کے روانہ کيتا کہ اعراب نوں راہ قافلہ توں پرے ہٹا دتیاں بوہت سارے مسلمان قاضی صاحب دے نال ہوئے۔ جدوں ایہ قافلہ بادیہ فید وچ پہنچیا تاں عرباں نے اُسنوں روکیا۔ قاضی صاحب پنج ہزار دینار اُنہاں نوں دیندے سن مگر احمد بن علی شیخ اعراب معترض ہويا جس نوں اک تیر انداز نے مار ڈالیا۔اعراب بھج گئے تاں اُس سال حج خوب ہويا۔ جدوں ولایت خوارزم مامون دے بعد اُس دے بیٹے ابو علی نوں ملی تاں اُس نے سلطان محمود غزنوی دی بہن نال نکاح کيتا تے اس رشتہ بندی توں سلطان دے نال سچّی دوستی ہوگئی۔ جدوں مامون دی حکومت ختم ہوئی تاں اُس دا جانشین ابوالعباس مامون ہويا۔ اُس نے سلطان محمود غزنوی دے نال خلوص عقیدت ظاہر کرکے اجازت چاہی کہ اُس دی بہن توں جو اُس دے بھائی دی بیوی سی‘خطبہ نکاح پڑھائے۔ سلطان نے اجازت دیدی تے اس طرح محبت دی بنیاد مستحکم ہوگئی۔ ابوالعباس مامون کہ آخر ایام وچ سلطان نے اس دے پاس ایلچی بھیجیا تے درخواست کيتی کہ ولایتِ خوارزم وچ خبطہ اُس دے ناں پڑھایا جائے۔ ابوالعباس مامون نے اپنے اعیان دولت توں مشورہ کيتا تاں اکثر نے ایہ کہیا کہ جدوں تک آپ دا ملک دوسرے دی شرکت توں خالی اے ‘ہم کمرِ خدمت باندھے ہوئے موجود نيں تے جے آپ کسی تے دے محکوم ہُندے نيں تاں اسيں تلواراں لئی کھڑے نيں‘آپ نوں معزول کرینگے تے کسی تے نوں تخت اُتے بٹھاواں گے۔ سلطان دا ایلچی ایہ صورت حال دیکھ کے چلا گیا۔ اعیانِ خوارزم شاہی نے ایہ کہہ دتا مگر فیر اوہ سلطان دے اقوال دے رد کرنے توں پشمان ہوئے تے نیال تگین جو صاحب جیش خوارزم تے سر دفتر اہل جسارت تے خسارت تھا‘مہم دے واسطے تیار ہويا۔اک دن اوہ اوباش دے گروہ دے نال خدمت ابوالعباس مامون وچ گیا۔ اندر توں خبر آئی کہ اُس دا انتقال ہوگیا کسی شخص نوں اس ہولناک واقعہ دی اطلاع نہ ہوئی۔ اس دے بعد پسر ابوالعباسنوں تخت اُتے بٹھایا۔ ایہ خوارزمی گروہ خوب جاندا سی کہ سلطان اس دا انتقام اسيں توں لے گا‘ اس لئی سب نے مل کے قسم کھادی کہ جے سلطان محمود غزنوی انتقام دے درپے ہوئے تاں اتفاق کرکے اُس توں خوب لڑاں۔ جدوں سلطان محمود غزنوی نوں اس عذر دی خبر ہوئی تاں صلاح مشورہ کرکے اوہ سپاہ نوں آراستہ کرکے خوارزم دی طرف چلا۔ سلطان نے محمودطائی نوں مقدمتہ الجیش بنا دے بھیجیا۔ ایہ لشکر صبح دی نماز پڑھ رہیا سی کہ خمارتاش خوار زمیونکے سپہ سلار نے غزنویاں اُتے چھاپا ماریا بوہت سارے لوک قتل کیتے تے لشکر نوں بھگا دتا۔ سلطان نے فیر اپنے خاص غلا وچ دا لشکر بھیجیا۔ اُس نے خوارز وچ نوں شکست دی خمار تاش نوں گرفتار کيتا تے اُس نوں سلطان دی خدمت وچ لائے۔جدوں سلطان قلعہ ہزار سپہ پاس پہنچیا تاں اک سخت لڑائی سبح توں دوپہر تک ہوئی تاں شام بوہت سارے آدمی سلطان دے ہتھوں تے گھوڑےآں نے پامال کئے‘ پنج ہزار آدمی قید ہوئے تے باقی بھج گئے نیال تگین کشتی وچ بیٹھ کر جیحاں توں عبور کرنا جاہندا سی کہ اک شخص نے اُس نوں کشتی وچ بنھ لیا تے سلطان دے پاس لے آیا۔ سلطان نے ابوالعباس مامون دی قبر دے پاس سولیاں کھڑی کيتياں انہاں اُتے نیال تگین تے اُس دے ساتھیاں نوں چڑھایا تے مامون دی قبر اُتے ایہ کندہ کرا دتا کہ”ہذاا قبر مامون ابن مامون“یعنی(بغی علیہ حشمہ تے اجر علی دمہ خلسہ فقبض الیہ الشلُطَانُ یمین الدولتہ والمین الملتہ حتیٰ اقبض منھم تے صلبھم علے الجذوع عبرتہ للناظرین وایتہ للعلمین) خوارزم دی حکومت میر حاجب کبیر التونتاش نوں دی‘قیدیاں دی غزنی بھجوایا فیر سب دا قصور معاف کرکے چھڈ دتا۔
سلطان نے سنیا تھانیسر دے ملک وچ ہاتھی وڈے قوی ہیکل ہُندے نيں تے اُنہاں نوں میدان جنگ وچ لڑنا خوب آندا اے۔ تھانیسر دے حکمران نوں انہاں ہاتھیاں اُتے وڈا غرور سی۔ سو سلطان فوج جرار نوں لےکے گیا۔ اُس نوں ایداں دے جنگل وچ اوّل گزرنا پيا کہ جس وچ سوائے چرند پرند تے حیواناں دے انساناں نے ہن تک قدم نہ رکھیا سی۔ گھوڑے دا سم اُس اُتے نہ پيا سی۔ اس وچ دانہ پانی نہ سی۔ اوّل سلطان ہی نے اس جنگل نوں طے کيتا۔ تھانسیر دے تھلے اک ندی صاف پانی دی بہندی سی‘اُس دی تہ وچ پتھر سن تے اُس دے کنارے ناہموار تے تیر دی طرح نوکدار سن ۔ سلطان اس ندی اُتے اوتھے پہنچیا جتھے اوہ درہ کوہ وچ ملدی سی اوتھے دشمناں نے ہاتھیاں پِچھے قیام کيتا تھا‘اُنہاں دے پاس بہت پیادے تے سوار سن ۔ سلطان نے ایتھے ایہ حکمت اختیار کيتی کہ اپنے لشکر کود تے پایاب مقا وچ توں ندی دے پار اُتارا تے دش وچ اُتے دونے طرف توں حملہ کيتا۔ جدوں انہاں لشکراں وچ آپس وچ نیڑے آکے لڑائی بھڑائی ہونے لگی تاں سلطان نے اپنے لشکر نوں اس درہ کوہ توں جس مین ندی وڈے زور توں پھڑ رہی سی‘ندی دے کنارے اُتے کھڑے ہوکے حملہ کرنے دا حکم دتا کہ گھاٹیاں وچ جو شمن چھپے ہوئے نيں اُنہاں نوں قتل کرن ۔ شام تک سخت لڑائی ہوئی دشمن بھاگے‘ہاتھی چھڈ گئے‘جو سلطان دے پاس پکڑے آئے جنہاں انہاں توں وڈے وڈے ہاتھی سلطان نے اپنے پاس رکھے۔ اس قدر ہندو مارے گئے کہ اُنہاں دے خون توں ندی دے پانی دا ایسا رنگ بدل گیا کہ کوئی اُسنوں پیندا نہ سی۔ رات ہوگئی ورنہ دشمن تے ہلاک ہُندے۔ ایہ بیان تریخ یمینی توں لکھیا اے۔ تریخ فرشتہ وچ اس مسانوں ایويں بیان کيتا اے کہ محمود غزنوی دا ارادہ سی کہ تھانسیر نوں فتح کیجیے اوہ انہاں دناں بت پرستاں دا ایسا ہی معبد سی جداں کہ بلاتشبیہ مکہ خدا پرستاں کا۔ جدوں سلطان پنجاب وچ آیا اس سبب توں کہ آنند پال توں جو شرائط تے معاہدے ہوئے چکے سن ۔ اُنہاں دا پاس سی کہ اُنئيں کوئی فرق نہ آئے تے اس دا علاقہ لشکر توں پامال نہ ہوئے۔ اس لئی سلطان نے آنند پال نوں لکھیا کہ ساڈا ارادہ تھانسیر دا اے۔ تسيں نوں جاہیئے کہ اپنے معتمد آدمیاں نوں ساڈے لشکر کے ہمراہ روانہ کردو کہ ا ثنار وچ اوہ اپنے علاقےآں نوں دسدے جاواں تاکہ لشکر توں اُنہاں نوں گزند نہ پہنچیا۔ آنند پال نے اس گل نوں غنیمت سمجھیا۔ سامان رسد وغیرہ مں ہمہ تن مصروف ہويا کل تاجراں تے بنیے بقالاں نوں حکم دے دتا کہ لشکر سلطانی دے لئی غلہ جمع کرو تے کل اپنے ماتحتاں نوں تاکید دی کہ لشکر سلطانی نوں کسی طرح دی تکلیف نہ ہونے پائے۔ دو ہزار سوار اپنے بھائی دے نال سلطان دے خدمت وچ بھیجے تے اک عرضی لکھی کہ تھانسیر ساڈا معبد اے جے حضور اوتھے دی رعایا اُتے خراج تے محصول مقرر کرن تاں بہتر اے جے حضور میری درخواست منظور فرماواں گے تاں وچ وی پنجاہ ہاتھی سالانہ کراں گا۔ سلطان نے اس اُتے حکم لکھیا کہ بُت پرستی دی بیخ کئی کرنا تے شرع اسلام دا رواج دینا کم اے۔ جدوں دلّی دے راجا نوں ایہ خبر پ پنہچی تاں اُس نے تے راجاﺅں نوں لکھیا کہ سلطان محمود غزنوی لشکرِ نامعذود توں تھانسیر دی طرف متوجہ ہويا۔ جے اس سیل دا بند نہ باندھو گے تاں اوہ سب اُتے پانی پھیر کر خاک وچ ملائے گا۔ محمود غزنوی بھیجیا کہ اوتھے پیراں دے تلے ہمیشہ روندا جائے۔ غنیمت بے حساب ہتھ آئی۔ اک یاقوت ملا‘ جس دا وزن سٹھ تولہ تھا۔
سلطان نے 405ھ وچ کشمیر دا ارادہ کيتا۔ قلعہ لوہ کوٹ تک آیا‘ ایہ قلعہ نہایت مستحکم سی۔ سلطان نے اس دا محاصرہ کيتا۔جدوں اس محاصرہ اُتے مدت گزر گئی تے کشمیر نوں کمک تے اطراف توں وی پنہچ گئی جاڑے تے برف دی وی شدت ہوئی تاں سلطان نے محاصرہ چھڈیا غزنی دی راہ ملی۔اس سفر وچ لشکر اُس صحرا وچ پہنچیا جتھے پانی دے سوا تے کچھ نظر نہ آندا سی اک خلق پانی وچ ڈُب کر ہلاک ہوئی۔ ایہ پہلی دفعہ سی کہ ہندوستان دے حملےآں وچ لشکرِ اسلام نوں اس طرح دا صدمہ پہنچیا کہ سینکڑاں جاناں ضائع ہوئیں‘بہت ساریاں مشقتاں اٹھائی پڑاں تے کوئی مقصد حاسل نہ ہويا۔ غزنی سلطان بے نیل تے مرام واپس آگیا۔
پنجاب تاں مدتاں توں اہل اسلام دے قد وچ وچ سی۔ ہن سلطان محمود غزنوی دے ارادےآں نوں دیکھنا چاہیئے کہ اوہ کِداں بُلند تے فراغ ہوگئے۔ کہ اُس نے ایہ اولوالعزمی دی کہ وسطِ ہند دا دروازہ اہلِ اسلام دی فتح تے نصرت دے لئی کھولے۔ اُس نے اک لشکرِ جرار جمع کيتا۔ اک مو¾رخ لکھدا اے کہ اک لکھ سوار تے ویہہ ہزار پیادے سن ۔ تاریخِ یمینی وچ لکھیا اے کہ ویہہ ہزار سوار ماورار النہر اس دے پاس سن ۔ فقط جہاد دے ارادہ توں اوہ آئے سن ۔ سلطان دی اس فرزانگی نوں ویکھو کہ اُس نے سپاہی ثمرقند تے بخارا ‘ان ملکاں دے لئی جو حالے فتح ہوئے سن ‘ ایہ تد بیر نہایت معقول سی جے ہمراہ نہ لیندا تاں اوہ کدوں اس دے پِچھے بیٹھدے۔ ضرور ایسا دنگا فساد پِچھے مچاندے کہ سلطان نوں اگے ودھنا دشوار ہوئے جاندا فیر اس سپاہ فراوان نوں ہمراہ لےکے اوہ ست دریاﺅں توں اُنہاں تھاںواں اُتے اُترا جتھے اُنہاں دے پاٹ کم سن ۔ اس مہم وچ سلطان جس راہ توں قنوج آیا گیا‘مو¾رخاں نے مختلف طرح توں بیان کيتا اے مگر تریخ یمینی دے موافق اس سفر دا حال بیان کردے نيں۔ لشکر نوں لےکے اوّل کشمیر وچ آیا۔ کشمیر تے غزنی دے درمیان ایداں دے گھنے جنگل سن کہ اُنہاں وچ ہويا دا گزر وی دشوار سی۔ اُنہاں وچ جانور نغہ سرائی تے شوروغل مچاندے سن ۔ سلطان دے ویہہ ہزار ماوراءلنہری سپاہی اس لئی آگئے سن کہ اوہ اُنہاں نوں کدرے جہاد وچ بھیج کر غازی تے شہید بنادے۔ سلطا ن نے اس لشکر نوں ہمراہ لےکے قنوج دا ارادہ کيتا۔
غزنی تے قنوج دے درمیان گھوڑےآں تے اونٹھاں دی تن مہینہ دی راہ سی۔ سلطان نے رات دن کرنا شروع کيتا۔ اوہ دریائے سندھ توں اُترا۔ فیر جہلم‘راوی ‘بیاس ‘ستلج توں عبور کيتا۔ ایہ دریا ایداں دے عمیق نيں کہ انہاں وچ ہاتھی ڈُب جاندے نيں۔ اس توں سمجھ لینا چاہیدا کہ اونٹھاں تے گھوڑےآں اُتے کيتا گزری ہوئے گی جنہاں ملکاں توں سلطان دا گزر ہويا اوتھے دے خاک وچ نے اُس دی اطاعت اختیار کيتی تے اپنے سفیر بھیجے۔ سیلی یا جانہاں دی بن شاہی بن یمنی حاکم درہ ہائے کشمیر نے سلطان نوں ایہ جانا کہ اوہ کوئی خدا کافر ستادہ اے ‘اس دے پاس حاضر ہوا‘راہ نمائی دا ذمہ لیا تے اک جنگل توں دوسرے جنگل وچ لے گیا۔ادھی رات نوں کوچ دا نقارہ بجتا تے دوپہر دے بعد تک منزل طے ہُندی۔ 20رجب409کو ایہ لشکر جمنا پار اُترا۔ راہ وچ سلطان نوں ایداں دے بلند قلعے نظر آئے کہ اُنہاں دے دیکھنے دے لئی گردن پیٹھ توں لگ جاندی سی۔ ہن اوہ قلعہ برن وچ پہنچیا(یہ بلند شہر دا پرانا ناں اے )راجہ ہردت دے ملک وچ ایہ قلعہ سی۔ جدوں اُس نے سنیا کہ لشکرِ جرار نے حملہ کيتا‘ اس نے تاب مقاومت نہ دیکھی اوہ دس ہزار آدمیاں سمیت سلطان دی خدمت وچ آیا انہاں سب نے دین اسلام قبول کيتا تے بُت پرستی نوں ترک کيتا۔
کچھ توقف دے بعد سلطان قلعہ مہابن دی طرف متوجہ ہويا۔ اوتھے دا راجہ کل چند سی۔ اوہ کثرت مال جال تے مملکت اُتے وڈا مغرور سی۔ وڈے وڈے راجہ اُس توں لڑدے ہوئے ڈردے سن اُس دے پاس ایداں دے مضبوط قلعے سن کہ کدی اُنہاں نوں زمانہ دے نال توں آسیب نئيں پہنچیا سی اوہ اپنے لشکر نوں اک جنگل وچ لے گیا کہ اُس وچ درخت ایداں دے گھنے سن کہ نہ دُھپ جاسکدی سی نہ ہويا۔جدوں سلطان اوتھے پہنچیا تاں اُس دا لشکر جنگل وچ اس طرح گھس گیا جداں بالاں وچ کنگھی جاندی اے تے قلعہ دی راہ دریافت کرلئی- سخت لڑائیاں ہوئیاں مگر ہندوآں نوں ہر جگہ شکست ہوئی۔ بوہت سارے سپاہی اُنہاں دے قتل ہوئے تے کچھ جمنا دے پار چلے گئے۔ غرض اس طرح پنجاہ ہزار ہندو عرصہ فنا تے ورطہ عنا وچ پئے ۔ کل چند نے خنجر کھچ کر پہلے اپنی بیوی نوں ماریا تے فیر اپنا سینہ چاک کيتا۔ سلطان نوں اک سو اٹھاون ہاتھی ہتھ آئے تے بہت ساریاں غنیمت سی۔
جدوں سلطان نوں کل چند دی مہم توں فراغت ہوئی تاں اوہ متھرا وچ گیا۔ اوتھے عمارتاں دیکھو جنہاں نوں ایتھے دے لوک کہندے سن کہ اوہ آدمیاں نے نئيں بلکہ دیوتاﺅں نے دسی نيں۔ اوتھے دی عادتاں وی ایسی دیکھو جو عاداتِ جاریہ دے خلاف سن تے اُنہاں دا یقین مشاہدہ ہی توں آسکدا اے۔ شہر دی فیصل سنگ خارا دی بنی ہوئی سی۔ اُس دے دو دروازے جمنا دے کنارے دی طرف ایداں دے مضبوط بنے ہوئے سن کہ پانی توں اُنہاں نوں آسیب نئيں پہنچ سکدا سی۔ شہر دے دونے طرف ہزار قصر سن تے انہاں وچ بت خانے سن تے اوہ سر توں پاﺅں تک لوہے دی میخاں توں مضبوط کيتے گئے سن ۔ ایہ سب عمارتاں گچ دی بنی ہوئیاں سن۔ سب مندورں توں وڈے شہر دے درمیان وچ اک مندر عظیم الشان تے رفیع البنا ن سی کہ نہ تواس دا تاں بیان جا سکدا اے نہ نقشہ کھچ سکدا اے۔ سلطان نے شرفاءغزنی نوں اس عمارت دی نسبت لکھیا اے کہ جے ہزار دفعہ ہزار دینار خرچ کيتے جاواں تے دوسو برس تک چابک دست دا ریگر تے دستکار بناواں تاں وی ایسی عمارت نئيں بن سکدی۔ بتاں وچ ہر اک دی اکھاں وچ باقوت جڑے ہوئے سن ۔ انہاں یاقوتاں توں ہر اک یاقوت دی قیمت پنجاہ ہزار دینار توں کم نہ ہوئے گی۔ اک بت دیاں اکھاں صاف تے چمکدار یاقوت ارزق دی سن۔ اس دا وزن ساڈھے چار سو مثقال سی۔ اک بت دے دو پاﺅں سونے دے وزن وچ چار ہزار چار سو مثقال دے سن ۔ان بتاں وچ کل سونا وزن وچ اٹھانوے ہزار تن سو مثقال سی۔ چاندی دے بت دو سو سن مگر انہاں دا وزن بغیر توڑنے دے معلوم نئيں ہوئے سکدا سی اوہ ترازو وچ نئيں رکھے جا سکدے سن ۔سلطان نے خکم دے دتا کہ سارے بتخانے نقطہءاگ توں جلا دتے جاواں۔حالانکہ انہاں نوں جلانے توں توڑے بغیر عمارتاں دا نقصان بہت ہويا ہوئے گا۔ بعض مو¾رخ لکھدے نيں کہ سلطان نے بعض مندراں نوں حسانت دے سبب توں نہ توڑایا حصانت دے سبب توں نہ توڑ سکا۔ بعد اس دے سلطان نے قنوج(فتح قنوج) دی طرف کوچ کيتا۔ قنوج تصحیف توں فتوج ہونا اے ‘یہ فال نیک پہلے توں موجود سی۔ سلطان نے اپنے لشکر دا اک حصّہ پِچھے چھڈیا تے تھوڑی جے پال راجہ توں لڑنے دے لئی لے گیا۔ راجہ دے نال وی تھوڑے سپائی سن تے اوہ اپنے کسی امیر دے پاس جانے نوں سی۔ اس ملک وچ سلطان نے جس قلعہ نوں دیکھیا اُس نوں گرا کر زمین دے برابر کيتا۔ ایتھے دے باشندےآں نے کيتا اسلام قبول کيتا یاتلوار لےکے لڑنے نوں کھڑے ہوئے۔ بیشمار قیدی تے غنیمت سلطان نوں ہتھ گلی۔8شعبان 408ھ،1017ءکو سلطان دے نیڑے پنہچنے دی خبر سن کر راجہ جے پال گنگا پار بھج گیا۔ قنوج دی فیصلےآں وچ سلطان داخل ہويا تاں اس وچ ست قلعے جدا جدا بنے ہوئے سن تے اُس دے تھلے گنگا بہندی سی۔ قنوج وچ دس ہزار بتخانے سن ۔ جنہاں نوں ہندو کہندے سن کہ دو دو تن تین پزار برس گزرے نيں کہ ساڈے باپ دادا نے بنائے سن ۔ سلطان نے اک بھج گئے یا فیر قتل تے اسیر ہوگئے۔
قنوج دی تعریف ہندو مسلمان دونے کردے نيں مگر اس دی وجہ کوئی نئيں معلوم ہُندی کہ ایہ شہر کیوں دولت توں مالا مال تے باشان تے شکوہ گنیاجاندا سی۔ نہ تاں اوتھے دے راجہ دا ملک وسیع سی کہ ہندوستان وچ کِسے تے راجہ دا نہ ہو۔نہ اُس دی حکومت تے راجاﺅں توں زیادہ سی۔ اس زمانہ وچ قنوج دے مو¾رخ ایہ بیان کردے نيں کہ اُس دی شہر پناہ پندرہ کوس دے گردے وچ سی۔تیس ہزار قبولیاں دی دکاناں سن۔راجہ دے پاس پنج لکھ پیادے سن ۔ تیس ہزار سوار سن ۔ ايسے ہزار زرہ پوش سن ۔ اصل حال معلوم ہونا دشوار اے۔ مگر انہاں مورخاں دے بیان وچ مبالغہ معلوم ہُندا اے۔ قنوج دی خواہ پہلے شان کچھ تے ہوئے۔ مگر ہن تاں اوہ قصبہ کہنہ اے۔ البتہ اس دے گرد عمارتاں دے کھنڈر باقی نيں جو اربابِ بصیرت نوں عبرت دلاندے نيں۔ ہن اُتے جو بیان قنوج دی فتح دا لکھیا اے اوہ تاریخِ یمینی توں لکھیا اے۔ تے تاریخاں وچ ایہ لکھیا اے کہ قنوج دا راجہ کنور رہے سلطان دے لشکر دی عظمت تے شوکت دیکھ کے دنگ رہ گیا تے سوائے اس دے کچھ بن نہ پئی کہ رومال توں ہتھ باندہ کر مع اپنے اہل تے عیال دے سلطان دے حضور وچ حاضر ہويا۔ سلطان نے اُس اُتے بہت لطف تے کرم کيتا تے کسی طرح دی اذیت نئيں پہنچائی‘خود تن روز تک مہمان رکھیا تے اس توں وعدہ کيتا کہ جے کوئی دشمن تسيں نوں ستائے گا تاں اسيں خود کر تواڈی مدد کرینگے۔ چنانچہ اس نے وعدہ دا ایفا وی کيتا۔
فیر سلطان منج دے دی طرف متوجہ ہوا‘یہ برہمناں دا قلعہ مشہور سی۔ اس دے باشندے شتر بے مہار سن ۔ اوہ مقابلہ دے لئی کھڑے ہوئے مگر جدوں مقابلہ نہ کر سکے تے اُنہاں نوں ایہ وی یقین سی کہ مسلمان سانوں جیتانہ چھڈن گے تاں اوہ فصیلاں اُتے توں کود کود کر بھاگنے لگے مگر اس طرف کودنے وچ پاش پاش ہوکے مر گئے۔
یہ شہر منج دے پرانا شہر منجہاﺅں (منجم دی فتح)معلوم ہُندا اے جس دے کھنڈر کانپور توں جنوب وچ دس میل دے فاصلہ اُتے پئے نيں‘وہ قنوجی برہمناں دا مرکز اے۔
فیر سلطان قلعہ آسی یا اسونی دی طرف متوجہ ہويا ایتھے دا حاکم چنڈیل بھور سی۔ اوہ ہندوآں دے امیراں تے سپہ سالاراں وچوں سی۔ تے ہمیشہ فتح پاندا سی۔ اس قلعہ دے گرد گھنا جنگل سی تے اس وچ سپ بھرے ہوئے سن ۔ جنہاں اُتے کوئی منتر نہ چلدا سی تے ایسا اندھیرا رہندا سی کہ چاندنی اس وچ دکھادی نئيں دیندی سی۔ وڈی چوڑی تے گہری خندق قلعہ دے گرد سی۔ چنڈیل بھور نے جدوں سلطان دے اگے ودھنے دی خبر سنی تاں اس دے دل وچ وڈا ہول اُٹھا اس نے جان لیا کہ موت منہ کھولے میری طرف آ رہی اے۔ اس لئی اوہ بھجیا۔ سلطان نے اُس دے پنجاں قلعےآں دے منہدم کرنے دا حکم دتا۔انہاں نوں دے ملبے دے تھلے باشندے دبے رہ گئے۔ سپاہی قتل تے اسیر ہوئے۔ انہاں دا مال اسباب ہوٹا گیا۔ ایہ قلعہ اسونی گنگا دے گوشہ شمالی مشرق وچ فتح پور توں دس میل اُتے اے۔ ایہ بہت پرانا شہر اے اسنوں سونی کمار نے(جو سورج دا بیٹا سی)بنایا سی اُس نے ایتھے بلدان کيتا تے اس شہر نوں اپنے ناں اُتے آباد کيتا تھا۔
جدوں سلطان نے سنیا کہ چنڈیل بھج گیا تاں اُس نوں افسوس ہويا تے اوہ قلعہ شروا دی طرف چلا۔ ایتھے دا راجہ چندر رائے تھا‘ہندوآں وچ وڈے رتبے دا راجہ سی۔ پور جے پال توں ہمیشہ اُس دی لڑائی رہندی سی تے کشت تے خون ہُندا سی جے پال نے اپنے پرانے دشمن دی بیٹی توں اپنے بیٹے دی شادی دا بیغام بھیجیا کہ اس رشتہ مندی دے سبب توں ہمیشہ کیئے رشتہ اتحاد قائم ہوئے گا۔ اس نے اپنے بیٹے نوں بیاہنے کیئے رائے چند دے پاس بھیجیا۔ رائے چند نے اُس دے بیٹے نوں قید کرلیا تے اُس دے باپ دے سبب توں جو اُس دے نقصان ہوئے سن اُنہاں دا معاوضہ چاہیا۔ پس ہن پور جی پال مجبُور سی کہ رائے چند دے قلعہ تے ملک اُتے حملہ نئيں کر سکدا سی ۔ اپنے بیٹے نوں وی نئيں چُھڑا سکدا سی۔ غرض انہاں دونے وچ چھیڑ چھاڑ ہمیشہ رہندی سی کہ سلطان محمود غزنوی اس ملک وچ آگیا۔ پور جی پال تاں راجہ بھوج چند دے پاس جاکے چھپ گیا مگر چند راجہ سلطان توں لڑنے لیئے آمادہ ہويا۔ اس اثناء وچ بھیم پال نے اک خط اُس نوں لکھیا کہ سلطان محمود غزنوی دا حال ہندوستان دے راجاﺅں دا سا نئيں اے۔ اوہ ہندوآں دا پیشوا نئيں اے اُس دے باپ دے ناں توں فوجاں بھاگتی نيں بہتر اے کہ اس توں صلح کيتی جائے جے تسيں اس توں لڑو گے تاں پچھتاﺅ گے توانوں اختیار اے۔ جے تسيں اپنی سلامتی چاہندے ہوئے تاں کدرے چھپ جاﺅ۔ چندر رائے نے بھیم پال دی صلاح نوں مان لیا اوہ اپنے ہاتھیاں تے خزانےآں نوں لےکے پہاڑاں وچ جا چھپا۔ اس صلاح ورائے دسنے کاسبب ایہ سی کہ کدرے اوہ سلطان دے دام وچ ایسا نہ پھنس جائے کہ اوہ مسلمان ہوئے جائے‘جداں کہ بھیم پال دے رشتہ دار مسلمان ہوگئے سن ۔ سلطان نے قلعہ شروا نوں فتح کرلیا۔ مگر اس دا اصل مطلب ایہ سی کہ چند رائے نوں گرفتار کرے اس لئی اوہ اس دی تلاش وچ پندرہ فرلانگ ایداں دے جنگل وچ چلا جس دے کانٹاں توں اُس دے لشکر کے آدمی زخمی ہوئے۔ آخر نوں اُس نے 25شعبان410ھ(6 جنوری1019ئ)کو دشمن نوں جالیا۔ سلطان نے اپنے دشمناں اُتے حملہ کرکے اُنہاں نوں قتل کيتا تے تن دن تک مرداں دی تلاشی۔ بوہت سارے ہاتھی گرفتار کيتے۔ اک ہاتھی جو اس راجہ دا مشہور تھا‘وہ خود سلطان دی طرف چلا گیا۔ جس دا ناں خدا داد رکھیا گیا تمام غنیمت تن ہزار درہم دا مال غنیمت ہتھ لگیا تے قیدی اِنّے ہتھ لگے کہ دو توں لےکے دس درہم تک اک قیدی فروخت ہُندا تھا۔ایہ قیدی غزنی نوں روانہ ہوئے۔ دور دور توں سوداگر اُنہاں دے خریدنے نوں آئے۔ سارا ماوراء النہر ، عراق ، خراسان انہاں ہندی غلا وچ توں بھر گیا۔ گورے‘کالے‘امیر‘غریب سب غلامی وچ آکے برابر ہوگئے۔ ایہ سرواوہ،سیون راہی جو کین ندی دے کنارے اُتے کالنجر تے باندہ دے درمیان واقع اے یا سر سواگدہ جو بھونج ندی دے کنارہ اُتے کوچ توں کچھ فاصلہ اُتے اے۔ جنہاں پہاڑاں وچ راجہ چند رائے جاکے چھپا سی سہ بندے لکھنڈ دے پہاڑاں دے سوا کوئی تے نئيں ہوئے سکدے کیونجے جدوں سلطان محمود غزنوی 8شعبان نوں قنوج وچ ہوئے تے 25 شعبان نوں انہاں پہاڑاں وچ آگیا ہوئے تاں سوار انہاں دے تے پہاڑ نئيں ہوئے سکدے۔ سر سواگڈھ بند یلکھنڈ دے راجاﺅں دی تریخ وچ وڈا مشہور مقام اے تے دو برس بعد چندو بھاٹ نے پرتھی راج دہلی دے راجہ دی لڑائیاں وچ اس قلعہ دا ذکر کيتا اے کہ اُس دی حفاظت وچ بوہت سارے راجہ مارے گئے۔
412ھ وچ سلطان نے کشمیر دا قصد کيتا۔ کوہ پرت دا محاصرہ کيتا۔ اک مہینہ اس وچ صرف کيتا مگر قلعہ نوں ایسا مستحکم تے بلند لوہا لاٹھیا پایا کہ اُس دا فتح کرنا اپنے احاطہ قدرت توں باہر دیکھیا۔ ایتھے توں لاہور دی طرف گیا۔ مگر لشکر نوں جو انبار اطراف وچ تخت تے تاراج دے لئی بھیجیا۔ بہت مال تے دولت ہتھ لگی چونکہ جیپال دا پوتا ضعیف ہوگیا سی تے اجمیر دے راجہ دے پاس بھج گیا سی۔ اس لئی سلطان شہر لاہور اُتے قابض ہويا تے اپنے امرہے معتمد وچوں اک نوں صوبہ پنجاب حوالہ کيتا تے اُس دے ضلعے وچ اپنے عامل صاحب تدبیر مقرر کيتے۔ باج تے تاراج دی جگہ ملک گیری اختیار کی‘اک لشکر ایتھے متعین کيتا تے اس ملک وچ اپنے ناں دا خطبہ پڑھوایا۔ اول بہار وچ اوہ غزنی چلا گیا۔ پہلی دفعہ سی کہ دریائے اٹک دے جانب شرق وچ لشکر اسلام نے سکونت اختیار کيتی فیر ایتھے ہندوستان وچ سلطنت اسلامیہ دی بنیاد سی۔
سلطان نے آپ جیحاں توں عبور کيتا۔ماوراء النہر دے سرداراں نے اس دا استقبال کيتا۔ ہر اک نے اپنے مقدور دے موافق پیشکش دی۔یوسف قدر خاں کہ ترکستان دا بادشاہ تھا‘استقبال دے لئی آیا۔ اس وچ دوستانہ ملاقات ہوئی‘جشنِ شاہانہ وڈی تیاریاں توں ہوئے۔تحفہ تحائف باہم لئے دتے گئے۔ علی تگین نوں جدوں خبر ہوئی تاں اوہ بھج گیا۔ سلطان نے اُس نوں گرفتار کرکے ہندوستان دے کسی قلعہ وچ محبُوس کيتا۔
کنور رائے راجہ قنوج تے سلطان دے باہم عہد ہوئے چکيا سی کہ جے کوئی راجہ اسنوں ستائے گا تاں اوہ اس دی امداد کريں گا ہن کالنجر دے راجہ نندرائے نے تے راجاﺅں نوں اپنے نال لےکے قنوج دے راجہ نوں دبانا چاہیا۔ اس راجہ دی اس حرکت توں کہ محمود غزنوی دی اُس نے اطاعت کرلئی سی‘سب راجہ متنفر ہوگئے تے اس اُتے لعنت ملامت کردے سن ۔جدوں ایہ خبر سلطان محمود غزنوی نوں پنہچی تاں اوہ راجہ کالنجر توں لڑنے دے لئی چلا۔وسط ہند دی اوہ پہلے سیر کر چکيا سی مگر اُس دے آنے توں پہلے ہی راجہ کالنجر نے قنوج دے راجہ دا کم تمام کر دتا۔
غزنی توں جدوں فوج سلطان لےکے آندا سی تاں راجہ جے پال دوم جس نوں پور جے پال فارسی کتاباں وچ لکھیا اے۔ لشکر سلطانی دا دریائے جمن اُتے سدراہ ہويا۔ راجہ انند پال دا بیٹا ہمیشہ سلطان دی اطاعت کيتا کردا سی مگر شامتِ اعمال جو آئی تاں راجہ کالنجر دا طرفدار ہوگیا۔اس دریا دی طغیانی لشکر سلطانی دے عبور دی مانع ہوئی مگر اٹھ امیر دریا توں پار اُتر گئے تے راجہ جے پال دے پوتے نوں شکست دتی ملک نوں تخت تے تاراج کيتا تے بُت خاناں نوں لُٹیا۔ غرض اوتھے نند رائے دے ملک وچ سلطان آیا۔ اس راجہ نے وی لڑائی دے ارادہ توں وڈا لشکر جمع کيتا تھا۔چھتیس ہزار سوار تے پنتالیس ہزار پیادے تے چھ سو چالیس ہاتھی جمع سن ۔سلطان نے جو کسی بلندی اُتے چڑھ کر ایہ لاﺅ لشکر دیکھیا تاں دل وچ پشیمان ہويا کہ وچ ایتھے کیوں آیا۔ خدا دی درگاہ وچ التجا لیایا فتح تے سلامتی لیئے گڑ گڑایا۔ خدا دی قدرت رات ہوئی نندرائے اُتے ایسا خوف عظیم طاری ہويا کہ اوہ سب اسباب چھڈ چھاڑ کر فرار ہويا۔ جدوں دب ہويا تاں سلطان نے دیکھیا تاں خود گھوڑے اُتے سوار ہوکے کمین گاہاں نوں دیکھیا تے فیر دستِ غارت دراز کيتا پنج سو ايسے ہاتھی اُس نوں ایتھے توں ہتھ لگے۔ غرض بعد اس فتح دے غزنی نوں مراجعت کيتی۔ اس مہم وچ کئی گلاں ایسی نيں کہ اُنہاں دا حل ہونا دشوار اے۔ اوّل اوہ دریا جتھے سلطان محمود غزنوی اٹکا کون تھا۔کوئی دریائے جمن تجویز کردا اے۔ تاں کوئی رام گنگا بتلاندا اے۔ غرض کچھ تحقیق نئيں۔ دوسری کوئی پور جیپال نوں نبیرہیا جیپال لکھدا اے۔ تاں کوئی بیٹا بتلاندا اے۔ اس مہم دا ناں مہم راہب وی اے۔
412ھ،1023ء وچ سلطان نوں خبر لگی کہ قیراط تے ناردین دے آدمیاں نے بغاوت اختیار کيتی۔ انہاں دونے دیار دے باشندے بت پرست سن ۔ سلطان نے لشکر جمع کيتا تے بوہت سارے آہنگر تے سنگتراش نال لئے تے اُنہاں دی طرف روانہ ہويا اوّل قیراط نوں فتح کيتا۔ ایہ ملک قیراط دا سروسیر سی۔ اوتھے میوے پیدا ہُندے سن تے ترکستان دے درمیان واقع سی تے اوتھے باشندے شیر پرست سن ۔ ایتھے دے حاکم نے اطاعت دی تے اسلام قبول کيتا تے باشندے وی اپنے حاکم دی تقلید کرکے مسلمان ہوئے۔ حاجب علی بن ارسلان یا صاحب علی بن ایلار نوں ناردین فتح کرنے دے لئی بھیجیا۔ اس نے قلعہ نوں سر سواری فتح کر ليا۔اور اس مقام اُتے اک قلعہ بنوایا تے علی قدر بن سلجوقی نوں ایتھے دا حاکم مقرر کيتا۔ اسلام نے اس ملک وچ اشاعت پائی۔ اس مہم دی نسبت بوہت سارے محققاں نوں اشتباہ اے۔ اوّل قیرات تے ناردین دے صحیح ناں تے مقام دریافت کرنے وچ بہت کوشش کيتی گئی۔فارسی تاریخاں وچ ناں ایسی بے پروائی توں لکھدے نيں کہ اوہ کچھ توں کچھ ہوئے جاندے نيں۔ ہن دونے مقا وچ دے ناں مختلف طرح توں لکھے نيں‘کوئی قریت لکھدا اے تے کوئی قرات تے ناردین لکھدا اے۔ غرض بعد تحقیق دے ایہ صحیح معلوم ہُندا اے کہ ایہ قیراط تے ناردین دا اوہ ملک اے جس وچ سوات‘باجوڑ تے اک حصّہ کافرستان دا واقع اے۔ طبقاتِ اکبر دا بیان ایسا اے کہ جس توں کچھ شبہ نئيں رہندا کہ حقیقت وچ ایہی ملک توں تے بوہت سارے بُدھ موجود نيں ایتھے دی شیر پرستی دی شہادت دیندے نيں۔ بدھ دا ناں شاکی سنگھ سی۔ سنگھ نوں کہندے نيں۔اس لئی مسلماناں نے بودہاں نوں شیر پرست لکھیا اے۔
413ھ،1024ء وچ راجہ کالنجر دا تادیب دے واسطے سلطان محمود غزنوی نے لاہور توں قصد فیر کيتا۔ جدوں سلطان گوالیار پہنچیا تے اوتھے دا محاصرہ کيتا‘چار روز بعد راجہ نے امان منگی تے 35ہاتھی نذرانہ وچ بھیجے۔ سلطان نے امان دتی تے کالنجر دی طرف روانہ ہويا۔ ایہ قلعہ سارے ہندوستان وچ استحکام دے اندر اپنا نظیر نہ رکھدا تھا۔اس دا وی محاصرہ کيتا مگر نند رائے نے تن ہوئے ہاتھی ہدیندا بھیجے تے امان چاہی۔ انہاں ہاتھیاں اُتے فیلبان نہ سن ۔ بادشاہ نے ترکاں توں کہیا کہ انہاں اُتے چڑھو۔ ترک اُنہاں نوں پھڑ کر سوار ہونے لگے‘ہندوآں نوں وڈا تعجب ہويا۔راجہ نے ہندی اشعار سلطان محمود غزنوی دی تعریف وچ لکھ کے بھیجے۔ پنڈتاں توں اُس دے معنی پُچھے۔ انہاں دے معنی سن کر راجہ بہت خوش ہويا تے اسنوں پندرہ قلعےآں دا حاکم مقرر کيتا۔ راجہ نے وی بوہت سارے جواہر،نقد تے اسباب اسنوں پیش کيتے۔ سلطان فیر غزنی نوں واپس آگیا۔
ہن سلطان محمود غزنوی دا دل لُٹ مار دے حملےآں توں بھر گیا سی تے ایسی مہ وچ وچ اُس نوں مزہ نہ آندا تھا۔قنوج دے فتح دے بعد جو حملے اس نے کيتے اوہ اپنی خوشی توں اس نے نئيں کيتے بلکہ مجبُوری سن ۔ ہن ساری توجہ اس گل اُتے سی کہ اسلام دی اشاعت وچ گووہ کوئی وڈا آدمی نہ شمار نہ کيتا جائے مگر ایہ گل تاں حاصل ہوکہ بت پرستی دے حق وچ دبا سمجھیا جائے تے بت شکن ناں پائے۔ اس لئی اس نے ارادہ سومنات دا کیہ۔
ایہ حملہ اہلِ اسلام دا اک مشہور جہاد اے۔ ہن تاں ہندوستان دے لوک سومنات دا مقام وی نئيں جاندے لیکن اوہ اس دور وچ وڈے تیرتھاں وچ گنیاجاندا سی۔ گرہن دے دن لکھاں آدمی دور دور توں ایتھے آندے سن تے ہندوآں دا ایہ اعتقاد سی کہ روحاں بدن توں جدا ہوکے ہومنات دی خدمت وچ مسئلہ آوا گون دے موافق آندیاں نيں تے سمندر دا جوار بھاٹا نہیںہُندا بلکہ سمندر اُس دی پرستش وچ اُٹھدا بیٹھدا اے۔ اس مندر دا اوتھے مقام اے جتھے ہن جزیرہ نما گجرات وچ بھابری دار اے۔ اوہ مہادیو دا مندر سی۔ جس مکان وچ سومنات تھا‘اوتھے باہر دی روشنی نہ آئی سی۔ جواہر تے الماس جو درو دیوار وچ جڑے ہوئے سن تے جڑاﺅ قندیلاں وچ لگے ہوئے سن ۔ اُنہاں دی جوت تے جگمگاہٹ توں اوتھے دن رات برابر سن ۔چھپن ستون مرصع جواہرات دے لگے ہوئے سن ۔ دو ہوئے من سونے دی زنجیر لٹکدی سی۔ اس وچ گھینٹے گھڑیالاں لٹکدیاں سن جس وقت پوجا دا وقت ہُندا تھا‘وہ بچدے سن ۔ اُس دے مصارف دے واسطے دو ہزار گاﺅں معاف سن ۔دو ہزار پنڈے اوتھے حفاظت دے واسطے متعین سن ۔ دروازہ دے سامنے ہومنات کھڑا سی۔ پورا پنج گز لمبا سی۔ دو گز زمین دے اندر تے تن گز زمین دے باہر۔گنگا اگرچہ چھ سو کوس اُتے اے مگر روز تازہ گنگا جل آندا سی تے اس توں سومنات نوں اشنان ہُندا سی۔ پنج ہوئے گاواں تے تن سو کویے سن جو پوجا دے وقت بھجن گاندے سن تے ناچدے سن ۔اس قدر دولت اس مندر وچ جمع سی کہ کسی راجہ دے خزانہ وچ نہ ہوئے گی غرض جدوں مہم سومات دی غزنی وچ تجویز ہونے لگی تاں ہزاراں مسلمان ترکستان تے دوسرے ملکاں توں مذہبی جوش دے نال ہولئے۔ اُنہاں دی نہ تنخواہ سی نہ ورماہہ فقط غنیمت دی اُمید ہمراہ سی۔ ماہ ستمبر 415ھ،1064ء وچ ایہ فوج غزنی توں روانہ ہوئی تے ماہ اکتوبر وچ ملتان وچ پہنچی۔ ایتھے ملتان توں راستہ بالکل جنگل ہی جنگل سی۔ نہ راہ وچ آدمی ملتان ہ کھانا‘ پنتالیس ہزار اونٹھاں اُتے پانی تے غلہ لدتا گیا۔ ہر سپاہی تاکید کيتی گئی کہ اوہ اپنے کھانے پینے دا سامان رکھ لے۔
غرض ایہ سب سامان درست کرکے 350میل لق ودق میداناں نوں لپیٹ کر اجمیر دے پاس سلطان۔ اگرچہ کوئی راجہ ایسا نہ سی کہ سلطان دے ارادہ توں واقف نہ سی مگر کوئی ایہ نہ سمجھدا سی کہ ایہ طوفانِ ہمیر بجلی دی طرح آن پئے گا تے پہاڑ دی طرح آن اڑیگا۔ ہن راجہ اجمیر نے سوائے بھاگنے دے کوئی چارہ نہ دیکھیا۔ راجہ بھاگا‘ دارالخلافہ خالی ہويا۔ اُس دا ہر اک گھر بے چراغ ہويا۔ سامنے تارا گڈھ دا قلعہ نظر آیا۔ مگر سلطان محمود غزنوی نے اس دے محاصرہ نوں بے سود جانا اپنا سفر منزل بمنزل طے کرنا شروع کيتا۔راہ وچ جو تے قلعے پئے اُنہاں نوں ٹھکراندا ہويا چلا گیا۔ گجرات دے مشہور شہراں وچوں اوّل اوہ نہل واڑہ وچ پہنچیا۔ اگرچہ راجہ ایتھے دا وڈا راجہ سی مگر سلطان محمود غزنوی دے سامنے توں بھج گیا۔ ایہ نمایاں دی دُھن وچ چلا گیا۔ خدا نے اُس نوں منزل اُتے پہنچایا۔ سمندر دے کنارہ اُتے اک قلعہ عالیشان نمودار ہويا۔ اُس دا سر آسمان توں گلاں کر رہیا سی۔ پاﺅں وچ اُس دے سمندر پرت رہیا سی۔ فصیلاں اُتے جگہ جگہ بندی سی جدوں مندر والےآں نے دیکھیا کہ نشانِ محمودی لہرا رہیا اے تے اُس دے نال سازو سامان‘لاﺅ لشکر موجود اے تاں دیواراں اُتے کھڑے ہوئے ہوکے فیر پکار پکار کر کہندے سن کہ تسيں اپنے لشکر کے گھمنڈ اُتے سانوں پرتن آئے ہوئے۔ اس دی تسيں نوں خبر نئيں کہ ساڈے دیوتا سومنات نے تسيں نوں ایتھے بلايا اے۔ سارے ہندوستان وچ شوالے‘مندر‘بت تسيں نے توڑے نيں۔ ہن اُس نوں عوض وچ ساڈا ایہ دیوتا تواڈی گردناں توڑے گا۔ ایلچی ایداں دے ایداں دے پیغام سلطان محمود غزنوی دے پاس لیائے مگر اُس نے کان لگیا کر سنیا وی نہیںکہ کیہ کہندے ہوئے۔ تیوری منہ پھیر لیا۔ جدوں دوسرا دن ہويا تاں سلطان محمود غزنوی نے اپنے تیر اندازےآں نوں فصیل دے پہرہ والےآں توں جا بھڑایا۔ انہاں تیر اندازےآں نے اوہ تیر برسائے کہ ہندوآں نوں فصیل چھوڑدے ہی بنی فیر ہندو اپنے دیوتا دے قد وچ اُتے گر پئے تے گڑ گڑانے لگے۔ ایہ روندے ہی رہے کہ مسلمان جھٹ سیڑھیاں لگا‘ کمنداں ڈال‘فصیلاں اُتے چڑھ گئے تے تکبیر دے بعرے مارنے شروع کيتے۔ راجپوتاں دا حال ایہ اے کہ جداں اوہ جلد سرد ہوئے جاندے نيں‘اوداں ہی جلد حرارت وچ بھر آندے نيں۔ غرض غیرت توں اُنہاں دا خون جوش وچ آیا۔ مسلماناں توں ایسا لڑے کہ اُنہاں دے پاﺅں اکھڑ گئے۔ مسلمان بہت نقصان اٹھا کے اُلٹے پھرے۔ مسلماناں نے تیسرے روز فیر حملہ کيتا تے بہت نقصان اٹھایا تے جدوں سلطان محمود غزنوی نے وڈے زور دا حملہ کيتا تے زینے لگیا کر فصیل اُتے لشکر چؑڑھایا تاں مندر والےآں نے اپنی نہادری توں اُنہاں نوں سر دے بل گرایا اس توں پتہ چل گیا کہ اوہ اپنے مندر دی حمایت وچ آخر دم تک لڑنے نوں موجود نيں ۔ ہن آس پاس دے جو راجہ مندر چھڑانے دے لئی جمع ہوئے سن انہاں نے باہر اپنے لشکراں دی صفاں آراستہ کيتياں۔ مجبُوراً محاصرہ چھڈ کے نويں دشمناں توں لڑنا پيا۔ دونے لشکراں وچ لڑائی شروع ہوئی لڑائی اِنّی زور دار سی کہ ایہ پتہ ہی نہیںچلدا سی کہ کس طرف دا پلہ بھاری اے ایہ وہم ہونے لگیا کہ لشکر اسلام ضیعف ہوگیا۔ سلطان محمود گزنوی مضطرب ہويا۔(اک سناٹے دے عالم وچ سی کہ دیکھئے)خدا کيتا دکھاندا اے۔ خدا دی درگاہ وچ التجا لایا‘عجزو نیاز توں دعاواں مانگاں تے خرقہ شیخ ابوالحسن خرقانی پہنا بعدازان گھوڑے اُتے سوار ہوکے اپنی فوج دے دل ودھانے لگا۔سپاہ جو اِنّے دناں توں سلطان محمود غزنوی دے پارکاب لڑی ہو‘وہ ایداں دے وقت وچ چھڈ کے کتھے جا سکدی سی۔ غرض سب نے یک جاں ہوکے تے تکبیر کہہ کے ایسا قدم ودھایا کہ کوئی اُس نوں روک نہ سکا۔ پنج ہزار ہندوآں نوں قتل کر ڈالیا۔ ہندو بھج کر مندر وچ گھسنے لگے‘ایسی ہیبت لشکرِ اسلام اُنہاں دے دل وچ بیٹھی کہ مندر دے سپاہیاں کیو وی بچنے دی اُمید نہ رہی۔ چار ہزار سپائی دل وڈا کرکے باہر نکلے تے کشتیاں وچ بیٹھ کر بھاگنے دا ارادہ کيتا مگر سلطان محمود غزنوی نے اُنہاں دے پھڑنے دے واسطے کشتیاں چھڈن۔ انہاں وچوں کچھ مارے گئے کچھ جان بچا کر چلے گئے۔ کچھ ڈُب کر مر گئے۔ اس فتح دے بعد سلطان محمود غزنوی مندر دے اندر داخل ہويا تے سومنات دی ناک اُڑا دتی تے توڑنے دا حکم دتا۔ پجاری دوڑ کر پاﺅں وچ گر پئے تے عرض کرنے لگے جے خبابعالی اس مورت نوں نہ توڑاں تاں اُس دے عوض وچ جس قدر روپیہ کدرے گے اسيں نذر کر دیؤ گے۔ ایہ گل سن کر سلطان نے کچھ تامل کيتا تے فیر فرمایا کہ میرے نزدیک بت فروش ناں پانے توں بت شکن ناں پانا بہتر اے ۔ایہ کہہ کے اس پچگزی مورت اُتے اک ایسا گرز ماریا کہ ٹکڑے تکڑے ہوگئی۔ حسبِ اتفاق اُس دے پیٹ وچ اس قدر ہیرے موندی تے جوہرات پیش بہا نکلے کہ اُس نذرانہ دی اُس دے اگے کچھ اصل نہ سی۔ ایہ دیکھ کے سلطان محمود غزنوی باغ باغ ہوگیا۔ دو ٹکڑے اُس دے مدینہ بھیجے۔ دو غزنی نوں بھجوائے جنہاں وچوں اک جامع مسجد وچ تے اک دیوانِ عام دے دروازہ اُتے ڈال دتا۔ کہندے نيں کہ اس مہم وچ گھٹ توں گھٹ دس کروڑ روپیہ دا مال نوں ہتھ آیا ہوئے گا۔ایسی غنیمت عمر بھر ہتھ نئيں گلی سی۔ انہل واڑہ دا راجہ پرم دیوگندابہ دے قلعے وچ پناہ گیر ہويا۔ ایہ قلعہ سمندر وچ سی۔ جدوں سمندر دا پانی اُتردا تاں اُس تک رسائی ہُندی۔ سلطان محمود غزنوی نے لشکر بھیجیا۔ اُس نے قلعہ فتح کرلیا مگر راجہ ہتھ نہ آیا۔ بعد انہاں فتوحات دے سلطان محمود غزنوی انہل واڑہ آیا تے ساری پرست ایتھے کٹی۔ اس ملک وچ آب تے ہوا دی صفائی تے آدمیاں دی حسانت‘دل آرائی‘زمین دی شادابی‘پانی دی روانی نوں دیکھ کے ایہ خطبہ اُس نوں پسند آیا فیر ارادہ کيتا کہ غزنی مسعود نوں دے دیجئے۔ تے اپنا ایتھے علیحدہ دارالخلافہ بنائے اورر سلطنت نوں بڑھائے۔ سلطان محمود غزنوی دی اس عالی حوصلگی نوں دیکھنا چاہیدا کہ اوہ سکندر ذوالقرناں بنا چاہندا سی۔ ایتھے رہنے توں ایہ مطلب سی کہ جہازاں دا بیڑا تیار کرے فیر لنکا تے پیگو نوں فتح کرے تے اوتھے دے سونے تے جواہرات دیاں کاناں توں متمتع ہوئے۔ غرض انہاں خیالات توں ایتھے رہ جانے دا ارادہ کيتا سی مگر اس دے مشیراں نے اُسنوں ڈھیلیا کے دتا۔ انہاں نے عرض کيتی کہ خراسان نوں کس محنت تے جانکا ہی توں صاف کيتا۔ اُس نوں چھڈنا تے گجرات نوں دارالسطنت مقرر کرنا مصلحت ملکی نئيں اے ۔اس گل نوں سلطان نے مان لیا۔ تے مراجعت دا ارادہ کيتا۔ سلطان نے فرمایا کہ کسی ایداں دے شخص نوں منتخب کرو جس نوں ایتھے مملکت تے حکومت سپرد کر جاواں۔ بہت امیراں نے آپس وچ مشورہ کيتا تے عرض کيتا کہ اس ملک وچ بھر ساڈے آنے دا اتفاق نہ ہوئے گا۔ ایتھے دے کسی شخص نوں حاکم مقرر کرنا چاہیدا۔ اہالیانِ سومنات توں اس معاملہ وچ کچھ گفتگو ہوئی۔ انہاں کہیا کہ سب توں چنگا حسب تے نسب اس ملک وچ داب شلی وچ دا اے تے اُنہاں وچوں اک شخص ایتھے ریاضت وچ مشغول اے۔ جے اُس نوں ایتھے دی سلطنت عنایت کيتی جائے تاں بہتر اے۔ بعض نے کہیا کہ ایہ دابشلیم وڈا تندخو اے ۔ایہ ریاضت اُس دی عصمت بی بی ازبے چادری اے۔ جدوں اُس نوں لڑائی جھگڑے توں ملک ہتھ نہ آیا تاں ایہ سانگ بھریا اک ہور دابشلیم اے۔ اوہ بہت عاقل‘دانا اے ‘دربار حاکم وی اے سب اُس دی گل مندے نيں۔ جے سلطان اُس دے ناں فرمان بھیجے تاں اوہ سر اکھاں توں حاضر ہو‘وہ ایتھے خوب راج کريں گا تے آپ دا خراج باج ادا کردا رہے گا۔ سلطان نے ارشاد فرمایا کہ کسی ملک دے حاکم نوں ایتھے بلیا کے راجہ بنانا مناسب نئيں دابشلیم مرتاض ہی نوں ایتھے دا بادشاہ بنانے دا فیصلہ کيتا گیا تاں اس دابشلیم نے عرض کيتی کہ اک دابشلیم میرا دشمن اے۔ جس وقت حضور ایتھے توں تشریف فرما ہوئے اوہ مینوں دبا کے ملک کھو لے گا۔ اس لئی بہتر اے کہ اُس نوں میرے حوالے کیجئے۔ سلطان نے اس دابشلیم دا ملک لے لیا۔ پہلے ایتھے دستور سی کہ بادشاہ نوں ماریا نئيں کردے سن بلکہ اپنے تخت دے تھلے نہایت تنگ تے تاریک گھر بناتے تے اس دے اندر اک سوراخ رکھدے اُسی وچ دانہ پانی اندر جاندا تے راجاﺅں نوں قید کر دیندے سن ۔ ہن تک ایہ مکان تیار نہ سی۔ اس لئی دابشلیم مرتاض نے عرض کيتی کہ دوسرے دابشلیم نوں آپ ہمراہ لے جایئے اورجب مانگاں تاں اُسنوں میرے حوالہ کیجئے۔ خدا دی قدرے جدوں ایہ دابشلیم غزنی توں گجرات آیا تاں دابشلیم مرتاض اَنھّا ہوگیا سی۔ اس لئی اوہی قیدی گجرات دا راجہ ہويا تے جو گھر اُس دے قید کرنے لیلئے بنایا سی اُس وچ ایہ دابشلیم مرتاض قید ہويا۔
جداں اس ملک وچ آنا دشوار سی دے ہی اُلٹا جانا مشکل سی۔ جس راہ توں آیا سی اوتھے اجمیر تے انہل واڑہ دے راجاﺅں دیاں فوجاں کمین وچ بیٹھی سن۔ سلطان دی فوج نے کِداں کچھ مصائب اُٹھائے سن تے کیہ کيتا لڑائیاں سن۔ اُس سبب توں اوہ کم ہوگئی سی۔ سلطان جنگ کرنے دی مصلحت نہ جاندا سی۔ اس لئی اوہ اس راہ توں نہ گیا جس راہ آیا سی۔ بلکہ بیابان تے ریگستان سندھ دی راہ اختیار کيتی۔ ملتان جانے دا قصد کيتا۔ راہبر نال لئے مگر راہبر نے راہ نہ دسی بلکہ راہ توں بے راہ تے گمراہ کيتا تے ایسی راہ اُتے ڈال دتا جتھے پانی دا پتا نہ سی۔ جدوں رات دن سفر ہويا تے پانی نہ ملیا تاں اک تلا ملی سارے لشکر وچ پڑ گئی۔ راہبر توں پُچھیا کہ پانی کتھے توں ملے گا اُس نے جواب دتا کہ وچ سومنات دا فدائی ہون۔ تینوں تے تیرے لشکر نوں ایسی جگہ لیایا ہاں کہ بن پانی ماراں۔ سلطان نے غضب وچ آکے اُس نوں اوتھے مار ڈالیا۔ پانی دی تلاش وچ ادھر ادھر فیر توں سی کہ مرغان آ بی نظر آئے۔ اُس توں یقین ہويا کہ جتھے ایہ جانور ہوں‘اوتھے پانی ضرور ہوئے گا۔ غرض اُنہاں توں اک چشمے دا پتہ مشکل توں ملا۔ اس عرصہ وچ بوہت سارے آدمی مر گئے۔ کچھ دیوانے ہوگئے۔ خلاصہ ایہ کہ ملتان دی راہ توں سلطان غزنی پہنچ گیا تے ايسے سال وچ خلیفہ القادر باللہ عباسی نے اُس نوں لقب کہف الدولت والاسلام عطا فرمایا۔ ہن اس مہم وچ ایہ گلاں قابل غور نيں ۔ اول گندابہ جس وچ راجہ انہل واڑہ جاکے چھپا،کیہ مقام اے۔ فارسی تاریخاں وچ اُس دے ناں مختلف طرح دے لکھے نيں۔ غالباً اوہ کھانڈ اوار کٹھیا واڑ وچ اے۔ دوم سومنات دی تحقیقات جو تریخ فرشتہ وچ لکھی اے کہ اوہ مرکب سوم تے نات توں اے۔ سوم ناں بادشاہ دا اے ‘جس نے اُسنوں بنایا سی تے نات اُس بُت دا ناں اے۔ ایہ دونے علم ناں بت‘تنخانہ تے شہر دا ہوگیا اے تے نات دے معنی ہندی وچ بزرگ دے نيں۔ اُس نے قیاس جگناتھ پہ کيتا اے مگر ایہ اُس دی غلطی اے۔ اصل ایہ اے کہ سنسکرت وچ سوم چاند نوں کہندے نيں۔ مہادیو دی پرستش اس سوم نات دے ناں توں وی کيتی جاندی اے اس لئی اُس نوں سومنات کہندے سن ۔ چاند دی پہلی تے چودہويں تریخ نوں اُس دا اشنان وڈی دھوم دھام توں ہُندا سی شاید اس لئی اسنوں سومنات کہندے سن ۔ پہلے مو¾رخاں نے کچھ اس بت دے اعضا تے خط تے خال نہیںبیان کئے‘وہ لنگ دی شکل سی۔ اس وچ اکھ ناک کچھ نہ سن اولنگ ٹھوس ہُندا اے۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ مو¾رخاں کالکھنا کہ بتر توں ناک اُڑائی تے گرز توں پیٹ نوں توڑیا اس وچوں جوہرات نکلے غلط اے۔ ابو ریحان بیرونی دا لکھنا صحیح معلوم ہُندا اے۔ اُس دے سر دے اُتے یعنی لنگم اُتے سونے دی پوشش تے جواہرات جڑے ہوئے سن ۔
تاریخِ فرشتہ وچ جو حال سومنات دے توڑنے دا لکھیا اے ‘وہ اک کہانی دراصل گھڑی ہوئی اے مگر اوہ دلچسپ ایسی اے کہ انہاں مو¾رخاں نے جو تحقیق توں غرض نئيں رکھتے‘ نقل کر دتا اے۔ ابو ریحان بیرونی نے صحیح لکھیا اے کہ سومنات لنگ سی۔ ایہ ہر شخص دیکھ سکدا اے کہ لنگ دے پیٹ نئيں ہُندا جو اس وچ جواہر بھرے جاندے۔ ہندوستان وچ بارہ مندر لنگ دے نيں‘اُنہاں وچوں اک سومنات وی تھا۔
فارسی تاریخاں وچ سومنات دے پیٹ توں جواہر نکلنے دی کہانی لکھی جاندی اے۔ انگریزی تاریخاں وچ اس توں زیادہ بیہودہ ایہ کہانی گھڑی جاندی اے کہ سومنات دا دروازہ صندلی محمود غزنوی لے گیا سی جس نوں 1842ء وچ انگریز سرکار وڈی دھوم توں غزنی توں شمالی ملکاں وچ لیائی تے اُس نوں اپنی فتح دا نشان بنایا۔
انہاں تکالیف دے بعد وی سلطان محمود غزنوی نوں چین نصیب نہ ہويا اسنوں اک دفعہ ہندوستان فیر آنا پيا۔ سومنات توں جدوں واپس آیا سی تاں سپاہ سلطان محمود غزنوی دے تکلیف رساں تے مزاحم جود دے جاٹ ہوئے سن ۔ اوہ بہت ساریاں فوج لےکے ملتان دی طرف گیا۔اور اک بیڑہ چودہ سو کشتیاں دا بنوایا۔ ہر کشتی وچ تن شاخاں آہنی لگاواں۔ دو ادھر اُدھر تے اک پیشانی اُتے غرض ایہ کشتیاں ایسی بنیاں کہ جو کوئی اُنہاں دے سامنے آئے اوہ ٹکڑے ٹکڑے ہوئے جائے۔ ہر کشتی وچ تیس تیر انداز سن ۔ اُنہاں دے پاس تیر لفظ تے قارورہ موجود سن ۔ اس بیڑہ وچ سوار ہوکے جاٹاں اُتے حملہ کيتا۔ جاٹاں نے اس بیڑہ دی خبر پا کر اُنہاں جزیراں وچ آمدورفت تے دشمن دے حملےآں توں بچنا آسان سی۔ جاٹاں نے وی بعض کہندے نيں کہ چار ہزار تے بعض کہندے نيں کہ اٹھ ہزار کشتیاں تیار کرائیںخود مسلح ہوکے اُنہاں وچ مسلماناں توں لڑنے دے لئی آمادہ ہوئے۔ ہن ایہ دونے وڈے آپس وچ خوب لڑے۔ جاٹاں دی کشتی جو سلطان محمود غزنوی دی کشتی پاس آندی سی اوہ انہاں آہنی شاٰخاں توں پاش پاش ہوئے جاندی سی۔ بوہت سارے جاٹ ڈُب کر مر گئے تے بعض تلواراں دے تھلے آگئے۔ ہن فوج سلطانی اوتھے پہنچی جتھے جاٹاں دے اہل تے عیال چھپے سن ۔ اُس نے انہاں سب نوں قید کرلیا۔اس فتح دے بعد سلطان نے غزنی نوں مراجعت کيتی۔
ہن محققینِ تریخ وچ شبہ نئيں کردے کہ سلطان محمود غزنوی جاٹاں توں لڑنے آیا کیونجے لاہور دی سلطنت بگڑنے اُتے ایہ جاٹ ضرور متمرد ہوگئے ہونگے تے زور پھڑ کر لُٹ مار شروع دی ہوئے گی۔ بلکہ اک فقرہ کامل التریخ وچ ایہ لکھیا اے کہ مسلماناں دی ریاست منصورہ اُتے جاٹاں نے حملہ کيتا تے اوتھے دے رئیس نوں اپنے مذہب توں منحرف ہونے اُتے مجبُور کيتا۔ ایہ تحقیق نئيں معلوم ہُندا اے کہ ملتان دے پاس پہاڑاں وچ اوہ کتھے توں کتھے تک پھیلے ہوئے سن ۔ غالباً نمکسار پہاڑاں دا سلسلہ انہاں دا لمجا تے ماویٰ ہوئے گا۔ جنہاں جاٹاں نے سلطان محمود غزنوی دا مقابلہ کيتا سی اوہ شمالی مشرق وچ زیادہ پھیل گئے ہونگے‘جس توں انکا صاحب قوت ہونا معلوم ہُندا اے۔ محققاں اس بیڑہ وچ شاخسانے لگاندے نيں، کوئی کہندا اے کہ دریا ایسا وسیع نہ سی کہ اُس وچ ایہ وڈے سما سکدے نيں۔ کوئی کہندا اے کہ اس قدر کشتیاں دا جمع ہونا ممکن نہ سی۔ اک وڈا اعتراض ایہ کردے نيں کہ سلطان محمود غزنوی نے گجرات توں مراجعت وچ سختیاں تے مصیبتاں اُٹھائیں‘ اس نے دریائے سندھ توں کیوں فائدہ نہ اُٹھایا۔ جے اوہ ایسا بیڑا بنا سکدا سی تاں ضرور اوہ مصائب دے دور کرنے دے لئی اسنوں بناندا۔ ایہ وی نہ سی کہ اوہ اس راہ توں نا آشنا سی۔ محمد بن قاسم دی مہمات توں تے افغاناں دی قربت توں ضرور اُس نوں اطلاع ہوئے گی ۔
418ھ وچ سلطان محمود غزنوی نے ابوالحرب ارسلان نوں امیر طوس مقرر کيتا کہ دریائے مویہ(جیحون)سے سلجوئی اُتر کر ملک وچ فساد کردے نيں‘اُنہاں دا خاتمہ کرے۔ امیر طوس نے جنگ ہائے عظیم دے بعد لکھیا کہ جدوں تک سلطان خود ایتھے رونق افروز نہ ہاں گے‘سلجوقیاں دا فساد ممکن نئيں۔ ایتھے رے وچ مجدالدولہ فخر اکدولہ دی کم سنی دے سبب توں اُس دی وچ سیدہ سلطنت کردی سی۔ اوہ ہر روز دربار کردی پردہ دے پِچھے بیٹھ کر وزراءسے گلاں کردی۔ اطراف توں جو خطوط آندے، اُنہاں دا جواب بغیر کسی مدد دے لکھوا دیندی۔ سلطان محمود غزنوی نے اسنوں خط لکھیا کہ اُس دے ناں دا سکہ تے خطہ اپنے ملک وچ جاری کرے یا جنگ لیئے آمادہ ہوئے۔ سیدہ نے جواب وچ لکھیا کہ جدوں تک میرا شوہر زندہ تھا‘مینوں اندیشہ سی کہ جے سلطان عاقل تے فرزانہ اے تے جنگ دوسردارو۔۔ جے مجھ اُتے ظفر ہوئی سلطان دا اس توں کچھ ناں نہ ہوئے گا کہ اک بیوہ عورت اُتے فتح پائی۔ جے میرے توں شکست پائی تاں قیامت تک اس بدنامی دا داغ محونہ ہوئے گا۔(ع چہ مروی بود کزز نے کم بود۔) سلطان اس جواب نوں سن کر اُس دی خصومت توں درگز رہیا مگر جدوں اوہ مرگئی تے مجداکدولہ نوں اختیار ہويا تاں ملک وچ ہرج ہرج ہونے لگا۔ 420ھ دے اوائل وچ غزنی توں عراق دے ارادہ توں روانہ ہويا۔ مازندران وچ جدوں آیا تاں شمس المعالی قابوس سلطان توں ملا۔ تے بہت تحفے تحائف نذر دتے۔چند روز دے بعد اوہ کسی تاں اسيں دے سبب اپنے ملک چلا گیا۔ مگر سلطان دے پاس چار ہزار دینار تے سپاہ بھیج گیا فیر معذرت نامہ ایسا لکھیا کہ سلطان وی اُس دے پِچھے نئيں پيا۔ مجدالدولہ کتاباں بہت پڑھیا کردا سی۔ اُس نے وی سلطان محمود غزنوی نوں اپنی سپاہ دی شکایت وچ خط لکھیا۔ سلطان دی جدوں ایہ حال معلوم ہويا تاں اک لشکرِ گراں رے نوں روانہ کيتا تے امیر لشکر نوں ہدایت دی کہ ایسی سعی کرے کہ مجدالدولہ ماخوذ تے مقید ہوئے جائے۔ جدوں لشکرِ سلطانی رے وچ آیا تاں مجدالدولہ اس توں ملا۔ حاجب سلطان کہ امیر لشکر تھا‘ اُس نے مجدالدولہ تے اُس دے بیٹے ابو دلف نوں گرفتار کرلیا۔ جدوں سلطان نوں ایہ خبر ہوئی تاں اوہ بلا توقف رے وچ آیا تے خزانہ رے توں بہت دولت تے جواہر اورجامہ ابرلش وچ سلطان دے پاس لائے۔سلطان نے مجدالدولہ نوں بلیا کے پُچھیا کہ شاہنامہ تریخ ملک فرس اے۔ تے تریخ طبری جس وچ ارباب اسلام دے وقائع لکھے نيں پڑھی نيں اُس نے کہیا کہ ہاں سلطان نے پُچھیا کہ شطرنج وی کھیلی اے کہیا ہاں۔ فیر سلطان نے کہیا کہ کسی کتاب وچ ایہ وی پڑھیا اے کہ اک ملک وچ دو بادشاہ حکومت کردے ہاں تے بساط شطرنج وچ دو شاہ اک خانہ وچ ہون۔ اُس نے کہیا کہ نئيں۔سلطان نے کہیا کہ فیر تونے کس واسطے اپنا اختیار دوسرے شخص نوں دیدتا جو تیرے توں زیادہ با اقتدار سی۔ غزض مجدالدولہ تے اُس دے بیٹے تے نواب نوں قید کرکے غزنی روانہ کيتا تے خلیفہ قادر باللہ عباسی نوں نامہ لکھیا کہ اساں رے وچ آکے مجدالدولہ نوں گرفتار کيتا۔ اُس دے گھر وچ پنجاہ عورتاں سیں‘جنہاں وچوں تیس دے اولاد سی۔ اس توں سوال کيتا کہ اِنّی بیویاں کس مذہب دے موافق تونے کيتياں۔اُس نے جواب دتا کہ ساڈے اسلاف دی ایہی عادت تے رسم سی۔ اک جماعت فرقہ باطنیاں دی اُس دی ملازم سی۔ اُس سب نوں دار اُتے کھِچیا تے رے وچ جو معزلہ سن ‘اُنہاں دے کوچے لگیا دے خراسان بھیج دتا۔ کہندے نيں کہ مجدالدولہ دے کتب خانہ وچ کتاباں بہت سن۔اُنہاں وچوں جنہاں کتاباں وچ اہل اعتزال تے حکما دے اقوال سن اُنہاں نوں جلا دتا باقی کتاباں نوں خراسان بھیج دتا۔ سلطان مسعود نوں رے‘سپاہان سپرد کرکے تے ایران فتح کرکے غزنی لُٹیا۔
جس وقت سلطان سومنات توں پھرا اے خلیفہ القادرباللہ عباسی نے سلطان محمود غزنوی نوں لقاب نامہ لکھیا تے خراسان ‘ہندوستان نیمر ور‘خوارزم دا لوا بھیجیا تے سلطان نوں کہف الدولہ والاسلام دا تے اُس دے بیٹے مسعود نوں شہاب الدولہ والملتہ کا۔ دوسرے بیٹے امیر محمد نوں جلال الدولہ تے جمال الملتہ تے اُس دے بھائی امیر یوسف نوں عضدالدولہ تے موئدالملتہ دا لقب دتا تے ایہ وی اجازت دتی کہ جس نوں چاہو اپنا ولی عہد مقرر کرو۔ ایہ نامہ سلطان دے پاس بلخ پہنچیا۔
پچیس برس دے عرصہ وچ جو سلطان محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کيتے انہاں سب نتیجہ ایہ سی پنجاب دے مغربی ضلعے دولت غزنویہ دی تابع ہوگئے۔ مشرق وچ ‘قنوج وچ جنوب وچ تے گجرات وچ سلطان دی تخت تے تاربع دی یاد باقی رہی۔سلطان نے ہندوستان اُتے مستقل سلطنت کرنے دا قصد نئيں کيتا۔(سلطان محمود غزنوی دے حملےآں دے نتائج) پنجاب توں باہر جو اُس نے مہمات کيتياں‘اُنہاں دا مقصد فرمانروائی کرنے توں زیادہ بت شکنی تے دولت گھسیٹنا سی۔ باپ نے تاں صرف پیشور وچ چھاﺅنی پائی سی‘بیٹے نے پنجاب نوں سلطنت غزنویہ دا اک تابع صوبہ بنا دتا۔
اہلِ عرب‘ایرانی تے ترک خواہ اوہ شہراں وچ رہندے ہاں یا صحرا نشین ہاں۔سلطان دی پوری پوری اطاعت کردے سن ۔ بوہت سارے فرمان جو خود مختاری دے درجہ اُتے پہنچے ہوئے سن ۔ اوہ وی اُس دے حکم نوں مندے سن غرض جدوں ایہ دیکھیا جاندا اے کہ کتھے کتھے مختلف قو وچ اُس دی زیرِ فرمان سن تاں اُس دے جاہ تے جلال دا اندازہ ہُندا اے کہ کیواں دا بلند بایہ سی۔ سلطان محمود غزنوی نے اپنی خاص حفاظت دے لئی ترک غلا وچ دا پہرہ چوکی رکھیا تھا۔اس وچ تاتاری سپاہی وی ہُندے سن ۔اُس نے اپنی سلطنت دے مختلف حصےآں وچ فوج بھرتیکيتی سی اوہ سب نوں اک نگاہ توں دیکھدا تے سب نوں برابر جاندا سی۔ اُس نے انہاں سپاہیاں دے افسر ایسی فراست توں مقرر کيتے سن کہ جنہاں دی ماتحتی وچ سپاہ کم بہت دیندی سی۔ پہاڑی سپاہ وچ اُنہاں دے موروثی افسر سن جو کدی اُنہاں نوں بغاوت نہیںکرنے دیندے سن ۔اکثر سپاہیاں دے افسراں دے ناواں توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ترکی سن ۔ اُس نے وڈی وسیع سلطنت دا انتظام بہت تھوڑی فوج توں کرلیا سی۔ ضرورت دے وقت فوج بھرتی لرلیا سی۔ اگرچہ محمود غزنوی دی فوج وچ کدرے ایہ ذکر نئيں آیا کہ ہندوآں دی فوج نے وی کوئی کم اس دی زندگی وچ دی امگر بعد اُد دے غزنی دے انقلابات عظیم وچ ہندی سپاہ نے وڈے وڈے کارنمایاں سرانجام دئے۔سلطان جدوں تک زندہ رہیا ہندوآں توں خدمت دا کم لیندا رہیا۔ کچھ مذہب تے دین دا خیال نئيں کيتا۔ اگرچہ اس دی سپاہ وچ ترکی سب مسلمان سن ۔ مگر انہاں دے ناں مسلماناں جداں نہ سن ۔ جس توں شبہ ہُندا اے کہ اوہ ترک بت پرست سن مگر با وچ توں ایسا سمجھنا غلط اے ۔ترکاں نے اسلام اختیار کيتا لیکن اپنے ناں رکھنے دا قدیمی طریقہ نئيں چھڈیا۔.
عظیم سلطنت دا آغاز
[سودھو]سبکتگین دی وفات دے موقع اُتے اس دا وڈا بیٹا محمود غزنوی نیشاپور وچ سی جدوں کہ سولہ سالہ چھوٹا بیٹا اسمٰعیل بلخ وچ سی۔ سبکتگین دی وصیّت دے مطابق امیر اسمٰعیل نوں باپ دا جانشین بنا دتا گیا۔ انہاں دونے بھائیاں وچ اک فرق ایہ وی سی کہ محمود غزنوی دی وچ اک زابلی شریف دی بیٹی سی‘جب کہ اسمٰعیل دی وچ امیر الپتگین مرحوم والئی سلطنت غزنی دی بیٹی سی۔ اس اعتبار توں حکومت اُتے اسمٰعیل دا حق فائق سمجھیا جاندا سی۔ بہر حال انہاں دونے وچ جانشینی دی جنگ ہوئی۔ محمود غزنوی کامیاب رہیا۔ اسمٰعیل گرفتار ہويا تے ساری عمر قید وچ رہیا۔ جتھے اسنوں تمام سہولتاں دتی گئی۔ غزنی دی ریاست اُتے قبضہ کرنے دے بعد محمود غزنوی نے اپنی ریاست نوں اک عظیم سلطنت وچ تبدیل کرنے دی جدوجہد شروع کر دتی۔ اس وقت تک سامانیاں دا شاہراہ ریشم اُتے توں قبضہ ختم ہوئے چکيا سی انہاں دی تجارت تے خوشحالی برباد ہوئے چکی سی۔ سامانیاں دی جگہ انہاں تجارتی ریاستاں اُتے ترکستان دے سردار ایلک خان دا قبضہ ہوئے چکيا سی جس دی وجہ توں اوہ بہت طاقتور ہوگیا۔ اس دا پایہءتخت دا شغر سی۔ محمود غزنوی نے 997ء وچ سامانیاں دی ڈگدی ہوئی سلطنت نوں ختم کيتا‘اور ہرات‘بست‘کلخ‘اور خراسان اُتے اپنا اقتدار قائم کرلیا۔ تے نال عباسی خلیفہ القادر باللہ نوں اُس نے اپنی اطاعت تے خدمت کيتی پیشکش دا خط لکھیا چونکہ سامانی سلطنت پچھلے سالاں وچ اِنّی طاقتور ہوئے گئی سی کہ خود خلیفہ نوں اس توں خطرہ رہندا سی تے خلیفہ القادر باللہ عباسی(991ئ۔1031ئ)لہ تخت نشینی دے موقع اُتے سامانیاں نے اس دی تخت نشینی خطرے وچ ڈالکيتی سی لٰہذا خلیفہ القادر نے خوش ہوکے محمود غزنوی نوں اک قیمتی خلعت وی بھیجی تے امین الملت تے یمین الدولہ دا خطاب وی دتا۔ سیاسی طور اُتے اس دا مطلب ایہ سی کہ اس علاقے وچ سامانیاں دی بجائے ہن محمود غزنوی براہ راست خلیفہ دا نمائندہ سی انہاں دونے دے درمیان تے کوئی قانونی عہدیدار نئيں سی۔ خلیفہ تے اس دے فوراً بعد محمود غزنوی نے سلطان دا لقب اختیار کيتا‘جو اسلامی تریخ وچ پہلی بار کسی بادشاہ یا حکمران دا لقب بنا تھا۔اس دے بعد محمود غزنوی نے ہرات تے سیتان دے حکمران اُتے حملہ کرکے انہاں نوں مطیع بنایا۔ 999ء وچ اس نے کاشغر دے حکمران ایلک خان توں دوستی کيتی تے اس دی بیٹی نال شادی کرلئی- نال ہی سامانی سلطنت دے حصّے علیحدہ کرکے خراسان تے ماوراء النہر اُتے ایلک خان دا قبضہ تسلیم کيتا۔ اس دی تے اپنی سلطنت دے درمیان آمودریا(دریائے جیحاں)کو سرحد تسلم کيتا۔ اس نے پے در پے سامانی سلطنت دے ماتحت جِنّے وی حکمران خاندان سن یا ریاستاں سیں‘ انہاں سب نوں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل کيتا۔ ایلک خان تے محمود غزنوی دے سیاسی تے خاندانی اتحاد دا اک نتیجہ ایہ ہويا کہ ترکستان دے لکھاں افراد نے اسلام قبول کرلیا۔
تریخ فرشتہ وچ لکھیا اے کہ غزنی پہنچ کے محمود غزنوی ہندوستان دی طرف متوجہ ہويا تے ہندوستان دے چند قلعے فتح کرکے واپس آگیا حالانکہ ہنڈ دے نیڑے تک دا علاقہ تاں سبکتگین فتح کر چکيا سی۔ بیز تریخ فرشتہ وچ ایہ وی اے کہ سبکتگین نے ہندوآں دا مشہور بت خانہ’سودرہ دا مندر‘برباد کيتا سی۔ سودرہ سیالکوٹ دے نزدیک موجودہ سوہدرہ اے تے فیر محمود غزنوی دی جے پال توں وڈی جنگ 1001ء وچ پشاور دے پاس ہوئی۔ اس توں صاف ظاہر ہُندا اے کہ سبکتگین دی فتح دے بعد ایہ سارا علاقہ دربارِ غزنوی توں آزاد ہوگیا سی۔ لٰہذا”یہ چند قلعے لمغان دے سرحدی علاقےآں وچ سن “۔ایہ قلعے اس نے 1000ء وچ فتح کيتے۔ ایہ اس دا ہندوستان اُتے پہلا حملہ سی۔ محمود غزنوی عموماً ہندوستان اُتے سردیاں وچ حملہ کردا سی۔ خزاں دے موسم وچ یعنی موسم برسات وچ اوہ غزنی توں چلدا۔ سردیاں وچ جنگاں کردا تے اگلے سال مارچ اپریل وچ واپس جاندا۔ کدی دیر ہوئے جاندی تاں مئی جون رستے وچ گزر جاتے‘لٰہذا ہندوستان اُتے اس دا ہر حملہ دو عیسوی سالاں دے چند مہینےآں اُتے پھیلا ہُندا تھا۔
بھاٹنہ اُتے حملہ
[سودھو]تیسرا حملہ محمود غزنوی نے 1004-5ء وچ بھاٹنہ اُتے کيتا تے اسنوں فتح کرلیا۔ بھارتی مورخین نے اس توں بھیرہ‘اُچ‘بھٹنڈہ تے دوسرے کئی شہروںپر قیاس کيتا اے۔ لیکن میری رائے انہاں توں مختلف اے فرشتہ کہندا اے اوہ 395ھ وچ غزنی توں بھاٹنہ روانہ ہويا بھر ملتان دی سرحد توں گزر کر بھاٹنہ وچ مقیم ہويا۔ ہن ایہ لفظ بھاٹنہ اے ‘بھاٹیہ یا بھٹنیر انہاں وچ بھاٹنہ دراصل بٹن منارہ سی جو رحیم یار خان دے پاس اے۔ حملے وچ آنند پال دا کردار عجیب رہیا اے کیونجے بھاٹنہ دا راجہ بجی رائے آنند پال نوں خراج نئيں دیندا سی تے اس نے محمود غزنوی دے افسراں نوں وی اردگرد دے علاقےآں توں مار بھگایا سی لٰہذا آنند پال نے محمود غزنوی نوں مشورہ دتا کہ اوہ اس اُتے حملہ کرے۔ محمود غزنوی 1002ء وچ سیستان وچ خونریز جنگ لڑ رہیا سی۔ تاں پِچھے توں ہندو شاہیاں نے حملہ نہیںکیا۔ جدوں اوہ سیستان توں فارغ ہويا تاں اس نے آنند پال توں خراج منگیا۔ آنند پال نے کہا”مینوں تاں بجی رائے خراج نہیںدیندا وچ کتھے توں آپ نوں رقم لے کے دوں“۔ چنانچہ اس اشارے توں محمود غزنوی نے بجی رائے اُتے حملہ کيتا۔ جنگ وچ محمود غزنوی دی فوج تقریباًشکست کھادی سی لیکن فیر انہاں نے”سلطانی جنگ“....خودکشی کرلئی- محمود غزنوی اس فتح توں واپس جا رہیا سی تاں ایہ مئی جون(1005ئ)کا مہینہ سی۔ سب دریا طغیانی اُتے سن ۔ محمود غزنوی دے سینکڑاں فوجی انہاں دریاﺅں وچ غرق ہوگئے تے کروڑاں دا مالِ غنیمت لہراں وچ بہہ گیا۔ اس حالت وچ وی آنند پال نے کوئی حملہ نہ کيتا۔ لیکن ملتان دے اسماعیل امیرالفتح داﺅد نے بار بار حملے کيتے تے اس دی فوجاں نوں کافی نقصان پہنچایا۔ امیر ابوالفتح داﺅد بن نصر شیخ حمید دا پوتا سی۔ جس نے سبکتگین دی اطاعت قبول کيتی سی تے جو اسنوں خراج دتا کردا تھا۔
1006ءمحمود غزنوی نے ملتان اُتے حملہ کيتا۔ اس نے انند پال توں دریائے سندھ نوں ہنڈ دے مقام اُتے عبور کرنے تے اس دی سلطنت وچ سے گزر کر ملتان اُتے حملہ کرنے دی اجازت منگی۔آنند پال نے نہ صرف اجازت دینے توں انکار کيتا بلکہ اس نے بھٹنڈہ دے راجہ توں مدد منگی۔ ابوالفتح داﺅد دی فوجاں نوں نال لیا۔ اُوبھنڈ پور دے مقام اُتے محمود غزنوی نوں راکنے دی کوشش کيتی۔ اس جنگ وچ متحدہ پنجاب ی فوجاں نوں شکست ہوگئی۔ آنند پال نے راہ فرار اختیار کيتی۔ سلطان محمود غزنوی دے اک دستے نے اس دا پِچھا کيتا۔ سودرہ پہنچ کے آنند پال نے اپنے پایہءتخت جانے دی بجائے کشمیر دا رخ کيتا تے وہیںرو پوش ہوگیا۔ سلطان محمود غزنوی نے اگے ودھ کے ملتان دا محاصرہ کيتا۔ عنصری دے مطابق ملتان دے رستے وچ اس نے دو سو قلعےآں اُتے قبضہ کيتا۔ جس دا مطلب اے دو سو جاگیرداراں دے محل‘ملتان دا محاصرہ ست دن جاری رہیا۔اٹھويں دن ابوالفتح نے ہر سال دس ہزار”مہریں“دینے دا وعدہ کرکے اطاعت قبول کيتی تے صلح کرلئی- محمود غزنوی نے اسنوں ملتان دا حاکم رہنے دتا۔اسی اثناء وچ سلطان محمود غزنوی نوں خبر ملی کہ ایلک خان دے ترکاں نے غزی دی مغربی سرحداں اُتے حملہ کر دتا اے۔ چنانچہ اس نے بھٹنڈہ دا حاکم آنند پال دے بیٹے سکھ پال نوں بنایا جو پشاور وچ ابو علی ہمجوری دے ہتھوں گرفتار ہوکے مسلمان ہوئے چکيا سی تے ہن باشا دے ناں توں مشہور تھا۔ڈاکٹر ناظم دا خیال اے کہ محمود غزنوی نے سکھ پال نوں ملتان دی ریاست دے دتی تے پروفیسر حبیب دا خیال اے کہ اسنوں ملتان دا نہیں‘بھیرہ دا گورنر بنایا جائے دونے ہی ناقابلِ قبول نيں۔ کیونجے ہن ریاست ملتان ‘ بھٹنڈہ تے ہندو شاہی نوں حاکم بنایا‘اس دا اسلامی ڈاکٹر ناظم نے نواز شاہ دسیا اے ۔جے پال نوں چونکہ جنگ وچ شکست ہوئی سی‘اس دا علاقہ تے قلعے قبضے وچ نئيں آئے سن ۔ اس لئی اس نے معاہدہ کيتا کہ اوہ ایلک خان دے خلاف اسنوں500گھڑ سوار‘1000پیادے تے اک سو ہاتھی دے گا۔ ایلک نے خراسان تے بلخ اُتے قبضہ کرلیا سی۔ خراسان اُتے سیاوش تگین تے جعفر تگین نوں کوتوال مقرر کيتا۔ اس صورتحال نوں دیکھ کے ہرات دا گورنر ارسلان جاذب فرار ہوکے غزنی وچ پناہ گزيں ہويا۔ محمود غزنوی نے واپس آکے اک وڈی فوج تیار کرکے بلخ اُتے حملہ کيتا۔ جعفر تگین تاں فوراً بھج گیا۔ لیکن ایلک خان نے چین دے بادشاہ کدار خان سے‘جسنوں عربی تے فارسی دے مورخاں قدر خان لکھدے نيں‘فوجی مدد منگی۔کدار خان پنج ہزار سواراں دے نال اس دی مدد نوں آیا۔ جنگ وچ محمود غزنوی دی فتح ہوئی تاں ایلک تے کدار نے بھج کر دریائے جیحاں عبور کيتا تے اپنی جان بچائی۔
سکھ پال اُتے حملہ
[سودھو]محمود غزنوی ، ایلک خاں تے کدار خاں دے تعاقب دی تیاریاں کر رہیا سی کہ 1007ء وچ بھاٹنہ دے حاکم سکھ پال نے بغاوت کر دتی۔ تمام مسلمان افسراں نوں اپنی ریاست توں کڈ دتا تے اسلام توں منحرف ہوگیا۔محمود غزنوی نے اس اُتے حملہ کيتا۔پہلے چند جاگیرداراں نوں بھیجیا جنہاں نے اسنوں گرفتار کرلیا۔ چار لکھ دینار جرمانہ اس توں وصول کيتا گیا۔بھر بقیہ زندگی اوہ سلطان محمود غزنوی دی جیل وچ پيا رہیا۔ فرشتہ نے ایتھے سکھ پال دی بجائے ہن سارا لکھیا اے۔
آنند پال نال جنگ
[سودھو]سکھ پال دا انجام دیکھ کے آنند پال نے اپنی سلطنت دے لئی وی خطرہ محسوس کيتا۔ ہن اس نے پورے ہندوستان دے وڈے راجاں دی فوجاں نوں یکجا کرکے جنگ کرنے دا منصوبہ بنایا چنانچہ اُجین‘گوالیار‘کالنجر‘قنوج‘دہلی تے اجمیر دے راجاں نے زیادہ توں زیادہ فوجاں آنند پال دی ماتحتی وچ دے دتیاں محمود غزنوی دریائے سندھ عبور کرکے چھچھ دے علاقے وچ حضرو دے نیڑے اک میدان وچ خیمہ زن سی۔ انہاں دے سامنے ہی آنند پال دیاں فوجاں وی صف آرا سن۔ چالیس روز تک ایہ دونے ايسے طرح آمنے سامنے پئے رہے۔ آنند پال دا لشکر روز بروز بڑھدا جا رہیا سی۔ حتیٰ کہ پنجاب دے عوام.....مرد تے عورتاں سب .....اس جنگ وچ شریک ہونے گلے۔
سلطان محمود غزنوی نے اپنی فوف دے اردگرد خندق کھدوالی۔ جنگ دا آغاز محمود غزنوی نے کيتا لیکن تیس ہزار گکھڑ جو ننگے پیر سن .....یعنی فوجی نہیںتھے بلکہ عام کسان سن ‘وہ سندھ دے لوہاناں ورگی حالت وچ سن ۔ خندق پار کرکے ترک فوجاں دے اندر داخل ہوگئے تے اپنے نیزےآں بھالوں‘تیراں تے تلواراں توں انہاں اُتے ٹُٹ پئے۔ اس حملے وچ تن ہزار مسلمان فوجی مارے گئے۔ محمود غزنوی نے گھبرا کر واپسی دا ارادہ کيتا کہ اچانک نفت(مٹی دے تیل)سے بنایا گیااک گوالہ پھٹنے توں آنند پال دا ہاتھی ڈر گیا تے بھج کھڑا ہويا۔ ہندو لشکری سمجھے بادشاہ ڈر کر بھج رہیا اے ‘یاں انہاں دی فوج وچ بھگدڑ مچ گئی تاں ترکوں‘افغاناں تے خلیجیاں نے تعاقب کرکے اٹھ ہزار افراد نوں قتل کيتا تے ایہ جنگ وی جیت لئی۔ اس جنگ دے لئی سلطان محمود غزنوی ‘ غزنی توں 31دسمبر 1008ءکو روانہ ہويا سی۔ لٰہذا ایہ جنگ تقریباً مارچ 1009ء وچ ہوئی تے جون 1009ء وچ محمود غزنوی واپس غزنی چلا گیا۔ اس جنگ وچ تیس ہاتھی تے بے شمار قیمتی مال تے اسباب محمود غزنوی دے ہتھ آیا جو اوہ نال لے گیا۔ لیکن آنند پال تے اس دی فوجاں حالے باقی سن۔
نگر کوٹ اُتے حملہ
[سودھو]نگر کوٹ اس جگہ سی جتھے ہن کانگڑہ اے ‘جوکہ بھارت دے صوبہ ہماچل پردیش وچ اے۔ ایتھے پہاڑ دی چوٹی اُتے اک قلعہ سی جسنوں قلعہ بھیم کہندے سن ۔ اسنوں راجہ بھیم نے بنایا سی۔ ایہ قلعہ دراصل اک مندر تھا‘جسنوں ہندو لوک مورتیاں دا گڑھ کہندے سن ۔ قلعے وچ فوج ناں دی کوئی چیز نہیںہُندی سی‘صرف برہمن پجاری سن ۔اس دی دولت دی شہرت دور دور تک سی۔ ہن سلطان محمود غزنوی نے اس اُتے حملہ کيتا۔ تن دن دے محاصرے دے بعد پجاریاں نے قلعہ نما مندر دے دروازے کھول دتے۔ ایتھے توں محمود غزنوی نوں کروڑاں نئيں بلکہ ارباں روپے دے برابر دولت ملی یعنی ست لکھ سونے دی اشرفیاں‘ست سو من سونے تے چاندی دے اوزار برتن دو من خالص سونا‘ دو ہزار من خالص چاندی تے ویہہ من جواہرات‘محمود غزنوی نے غزنی جاکے شہر توں باہر اک مکان بنایا۔ اس وچ سونے تے چاندی دے تخت بچھائے اوتھے اس دولت دی عوامی بمائش لگائی‘جو تن دن جاری رہی۔ تمام رعایا‘کیا شہری تے کیہ دیہاتی‘اس نمائش نوں دیکھنے دے لئی جوق در جوق آندے رہے۔“اب دریائے سندھ توں لے کے نگر کوٹ دا علاقہ غزنوی سلطنت دا حصّہ بن گیا۔
نارائن پور اُتے حملہ
[سودھو]اکتوبر1009ء وچ اس نے ریاست الور وچ نارائن کوٹ اُتے حملہ کيتا۔ راجہ نارائن کوٹ وڈی بہادری توں لڑیا لیکن اسنوں شکست ہوگئی تے اس نے اطاعت قبول کردے ہوئے پنجاہ ہاتھی‘دو ہزار سپاہی دینے دے علاوہ سالانہ خراج ادا کرنے دا وعدہ کرکے اپنی حکومت بچالی۔ اس موقع اُتے اس نے گجرات دا رخ وی کيتا۔ کسی قلعے اُتے حملہ تاں نئيں کيتا لیکن عُتبی دے بقول ملک دے بدمعاشاں نوں تہہ تیغ کيتا ہر پہاڑی تے ہر وادی وچ قتل عام کيتا۔
غور اُتے قبضہ
[سودھو]سلطان محمود غزنوی نے1010ء وچ غزنی دے نیڑے واقع اک خود مختار سردار محمود غزنوی بن سور اُتے حملہ کرکے غور اُتے قبضہ کرلیا۔ انہاں غوریاں نے بعد وچ غزنوی سلطنت نوں ختم کيتی۔
اسی سال 1010ء وچ محمود غزنوی نے فیر ملتان اُتے حملہ کرکے اسنوں فتح کيتا۔ شہر وچ اسماعیلیاں تے ہندوآں دا قتل عام کيتا گیا تے بہت سارے لوکاں دے ہتھ تے پاﺅں کٹ دتے گئے۔ ملتان دا حاکم شیخ ابوالفتح یا ابوالفتوح واﺅد بن نصر گرفتار ہوگیا‘جو باقی زندگی غورک دے قلعے وچ نظر بندرہ کے مرگیا۔ سلطان محمود غزنوی نے محمد بن قاسم دی مسجد کو،(جس نوں جلم نے بند کرا دتا تھا‘)دوبارہ کھول دتا تے مرمت کرکے بحال کر دتا۔
آنند پال توں معاہدہ صلح
[سودھو]داﺅد دی شکست دے بعد محمود غزنوی نے فیر ہندوستان وچ ہور فتوحات دا ارادہ بنایا۔آنند پال ہن تک فیر اپنی فوج دی تشکیلِ نو کر چکيا سی۔ محمود غزنوی نے اس توں الجھنے دی بجائے‘اس توں دوستی دا معاہدہ کيتا۔آنند پال نے محمود غزنوی نوں تھانسیر اُتے حملے توں باز رہنے دی درخواست وی دی تے اس دے صلے وچ محمود غزنوی نوں معاوضہ دینے دی پیشکش کیتی لیکن محمود غزنوی نے کہیا کہ غیر مسل وچ دی تمام عبادت گاہاں نوں مسمار کرنا ضروری اے چانچہ 1012ء وچ محمود غزنوی تھانسیر اُتے حملہ دی جو اس وقت دہلی دے بادشاہکے تحت سی۔ تھانسیر دے مندر وچ اک بت تھا‘جس دا ناں چکر سوامی (مالک الملک)تھا۔ ہندوآں دے دل وچ اس دی اِنّی ہی عزت سی جِنّی مسلماناں دے لئی خانہ کعبہ کيتی۔ شاہ دہلی نے اردگرد دے راجاں توں مدد لے کے مزاحمت دی تیاریاں شروع دی ہی سن کہ محمود غزنوی نے چکر سوامی مندر نوں فتح کر ليا۔ ہن اس نے ارادہ کيتا کہ دہلی اُتے چڑھائی کرے لیکن امیروں‘وزیراں نے مشورہ دتا کہ جدوں تک آنند پال موجود اے تے پنجاب فتح نئيں ہوئے جاتا‘دہلی اُتے حملہ کرنا مناسب نئيں چنانچہ اوہ واپس غزنی چلا گیا دو لکھ لونڈیاں تے غلام اپنے نال لے گیا۔”اس سال غزنی وچ اس قدر ہندوستان ی صورتاں نظر آدیاں سن کہ غزنی وی ہندوستان دا اک شہر سمجھیا جانے لگا۔ لشکرِ سلطانی دے ہر رکن دے پاس کئی کئی لونڈیاں تے غلام سن “۔ چکر سوامی کانسی دا اک بُت سی جس دے اک ہتھ وچ ”چکر“ نامی ہنھیار تھا‘ یعنی پہیئے دی شکل کا۔ محمود غزنوی اسنوں نال لے گیا تے غزنی دے اُس میدان وچ اسنوں ڈال دتا جتھے گھڑ دوڑ تے دوسری کھیلاں ہودیاں سن۔ محمود غزنوی ایتھے توں بوہت سارے نوکر تے غلام نال لے گیا۔پروفیسر محمد حبیب دے بقول اس نے بوہت سارے فوجی ہندوستان توں وی بھرتی کيتے جو بالآخر اک وکھ ہندو رجمنٹ دی شکل اختیار کر گئے انہاں دا جرنیل وی اک ہندو تھا۔
1012ء وچ آنند پال طبعی موت مر گیا‘اس دا بیٹا ترلوچن پال تے پوتا بھیم پال ہندو شاہی سلطنت دے وازث بنے۔ بھیم پال نوں اس دے ہمعصر راجے”بھیم“ کہیا کردے سن ۔
ترلوچن پال
[سودھو]1012ء وچ باپ دی وفات دے بعد ترلوچن پال ہندو شاہی پنجاب ی سلطنت دے پایہءتخت نندنہ وچ ”شاہ“بنیا۔ اگلے ہی سال اُس نے محمود غزنوی نوں خراج بھیجیا بند کر دتا۔ قلعہءنندنہ نوں بالناتھ دا قلعہ وی کہندے نيں۔ ترلوچن پال نے ایہ خبر سنی تاں اپنے بیٹے بھیم پال نوں اپنی جگہ متعین کرکے خود مہاراجہ کشمیر توں مدد لینے کشمیر چلا گیا۔ اس توں پہلے کہ مدد پہنچتی‘غزنوی فوجاں نے قلعے دا محاصرہ کرلیا۔1013ء وچ کافی خونریز جنگ دے بعد قلعہ فتح ہوئے گیا۔بھیم پال وی بھج گیا۔ ایتھے توں فارغ ہوئے کے محمود غزنوی نے کشمیر دا رخ کيتا۔ دریائے تاں ہی (موجودہ توی) دے کنارے جنگ ہوئی تے مہاراجہ کشمیر دی تے ہندو شاہی فوجاں دی متحد کمان نوں جوکہ جنرل تنگا دے ماتحت سی‘شکست ہوئے گئی۔ترلوچن پال اک بار فیر کشمیر دی طرف بھجیا۔ اپنی بچی کھچی فوجاں نوں جمع کيتا تے اک بار پِھر محمود غزنوی توں لڑیا لیکن فیر شکست کھادی تے بھج کر سرہند(مشرقی پنجاب )چلا گیا جسنوں اُس نے اپنا پایہءتخت بنایا۔ ایہ ہندو شاہی سلطنت دا آخری پایہءتخت تھا(پہلا کابل‘دوسرا گردیز‘تیسرا المغان‘چوتھا اوبھنڈ پور‘پنجواں نندنہ تے چھٹا سرہند)ایتھے1013ءسے1018ءتک بھیم پال امن تے امان توں اپنی فوج دی تعمیر نو کردا رہیا۔ لیکن محمود غزنوی نے اس اُتے کوئی حملہ نہ کيتا۔ البتہ سرس وا(شروا) دے حاکم چند رائے توں بھیم پال دی مسلسل فوجی جھڑپاں چلدی رہیاں تے آخر اک موقع اُتے چند رائے نے بھیم پال کع گرفتار کرکے جیل وچ ڈال دتا۔
محمود غزنوی دا کشمیر اُتے حملہ
[سودھو]406ھ(1015ئ) وچ سلطان محمود غزنوی نے کشمیر دے سرحدی قلعے”لوہ کوٹ“ اُتے حملہ کيتا۔ حملے دی خبر ملدے ہی مہاراجہ کشمیر دیاں فوجاں وی مرکز توں ایتھے پہنچ گئياں مگر ايسے دوران برفباری شروع ہوگئی تے غزنوی فوجاں نوں مایوس ہوکے واپس لُٹنا پيا۔ واپسی اُتے رستے توں بھٹک کر اوہ اک ایداں دے جنگل وچ پھنس گئے جتھے ہر طرف پانی ہی پانی سی۔ محمود غزنوی دے بوہت سارے فوجی اس پانی وچ ڈُب کر مر گئے۔ مال واسباب وکھ بہہ گیا تے بہت سا جانی تے مالی نقصان ہويا۔ چند روز بھٹکنے دے بعد اوہ اس جگہ توں نکلنے وچ کامیاب ہوگئے تے سِدھے واپس غزنی چلے گئے۔ اس لئی ایہ مہم بری طرح ناکام رہی۔
خوارزم دی فتح
[سودھو]1016ء وچ خوارزم اُتے ابولعباس مامون دی حکومت سی۔ محمود غزنوی نے اپنی بہن دی شادی اس توں کردتی سی۔ حالے اس دی شادی نوں اک سال ہی ہويا سی کہ خوارزم وچ بغاوت ہوئی تے ابوالعباس قتل ہوگیا۔محمودغزنوی نے فوراً حملہ کيتا‘بغاوت نوں کچل دتا تے اپنے جرنیل التون تاش نوں اوتھے دا حاکم بنایا تے اسنوں خوارزم شاہ دا خطاب عطا کيتا۔
27 ستمبر1018ءکو محمود غزنوی توں وادی گنگا دی فتح دی غرض توں چلا۔
2 دسمبر1018ء نوں اس نے دریائے جمنا نوں عبور کيتا تے وڈی تیزی توں پوری وادی نوں فتح کرلیا جس وچ برن(بلند شہر)‘مہابن(متھرا) دا قلعہ‘متھرا شہر تے قنوج اہم تھاںواں سن ۔ برن(بلند شہر) دا راجہ ہردت دس ہزار جواناں دے نال قلعے توں باہر نکل کے آیا تے محمود غزنوی توں مل کے انہاں سب نے اسلام قبول کرنے دا اعلان کر دتا۔ چنانچہ محمود غزنوی ‘بلند شہر نوں چھیڑے بغیر اگے قلعہ مہابن نوں چلا گیا۔ مہا بن دے راجہ کل چند نوں شکست ہوئی تاں اس نے بیوی بچےآں نوں قتل کرکے خود کشی کرلئی- اس دے بعد اوہ جمنا پار کرکے شہر متھرا پہنچیا جو کرشن واسودیو(کرشن بھگوان)کی جنم بھومی سی۔ ایہ اک عظیم الشان شہر سی جو بلند تے بالا عمارتاں تے فن دے تعمیرانی شاہکاراں توں بھریا ہويا تھا۔سلطان محمود غزنوی متھرا دی انہاں بے شمار مذہنی عمارتاں دے فن تعمیر توں بے حد متاثر ہويا لیکن انہاں دے گرانے توں اپنے فوجیاں نوں روکنے توں باز رہیا۔ متھرا شہر وچ نہت زیادہ غارت گری‘لُٹ مار تے آتشزنی دی گئی‘اوتھے توں واپس آئے ہوئے منج‘امنی تے سرس وا دے قلعےآں نوں وی فتح کردا گیا۔ قلعہ میرٹ والےآں نے دو لکھ پنجاہ ہزار روپے تے تیس ہاتھی پیش کيتے۔ قلعہ مہاجن دے راجہ گل چند نے بھج کر جان بجانے دی کوشش کيتی لیکن غزنوی فوج نے اسنوں آ لیا تاں اس نے خنجر توں پہلے اپنی بیوی تے بیٹے دے سر کٹ دتے فیر خودکشی کرلئی- ایتھے توں بہت سا مال تے دولت تے اسّی ہاتھی ملے۔ متھرا دے بارے وچ سلطان محمود غزنوی نے اپنے امیرون نوں اک خط لکھیا سی جس وچ اوہ کہندا اے:
| ” | ”اس شہر وچ اک ہزار بلند ترین محل نيں جنہاں وچوں زیادہ ترسنگ مرمر دے بنے ہوئے نيں۔اور مندر تاں اِنّی تعداد وچ نيں کہ وچ انہاں نوں توڑدے توڑدے تھک گیا ہون۔ لیکن انہاں دا شمار نئيں کر سکا۔ جے کوئی اس قسم دی عمارت بنا چاہے تاں ممکن اے کہ اک لکھ اشرفیاں(اک اشرفی دس ماشے توں اک تولے تک دے وزن دا سونے دا سکہ) صرف کرنے دے بعد دو سو سال دے عرصے وچ بہت ہی مشاق تے ماہر معماراں دے ہتھوں اس کم دا انجام دتا جا سکے۔“ | “ |
متھرا توں سلطان محمود غزنوی نے بے شمار مال غنیمت دے علاوہ پنج سونے دے بُت (جنہاں دی اکھاں وچ یاقوت جڑے سن ‘)حاصل کیتے۔ انہاں دی قیمت پنجاہ ہزار اشرفی سی۔ انہاں وچ اک بُت وچ نیلے یاقوت دا ٹکڑا جڑا سی جس دا وزن چار سو مشقال(اک مشقال: تقریباًپونے دو ماشے یعنی تقریباًڈیڑھ گرام۔ کل وزن 600گرام )تھا۔ کل سونا چاندی اِنّا سی کہ سو اونٹھاں اُتے لدتا گیا۔اس دے علاوہ پچپن ہزار غلام تے 350ہاتھی وی مالِ غنیمت وچ ہتھ آئے۔ ایتھے توں چل کے اُس نے بزمدابن دے قلعےآں دے فتح کيتا۔ منج دے فوجیاں نوں جدوں شکست ہونے لگی تاں سب نے اپنے بیوی بچےآں نوں اگ دے اک وڈے الاو¾ وچ پھینکا تے خود”شیطانوں“کی طرح لڑدے ہوئے آخری آدمی تک مرمٹے۔ غزنی واپس جا کے سلطان نے متھرا دی نقل وچ اک نہایت وسیع تے عریض دی عالیشان مسجد سنگ مر بنائی تے خوبصورت قندیلاں توں اسنوں بھر دتا۔لوک اس دی روشیناں نوں دیکھ کے اسے”عروسِ فلک“کہندے سن ۔ مسجد دے نال اک بہت وڈا مدرسہ وی بنایا گیا۔ دیکھیا ہور تمام امیراں نے وی محلات‘مسجداں تے مدرسے بنائے۔
کالنجر اُتے حملے
[سودھو]1019ءسے لے کے 1023ءتک سلطان نے کالنجر اُتے بار بار حملے کيتے۔ انہاں دا مقابلہ کرنے دے لئی کالنجر دا چنڈیلہ راجہ گنڈا تے قنوج دا نواں پرتی ہار راجہ ترلوچن پال تے مہاراجہ آنند پال دا بیٹا ترلوچن پال ہندو شاہ تِناں نے مل کے مزاحمت کرنے دا منصوبہ بنایا لیکن ترلوچن پال شاہ نوں اس دے فوجیاں نے1020ء وچ کالنجر دے رستے وچ قتل کر دیا‘جب کہ ايسے اثناء وچ اس دا بیٹا بھیم پال جیل توں بھج کر اپنی فوجاں توں آن ملیا لیکن ایہ ایسا راجہ سی جس دے پاس کوئی خطہءزمین نئيں تھا۔1026ءتک بھیم پال زندہ رہیا تے اس دی وفات دے نال ہی ہندو شاہی خاندانِ حکومت تے ہندو شاہی سلطنت دا خاتمہ ہوگیا البتہ اس خاندان دے بوہت سارے نوجوان کشمیر جاکے سرکاری ملازمتاں اُتے فائز ہوئے گئے۔
1021ء وچ سلطان محمود غزنوی نے لاہور نوں فتح کيتا تے بقول فرشتہ”سپاہیاں نے بغیر کسی ہچکچاہٹ دے خوب جی کھول کر شہر، آس پاس دے قصبےآں تے دیہاتاں نوں لُٹیا تے بے شمار مال غنیمت لے کے سلطان محمود غزنوی دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔“
سومنات دی فتح
[سودھو]اکتوبر1025ء وچ سلطان محمود غزنوی 30ہزار باقاعدہ گھڑ سوار فوج تے بے شمار غلام ترک رضا کاراں دا لشکرِ جرار لے کے سومنات اُتے حملہ آور ہويا۔ صحرائی سفر دے انتہائی تفصیلی انتظامات کيتے گئے سن ۔ راستے وچ راجاں نے کوئی مزاحمت نہ کيتی۔ جنوری1026ء وچ ایہ لشکر سومنات پہنچ گیا۔ گئی دن تک خونریز جنگ ہُندی رہی۔ پنجاہ ہزار ہندو جنگ وچ مارے گئے تے سومنات دا مندر فتح ہوگیا۔ ایتھے توں سلطان نوں دو کروڑ دینار مالیت دا مالِ غنیمت ملا‘(جب کہ دینار 864 گرین سونے دے وزن دا ہُندا تھا۔)کل تقریباً 84میٹرک ٹن سونے دی مالیت دا مال تھا۔
سلطان محمود غزنوی دے تاریخی حملے
[سودھو]پہلا حملہ
[سودھو]اگست1001ء وچ دس ہزار منتخب گھڑ سوار فوج دے نال اس نے غزنی توں پشاور دی طرف پیش قدمی کر دتی۔ ایتھے اُتے لاہور دا راجہ جے پال 12ہزار گھڑ سوار تے 30ہزار پیادہ فوج اور300ہتھوں دے ہمراہ اس دے مقابلہ اُتے آیا۔ دونے فوجاں دے درمیان جنگ شروع ہوگئی۔ ہندو وڈی بے باکی توں لڑے لیکن آخرکار اوہ محمود غزنوی دے منظّم گھڑ سوار دستےآں دے سامنے پسپا ہوگئے تے انہاں نوں شکست فاش دا سامنا کرنا پيا۔ میدانِ جنگ وچ انہاں دے پنج ہزار سپاہی مارے گئے۔ جے پال تے اس دے پندرہ سرکردہ سرداراں نوں محمود غزنوی نے قیدی بنا لیا۔
اس فتح توں محمود غزنوی نوں بہت زیادہ شہرت تے دولت حاصل ہوئی۔ مالِ غنیمت وچ ہیرے جواہرات توں مزین سولہ ہار وی اس دے قبضے وچ آئے‘جنہاں نوں صرف جے پال زیب تن کردا سی۔ انہاں دی مالیت 82ہزار پاﺅنڈ سی۔ اس فتح دے بعد محمودغزنوی نے بھٹنڈہ دی طرف پیش قدمی دی تے اس دے قلعے اُتے حملہ کرکے اسنوں فتح کرلیا۔ آئندہ موسم بہار وچ اس نے جے پال نوں اس شرط اُتے رہیا کر دتا کہ اوہ اسنوں سالانہ خراج ادا کريں گا لیکن اس نے اس دی پنجاب دی طرف پیش قدمی دے دوران مخالفت کرنے والے افغان سرداراں نوں تہہ تیغ کر دتا۔ ضعیف ہندو راجہ جے پال نے محمود غزنوی دی طرف توں ہونے والی شکست تے شکست دی وجہ توں ذلت محسوس کردے ہوئے تے اپنے آپ نوں حکومت کرنے دا نا اہلِ سمجھدے ہوئے اپنے بیٹے آنند پال دی حمایت وچ دستبردار ہونے دا فیصلہ کرلیا تے اپنی تیار کردہ چکيا اُتے دیوتاﺅں دے اپنی قربانی پیش کر دتی۔
دوسرا حملہ
[سودھو]محمود غزنوی نے 1004ء وچ سیستان وچ اک فوجی مہم توں واپس آنے دے بعد ایہ دیکھیا کہ ہندوستان توں خراج مکمل طور اُتے ادا نئيں کيتا گیا۔لاہور دے راجہ آنند پال نے اپنا حصّہ ادا کر دتا سی لیکن بھاٹیہ دے اک با جگرار راجہ بیجی رائے نے اپنا حصّہ روک لیا تے مسلماناں توں نہایت تلخ رویہ اختیار کرنے دے علاوہ انہاں گورنراں توں چھیڑ چھاڑ کرنے لگا‘جنہاں نوں محمود غزنوی نے ہندوستان وچ تعینات کيتا سی۔ محمود غزنوی ملتان دے راستہ توں راجہ دے علاقہ وچ داخل ہويا۔ اس نے دیکھیا کہ بھاٹیہ نوں اک نہایت بلند فصیل توں قلعہ بند کيتا گیا اے تے اس دے اردگرد اک گہری تے کشادہ خندق اے۔ راجہ نے اپنی راجپوت فوج نوں جنگ دے مطابق ترتیب دتا تے ہندوستان ی مسلماناں توں اس قدر بے باکی توں لڑے کہ لگاتار تن دناں دی جھڑپاں وچ موخرالذکر پسپا ہوئے گئے۔ تمام مصبوط مورچاں اُتے ہندوآں دا قبضہ سی تے مسلماناں نوں اس قدر نقصان دا سامنا کرنا پيا کہ اوہ ہن میدان جنگ نوں چھڈنے دی تیاری کرنے لگے۔ آخرکار چوتھے روز محمود غزنوی نے اپنی فوج دے سامنے اپنا رخ مکہ مکرمہ دی طرف کيتا تے سجدے وچ گر گیا تے اپنے ہتھ دعا دے لئی پھیلا دیے۔ اس نے چلیا کے کہا”اللہ دے رسولﷺ نے اسنوں فتح دی بشارت دے دتی اے “ اس نے بذات خود وڈے حملے دی قیادت کيتی۔ سپاہیاں دے زبردست نعراں توں فضا گونج اٹھی تے مسلماناں نے اس قدر شدت توں حملہ کيتا کہ دشمن نوں شہر دے دروازےآں تک دھکیل دتا گیا۔
اگلی صبح بھاٹیہ دے قلعہ نوں مکمل طور اُتے محصور کر ليا گیا تے صرف چند دناں وچ چاراں طرف دی خندقاں نوں بھر دتا گیا۔ بیجی رائے نے جدوں ایہ دیکھیا کہ اپنی پوزیشن نوں مستحکم رکھنا نا ممکن ہوئے گیا اے تاں اس نے قلعہ نوں خالی کر دتا تے اس دے دفاع دے لئی اک مختصر سی چھاﺅنی نوں اوتھے چھڈنے دے بعد اس نے اپنے باقی ماندہ دوستاں دے ہمراہ دریائے سندھ دے کنارےآں اُتے اُگے جنگل وچ پناہ لے لئی۔ محمود غزنوی دی فوج دے اک دستے نے جنگل وچ اس دا تعاقب کيتا۔ انہاں نے اس دے مورچے اُتے حملہ کيتا تے اسنوں تنگ گھاٹیاں دی طرف بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ اس دے بہترین دوست اس دا نال چھڈ گئے تے جدوں اسنوں قیدی بنایا جانے لگیا تاں اس اپنی تلوار توں اپنی زندگی ختم کر لئی۔ اس دے پیروکار‘ جنہاں نے اپنے آقا دی موت دا بدلہ لینے دی کوشش کی‘انہاں وچوں بے شمار نوں تہہ تیغ کر دتا گیا۔اک حملے دے ذریعے بھاٹیہ اُتے قبضہ کر ليا گیا۔ دو سو ايسے ہاتھی‘بے شمار غلام تے ہور مالِ غنیمت بادشاہ دے ہتھ لگیا تے اوہ اک فاتح دی حیثیت توں غزنی دی طرف لُٹیا۔
تیسرا حملہ
[سودھو]ملتان دے پہلے مسلمان حکمران شیخ حمید سیدی نے امیر سبکتگین دی اطاعت کر لئی سی تے اسنوں خراج ادا کردا سی۔ اس دے بعد ناصر دا بیٹا تے اس دا پوتا ابوالفتح داﺅد غزنی دے سلطان دا مطیع رہیا لیکن 1005ء وچ اس نے لاہور دے راجہ آنند پال توں ساز باز کرکے اطاعت دا جواءاتار پھینکا۔اب بہت محمود غزنوی نے ملتان نوں دربارہ فتح کرنے دا منصوبہ بنایا۔ لٰہذا موسم بہار دے آغاز وچ اک بہت وڈی فوج دے ہمراہ اس نے اس مقام دی طرف پیش قدمی کيتی۔ پشاور دی پہاڑیاں وچ آنند پال دی فوجاں نے اس دا مقابلہ کيتا لیکن غزنی دی فوج نے انہاں نوں زبردست شکست توں دوچار کيتا تے دریائے چناب دے کنارے اُتے سودرا دے قصبہ تک انہاں دا تعاقب کيتا۔ آنند پال اپنے راجگڑھ نوں چھڈ کے کشمیر دی طرف بھج گیا۔ محمود غزنوی بھٹنڈہ دے راستے ملتان دی طرف ودھیا تے ست روز تک اس دا مکمل محاصرہ کيتا۔ آراکار داﺅد نوں گرفتار کر ليا گیا تے اسنوں اس وعدے اُتے معافی دے دتی گئی کہ اوہ 20ہزار طلائی درہم سالانہ خراج دے طور اُتے ادا کريں گا۔ ہوئے سکدا اے سلطان ہندوستان وچ اپنا قیام طویل کر لیندا لیکن اس دے سسر تے کاشغر دے بادشاہ الیق خان دی طرف توں اس دے مغربی علاقےآں اُتے حملے دے باعث اسنوں مجبوراًغزنی دی طرف لُٹنا پيا۔ اس نے ہندوستان دے معاملات اک ہندد شہزادے سیوک پال دے سپرد کیے‘جو پشاور دے حاکم ابو علی دے اثر تے رسوخ توں مسلمان ہوئے گیا تھا۔
چوتھا حملہ
[سودھو]سلطان دے نائب سیوک پال دی بغاوت نے محمود غزنوی نوں 1005-6ء وچ دوبارہ ہندوستان دی سرزمین اُتے لاکھڑا کيتا کیونجے اس نے سلطان دے تمام افسراں نوں انہاں دے محکمےآں توں کڈ دتا سی۔ محمود غزنوی نے سب توں پہلے اپنے دستے دے اک حصّہ نوں پیش قدمی کرنے جکا حکم دتا۔دستےآں نے ہندو فوج دے سامنے غیر متوقع طور اُتے ظاہر ہوکے انہیںزبرست شکست توں دوچار کيتا۔ سیوک پال نوں قیدی بنا لیا گیا تے اسنوں 4لکھ درہم جرمانے دے طور اُتے ادا کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ تے ساری زندگی سرکاری قیدی دے طور اُتے رکھیا گیا۔
پنجواں حملہ
[سودھو]ملتان دی بغاوت وچ آنند پال دی حمایت تے غدارانہ رویہ محمود غزنوی دے سینے وچ کانٹے دی طرح کھٹک رہیا سی۔ چنانچہ 1008ء وچ موسم بہار دے اوائل وچ اک بہت وڈی فوج دے ہمراہ اک عظیم مہم دے سلسلہ وچ ہندوستان دی طرف گامزن ہويا۔ آنند پال‘جو مسلماناں دی طاقت توں باخبر سی تے اسنوں سابقہ نقصانات حالے تک یاد سن ۔اس نے ہندوستان ی راجاﺅں وچ مذہبی جوش تے خروش پیدا کرنے دے بعد انہاں توں درخواست کيتی کہ اوہ ارضِ مقدس توں اپنے مشترکہ دشمن نوں نکالنے دے لئی جدوجہد کرن۔ اس دی اپیل دا خیر مقدم کيتا گیا تے اجین‘گوالیار‘قنوج‘دہلی‘اجمیر تے کالنجر دے راجاﺅں نے اپنی دستیاب فوجاں نوں جمع کيتا تے دریائے سندھ دی جانب پیش قدمی کر دتی۔ پنجاب دی سر زمین اُتے جمع ہونے والے سب توں وڈی فوج پشاور دی سرحداں اُتے میداناں دے سامنے نمودار ہوئی فیر ہر روز اس وچ وادھا ہُندا چلا گیا۔جنگ کيتی تیاریاں دے لئی ملک دے ہر علاقے توں مال تے زر مہیا کيتا گیا تے اس قدر جدوں الوطنی دا مظاہرہ کيتا گیا کہ ملک دے طول تے عرض توں ہندو عورتاں نے اپنے زیورات پگھلیا کے قومی مقصد دے لئی ذرائع فراہم کرنے دے لیئے سونے تے چاندی دی صورت وچ روانہ کیتے۔ پنجاب دے شمال مغربی پہاڑی علاقہ دے اک طاقتور قبیلے ککھڑ دے افراد 30ہزار جنگجوئاں دے ہمراہ متحدہ فوجاں وچ شامل ہوگئے۔ اسلامی فوجاں چاراں طرف توں گھر گئياں تاں انہاں نے عام حملے دے خدشے دے پیش نظر خود خندق کھودنے دا فیصلہ کر ليا۔
دونے فوجاں چالیس روز تک آمنے سامنے بے حس تے حرکت پئی رہیاں۔ دونے طرف توں پیش قدمی کرنے دے معاملہ وچ ہچکچاہٹ ہوئے رہی سی۔ آخرکار اس سکوت نوں ہندوآں نے توڑیا۔ انہاں نے مسلماناں دے مہیا کردہ موقع توں فائدہ اٹھایا‘جنہاں نے دشمن نوں مشتعل کرنے تے انہاں نوں خندقاں دی طرف پیش قدمی کرنے اُتے اکسانے دے لئی چھ ہزار تیر اندازےآں نوں سامنے بھیجیا سی۔ کہ کھڑاں نے تیر اندازےآں اُتے حملہ کر دتا تے سلطان دی موجودگی تے جدوجہد دے باوجود پسپا ہوئے گئے۔ہندو انتہائی غیض تے غضب دے نال مسلماناں دے مورچاں وچ داخل ہوئے گئے۔اور زبردست خون ریزی شروع ہوئے گئی۔نہایت مختصر وقت وچ پنج ہزار مسلمان شہید ہوگئے۔ اُتے ہندوآں دی پیش قدمی نوں روکنے دے لئی مسلماناں دی اک منظّم فوج نے ڈٹ کر انہاں دا مقابلہ کيتا۔دراں اثناءاک ایسا واقعہ رونما ہويا جو ہندوآں دے لئی بہت نقصان دہ ثابت ہويا۔
محمود غزنوی دے ذہن وچ دین اسلام دی تبلیغ تے ہندوآں دے بتاں دی تباہی دا خیال جوش مار رہیا سی۔ اس نے فتح دے فوراً بعد مقدس شہر نگر کوٹ دی طرف پیش قدمی دی تے پہلی مرتبہ انہاں دے بتاں کیو توڑیا تے انہاں دے مندراں نوں زمین بوس کر دتا۔ اس نے پورے ملک نوں اگ تے تلوار توں تباہ کرنے دے بعد بھیم دے مشہور قلعہ دا محاصرہ کے لیا‘جس دا شمار پنجاب دی مقدس خانقاہاں وچ ہُندا سی تے مال تے زر دا ذخیرہ ترتھا۔ایہ اک ڈھلوانی پہاڑ دی چوٹی اُتے واقع تھا‘جس توں شعلے نکلدے سن ‘جنہاں نوں موجودہ دور وچ جلدے ہوئے مقدس فوارے دا جوالا مکھی کہیا جاندا اے۔ شمالی ہندوستان وچ ایہ سب توں مضبوط قلعہ سی۔ اس وچ اک شاندار مندر سی۔ اس دی چھت تے دروازے قیمتی دھات دے سن ایہ شاستراں دی تعلیم دے لئی اک مشہور تے معروف مدرسہ سی۔ چھاﺅنی نے جنگ وچ حصّہ لینے دے لئی قلعہ نوں چھڈ دتا۔ اس دے اندر موجود راہب‘جنگ تے خون خرابے توں بوہت گھٹ واقف سن چنانچہ انہاں نے اطاعت دے لئی درخواست کر دتی تے مندر دے دروازے کھولنے دے بعد فاتح دے سامنے اوندھے منہ ڈگ کے رحم دے لئی بھیگ مانگی‘ جو انہاں نوں دے گئی۔ سونے تے چاندی دی سلاخوں‘جواہرات‘سچے موتیوں‘مونگھیوں‘ہیراں کاور لعلاں دی شکل وچ مال غنیمت‘جسنوں بھیم اُتے فاتح دے قبضہ دے دناں وچ مضافاتی بادشاہتاں توں جمع کرکے اس مندر وچ رکھیا گیا‘ محمود غزنوی دے ہتھ لگا‘ جو اس وسیع تے عریض خزانے دے ہمراہ غزنی واپس لُٹیا۔ 1009ء وچ سلطان نے اپنے دارالخلافہ دے باہر میدان وچ اک بہت وڈا اجلاس منعقد کيتا‘جس وچ اس نے اپنے امراءاور حیران تے پریشان لوکاں دے سامنے پنجاب توں سونے دے تختوں‘قیمتی پتھروں‘ تے بے بہا قیمت دے زیورات دی شکل وچ لیائی گئی دولت نوں پیش کيتا۔ اس نے اپنے سرکاری افسراں نوں انہاں دے منصب تے تبے دے مطابق قیمتی تحائف وی دتے۔
چھٹا حملہ
[سودھو]1011ء وچ محمود غزنوی نے تھانسیر نوں فتح کرنے دا ارادہ کيتا۔ ہندو اس دا ايسے طرح احترام کردے سن ‘جس طرح مسلمان مکہ مکرمہ دا کردے نيں۔ آنند پال نے بے سود ہی بادشاہ نوں تھانسیر دے خزانے پیش کیتے تے اس توں وعدہ کيتا کہ شاہی خزانے توں ہر سال ايسے قدر ادا کريں گا تے اس دی مہم اُتے اٹھدے والے جملہ اخراجات دی ادائیگی کريں گا۔اس دے علاوہ پنجاہ ہاتھی تے نہایت بیش قیمت تحائف پیش کرنے دا وعدہ کيتا لیکن محمود غزنوی نے سارے ہندوستان توں بت پرستی نوں جڑ توں اکھاڑ پھینکنے دا تہیہ کر رکھیا سی۔ اس نے پیشکش نوں رد کر دتا تے شہر اُتے قبضہ کر لیا‘ اس دے شہریاں نوں پرت لیا‘ انہاں دے وڈے وڈے عظیم الشان مندراں نوں تباہ تے بتاں نوں پاش پاش کر دتا۔ انہاں بتاں وچ سب توں اہم بت کو”جگسوم“کہیا جاندا سی تے اس دے بارے وچ ہندوآں دا عقیدہ سی کہ ایہ روزِ تخلیق توں موجود اے۔ اسنوں بے شمار ٹکڑےآں دی صورت وچ غزنی ‘مکہ مکرمہ تے بغداد روانہ کيتا گیا تاکہ گلیاں وچ پاﺅں تلے روندا جائے۔ کہیا جاندا اے کہ محمود غزنوی نے اس موقع اُتے دو لکھ قیدی غزنی روانہ کیتے۔ اس دفعہ بہت سامال غنیمت وی حاصل کيتا گیا۔
ساتواں حملہ
[سودھو]1013ء وچ محمود غزنوی نے اک بہت وڈی فوج دے ہمراہ بلوات دے پہاڑاں وچ واقع نندونہ دے خلاف پیش قدمی دی تے بھرپور خملہ دے بعد چھاﺅنی نوں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کر دتا۔ آنند پال دے بیٹے تے جانشین جے پال ووئم نے جدوں ایہ محسوس کيتا کہ اوہ سلطان دا مقابلہ کرنے دے قابل نئيں اے تاں اس نے اپنی فوج دے ہمراہ کشمیر دا رخ کيتا۔ محمود غزنوی نے پہاڑی علاقے وچ اک حاکم نوں تعینات کيتا تے بغیر کوئی دقیقہ فرد گزاشت کیتے کشمیر دی طرف روانہ ہويا۔ اس اُتے لاہور دے راجہ نے صوبہ نوں خیر باد کہیا تے پہاڑاں دی طرف فرار ہوئے گیا۔ محمود غزنوی نے کشمیر دی تمام عظیم الشان دولت نوں پرت لیا تے اوتھے دے باشندےآں نوں دینِ اسلام قبول کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ تے لُٹ مار دے بیش بہا قیمتی سامان دے نال اپنے دارالخلافہ دی طرف پرت گیا۔
اٹھواں حملہ
[سودھو]دو سال دے بعد سلطان نے چند باغی سرداراں نوں سزا دینے تے چند قلعےآں نوں فتح کرنے دے لیے‘(جن اُتے گزشتہ مہم دے دوران حملہ نئيں کيتا گیا تھا‘) دوبارہ کشمیر دا رخ کيتا۔ انہاں وچ سب توں اہم لوکوٹ دا قلعہ تھا‘ جو اپنی بلندی تے مضبوطی دے لئی بہت مشہور سی۔ موسم گرما دے دوران اس مقام نوں فتح کرنے دے لئی سلطان دی تمام کوششاں ناکام ہوگئياں تے موسم سرما شروع ہونے اُتے سلطان نوں اس مسانوں ترک کرکے مجبور ہوکے غزنی واپس جانا پيا۔
نواں حملہ
[سودھو]1017ءکے موسم بہار وچ سلطان اک لکھ گھڑ سوار تے 20ہزار پیادہ فوج دے ہمراہ قنوج دی طرف ودھیا۔ اس نے کشمیر دے شمالی پہاڑاں دا راستہ اختیار کيتا۔ قنوج دا راجہ وڈی شان تے شوکت تے جاہ تے جلال دا حامل سی لیکن دفاع دے لئی پوری طرح تیار نہ ہونے دے باعث اس نے امن اُتے صلح کر لئی۔ اس دے بعد اس نے میرٹھ دی طرف پیش قدمی کيتی۔ اس دے بادشاہ ہردیت رائے نے وی اطاعت قبول کر لئی فیر جمنا دے کنارے اُتے آباد مہاون دی طرف ودھیا تے اسنوں تسخیر کر ليا۔ راجہ کیل چند نے مایوسی دی حالت وچ اپنے بیوی بچےآں نوں قتل کيتا تے اس دے بعد اپنی تلوار دی نوک نوں اپنی جانب کرکے اپنا خاتمہ وی لر لیا۔تب اس نے متھرا دے بہترین شہر دی طرف رخ کيتا۔ اوہ کرشن باسدیو دے لئی وقف سی۔ قلیل مزاحمت دا سامنا کرنے دے بعد لُٹ مار شروع کر دتی گئی۔ تمام بتاں نوں یا تاں پاش پاش کيتا یا جلا دتا گیا۔ زیادہ مندراں نوں مسمار کيتا تے سونے تے چاندی دی صورت وچ بہت وڈا خانہ پرت لیا۔
محمود غزنوی ویہہ روز تک قنوج وچ ٹھہرا۔ اس دوران شہر وچ خوب آتش زنی تے غارت گرمی کيتی گئی۔چند چھوٹے راجاﺅں نوں مطیع کرنے دے بعد سلطان لُٹ مار دی دولت تے بے شمار قیدیاں سمیت غزنی دی طرف لُٹیا۔ اس دی فوج نے اپنی طرف توں جو لُٹ مار دی سی‘وہ سرکاری خزانے دے لُٹ مار توں کسی طرح وی کم نہ سی۔ محمود غزنوی ہندوستان وچ اپنے قیام دے دوران ہندوستان دے فن تعمیر دی خوبصورتی توں وڈا متاثر ہويا۔ اپنے دارالخلافہ وچ پہنچنے دے بعد اس نے اوتھے پتھر تے سنگِ مرمر دی اک شاندار مسجد تعمیر کرائی۔ اس نے اسنوں قالینوں‘فانوس تے سونے تے چاندی دے سازو سامان توں مزین کيتا۔ اوہ اسے”آسمانی دلہن“کہندا سی۔ اس دے درباری امراءنے وی اس دی تقلید کيتی۔
وہ راجگڑھ نوں نجی محلات تے سرکاری عمارتاں توں مزین کرنے وچ اک دوسرے اُتے سبقت لے جانے دی کوشش کردے سن ۔ محمود غزنوی نے سرکاری خزانے دی مدد توں شاہی مسجد دے قرب تے جوار وچ اک عظیم الشان جامعہ‘نہایت عالم فاضل مصنفاں دی کتاباں اُتے مبنی دارالمطالعہ(کتب خانہ)‘قدرتی عجائبات تے فن دے نمونےآں اُتے مشتمل عجائب گھر تعمیر کرایا۔ فن دے ذوق تے شوق وچ وادھا ہويا تے مختصر توں وقت وچ محمود غزنوی دا دارالخافہ خوبصورت مساجد‘بارہ دریوں‘فواروں‘تالابوں‘محرابی نالاں تے چوبچےآں توں مزین ہوئے گیا۔ وضع قطع تے کاریگری دے لحاظ توں گزشتہ ادوار دی کوئی عمارت انہاں دی برابری نئيں کر سکدی سی۔ 1019ء وچ سلطان محمود غزنوی نے بغداد دے خلیفہ القادر باللہ دے پاس اپنی فتوحات دی اک سرگزشت روانہ کيتی۔ اس نے شہر دے مسلماناں دے اک عظیم الشان اجتماع دے سامنے پڑھ کر سنایا۔ انہاں نے کرہ¾ ارضکے دور دراز علاقےآں وچ مسلماناں نوں حاصل ہونے والی فتوحات اُتے بہت خوشی منائی۔
دسواں حملہ
[سودھو]1021ء وچ ہندو راجاﺅں دی متحدہ فوج نے قنوج دی راجہ کنور رائے اُتے حملہ کر دتا کیونجے اس راجہ نے محمود غزنوی توں الحاق کر ليا سی۔ سلطان نے ہندوستان دی طرف پیش قدمی کر دتی لیکن اس توں پیشتر کہ اوہ قنوج پہنچتا‘ اس اُتے بندیل کھنڈ کالنجر دے راج نندا نے قنضہ کر ليا۔اس نے کنور رائے تے اس دے متعدّد سرداراں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا۔اس دی موت نوں بدلہ لینے دی لئی سلطان کالنجر دی طرف روانہ ہويا تے نندا رائے نوں بھاگنے اُتے مجبُور کر دتا۔اس فتح دے بعد محمود غزنوی نے کشمیر دی طرف پیش قدمی دی تے راستے وچ لوکوٹ دے ناقابلِ تسخیر قلعہ دا محاصرہ کے لیا۔تب اوہ لاہور وچ داخل ہويا تے آنند پال دے قنوج دے راجہ دے خلاف متحدہ فوج وچ شمولیت دے باعث انتقاماً اس نے اپنے فوجی دستےآں نوں شہر دی لُٹ مار دا حکم دے دتا۔ ایتھے اُتے بے شمار دولت اس دے ہتھ لگی تے راجہ نے جدوں اپنے آپ نوں دشمن دا مقابلہ کرنے وچ ناکام پایا تاں پناہ حاصل کرنے دے لئی اجمیر دی طرف بھاگیا۔ ايسے سال موسم بہار وچ محمود غزنوی نے مفتوح صوبےآں اُتے اپنے صوبیدار تعینات کیتے تے غزنی روانہ ہوئے گیا۔
اس نے لاہور دا انتظام اپنے پسندیدہ مشیر تے جنرل ملک ایاز دے سپرد کيتا‘جس دا ناں بہت ساریاں روایات تے اپنے آقا دے ارشادات وچ موجود اے۔ ملک ایاز نے لاہور دا قلعہ تے فصیل تعمیر کرائی۔شہر نوں وسیع تے خوبصورت بنایا۔ محمود غزنوی دے اس مقبول عام حاکم دے دور وچ لاہور علم تے فضل دا گہوارہ بن گیا تے غزنی توں لوک ایتھے آکے آباد ہوگئے۔ان وچ حضرت مخدوم شیخ علی گنج بخش ہجویریؒ وی سن ۔ شہر دے باہر دے باہر جنہاں دا مزار داتا گنج بخشؒکے ناں توں مشہور اے تے مسلمان اس دی بہت تکریم تے تعظیم کردے نيں۔
محمود غزنوی نے اپنے ناں دی نسبت توں لاہور نوں محمود غزنوی پور کہنا شروع کر دتا۔
اس نے لاہور وچ سکے مضروب کرائے‘جن اُتے عربی تے ہندی دی مندرجہ ذیل عبارت درج سی:
القادر باللہ
”اللہ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے محمدﷺاللہ دے رسول نيں۔ حکومت دے سجے ہاتھ‘دین پناہ محمود غزنوی نے اللہ دے ناں توں اس درسانوں 418ہجری وچ محمود غزنوی پور وچ مضروب کرایا“۔
پیشانی(ہندی)
ایبک تمک‘محمد اوتار‘نری پتی
”غیر مرئی صرف اک اے۔
مجسم محمود غزنوی اے
بادشاہ محمود غزنوی “۔
حاشیہ(ہندی)
”اللہ دے ناں اُتے اسنوں 418ہجری وچ محمود غزنوی پور وچ مضروب کيتا گیا“۔
گیارہواں حملہ
[سودھو]دو سال بعد محمود غزنوی نے کالنجر دے راجہ نند رائے نوں مزہ چکھانے دے لئی دوبارہ ہندوستان دی طرف پیش قدمی کر دتی۔ کیونجے گزشتہ مہم دے دوران اوہ سزا توں بچ گیا سی۔ اوہ اس دے خلاف لاہور دے راستے توں ودھیا تے گوالیار توں گزرنے دے بعد اس نے اس دے قلعے دا محاصرہ کے لیا۔ لیکن راجہ نے اطاعت کر لئی اس طرح اوہ محفوظ رہیا۔ نند رائے نے بر وقت اطاعت تے قیمتی تحائف پیش کرکے اپنے آپ نوں آفت توں بچا لیا۔انہاں نوں قبول لر لیا گیا تے علاقےآں دے قبضہ اُتے بحال رکھیا گیا۔
بارہواں حملہ
[سودھو]محمود غزنوی کافی عرصہ توں کٹھیاواڑ دے اک ساحلی شہر سومنات دے مشہور تے معروف مندر دی دولت تے تقدس دے بارے وچ سندا چلا آ رہیا تھا۔اوتھے اُتے ہندوستان دے سبھی حصےآں توں پجاری جمع ہُندے سن ۔
سومنات دا مندر
[سودھو]ہندوآں دا عقیدہ سی کہ سوما دیوتا‘جس دا ناں اُتے ایہ مندر مشہور تھا‘اسنوں تمام ارواح اُتے مکمل اختیار حاصل اے۔ اس دے بارے وچ اس عقیدے دا اظہار کيتا جاندا سی کہ اوہ تمام تنانحاں نوں باقاعدہ بناندا اے تے روحاں نوں سزا تے جزا دینے دی طاقت وی ايسے دے پاس اے۔ مندر بہت عالیشان سی تے تمام پجاری اس دی وڈی تعظیم تے تکریم کردے سن ۔
بہر حال بت پرستی دے اس جداں مراکز نوں تباہ کرنے دے لئی تہیہ کرکے اس نے ستمبر 1024ء وچ غزنی توں ہندوستان دی طرف پیش قدمی کر دتی۔ اس دے ہمراہ ترکستان تے ہمسایہ ملکاں دے 30ہزار نوجوان رضا کار سن ۔ انہاں نے اس مندر نوں تباہ کرنے دے لئی سلطان دی فوج وچ بلا معاوضہ شمولیت اختیار کر لئی سی۔ملتان دے صحرا نوں عبور کرنے دے بعد اوہ اجمیر پہنچیا۔ اس نے اس وچ لُٹ مار مچا دتی تے ہور قلعےآں نوں تسخیر کردا تے بلا مزاحمت تیزی توں پیش قدمی کردا ہويا سومنات پہنچ گیا۔
مندر دے قلعہ دا راجپوتاں نے وڈی جوانمردی توں دفاع کيتا تے مسلسل تن روز تک مسلماناں دے حملےآں نوں عظیم نقصان دے نال پسپا ہونا پيا۔ آخرکار محمود غزنوی اپنے گھوڑے توں کود پيا تے زمین اُتے سجدہ ریز ہوکے اللہ توں مدد کيتی درخواست کيتی تے دوبارہ گھوڑے اُتے سوار ہوکے اپنے سرکیشیئن جرنیل ابوالحسن دا ہتھ تھام کر حوصلہ افزائی دی خاطر اپنی فوج وچ جوش تے خروش پیدا کرنے دے لئی کچھ اس قدر گرم جوشی توں نعرہ لگایا کہ اوہ سب اک طوفان دی صورت وچ قلعہ اُتے ٹُٹ پئے تے چھاﺅنی دے پنج ہزار سپاہیاں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ باقی ماندہ فوج اپنی جان بچانے دے لئی کشتیاں اُتے سوار ہوئے گئی لیکن مسلماناں نے انہاں نوں تعاقب کيتا تے بے شمار کشتیاں نوں ڈبو دتا۔ ہن محمود غزنوی مندر وچ داخل ہويا۔ اس دے بیٹے چند امراءاور سردار اس دے ہمراہ سن ۔ جداں ہی اوہ اک عظیم الشان ایوان وچ داخل ہويا تاں اس نے اپنے سامنے پتھر دا اک نو فٹ بلند بت دیکھیا۔ سلطان نے مجسمے دے نیڑے پہنچ کے اپنے گرز دی اک ہی کاری ضرب توں اس دا ناک اڑا دتا۔اس دے بعد اس نے حکم دتا کہ بت دے دو ٹکڑے غزنی روانہ کر دتے جاواں۔اک نوں جامع مسجد دی دہلیز اُتے سُٹ دتا جائے تے دوسرے نوں اس دے محل دے صدر دروازے اُتے رکھ دتا جائے۔ ايسے وقت مکہ مکرمہ تے مدینہ منورہ دے لئی وی دو تے ٹکڑے روانہ کیتے گئے۔ برہمناں نے سلطان دے سامنے پیش کش رکھی کہ جے اوہ بتاں نوں چھڈ دے تاں اوہ اسنوں بہت مقدار سونا دین گے۔ حتیٰ کہ محمود غزنوی دے درباریاں نے وی اسنوں مشورہ دتا کہ اک بت دی تباہی توں بت پرستی ختم نئيں ہوئے سکدی۔ لیکن محمود غزنوی نے ایہ گل کہندے ہوئے اس خیال دی تضحیک اڑائی کہ جے اس نے دولت دی خاطر اس بت نوں چھڈ دتا تاں آنے والیاں نسلاں وچ اس دا نام”بت فروش“کے طور اُتے لیا جائے گا‘جب کہ اس دا مقصد اس دے بجائے”بت شکن“کہلیانا اے ۔بت نوں ايسے وقت پاش پاش کر دتا گیا تاں اس دے اندر توں اس دولت توں کدرے زیادہ مالیت دے ہیرے جواہرات برآمد ہوئے‘جس دی پیشکش راہباں نے دی سی۔ سومنات وچ مختصر قیام دے بعد سلطان دے کچ وچ گنداوا تے شاندار شہر انہلواڑہ نوں فتخ کيتا تے اس ملک دے راجہ نوں گجرات دی سلطنت عنایت کرنے دے بعد سندھ دے راستے غزنی دی طرف پرت گیا۔ سامنات دی مہم تے گجرات دے معرکہ وچ اڑھائی سال صرف ہوئے۔
تیرہواں حملہ
[سودھو]ہندوستان دے لئی محمود غزنوی دی آخری مہم دا آغاز 1027ء وچ ہويا۔ ایہ مہم دریائے سندھ دے کنارےآں اُتے آباد جاٹ قبیلے دے خلاف سی۔ انہاں نے گجرات توں واپسی اُتے مسلماناں دی فوج توں چھیڑ چھاڑ دی سی۔ انہاں قبیلے نوں تسخیر کر ليا تے اس دے بعد ہندوستان اُتے ہور کسی حملے دا ارادہ نئيں کيتا۔
محمود غزنوی دے دوسرے حملے
[سودھو](امیر ناصرالدین) سبکتگین دے مرنے دے بعد امیر اسماعیل(جوکہ اس دا وڈا بیٹا سی)اس دا جانشین ہويا تے اس نے چاہیا کہ امیر محمود غزنوی نوں میراث توں محروم کر دے‘لیکن امیر محمود غزنوی اس اُتے غالب آیا تے باپ دا جانشین ہوئے گیا۔ اس نے بلخ دی جانب چڑھائی کر دتی تے خراسان اُتے قبضہ کر ليا۔ جدوں اس نے اس ملک نوں دشمناں دی گندگی توں صاف کر دتا۔ تاں اس دی حکومت کیتی شہرت ہر طرف ہوئے گئی تے بغداد دے خلیفہ القادر باللہ عباسی نے اک نہایت فاخرہ خلعت اسنوں بھیجیا کہ اس توں پہلے کسی خلیفہ نے اس طرح دے کسی بادشاہ نوں نئيں بھیجیا سی اور”امین الملت تے یمین الدولہ“کا خطاب عنایت کيتا۔
سلطان 390ھ/ 1000ء وچ بلخ توں ہرات نوں روانہ ہويا اوتھے توں سیستان گیا اوتھے دے حاکم خلف بن احمد نوں مطبع بنا کے غزنی واپس آ گیا تے غزنی توں ہندوستان دی طرف متوجہ ہويا۔ چند قلعے کر لئی تے فیر واپس آ گیا۔ اس نے ایلک خاں دے نال(رشتہ) دامادی استوار کر ليا تے طے پایا کہ ماورار النہر ایلک خاں دے پاس رہے گا تے سارا ملک سلطان دا ہوئے گا۔
ماہ شوال 391ھ1000/ وچ اس نے فیر غزنی توں ہندوستان دا ارادہ کيتا تے دس ہزار سوار لے کے پشاور آ گیا۔ راجا جے پال ‘دس بارہ ہزار سوار بوہت سارے پیادے تے تن سو ہاتھی لے کے مقابلے اُتے آ گیا۔ جنگ شروع ہوئی۔ فریقین اک دوسرے توں ٹکڑا گئے تے دادِ شجاعت دتی آخرکار سلطان محمود غزنوی نوں فتح تے نصرت حاصل ہوئی۔ راجا جے پال پندرہ افراد دے ہمراہ‘(جنہاں وچ اس دے بھائی تے لڑکے سن ‘)گرفتار ہويا۔ انہاں وچ پنج ہزار کفار قتل ہوئے۔ (کہندے نيں کہ جے پال دے گلے وچ اک مرصع حمائل سی کہ جنہاں نوں ہندوستان دی بولی وچ مالا کہندے نيں۔ مبصراں نے اس دی قیمت اک لکھ ايسے ہزار دینار تجویزکيتی سی تے اس دے دوسرے بھائیاں دے گلاں وچ قیمتی مالاواں سن۔)یہ فتح ہفتہ دے روز اٹھ محرم الحرام 392ھ28/نومبر1000ءکو ہوئی۔
اوتھے توں محمود غزنوی قلعہ یہند(ویہند)کو جتھے جے پال رہندا سی روانہ ہويا تے اس اُتے قبضہ کر ليا۔جدوں موسم بہار آیا تاں اوہ غزنی واپس چلا گیا محرم 393ھ/ نومبر1002ء وچ اوہ فیر سیستان گیا تے خلف(بن احمدج نوں مطیع بنا کے غزنی لے آیا فیر ہندوستان دا قصد کيتا تے بھاتیہ نوں فتح کرنے دا ارادہ کيتا۔ نواح ملتان ی توں گزار دے بھاتیہ دی حدود وچ قیام کيتا۔ اوتھے دا راجا بحیرا اپنی سپاہ تے ہاتھیاں دی کثرت تے قلعہ دے استحکام دی بدولت مفرور سی۔ اس نے اپنے لشکر نوں سلطان دے مقابلہ دے لئی چھڈیا تے خود چند آدمیاں دے ہمراہ دریائے سندھ دے کنارے جا پہنچیا۔ سلطان نے ایہ خبر پا کر اپنا لشکر اس دے تعاقب وچ روانہ کر دتا۔ جدوں سلطان دا لشکر اس دے پاس پہنچ گیا‘تو اس نے خنجر مار دے خود نوں ہلاک کر لیا‘لوک اس دا سر بادشاہ دے پاس لائے۔ سلطان نے اس دے آدمیاں اُتے تلوار چلائی۔ بوہت سارے آدمی مارے گئے۔ مالِ غنیمت وچ بوہت سارے غلام‘ہاتھی تے ہندوستان دی نفیس چیزاں ہتھ آئیاں تے اوہ غزنی چلا گیا۔ تمام مالِ غنیمت وچ دو سو ايسے ہاتھی سن ۔
کہیا جاندا اے کہ چونکہ ملتان دا حاکم داﺅد بن نصر ملحد تھا‘لٰہذا سلطان نوں دینی غیرت نے ابھارا کہ اسنوں وی تنبیہہ کرے۔ پس اوہ ملتان دے ارادے توں روانہ ہويا تے اس دا لحاظ رکھدے ہوئے کہ اوہ خبردار نہ ہوئے جائے‘مخالف راستے توں روانہ ہويا۔ جے پال دا لڑکا آنند پال جو راستے وچ تھا‘مزاحم ہويا۔ سلطان نے لشکر نوں لڑائی‘تاراجی تے غارت گری دا حکم دتا۔ آنند پال شکست کھا کر کشمیر دے پہاڑاں وچ بھج گیا تے سلطان ہند دے راستے توں ملتان پہنچیا تے ست روز تک ملتان دا محاصرہ جاری رکھیا۔ ملتان دے حاکم نے ہر سال ویہہ ہزار درہم ادا کرنا قبول کيتا تے احکام شرعیہ دے جاری کرنے دا عہد کرکے توبہ تے معذرت کيتی تے سلطان اس قرار اُتے صلح کرکے غزنی واپس چلا گیا۔ ایہ واقعہ 396ھ1005-06/ء وچ ہويا۔
397ھ1006-07/ء وچ سلطان ترکاں نال جنگ وچ مشغول ہويا۔ اوہ ربیع الآخر 398ھ1007/ وچ اس کار زار توں فارغ ہوا‘تو اسنوں ایہ خبر ملی کہ راجا ہند دا پوتا سو کپال‘جو ابوعلی سمجوری دے ہتھوں قید ہوئے کے اسلام لے آیا تھا‘مرتد ہوئے کے فرار ہوئے گیا۔ سلطان محمود غزنوی نے اس دا تعاقب کيتا تے گرفتار کرکے قید کر دیا‘بعدازاں ايسے قید وچ اوہ مر گیا۔
سلطان محمود غزنوی 399ھ1008-9/ء وچ دوبارہ ہندوستان آیا تے آنند پال نال جنگ کرکے اسنوں شکست دتی۔ تیس ہاتھی تے بہت سا مالِ غنیمت ہتھ آیا۔ اوہ اوتھے دے قلعہ بھیم نگر نوں روانہ ہويا تے اس قلعہ دا محاصرہ کيتا۔ اہلِ قلعہ نے امان چاہی تے قلعہ دا پھاٹک کھول دتا۔ سلطان اپنے چند آدمیاں دے ہمراہ قلعہ وچ داخل ہويا۔ سونا‘ چاندی‘الماس تے جو کچھ بھیم دے زمانے توں جمع ہويا تھا‘لے کے واپس چلا آیا تے حکم دتا کہ اس دی قیام گاہ دے سامنے سونے تے چاندی دے چند تخت رکھ دے اوہ سارا مال وسیع میدان وچ ڈال دتا جائے۔تاکہ سپاہ تے رعایا اسنوں دیکھ کے تعجب کرے۔ ایہ واقعہ چوتھی صدی ہجری دے ابتدا وچ ہويا۔
سلطان محمود غزنوی نے فیر401ھ(1010-11ئ) وچ غزنی توں ملتان دا قصد کيتا تے جو کچھ ملتان وچ باقی رہ گیا سی اس اُتے وی قبضہ کر ليا۔ قرامطیاں تے ملحداں وچوں اکثریت نوں قتل کرا دتا۔(کچھ کے)ہتھ کٹوا دتے تے بعض نوں قلعہ وچ بند کر دتا جو اوتھے مر گئے۔
جب سلطان نوں ایہ خبرملی کہ ہندوستان وچ تھانسیر ناں اک شہر اے تے اوتھے دے وڈے بت خانے وچ اک بت اے ‘جس دا ناں جگر سوم اے۔ تے ہندوستان دے لوک(ہنود)اس دی پرستش کردے نيں‘سلطان نے جہاد دے ارادے توں لشکر جمع کيتا تے 402ھ (1011-12ئ)تھانسیر دی طرف متوجہ ہويا۔ نرو جے پال نوں جدوں ایہ خبر ملی تاں اس نے اپنا ایلچی بھیجیا تے پیغام ارسال کيتا کہ جے سلطان اپنے ارادے توں باز آ جائے تاں وچ پنجاہ ہاتھی بطور پیشکش بھیجاں گا۔ سلطان نے اس اُتے توجہ نہ کيتی۔ جدوں اوہ تھانسیر پہنچا‘تو پورے شہر نوں خالی پایا۔ لشکریاں نوں جو کچھ ملیا اوہ انہاں نے لُٹیا۔ بتاں نوں توڑیا تے بت جگر سوم نوں غزنی لے گئے۔ سلطان نے حکم دتا کہ اس بت نوں شاہی محل دے سامنے ڈال دتا جائے۔ تاکہ مخلوق دے پیراں تلے روندا جائے۔
سلطان نے 403ھ(1012-13ئ) وچ غرجستان نوں فتح کرکے اس دے حاکم ”شار“کو گرفتار کر ليا تے اس سال دے آخر وچ ابوالفوارس بن بہاﺅ الدولہ‘اپنے بھائیاں دے غلبے دی وجہ توں سلطان محمود غزنوی دی پناہ وچ آ گیا۔ سلطان نے (ان نوں )خطوط لکھے تے انہاں وچ صلح ہوئے گئی۔ ايسے سال عزیز مصر دا ایلچی کہ جس نوں ”مہارتی“کہندے سن ‘پہنچیا۔ علماءاور فقہا نے سلطان توں کہیا کہ ایہ ایلچی قرامطہ دا مذہب رکھدا اے ‘سلطان نے اس دی تشہیر کرا دے اسنوں کڈ دتا۔
404ھ(1013-14ئ) وچ سلطان نے قلعہ نندنہ اُتے (جو کوہ بالناتھ وچ واقع اے ‘)چڑھائی کر دتی۔ نرو جے پال نے تجربہ کار آدمی قلعے دی حفاظت دے لئی چھڈے تے خود درہ¾ کشمیر وچ داخل ہوئے گیا۔ سلطان نے نندنہ پہنچ کے قلعہ دا محاصرہ کے لیا۔ قلعہ گری دا تمام مال تے اسباب جمع کرکے نقب شروع کيتی۔ اہل قلعہ نے امان حاصل کرکے قلعہ سپرد کر دیا‘سلطان اپنے چند خاص آدمیاں دے ہمراہ قلعہ وچ داخل ہوئے گیا تے جو کچھ سامان اوتھے تھا‘سب لے لیا تے سارغ نوں اوتھے دا کوتوال مقرر تے درہ¾ کشمیر دی جانب رخ کيتا‘کیونجے نرو جے پال اوتھے سی۔ نرو جے پال اوتھے توں وی فرار ہوئے گیا۔ سلطان اس درہ وچ داخل ہوا‘تو بوہت سارے غلام سونا تے مالِ غنیمت ہتھ لگا۔ بوہت سارے کافراں نوں دینِ اسلام وچ داخل کيتا۔ انہاں نوں اسلام دے آئین سکھائے تے غزنی چلا گیا۔
407ھ(1016-17ئ) وچ اس نے کشمیر دا رخ کيتا تے لوہ کوٹ دے قلعہ دا محاصرہ کے لیا۔ جدوں زیادہ عرصہ گزر گیا‘آندھی‘برف‘سردی دی شدت ہوئے گئی تے کشمیر یاں نوں مدد پہنچ گئی تاں سلطان نے (قلعہ کا)محاصرہ چھڈ دتا تے بہار دے موسم وچ غزنی چلا گیا۔
اسی سال ابواالعباس بن مامون خوارزم شاہ نے خوارزم توں اک خط سلطان محمود غزنوی نوں لکھ کے اس دی بہن دی خواہش کی‘تو سلطان نے اپنی بہن نوں خوارزم بھیج دتا۔ 407ھ (1016-17ئ) وچ بدمعاشاں دی اک جماعت نے ہجوم کرکے خوارزم اُتے چڑھائی کر دتی تے اسنوں قتل کر دتا۔ سلطان غزنی توں بلخ آیا تے اوتھے توں خوارزم دا ارادہ کيتا۔ جدوں خوارزم دی سرحد پہنچا‘ تاں اس نے محمد بن ابراہیم طائی نوں لشکر دا مقدمتہ الحبیش بنا کے پہلے روانہ کيتا‘جس وقت انہاں نے منزل دی تے صبح دی نماز وچ مشغول ہوئے‘تو خمارتاس جو خوار زمیاں دا سپہ سالار تھا‘کمین گاہ توں نکلیا تے انہاں اُتے حملہ آور ہويا۔ اک کثیر جماعت نوں قتل کرکے اس جمیعت نوں منتشر کر دتا۔ سلطان نوں ایہ خبر ملی تاں اس نے اپنے غلا وچ دی اک زبردست فوج انہاں دے تعاقب اُتے مقرر کر دتی۔ انہاں نے اس دا پِچھا کيتا اسنوں گرفتار کيتا تے سلطان دے پاس لے آئے۔ سلطان قلعہ ہزار سپ اُتے پہنچیا تاں خوارزم وڈی جمعیت تے تیاری دے نال فوج آراستہ کرکے مقابلے اُتے آگئے۔ وڈی سخت لڑائی ہوئی۔ آخر خوارزمیاں نوں شکست ہوئی تے الپتگین بخاری جو انہاں دا سپہ سالار تھا‘قید کر ليا گیا۔ سلطان نے اپنے لشکر کے ہمراہ خورزم جانے دا قصد کيتا۔ اس نے پہلے ابوالعباس دے قاتلاں نوں قصاص وچ قتل کرایا تے اپنے امیر حاجب التون تاش نوں خوارزم شاہ دا خطاب دے کے خوارزم دی ولایت اس دے سپرد کر دتی تے اوتھے توں بلخ آ کے ہرات دی ولایت اپنے لڑکے امیر مسعود نوں دتی تے ابو سہیل محمد بن روزنی نوں اس دا وکیل بنا کے اس دے ہمراہ روانہ کر دتا تے گورگان دی ولایت میر محمد نوں دے کے ابوبکر قہستانی نوں اس دے ہمراہ کر دتا۔
409ھ1018-19/ء وچ سلطان محمود غزنوی نے ولایت قنوج نوں فتح کرنے دے ارادے توں فوج کشی کيتی۔ اوہ ست ہولناک دریاﺅں نوں عبور کرکے جدوں قنوج دی سرحد اُتے پہنچا‘تو اوتھے دے حاکم کورہ نای نے اطاعت قبول کرکے امان چاہی تے پیشکش بھیجی۔ سلطان اوتھے توں برن دے قلعہ اُتے پہنچیا تے اس قلعہ دا حاکم ہردت‘قلعہج اپنے عزیزاں تے اسيں قوم لوکاں دے سپرد کرکے خود کنارہ کش ہوئے گیا۔ اہلِ قلعہ مقابلے دی تاب نہ لائے۔ دس لکھ درہم کہ جنہاں دے دو لکھ پنجاہ ہزار روپے ہُندے نيں تے تیس ہاتھی پیش کرکے امان حاصل لرلی۔ فیر سلطان اوتھے توں مہاون اُتے دریائے جمنا دے کنارے پہنچیا۔ اس قلعہ دے حاکم کل چندر نے ارادہ کيتا کہ ہاتھی اُتے سوار ہوئے کے دریا دے پار جائے تے فرار ہوئے جائے۔ سلطان دے لشکریاں نے حملہ کر دتا۔ جدوں اس دے نزدیک پہنچے‘تو اس نے اپنے آپ نوں خنجر توں ہلاک کر ليا۔
زیستن چاں بکم خصم بود
مردن از زیستن بسنے بہتر
قلعہ ہوئے گیا۔ پچاسی ہاتھی تے بے مالِ غنیمت لشکرِ اسلام دے ہتھ آیا۔
اوتھے توں سلطانی شہر متورہ(متھرا) پہنچیا ایہ متورہ(متھرا)اک وڈا اے جس وچ وڈے وڈے بت خانے نيں اور(متھرا)کشن(کرشن)بن باسدیو کيتی جائے پیدائش اے۔ ہندو اسنوں خدا دا اوتار مندے نيں۔ مختصر ایہ کہ جدوں سلطان اس شہر وچ پہنچیا تاں کوئی شخص جنگ دے لئی نئيں نکلیا۔ سلطان دے لشکر نے سارے شہر نوں غارت کر دیا‘بت خاتاں نوں جلا دیا‘بہت کچھ مال تے دولت ہتھ آیا۔ اک سونے دے بُت نوں سلطان دے حکم توں توڑیا گیا‘اس دا وزن اٹھانوے ہزار تن مشقال پکا سونا سی تے اس وچوں یاقوت کجلی دا اک ٹکڑا نکلیا جس دا وزن چار سو پنجاہ مشقال تھا۔
کہندے نيں کہ چندرانے دے پاس(جو ہندوستان دے راجاﺅں وچوں اک راجا سی)اک ہاتھی سی جو نہایت قوی ہیکل تے مشہور تھا۔سلطان اسنوں زیادہ توں زیادہ قیمت وچ خریدنا چاہندا تھا‘مگر حاصل نہ ہويا۔ اتفاق توں قنوج توں واپسی دے وقت اوہ ہاتھی فیل بان دے بعیر رات وچ ہاتھیاں وچوں بھج کر سلطان دے خیمے دے نزدیک آ کھڑا ہوا‘سلطان اسنوں پاکر بہت خوش ہويا۔ اس دا نام”خداداد“ رکھ دتا۔ غزنی پہنچ کے قنوج دے مال غنیمت نوں شمار کيتا گیا‘تو دس لکھ درہم‘تین ہزار غلام تے تن سو پنجاہ ہاتھی سن ۔
روایت اے کہ جدوں سلطان محمود غزنوی نے سنیا کہ راجا نندا نے قنوج دے راجا نوں اس وجہ توں قتل کر دتا کہ اس نے سلطان محمود غزنوی دی اطاعت قبول کر لئی سی‘تو سلطان نے نندا دی بیخ کنی دا مصمم ارادہ کر ليا۔ تے 410ھ1019-20/ء وچ سلطان فیر ہندوستان دی طرف متوجہ ہويا جدوں دریائے جون(جمنا)پر پہنچیا۔ تاں نرو جے پال نوں سلطان دی فوج دے سامنے بھج چکيا تھا‘نندا دی اعانت تے مدد وچ فیر سلطان دے مقابلے اُتے آگیا تے لشکر آراستہ کيتا چونکہ وچکار گہرا دریا تھا‘لٰہذا سلطان دے حکم دے بغیر کوئی اس دریا دے پار نہ ہويا۔ اتفاقاً سلطان توں خاصہ دے سٹھ غلام اک دم دریا دے اس پار پہنچ گئے تے نرو جے پال دے سارے لشکر نوں منتشر کرکے شکست دے دی۔ نرو جے پال چند دا فراں دے ہمراہ بھج گیا۔ غلام سلطان دے سامنے نئيں آئے۔ بلکہ ا نہاں نے اس شہرکا قصد کيتا‘جو اس نواح وچ سی۔ شہر نوں خالی پاکر لُٹ مار شروع کر دتی تے بت خاناں نوں مہندم کر دتا۔
سلطان دوسرے دن ایہ خبر پاکر سوار ہويا تے کمین گاہاں نوں اچھی طرح دیکھیا۔ اس نے لشکر کے انخلاءکو دیکھ لیا تے اس دے مکرو فریب توں اطمینان ہوئے گیا‘تو تخت تے تاراج دا سلسلہ شروع کر دتا۔بے شمار مال تے دولت لشکرِ اسلام دے ہتھ آئی۔ اتفاق توں نندا دے لشکر کے پنج سو ايسے ہاتھی وچ ملے۔ بطور مالِ غنیمت انہاں نوں حاصل کيتا تے سلطان مظفر تے منصور غزنی واپس چلا گیا۔
اس زمانے وچ خبر ملی کہ قیرات تے نور دو درے نيں۔ جتھے دے رہنے والے سب کافر نيں تے انہاں دے ٹھکانے مستحکم نيں۔ سلطان نے فوجاں نوں حاضری دا حکم دتا تے لوہار‘بڑھئی تے سنگتراشاں دی اک وڈی جماعت لے کے اس علاقے نوں چل پيا۔ اس مقام دے نزدیک پہنچا‘تو پہلے قیرات دا ارادہ کيتا۔قیرات بہت سرد مقام اے۔ اوتھے میوہ بہت ہُندا اے ۔اس شہر دے لوک پوجا کيتا کردے سن ۔ اس علاقے دے حاکم نے اطاعت قبول لر لی تے مسلمان ہوئے گیا۔ اس علاقے دے تمام باشندے وی مسلمان ہوئے گئے۔
صاحب علی ابن آلت ارسلان نوں نور دی فتح دے لئی مقرر کيتا۔ اس نے اوتھے جا کے اس علاقے دی فتح کر ليا تے قلعہ بنوایا۔ علی بن قدر جوق نوں اس قلعہ دی کوتوالی اُتے مقر کيتا۔ اس علاقے وچ اسلام طوعا تے کرہاً پھیلیا۔
412ھ1021-22/ء وچ سلطان نے کشمیر دا ارادہ کرکے لوہ کوٹ دا محاصرہ کيتا۔ تقریباً اک ماہ تک اوتھے قیام کيتا۔ اس قلعہ دی بلندی تے استحکام دی وجہ توں اس اُتے فتح نہ پا سکا۔ اوتھے توں نکل کے لاہور تے باکرہ روانہ ہويا۔ لشکر انہاں پہاڑاں دی گھاٹیاں وچ تخت تے تاراج دی غرض توں منتشر ہوئے گیا۔ حد توں زیادہ مال غنیمت لشکر اسلام دے ہتھ لگا۔سلطان موسمِ بہار دے آغاز وچ مظفر تے منصور غزنی واپس آ گیا۔
413ھ1022-23/ء وچ سلطان نے فیر ولایتِ نندا دا ارادہ کيتا۔ گوالیار دے قلعہ اُتے پہنچا‘تو اس دا محاصرہ کے لیا جدوں چار دن گزر گئے‘تو اس قلعہ دے حاکم نے ایلچیاں نوں بھیجیا تے پینتیس ہاتھی پیشکش گزرانے تے امان چاہی۔ سلطان نے اس دی صلح کيتی درخواست منظور کر لئی تے قلعہ کالنجر دی جانب متوجہ ہويا۔ تے اس قلعہ دا محاصرہ کے لیا۔ اس محاصرے وچ اک مدت گزر گئی‘تو اس قلعہ دے حاکم نندا نے تن ہوئے ہاتھی پیشکش گزران کر پناہ چاہی۔ چونکہ انہاں نے انہاں ہاتھیاں نوں فیل باناں دے بغیر قلعہ توں باہر کڈ دتا سی۔ سلطان نے حکم دتا کہ ترک ہاتھیاں نوں پھڑ کر انہاں اُتے سوار ہوئے جاواں۔ اہل قلعہ نے ایہ مشاہدہ کرکے تعجب کيتا تے ترکاں توں عبرت حاصل کيتی۔
نندا نے ہندی بولی وچ سلطان دی مدح وچ اک شعر لکھ کے بھیجیا۔سلطان نے اس شعر نوں ہندوستان دے فصیحاءاور دوسرے شعراءکو جو اس دی ملازمت وچ سن ‘سنایا‘سب نے تعریف کی‘سلطان نے اس اُتے فخر کيتا تے پندرہ قلعےآں دی حکومت دا شاہی فرمان دوسرے تحائف دے ہمراہ(بدلے وچ )اس دے پاس بھیج دتا۔ نندا نے وی اس دے عوض بے انتہا مال تے جواہر سلطان دی خدمت وچ ارسال کیتے تے سلطان اوتھے توں فتح یاب ہوئے کے غزنی پہنچیا۔
414ھ1023-24/ء وچ سلطان نے اپنے لشکر دا جائزہ لیا۔ اس لشکر کے علاوہ جو اطراف ولایت وچ تھا‘چون ہزار سوار تے اک ہزار تن سو ہاتھی آئے۔
415ھ1024-25/ء وچ سلطان(محمود غزنوی )بگنج پہنچیا۔اس زمانے وچ علی تگین ماوراء النہر دے لوکاں اُتے ظلم کر رہیا سی۔ سلطان اسنوں دفع کرنے دے ارادے توں جیحاں توں گزریا۔ ماوراء النہر دے سردار استقبال دے لئی آئے۔ حتیٰ کہ یوسف قدر خاں بھی(جو تمام ترکستان دا بادشاہ سی) استقبال دے لئی آیا۔ محبّت تے دوستی دے طور اُتے بادشاہ نال ملاقات کيتی۔ سلطان اس دے آنے توں خوش ہويا۔ جشن منعقد کیتے گئے۔اک نے دوسرے نوں ہدتے تے تحفے پیش کیتے۔ سلطان نے ہندوستان دے تحفے قیمتی جواہر‘اور فیلانِ کوہ پیکر دتے۔ صلح تے رضا دے نال اک دوسرے توں رخصت ہوئے۔ علی تگین فرار ہوئے گیا۔ سلطان نے لوکاں نوں اس دے تعاقب وچ مقرر کيتا‘ایتھے تک کہ اسنوں گرفتار کر ليا۔ سلطان نے اسنوں قید کرکے ہندوستان دے قلعےآں وچوں کسی قلعہ وچ بھیج دتا تے (سلطان)اوتھے توں غز نی چلا گیا تے اس نے موسم سرما غزنی وچ گزاریا۔
اس نے اپنی عادت دے مطابق سومنات نوں فتح کرنے دے ارادہ توں فیر ہندوستان اُتے لشکر کشی کر دتی۔ سومنات سمندر دے کنارے اک وڈا شہر اے تے برہمناں دی عبادت گاہ اے تے اس بُت خانے وچ بوہت سارے سونے دے بت سن ۔ سب توں وڈے بت نوں منات کہندے سن ۔ کتاباں تواریخ وچ دیکھیا گیا اے کہ حضرت خاتم الانبیاﷺ دے ظہور دے زمانے وچ اس بت نوں خانہ کعبہ توں کڈ کے ایتھے لے آئے سن ‘لیکن برہمناں دی قدیم کتاباں توں ایہ معلوم ہُندا اے کہ ایسا نئيں اے۔ بلکہ کرشن دے زمانے سے(جس نوں چار ہزار سال دا عرصہ ہويا)یہ بت برہمناں دا معبُود اے۔
مختصر ایہ کہ جدوں سلطان شہر تہروالہ پتن پہنچیا۔ تاں اس نے شہر خالی دیکھیا۔ حکم دتا کہ غلہ لے لاں تے سومنات دا راستہ اختیار کرن۔ جدوں سومنات پہنچے تاں اوتھے دے رہنے والےآں نے قلعے دے دروازےآں نوں سلطان دے کشکریاں اُتے بند کر دتا۔ لڑائی تے کوشش دے بعد قلعہ فتح ہوئے گیا۔ غارت گری تے تاراجی عمل وچ آئی۔ بہت ساریاں مخلوق قتل تے گرفتار ہوئی۔ بت خاناں نوں منہدم کرکے نیست تے نابود کر دتا۔
سلطان نے اوتھے توں واپسی دا علم اٹھایا چونکہ ہندوستان دے راجاﺅں وچوں اک وڈا راجا پرم دیو ناں راستے وچ سی تے اس وقت دے لحاظ توں اس نال جنگ کرنا مناسب نہ سی‘اس لئی سندھ دے راستے توں ملتان دا ارادہ کيتا۔ اس راستے وچ بعض تھاںواں اُتے پانی دی کم یابی تے بعض جگہ اُتے چارے دی نایابی توں لشکریاں نوں بہت تکلیف پہنچی تے وڈی مصیبت تے پریشانی دے نال اوہ 417ھ1026/ء وچ غزنی پہنچیا۔
اسی زمانے وچ قادر باللہ نے سلطان نوں خط لکھیا تے خراسان ‘ہندوستان ‘نیمروز تے خوارزم دے جھنڈے بھیجے۔ سلطان‘اس دے بیٹےآں تے بھائیاں دے لئی اس خط وچ خطاب لکھے۔سلطان محمود غزنوی نوں کہف الدولہ والا سلام‘امیر مسعود نوں مشہاب الدولہ تے جمال الملت‘امیر محمد نوں جلال الدولہ تے جمال الملت تے امیر یوسف نوں عضدالدولہ تے موید الملت خطاب لکھے تے انہاں وچوں تاں جس نوں اپنا ولی عہد کريں گا۔ اسيں وی اسنوں قبول کرن گے تے ایہ خط سلطان نوں بلخ وچ ملا۔
اس سال سلطان‘جتانی(جاٹاں)کو سزا دینے دے ارادے توں کہ(جنہاں نے سومنات توں واپسی دے وقت سلطانی لشکرکے نال بے ادبیکيتی سی تے مختلف قسم دی تکالیف پنہجائی سیںِ۔)اک لشکر عظیم دے نال ملتان دی جانب روانہ ہويا تے جدوں اوہ ملتان پہنچیا تاں حکم دتا کہ اک ہزار چار سو کشتیاں بنائی جاواں تے ہر کشتی اُتے لوہے دے تن نہایت قوی تے مضبوط سنگ لگیا دتے جاواں۔اک کشتی دے سامنے دے رخ اُتے تے بقیہ دونے پہلوﺅں اُتے چنانچہ جو کچھ وی انہاں سینگاں دے مقابلے اُتے آندا ٹُٹ پھوٹ جاندا تے ناپید ہوئے جاندا۔ انہاں تمام کشتیاں نوں دریائے جیحاں (سندھ ) وچ ڈلوا دتا۔ تے ہر کشتی وچ ویہہ آدمی تیرو کمان تے نفت دی شیشیاں دے نال بٹھا دتے تے جاٹاں دے استحصال دی تیاری کيتی۔ جاٹ خبر دار ہوئے گئے تے انہاں نے اپنے اہل تے عیال نوں سندھ دے جزیراں وچ بھیج دتا۔ خود مقابلے دے لئی تنہا بیٹھ گئے تے چار ہزار کشتیاں اور(دوسری روایت دے مطابق اٹھ ہزار کشتیاں) دریا وچ پائی گئياں۔ ہر کشتی وچ اک مسلح جماعت سی۔ جدوں طرفین دا مقابلہ ہوا‘تو سخت جنگ ہوئی۔ جاٹوںکی جو کشتی سلطان دے آدمیاں دی کشتی دے پاس آتی‘کشتی دے سنگ توں لگتی تے ٹُٹ جاندی۔ ایتھے تک کہ سارے جاٹ ڈُب گئے تے جو باقی رہ گئے تلواراں توں قتل ہوئے۔سلطان دا لشکر انہاں دے اہل تے عیال دے پاس پہنچیا تے سب نوں قید کر ليا سلطان کامیاب تے فتح یاب ہوکے غزنی واپس چلا گیا۔
418ھ1027/ء وچ سلطان محمود غزنوی نے امیر طوس ابوالحرب ارسلان نوں باوردا وچ نامزد کيتا۔تاکہ اوہ جائے تے ترکماناں نوں ختم کر دے۔ امیر طوس نے زبردست لڑائیاں دے بعد سلطان نوں لکھیا کہ انہاں دے فساد دا تدارک نئيں ہوئے سکتا‘ تاوقتیکہ سلطان بذات خود ایتھے آکے جنگ نہ کرے۔ سلطان خود اوتھے پہنچیا تے ترکماناں نوں ختم کر دتا تے فیر اوتھے توں رے گیا تے رے دے خزانے دفینے‘(جو اوتھے دے حکام نے برساں توں جمع کر رکھے سن ‘)بغیر کسی وقت دے سلطان دے ہتھ آئے۔ اوتھے باطل مذہب تے قرامطہ بہت سن (جن اُتے ایہ الزام)ثابت ہوئے گیا اوہ قتل کرا دیے۔ رے دی ولایت نوں اصفہان مسعود دے سپرد کيتا تے خود غزنی واپس چلا گیا۔
کچھ عرصے دے بعد سلطان دق دے مرض وچ مبتلا ہوئے گیا۔ روزانہ ایہ مرض بڑھدا گیا۔ لیکن سلطان بظاہر اپنے آپ دوسرےآں دی نظراں وچ صحت مند ظاہر کردا سی۔ ايسے حالت وچ اوہ بلخ پہنچیا۔ جدوں موسم بہار آیا تاں غزنی چلا آیا مرض زیادہ ودھ گیا تے غزنی وچ جمعرات دے روز 23ربیع الاوّل421ھ نوں ايسے مرض وچ سلطان محمود غزنوی دا انتقال ہوئے گیا۔اس دی مدتِ سلطنت پینتیس سال ہوئی۔
کہندے نيں کہ سکراتِ موت دے وقت سلطان نے حکم دتا کہ اس دے خزانے تے قیمتی مال اسنوں دکھائے جاواں۔ اسنوں انہاں خزانےآں دے چھڈنے دا بہت صدمہ سی۔ آہاں بھردا سی۔ اس نے انہاں وچوں اک کوڑی وی کسی نوں نئيں دی۔ بارہ مرتبہ اس نے ہندوستان جا کے جہاد کيتا۔
رومیلا تھاپر دا تجزیہ
[سودھو]سومنات دا مندر تے سلطان محمود غزنوی
[سودھو]”رومیلا تھاپر برصغیر دی معروف مورخ تے کولمبیا یونیورسٹی نیویارک دی پروفیسر نيں۔ 1931ء وچ پیدا ہونے والی رومیلا نے ڈاکٹریٹ دی ڈگری 1959ء وچ لندن یونیورسٹی توں حاصل کيتی جس دے بعد انہاں نے جواہر لعل نہرو یونیورسٹی وچ قدیم ہندوستان دی تریخ دی پروفیسر دے طور اُتے اپنی خدمات سر انجام دتیاں۔ بعد وچ اوہ لندن چلی گئياں۔ اپریل 2003ء وچ انہاں نوں ساﺅتھ لائبریری آف کانگرس دی میٹنگ دی صدارت دا اعزاز حاصل ہويا جس اُتے بھارت وچ بہت زیادہ شور شرابہ ہويا۔ ایہی۔ وجہ اے کہ جدوں جنوری 2005ء وچ رومیلا تھاپر نوں بھارتی حکومت کیتی جانب توں پدما بھوشان ایوارڈ دتا گیا تاں انہاں نے اسنوں قبول کرنے توں انکار کر دتا۔ بھارتی صدر عبدالکم دے ناں خط وچ انہاں نے لکھیا کہ جدوں بھارتی حکومت نے کئی ماہ پہلے انہاں نوں اپنا ناں ایوارڈز ملنے والےآں دی لسٹ وچ دیکھ کے حیرانگی ہوئی اے۔ اوہ اس توں پہلے 1992ء وچ وی اس ایوارڈ نوں رد کر چکيتیاں نيں۔ان دا کہنا اے کہ اوہ صرف پروفیشنل تے تعلیمی ادارےآں توں ایوارڈ وصول کرنا پسند کردیاں نيں تے کسی ریاست دی جانب نال ملن والے ایوارڈ قبول نئيں کردیاں۔ان دے حقیقت پسندانہ خیالات دی وجہ توں بھارتی متعصب میڈیا انہاں نوں پسندیدگی دی نگاہ توں دیکھدا۔ قارئین دی دلچسپی دے لئی رومیلا تھاپر دے مشہور تحقیقاتی مقالے”سلطان محمود غزنوی تے سومنات دا مندر“کا حوالہ پیش اے “
محمود غزنوی دا 1026ء وچ سومنات دے مندر اُتے حملہ ہندو مسلم دا باعث نئيں بنا بلکہ درحقیقت پنج مختلف تجزیاں توں حیران کن انکشافات سامنے آندے نيں۔
محمود غزنوی دے سومنات دے مندر اُتے حملے تے بتاں نوں تباہ کرنا پچھلے دوسو سالاں وچ ہندوستان دی تریخ دا اہم واقعہ اے۔ کچھ مصنفاں دے بقول ایہ کئی ہزار سالاں توں ہندو مسلم چپقلش دا نتیجہ سی۔ اگرچہ واقعات دا باریک بینی توں تجزیہ کرنے توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ غلط فہمی ہندو مسلم تعلقات دا صحیح طرح مطالعہ نہ کرنے دے نتیجے وچ پیدا ہوئی۔
1026ء وچ سلطان محمود غزنوی نے سومنات دے مندر اُتے حملہ کرکے بتاں نوں تباہ کر دتا۔ اس حوالے توں مختلف ذرائع سامنے آندے نيں‘البتہ کچھ جگہ اُتے ایہ آراءاک دوسرے دے متضاد نيں۔ کوئی وی واقعہ صدیاں دے فاصلے توں ہُندا ہويا اسيں تک پہنچکيا اے ‘جس دی وجہ توں اس دا بدل جانا اک یقینی امر اے۔ اک مو¾رخ دے طور اُتے سانوں صرف واقعہ نوں دیکھنا چاہیدا تے اج اوہ کس طرح دا لگ رہیا اے ‘اس دے لئی صدیاں دے تاریخی واقعات نوں مدنظر رکھنا چاہیدا۔
وچ آپ دے سامنے پنج مختلف تجزیاں دے واقعات رکھنا چاہواں گا جنہاں نے محمود غزنوی دے سومنات دے مندر اُتے حملے دی تفصیلات بیان کيتیاں نيں۔ انہاں وچ ترکی ایران تاریخ‘ جینا دی تعلیمات‘سومنات نال ملن والی سنسکرت تعلیمات‘برطانوی ہاو¾س آف کامن وچ ہونے والا بحث مباحثہ تے واقعے دے متعلّق پایا جانے والا عام تاثر۔
ان دے بیانات توں پہلے ہی سومنات دا پس منظر بیان کرنا چاہاں گی۔ مہا بھارت وچ اسنوں پرابھاس دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے اگرچہ بعد وچ کوئی نواں مندر نئيں بنایا گیا لیکن ایہ عبادت دی جگہ سی۔ جس طرح برصغیر دے مختلف حصےآں وچ ایہ چیز عام سی‘اوتھے بدھ مت‘جین‘شیوا تے مسلماناں دی آبادی سی۔ نويں تے دسويں صدی وچ شیوا مندر‘سومنات مندر دے ناں توں مشہور سی۔ چانکیہ تے سولنکی 11واں تے 13واں صدی وچ گجرات وچ حکومت کر رہے سن ۔ کٹھیاوار وچ کم طاقتور حکمران سن ‘جو چانکیہ دے مطیع تے فرمانبردار سن ۔
سوراشٹر زرعی کحاظ توں زرخیز زمین سی البتہ اس دی خوشحالی دا راز تجارت وی سی۔ سومنات دے نال موجود بندرگاہ گجرات دی تن وڈی بندگاہاں وچوں اک سی۔ انہاں دناں مغربی بھارت تجارتی لحاظ توں بہت امیر سی کیونجے اس دی بندرگاہاں عرب تے ایران توں ملدیاں سن۔ ایہ تجارتی روابط کئی صدیاں اُتے محیط نيں۔
عرب دے سندھ اُتے حملے انہاں دے تجارتی روابط توں کم اہم رہے۔ عرب تاجراں نے مغربی ساحل دے نال قیام کيتا تے مقامی لوکاں توں شادیاں وی کيتياں۔ کچھ عرباں نے مقامی لوکاں دی ملازمت وی اختیار کيتی۔ ایہ عرب تاجر ہرمز تے غزنی وچ مقیم سن ‘(جو 11واں صدی دے بعد وی بہت خوشحال سن ۔)تجارت دا دارومدار مغربی ایشیا توں گھوڑےآں دی درآمد تے کچھ حد تک شراب‘لوہا تے ٹیکسٹائل دی آمد اُتے مشتمل سی البتہ سب توں بہترین تجارت گھوڑےآں دی سی۔ انہاں توں حاصل ہونے والی آمدن دا معقول حصّہ مندراں اُتے وی خرچ کيتا جاندا سی۔ تجارت دے علاوہ سومنات دے لوکاں دی آمدن دا اہم ذریعہ باہر توں آئے ہوئے لوکاں اُتے ٹیکس عائد کرنا سی۔ ایہ ملتان دی طرح آمدن دا مقام ذریعہ تھا۔
تاریخی حوالےآں توں ایہ وی پتہ لگدا اے کہ مقامی راجے آنے والے زائزین دے قافلاں اُتے حملے کردے سن تے انہاں دی دولت پرت لیندے سن ۔ اس دے علاوہ ساحل دے نال کئی لٹیرے گشت کردے سن ‘جنہاں نوں بیروج کہیا جاندا سی۔ انہاں تمام گلاں دے باوجود ایتھے تجارت پھلدی پھولدی رہی۔ گجرات وچ ہندو مہاراجے اسیر ترین لوک سن تے اوہ ہندو مندراں دے لئی بہت زیادہ امداد دیندے سن ۔ محمود غزنوی دے 1026ء وچ سومنات دے مندر اُتے حملے توں سو سال پہلے اوتھے اک پتھر رکھیا گیا سی۔ ایہ گل تمام تاجراں دے لئی بہت زیادہ دلچسپی دا باعث سی۔ البیرونی دا کہنا اے کہ ملتان دے اک ماہر ریاضیات نے مختلف حساب کتاب دے بعد سومنات دے مندر اُتے حملے دے وقت دا تعیّن کيتا اے ‘جو1025ءسے 1026ءبندا اے۔ ایہی وجہ اے کہ جملے دا مقامی ذرائع توں پتہ چلدا اے۔
مشرقی اسلامی دنیا نال تعلق رکھنے والے اک مشہور شاعر فرخ سیستانی نے محمود غزنوی دے بت نوں توڑنے دی کہانی نوں نہایت دلچسپ پیرائے وچ بیان کيتا اے کیونجے اوہ اس سفر وچ محمود غزنوی دے ہمراہ سن ۔ اوہ لفظ سومنت نوں سومنات لکھدا اے تے کہندا اے کہ ایہ قرآن وچ بیان کيتے گئے کعبہ وچ رکھے جانے والے تن بتاں لات‘عزیٰ تے منات دا حصّہ سی۔ کہیا جاندا اے کہ آنحضرتﷺ نے عزیٰ تے لات نوں توڑ دتا سی لیکن منات نوں لوک گجرات لے جانے وچ کامیاب ہوئے گئے سن ‘جتھے اس دی عبادت شروع ہوئے گئی سی۔ چونکہ منات کالے رنگ دا بت سی اس لئی سومنات دے رہنے والے لوکاں نے اوتھے موجود بُت نوں وی سومنات دا ناں دیدتا۔ اس سوچ نوں ترکی ایرانی مکتبہءفکر کے لوکاں نے تسلیم کيتا اے لیکن دوسرے اس اُتے اپنے تحفظات دا اظہار کردے نيں۔ بہرحال اس کہانی دی اہمیّت اپنی جگہ موجود اے کیونجے بت نوں توڑنے دی خواہش نہ صرف محمود غزنوی دی اپنی سی بلکہ اوہ حضورﷺ دے احکامات دی وی تعمیل کرنا چاہندے سن ۔ انہاں نے تے وی کئی مندراں اُتے دھاوا بولا تے اوتھے موجود بتاں نوں توڑیا لیکن سومنات دا مندر اپنی اہمیّت تے شکل دی وجہ توں خصوصی اہمیّت تے شکل دی وجہ توں خصوصی اہمیّت اختیار کر گیا۔ انہاں دا تعلّق مسلماناں دے سنی فرقے توں سی اس لئی انہاں نے اسماعیلیاں نے حملہ کيتا‘جس دے بعد 11واں صدی وچ محمود غزنوی نے انہاں اُتے حملہ کيتا تے انہاں دی مسجد بند کروا دی۔ انہاں نے ایہ کم اسلام نوں اک نواں زاویہ دینے دی کوشش کيتی جا رہی سی۔
کہیا جاندا اے کہ محمود غزنوی نے ملتان تے منصورہ اُتے حملہ کرکے 50ہزار کفار دے نال نال 50ہزار منکراں نوں وی موت دے گھاٹ اتار سی۔ سومنات دے مندر دا اک ہور پہلو ایہ وی سی کہ اوہ اس طرح بھارت دی سندھ تے گجرات دے راستے گھوڑےآں دی تجارت دا ناطقہ بند کرنا چاہندا تھا۔اس توں اوتھے عرباں دی اجارہ داری ہوئے جانی سی۔ انہاں دناں افغانستان دے نال مغربی بھارت دے گھوڑےآں دی تجارت دا بہت زیادہ چرچا سی کیونجے ایہ ریاست غزنی دی دولت دا اک اہم ذریعہ تھا۔
جداں جداں وقت گزردا گیا اس واقعے دے متعلّق تضادات بڑھدے چلے گئے۔ ایہی وجہ اے کہ ایہ تصور بگڑدا چلا گیا۔ اس حوالے توں ایہ شک پایا جاندا اے کہ اوہ خاتاں منات سی یا مرد شیوا۔ اگرچہ زیادہ تر لوک اسنوں منات سمجھدے نيں۔ شاید اس دی اک وجہ ایہ ہوکہ منات مسلماناں دے جذبات دے نیڑے ترہے۔ مختلف کہانیاں نيں کہ سلطان محمود غزنوی نے اس بت دی ناک اڑا دتی تے اس دے پیٹ وچوں سونے تراش لئے۔ایہی وجہ اے کہ اک مشہور ترکی مو¾رخ نے اس اُتے حملے کے سونے دی کان قرار دتا۔ اک روایت اے کہ اس وچ ویہہ آدمیاں دے برابر سوبا موجود سی۔ اک سونے دی چین نے دو سو افراد نوں گھیرا ہويا سی۔ مندر دی تریخ 3000سال پرانی دسی جاندی اے۔ اس لئی کہ لوکاں نوں سومنات دے اس قدر قیمتی مندر بن جانے اُتے زیادہ حیرانی نئيں ہونی چاہیدا۔ 14واں صدی وچ یارانی تے اسلامی دیاں لکھتاں اس واقعہ دی ہور تفصلات اُتے بحث کردیاں نيں۔ ایہ دونوںشاعر سن تے انہاں وچ سے سلطان دہلی توں منسلک سی جدوں کہ دوسرا دکن دے بادشاہ دے دربار نال تعلق رکھدے سن ۔ دونوںنے محمود غزنوی نوں مسلماناں دے عظیم ہیرو دے طور اُتے پیش کيتا اے۔
دونے شاعر محمود غزنوی نوں مسلماناں دا ہیرو دسدے نيں۔ بارانی کہندے نيں کہ انہاں دیاں تحریراں دا مقصد مسلمان حکمراناں نوں اسلام دے بنیادی حقوق تے فرائض توں آگاہ کرنا اے۔ انہاں دے مطابق مذہب تے بادشاہت جڑواں نيں اس لئی حکمران نوں چاہیدا کہ اوہ بادشاہت دے اسلامی قوانین توں آگاہی حاصل کرے کیونجے اسنوں زمین اُتے اللہ تعالٰی دا نائب بنایا گیا اے۔ سلطان نوں اسلام تے شریعہ دی حفاظت کرنی چاہیدا تے اسلامی سبھیاچار تے اقدار دا تقدس کرنا چاہیدا۔سلطان محمود غزنوی اس لحاظ توں اک بہترین حکمران سن کہ انہاں وچ ایہ دونے خاصیات موجود سن۔
آسامی نے ہندوستان مسلمان حکمراناں اُتے اک مشہور نظم گائی اے جو فارسی بادشاہاں اُتے فردوسی دی جانب توں لکھی جانے والی نظم توں ملدی جلدی اے۔ اس دا کہنا اے کہ بادشاہے عطیہءخداوندی اے جو اوہ اپنے بندےآں نوں عطا کردا اے جس نوں اس نے اسلام توں پہلے فارس دے بادشاہاں تے ہندوستان دے شہنشاہاں نوں عطا کيتا تے ہندوستان وچ محمود غزنوی توں مسلماناں دی حکمرانی دے لئی ایہ کم کيتا۔ دلچسپ گل ایہ اے کہ جو عرب محمود غزنوی دے حصّے وچ آئی۔ انہاں دونے شاعراں دی آراءتاریخی حوالےآں توں اہم نيں تے اس دے تاریخی حقائق نوں جاننے دے لئی ہور تحقیق دی ضرورت اے۔
محمود غزنوی دا کروار وی تبدیل ہويا اے۔ شروع وچ اک حملہ آور توں اوہ برصغیر وچ مسلماناں دی حکومت دے بانیاں وچ شمار ہونے لگے۔ اگرچہ دوسرا حصّہ ضروری نئيں کہ درست وی ہوئے۔ درحقیقت اس دا مقصد بھارت وچ سلطان دے کردار نوں اک لازوال عظمت دینا سی۔ اس توں پہلے تحقیق توں معلوم ہُندا اے کہ اس وقت مسلمان حکمراناں دے اندر شک دا پہلو موجود سی۔ مسلمان حکمران نہ صرف غیر مسل وچ تے اقلیتاں اُتے حکومت کر رہے سن بلکہ بہت وڈی تعداد وچ نوزائیدہ مسلمان وی برصغیرکے طول تے عرض وچ پھیلے ہوئے سن ‘جو کئی ایسی سرگرمیاں وچ مصروف سن جنہاں دا براہ راست اسلام توں کوئی تعلق نہ تھا۔ایہی وجہ اے کہ مسلم حکمراناں نوں دوہری محنت کرنا پئی تے خطے وچ انقلاب لیانے دے لئی بہت زیادہ جدوجہد کرنی پئی۔ کیہ اسيں اس توں ایہ نتیجہ اخذ کر سکدے نيں کہ محمود غزنوی دا سومنات دے مندر اُتے حملہ تے علاقے وچ لوکاں دے خلاف سخت پالیسی اپنانا ایجنڈے دا حصہ بننا جس دے تحت اوہ ایتھے دے لوکاں دی سوچ تے اقدار نوں تبدیل کرنا چاہندا تھا۔
اس لیلئے اسيں جینا نال ملن والی معلومات دا جائزہ لیندے نيں۔ گیارہويں صدی وچ مالوہ، دھانا پلا دربار نال تعلق رکھنے والے اک جینا شاعر نے محمود غزنوی دے گجرات اُتے حملےآں دی تفصیل بیان کيتی اے جس وچ سومنات دے مندر اُتے ہونے والا حملہ وی شامل اے۔ اوہ کہندے نيں کہ محمود غزنوی نے جینا دے مننے والےآں دی تعلیمات نوں رد نئيں کيتا‘جن دے مطابق سپ نوں لوک گرو مندے سن تے ستارےآں دے ذریعے سورج دی روشنی نوں مدھم کردے سن ۔ ایہی وجہ اے شیوا دے مقابلے اُتے جینا دی تعلیمات زیادہ مقبول ہوئے گئياں۔
12 ويں صدی دے شروع وچ جینا نال ملن والی اک ہور دستاویز توں پتہ چلدا اے کہ چالکیہ بادشاہ راکشا ساس، دیتیاس تے اسوراس دے ہتھوں بہت زیادہ پریشان سی کیونجے اوہ مندراں نوں تباہ کر رہے سن ۔ رشی تے برہمناں دے خلاف مہم چلانے وچ مصروف سن ۔ کچھ دے خیال وچ اس وچ ترک وی شامل سن ‘لیکن زیادہ کردار مقامی راجاﺅں دا سی۔ بادشاہ دے متعلق مشہور اے کہ انہاں نے سومنات دے گرد طواف دا سلسلہ شروع کيتا تاں اسنوں محسوس ہويا کہ مندر بہت پرانا تے شکستہ ہوئے چکيا اے۔ اس نے اس موقع اُتے کہیا کہ ایہ گل قابل افسوس اے کہ مقامی راج آنے والے زائرین نوں لوٹتے نيں لیکن اس دے باوجود انہاں نے سومنات دے مندر نوں بہتر کرنے دے لئی کچھ نئيں کيتا۔ اس بادشاہ نے کمبے وچ اک مسجد وی تعمیر کروائی سی‘جو گجرات دے چانیہ تے مالوہ دے پرامراس دے درمیان جنگ دے نتیجے وچ شہید ہوئے گئی سی، لیکن یامارہ بادشاہ نے جینا دے نال چانکیہ دی جانبسے تعمیر کيتے جانے والے دوسرے پرانے مندراں نوں مسمار دے دتا۔ ایسا محسوس ہُندا اے کہ جدوں وی مندر اقتدار دا منبع بننے لگے تاں ایہ حملےآں دی زد وچ آگئے‘قطع نظر اس گل دے کہ مذہبی معاملات وچ انہاں دا کیہ کردار رہیا۔
جینا دی کچھ تعلیمات سومنات دے نال اپنے تعلق دا اظہار کردیاں نيں۔ ساڈا چندرا دے وزیر نے بادشاہ نوں مجبور کيتا کہ اوہ مندر توں لکڑی دے تختاں نوں پتھراں توں تبدیل کرا دے۔ اگرچہ مندر بہت شکستہ ہوئے چکيا سی لیکن مکمل طور اُتے تباہ نئيں ہويا سی۔ جدوں مندر دی دوبارہ تعمیر شروع کيتی گئی تاں کماریا پالیا تے ہما چندرا نے اس دی تعمیر وچ حصّہ لیا۔ ہما چندرا دی خواہش سی کہ اوہ بادشاہ نوں جینا اچاریہ دے روحانی اختیارات توں روشناس کرواواں۔ کماریا پالیا اس معجزے توں اس قدر متاثر ہويا کہ اس نے جینا مذہب اختیار کر ليا۔ محمود غزنوی توں دو صدیاں پہلے وی کئی حملہ آوراں نے انہاں جگہاں اُتے حملہ کيتا لیکن سومنات دے مندر اُتے حملہ تے اسنوں تباہ کرنا اک ایسا امتیاز اے جو صرف محمود غزنوی دے حصّے وچ آیا۔
کچھ تاجراں دی جانب توں وی محمودغزنوی دے حملے دی تفصیلات سامنے آندیاں نيں۔ اک تاجر جوادی(جو بہت جلد بہت امیر ہوئے گیا تے اس نے تجارت وچ بہت ناں پیدا کيتا،)نے وی محمود غزنوی دے حملے نوں بہت اہم قرار دتا اے۔ اس تمام حقائق دے باوجود ایہ جاننا بہت مشکل اے کہ کیہ محمود غزنوی دے حملےآں دا مقصد شیوا دی اجارہ داری تے اقتدار دا خاتمہ سی یا فیر اوہ مال تے دولت توں بھرپور مندر نوں مسمار کرنا چاہندے سن ؟ مقامی راجاﺅں دی جانب توں پرتن دے واقعات دا تمام تحقیقات وچ تسلسل توں ذکر آیا اے۔ کماریا پالیا نے جو مندر دی تزئین تے آرائش اُتے بہت زیادہ رقم خرچ دی تاں کيتا اس دا مقصد اپنی اجارہ داری نوں لازوال کرنا تھا؟کیا محمود غزنوی نے اس لئی مندر نوں مسمار کيتا تاکہ علاقے وچ کماریا پالیا دی بجائے انہاں دی بادشاہت ہو؟
1264ء وچ اک تاجر دی نے عربی تے سنسکرت بولی استعمال کردے ہوئے علاقے وچ مسجد دی تعمیر دے احوال انہاں لفظاں وچ بیان کيتا اے۔ کہ خوجہ ابراہیم دے صاحبزادے خوجہ نورالدین فیروز اک منے ہوئے تاجر سن ۔ جداں کہ انہاں دے ناں دے پہلے حصّے خوجہ/خواجہ توں وی ظاہر ہُندا اے۔ انہاں نے سومنات دے نیڑے اک جگہ مہاجان پالی وچ اک مسجد تعمیر کروائی جو دھرم مستانہ کہلاندی سی۔ اس دے لئی جگہ مقامی راجہ سری چاوا توں حاصل کيتی گئی سی‘جو نانا سمہا دے بیٹے سن ۔ اس دے علاوہ کٹھیاوار،مالد یوہ، چانکیہ وگلیہ تے ارجنیدوا دے بادشاہ نوں وی اس دے متعلق علم سی۔ زمین دے لئی جگہ دی منظوری دو مقامی ادارےآں پنچاکلا تے جماتھا توں لی گئی سی۔ پنچاکلا اک مضبوط مقامی کمیٹی سی‘جس وچ کئی صوفی، افسران، تاجر تے مقامی معزز لوک شامل سن ۔اس دا چیئرمین پروہیندا سومنات دے مندر دے رکھوالےآں وچوں سی۔ کچھ شہادتاں توں معلوم ہُندا اے کہ پروہیندا نے براہسپاندی توں جگہ لئی۔ اس جگہ دے حاصل کرنے والے عینی شاہدین دسدے نيں کہ اوہ کوئی بہت وڈا آدمی سی۔ انہاں وچ ٹھاکر، رانہاں دے، راجا تے تاجر شامل سن جنہاں دا تعلق مہاجان پالی توں سی۔ انہاں وچوں کچھ لوک سومنات دی حکومت تے مندر دی حفاظت اُتے وی معمور سن ۔
اس معاہدے وچ شامل دوسری کمیٹیاں وچ جماعت شامل سی‘جو بحری جہاز دے مالکان، ملاحاں تے مذہبی استاداں اُتے مشتمل ہُندی سی۔ اس دے علاوہ انہاں وچ گھوڑےآں دی حفاظت‘دیکھ بھال کرنے والے لوک تے تیل بدلی کرنے والے کارکن وی شامل ہُندے سن ۔انہاں وچوں اکثریت دا ناں اپنے علاقے یا ذات دے حوالے توں پہچانا جاندا سی۔ کہ ایہ سب سلمان ہوئے گئے سن، چونکہ جماتھا نے مندر دی تعمیر دے لئی مختص رقم دا بندوبست کرنا سی اسلئی انہاں نے سب لوکاں دی ذات پات دا تفصیلی جائزہ لیا۔ سومنات تے پٹنا دے مندراں توں متصل جائیداد توں وی اک معقول آمدنی متوقع ہوئی جدوں کہ اک تیل دی مل تے دو دکاناں دی آمدن وی مسجد دے لئی مختص کر دتی گئی۔ دکاناں تے تیل دی مل مقامی لوکاں توں خریدتی گئی سن۔
اس توں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ مسجد دے لئی جگہ کسی فاتح دی بجائے تاجر نے خریدی تے اس دے لئی وی قانونی چارہ جوئی دے تمام تقاضے پورے کيتے گئے‘کیونجے علاقے دے تمام اشرفیہ تے معزز لوک اس وچ شریک سن ۔ ایہی وجہ اے کہ مسجد دا سومنات دے مندر دے نال متصل علاقےآں نال رابطہ موجود سی۔ اس توں کئی سوالات جنم لیندے نيں۔ کيتا محمود غزنوی دے حملےآں دے 200 سال بعد مقامی لوکاں نے حملہ آوراں نوں اس معاہدے دے بارے وچ یاد نئيں کروایا؟کیہ انہاں دی یادداشت بہت محدود سی یا فیر انہاں دے لئی اوہ چیزاں غیر اہم سن؟
کیا مقامی لوک عرب تے مغربی ایشیائی تاجراں دے درمیان فرق روا رکھدے سن کیونجے عرباں نوں ترک تے جنوبی ایشیائی لوکاں نوں تاجیکا کہیا جاندا تھا؟یا فیر اوّل الذکران دے درمیان زیادہ مقبول سن تے مو¾خرالذکر کيتی اہمیّت نسبتاً کم سی؟ اک گل تاں طے اے کہ اوہ اج کل دے مسلماناں دی طرح سب دے سب مسلمان سن ۔ ہرمز گھوڑےآں ی تجارت دے حوالے توں مشہور سی۔ اسلئی نورالدین دے بیانات اہمیّت دے حامل نيں۔ کيتا تجارتی منافع نے تمام چیزاں نوں پس پشت ڈال دتا؟ کيتا مندر تے اس دے منتظمین وی گھوڑےآں دی تجارت وچ شامل سن او ر خاصا منافع کما رہے سن، اگرچہ (اوتھے جماعتاں مسلمان سن)اور محمود غزنوی دی طرح سب مسلمان سن ۔
15واں صدی وچ اکثر گجرات دے لوک ترک دے خلاف جنگ دے متعلّق گل کردے پائے جاندے نيں۔ سومنات نال ملن والی اک ہور تحریر جو اگرچہ سنسکرت وچ اے لیکن اس دا آغاز بسم للہ الرحمٰن الرحیم توں ہُندا اے۔ ایہ دہرہ یا بوہرہ دے خاندان دی تفصیل وی بیان کردا اے۔ سانوں معلوم اے کہ بوہرہ بنیادی طور اُتے عرب سن ۔ ایہ وی دسیا گیا اے کہ سومنات شہر اُتے ترسکاس نے حملہ کيتا سی تے وہرہ فرید جو بوہرہ محمد دے صاحبزادے سن، نے شہر دے دفاع دی ذمہ داری سنھبالی تے مقامی راجہ بسرا ہمادیوا دی جگہ سنھبالی۔
حالات تے واقعات دا تفصیلی معائنہ کرنے دے بعد معلوم ہُندا اے کہ سومنات دے مندر اُتے حملے دی کوئی آسان وجوہات تلاش کرنا ممکن نئيں لیکن فیر کيتا وجہ اے کہ اج اسيں محمود غزنوی دے حملے نوں ہندو مسلم دشمنی توں تعبیر کردے نيں جو اج تک چلی آ رہی اے ؟کے ایم منشی دا کہنا اے ”محمود غزنوی دی جانب توں انہاں دے مندر نوں تباہ کرنے دا واقعہ اک ہزار سالاں تک ہندو نسل دی فطرت وچ رچ بس گیا اے۔ ہن اوہ اس قوم دے لئی نہ بھولنے والی تباہی بن چکيا اے ۔“
دلچسپ گل ایہ اے کہ محمود غزنوی دے سومنات اُتے حملے نوں 1843ء وچ لندن وچ ہاو¾س آف کامن وچ وی زیر بحث لیایا گیا سی جنہاں وچ سومنات دے مندر دے دو دروازےآں دا ذکر آیا اے۔ لارڈ ایلن برگ نے دروازےآں دی واپسی دے لئی مشہور قراردار منظور دی جس وچ افغانستان وچ برطانوی فوج نوں حکم دتا گیا سی کہ اوہ محمود غزنوی دے مزار توں دروازے اتار کر واپس بھارت لاواں۔ انہاں دے متعلق خیالات سی کہ اوہ سومنات دے مندر توں پرت کر لے جائے گئے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں دروازےآں دی واپسی دا مقصد برطانیہ دا افغانستان اُتے تسلط ظاہر کرنا سی اگرچہ اوہ افغانستان وچ اس قدر طاقتور نئيں سن تے انہاں نوں انگریز افغان جنگ وچ بری طرح شکست دا سامنا کرنا پيا سی کیونجے افغانی قوم ہندوستان ی قوم دی طرح مذہب تے فرقےآں وچ منقسم نئيں سی بلکہ انہاں نے مشترکہ طور اُتے مسلح جدوجہد کرکے انگریزاں دے دانت کھٹے کر دتے۔
بھارتی ہندو وی ایہ دسنیا چاہندے سن کہ اوہ انگریزاں دے خیر خواہ نيں تے اس طرح انگریزیاں نے انہاں دے جذگل کيتی کمیل کیتی۔اس قرار داد نے ہاو¾س آف کامن وچ طوفان برپا کر دتا فیر ایہ واقعہ حکومت تے اپوزیشن دے درمیان طویل عرصے تک رنجش دی وجہ بنا رہیا۔اپوزیشن نے ایہ نقطہ اٹھایا کہ ایلن برگ ہندو و¾ں نوں نواز کر ملک وچ مذہبی تعصب پھیلا رہے نيں۔ حکومت دا کہنا اے کہ اوہ دروازے قومی عظمت دی نشان سن تے ایہ کسی مذہب یا نسل دی بنیاد اُتے نئيں کيتا جا رہیا۔ اس سلسلے وچ پنجاب دے حکمران رنجیت سنگھ دی شاہ افغانستان شاہ شجاع نال کيتی گئی درخواست دا وی حوالہ پیش کيتا گیا۔ اگرچہ انہاں دے خط دا معائنہ کرنے دے بعد معلوم ہُندا اے کہ محمود غزنوی دے حملے دے دوران مندر دے دروازےآں دی کہانی نوں اک تصوراتی تخلیق سمجھیا جاندا اے۔
اس حوالے توں جنہاں مو¾رخین دا حوالہ دتا جاندا اے انہاں وچ گبن‘دو ایرانی شاعر فردوسی‘سعدی تے فرشتہ شامل نيں۔ فرشتہ اوہ واحد شخص سن جنہاں نے ستارہويں صدی وچ ہندوستان دی تریخ دا انگریزی وچ ترجمہ کيتا سی۔ فرشتہ دا بیان اپنا ہی دلچسپ اے جِنّا ماضی وچ پہلے مو¾رخین کا‘جس دے مطابق اوتھے بہت وڈا مندر موجود سی جدوں اسنوں توڑیا گیا تاں اس دے پیٹ توں ہیرے جواہرات برآمد ہوئے۔
ایلن اُتے تنقید کرنے والے واقعہ دے اثرات توں خوفزدہ سن ۔ انہاں دے خیالات وچ دروازےآں دے اکھاڑنے توں برصغیر وچ نسلی‘مذہبی تعصب دی جنگ چھڑ جائے دی تے خاص طور اُتے مسلماناں دے جذبات نوں بہت ٹھیس پہنچے گی۔ ایلن برگ دے حامیاں دا کہنا سی کہ ہندو اک طویل عرصے توں اپنے آپ نوں کمتر نسل تصور کردے نيں اس کم دا مقصد انہاں دے احساس کمتری نوں ختم کرنا سی جو اک سو سالاں توں انہاں دے دلاں وچ موجود سی۔ دروازے اکھاڑ کر واپس لیائے گئے لیکن بعد وچ معلوم ہويا کہ اوہ دروازے ہندو و¾ں دی بجائے مصر دے تیار کردہ سن ۔ اوداں وی محمود غزنوی جداں غیور جداں سلطان کس طرح اک ہندو مندر توں اتارے گئے دروازےآں نوں اپنے مزار اُتے لگوانا پسند کردا۔ بعدازاں انہاں دروازےآں نوں آگرہ دے قلعے وچ رکھ دتا گیا جتھے اوہ دیمک دی خوراک بن گئے۔
کے ایم منشی نے سومنات دے مندر دی تعمیر دا مطالبہ کيتا تے انہاں نے والٹر سکاٹ توں متاثر ہوئے کے کئی ناول لکھے لیکن زیادہ گہرا تاثر ہیکن چندرا چاٹر جی دے 1927ء وچ شائع ہونے والے ناول”جئے سومنات“سے پیدا ہُندا اے۔ منشی دی خواہش سی کہ ہندو ئاں دی اسلام دی آمد توں پہلے دا دور واپس پرت آئے۔ اس نے کہیا کہ سومنات دے مندر دی تباہی مسلماناں دی برصغیر وچ عظمت دی اہم نشانی بنیا۔ 1951ء وچ منشی (جو اس وقت مرکزی حکومت دے وزیر سن )نے سومنات دے مندر دی تعمیر اُتے کہا”بھارت اج بہت خوش اے کہ بھارتی حکومت دے تعاون توں سومنات دے مندر دی تعمیر دا آغاز ہوئے چکيا اے ۔“نہرو نے اس اُتے احتجاج کيتا کہ بھارتی حکومت سومنات دے مندر دی تعمیر وچ حصّہ لے رہی اے انہاں دا کہنا سی کہ ایہ کم نجی سطح اُتے ہونا چاہیے سی کیونجے اس اقدام توں سیکولر انڈیا دے نعرے نوں ٹھیس پہنچکی سی۔ بھارتی صدر راجندرا اُتے ساد دی جانب توں اس دا سنگ بنیاد رکھنا انہاں نوں کسی صورت قابل قبول نئيں تھا۔
سومنات دے مندر اُتے حملے توں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جا سکدا اے کہ اس حملے توں اک طرف فتح دا عنصر اجاگر ہويا تاں اوہ دوسری جانب مزاحمت دا عمل وی پروان چڑھیا۔ سانوں مختلف مورخین دے واقعات نوں اس خاص ماحول تے واقعہ توں منسلک کرکے دیکھنا چاہیے صرف اس صورت وچ اسيں اک بہتر نتیجہ اُتے پہنچ سکن گے۔ بہرحال حقائق دسدے نيں کہ کچھ ہندو گروہاں نے جان بجھ کر ایہ کوشش کيتی کہ اس واقعہ نوں بنیاد بنا کے ہندو مسلم دشمنی نوں پروان چڑھایا جا سکے۔ فارسی مو¾رخین نے شروع وچ اک کامیاب حملے نوں بعد وچ سیاسی اغراض تے مقاصد دے لئی استعمال کيتا حالانکہ پہلے ایسا نئيں سی۔ اس لئی وچ ایہ گل واضح طور اُتے کہہ سکدی ہاں کہ محمود غزنوی دا سومنات دے مندر اُتے حملے کسی طور وی سیاسی مقاصد نئيں سن تے ایہ کسی وی لحاظ توں ہندو مسلم دشمنی دی بنیاد نئيں سی البتہ چند ہندو گروہاں نے اس واقعہ نوں بنیاد بنا کے اپنے مقاصد تے مفادات پورے کرنے دی کوشش کيتی جو یقیناً درست نئيں۔
عموماً کہیا جاندا اے کہ ارض پاکستان وچ غزنوی حکومت قائم ہونے توں کوئی دور رس مادی تبدیلیاں نئيں آئیاں ۔ نہ کوئی نويں آلات پیدا وار آئے‘نہ پرا نے آلات وچ تبدیلی ہوئی تے نہ معاشی ڈھانچے وچ کوئی ردو بدل ہوئے۔ صرف ایہ فرق پيا کہ بدھ مت جو اکثریتی مذہب سی ختم ہوئے گیا تے اس دی جگہ اسلام آ گیا۔ گویا سارے بدھ مسلمان ہوئے گئے تے کافی ہندو وی مسلمان ہوئے۔ دوسرے لفظاں وچ غزنوی عہد حکومت دا وادی¾ سندھ نوں صرف اک تحفہ ملیا تے اوہ اے اسلام۔
بہرحال غزنوی عہد حکومت وچ کافی تبدیلیاں ساڈے معاشرے وچ آئیاں جنہاں دے اثرات اگے چل کے ناقابل تنسیخ ثابت ہوئے۔ لٰہذا انہاں دا جائزہ لینا ضروری اے۔
(1)وادی سندھ دی شیرازہ بندی
غزنوی دور وچ اک بار فیر ارض پاکستان دی اندرونی شیرازہ بندی ہوئی تے ایہ خطہ اک لڑی وچ پرویا گیا۔ انتظامی‘معاشی‘سماجی‘ثقافتی تے لسانی طور اُتے ایہ علاقہ جنوبی ایشیاءسے اک بار فیر منفرد ہويا تے اس دا خود مختارانہ تشخص اجاگر ہويا۔
(2)پیداواری نظام
غزنوی دے آنے توں پہلے معیشت دے دو وڈے شعبے سن ‘زراعت تے صنعت تے حرفت لیکن پیداوار اندرون کھلی منڈی وچ فروخت نہ ہُندی سی۔ کسان اپنی پیداوار وچوں بقدرِ ضرورت اپنے پاس رکھدے سن تے بیشتر حصّہ مقامی سرکاری افسر کو(جسنوں چودھری کہندے سن ) دے دیندے سن ۔ کچھ حصّہ مندراں تے وہاراں نوں دتا جاندا سی تے کچھ حصّہ دستکاراں نوں۔ اس دے بدلے وچ مندر تے وہار اپنی اپنی مذہبی عبادات تے تعلیمات دی خدمت سرانجام دیندے سن تے دستکار سارا سال زرعی آلات تے کساناں دی ضرورت دی دوسری چیزاں بنا کے اُنئيں دیندے رہندے سن ۔ اشیائے پیداوار وچ اک طرح دا بارٹر سسٹم سی۔ ايسے طرح توں چودھری دے پاس جو اناج جمع ہُندا تھا۔اس دا اک حصّہ مقامی راجے تے فیر بادشاہ تک پہنچ جاندا سی۔ زرعی آمدن وچوں حکمراناں نوں ایہ حصّہ دینا بٹائی کہلاندا سی۔ راجہ دے پاس اپنی فوج وی ہُندی سی۔ جدوں کدی جنگ ہُندی تاں ایہ سب علاقائی سردار‘ٹھاکر‘جاگیردار اپنے اپنے راجہ نوں فوج مہیا کردے سن بلکہ اپنی اپنی فوج لے کے خود جنگ وچ شریک ہُندے سن ۔ مختلف سن تے ایہ سب توسیع پسندی دیاں جنگاں انہاں فصلاں توں حصّہ وصول کرنے دی خاطر ہُندی رہدیاں سن تے ایہ سب توسیع پسندی دیاں جنگاں انہاں فصلاں توں حصّہ وصول کرنے دی خاطر ہُندی رہدیاں سن تے ایہ سب توسیع پسندی دیاں جنگاں سن تاکہ زیادہ زرعی زمین تے زیادہ علاقے اُتے قبضہ کرن فیر زیادہ توں زیادہ بٹائی وصول کرن۔ ایہی وجہ اے کہ راجہ سلطنت سازی دی کوشش کردا رہندا تھا۔
غزنوی حکمراناں نے بٹائی دی مقدار بڑھادی تے فوجی طاقت دے ذریعے ہر سال جبری بٹائی وصول کردے سن ۔ سرکاری آمدن شاہی خزانے وچ جانے دے علاوہ حکومت دے سول تے فوجی افسراں وچ وی تقسیم ہُندی سی تے ایويں شہری زندگی وچ دولت دی ریل پیل ہوئے گئی جدوں کہ زراعت ہور پسماندہ ہوئے گئی تے کسان ہور بدحال ہوئے گئے لیکن دور دراز دی تجارت جو پہلے بوہت گھٹ سی‘اب بہت زیادہ ہوئے گئی۔ شہراں وچ غزنوی افسراں نے اپنے رہنے دے لئی شاندار محل تعمیر کرائے۔ ایويں لاہور شہر جو اک چھوٹا جہا پسماندہ قصبہ سی تے چھوٹے توں راجے دا صدر مقام سی ہن اک شاندار بین الاقوامی شہر بن گیا۔ لاہور دی عظمت دا آغاز غزنویاں توں ہُندا اے تے اس دی شان انئيں کيتی مرہون منت اے۔
(3)اقطاعی نظام
غزنوی فوج دے تمام جرنیل تے وڈے افسر ترک غلام سن ۔ خود غزنوی خاندان وی ترک سی تے غلا وچ دی اولاد توں سی۔ غزنوی حکمراناں نے تمام جرنیلاں نوں زمیناں دے وڈے وڈے قطعات دے دتے۔ اس پالیسی نوں دہ اقطاع کہندے سن ۔ اقطاع دا لفظی مطلب اے کٹنا یا ٹکڑے کرنا تے اس توں مراد سی۔ قطعہءزمین(زمین دا ٹکڑا) کسی نوں دے دینا جس نوں قطعہ دتا جاندا سی اسنوں اقطاع دار یا مقطع کہندے سن ۔ اقطاع دار جرنیلاں دا فرض سی کہ اپنے اقطاع دی خود حفاظت کرن۔ اس اُتے فصلاں کاشت کرواواں۔ اپنی فوج رکھن۔ اپنی تے اپنی فوج دی معاشی ضرورتاں ايسے اقطاع توں پوری کرن تے ہوئے سکے تاں اردگرد فتوحات کرکے اپنا علاقہ پھیلانے دی کوشش کرن۔ انہاں جرنیلاں تے انہاں دی فوجاں نوں غزنوی خزانے توں کوئی تنخواہ نئيں ملدی سی۔
ظاہر اے کہ ایہ جاگیردارانہ نظام سی جو سابقہ ہندو شاہی جاگیردارانہ نظام توں زیادہ مختلف نئيں سی۔ لیکن انہاں معنےآں وچ زیادہ منظّم تے مربوط سی کہ تمام اقطاع دار بادشاہ دے مقرر کردہ تے اسکے حکم دے تابع سن تے انہاں نوں دوسرے اقطاع داراں نال جنگ کرنے دی نہ کوئی ضرورت سی اورنہ اجازت۔
(4)نويں اشرافیہ
پرانی ہندو اشرافیہ جو جاگیرداراں اُتے مشتمل سی جنہاں نوں ٹھاکر‘شاہ تے شاہی‘رائے کہندے سن اس دور وچ اقتدار توں خارج ہوئے گئی تے انہاں دی جگہ ترک افسراں اُتے مشتمل افسر شاہی دا ڈھانچہ بنایا گیا۔ ایہ سارے ترک غلام سن ۔ جواب اقطا عدار بن گئے سن اگرچہ معاشی ڈھانچہ پرانا ہی رہیا لیکن انتظامی ڈھانچہ زیادہ مستعد تے مو¾ثر ہوئے گیا۔ کدرے کدرے پرانے سردار اپنے عہدےآں اُتے قائم رہے اس اشرافیہ نے حسب نسب اُتے زیادہ زور دینا شروع کر دتا حالانکہ انہاں دا اپنا حسب نسب غلامی دی تاریکی توں نکلیا سی لیکن انہاں وچوں اکثر اپنا شجرہ¾ نسب وسط ایشیائ‘ایران تے افغانستان دے قدیم بادشاہاں توں جا ملاندے سن جس دی وجہ توں نويں اشرافیہ دے لئی مغربی تے وسطی ایشیا دا ہونا ضروری ہوئے گیا سی یا ضروری نئيں سی تاں گھٹ توں گھٹ فخر دی گل سی۔
(5)ترکاں دی سماجی علٰیحدگی پسندی
سلطان مسعود غزنوی نے وادی¾ سندھ وچ متعین ترک افسراں نوں ہدایت کر رکھی سی کہ اوہ مقامی لوکاں توں سماجی طور وکھ تھلگ رہیاں۔ مقامی افسراں توں میل جول نہ رکھن۔ نہ انہاں دے نال مل کے چوگان(پولو)کھیلاں تے نہ شراب دی محفلاں وچ انہاں نوں شریک کرن لیکن ایہ حکم وی سی کہ انہاں دے جذبات مجروح نہ کرن تے انہاں نوں حقیر سمجھنے دا رویہ وی نہ اپناواں۔
(6)عورتاں دا پردہ
سلطان مسعود ہی دے زمانے وچ ترک افسراں دی بیگمات دے لئی پردہ تے برقع لازمی قرار دتا گیا غالباً برقع ايسے زمانے دی ایجاد اے تے اس توں پہلے ساری دنیا وچ برقع کدرے نئيں سی۔ اک خیال اے کہ پہلے ترک افسر مقامی افسراں توں میل جول رکھدے سن تے اس وچ کچھ خرابیاں پیدا ہوئیاں۔ عورتاں دے سلسلے وچ کچھ مشکلات پیدا ہوئیاں جنہاں توں بچنے دے لئی برقع متعارف کرایا گیا۔ اس توں اک فوری مسئلہ تاں حل ہوئے گیا لیکن اس دا اک دوسرا نتیجہ ایہ ہويا کہ اُچے طبقے دیاں عورتاں وی سماجی محکومی وچ چلی گئياں جوکہ پہلے اس حد تک پابند نئيں سن۔
(7)تجارت
غزنوی دور وچ لمبے فاصلے دی تجارت کافی پھیل گئی۔ اس زمانے وچ تجارت دا اِنّا زور سی کہ برہمن وی تجارت کرنے لگے سن مگر اوہ خود سامنے آنے دی بجائے کسی تجارت پیشہ آدمی دے ناں اُتے تجارت کردے سن جدوں کہ خود پردے وچ رہندے سن کیونجے پرانے غلام دار قبائلی نظام وچ تجارت دی صرف ویشاں نوں اجازت سی۔ باقی ذاتاں دے لئی اس دی ممانعت سی۔ البیرونی برہمناں دے در پردہ تجارت وچ حصّہ لینے دا ذکر کيتا اے۔
(8)وادی سندھ غیر ملکی اشیاءکی منڈی
غزنویاں توں پہلے شاہی خاندان دے زیر اثر شہراں تے عام آبادیاں توں دور اُچے پہاڑی قلعےآں مین رہنے والے جاگیردار بیشتر زرعی پیداوار دیہاتاں توں وصول کردے سن تے اس پیداوار دے بل بوتے اُتے اوہ اپنے شاندار محل تے قلعے تعمیر کردے سن لیکن صنعتی پیداوار دستکاریاں دی شکل وچ اپنے اپنے علاقے دے اندر محدود سی تے اس دی تجارت نہ ہُندی سی۔ غزنویاں نے پرانے جاگیرداراں نوں تاں ختم کر دتا تے انہاں دی جگہ اپنے جرنیلاں نوں تعینا کيتا لیکن جتھے کدرے مقامی جاگیرداراں نے اطاعت قبول کرلئی- انہاں دی زرعی پیداوار وچ اپنا سالانہ حصّہ مقرر کر دتا۔ اس طرح وصول ہونے والی دولت دا بیشتر حصّہ پہلے غزنی وچ تے سلطان محمود دی شہادت دے بعد لاہر دی تعمیرات اُتے خرچ ہويا۔
غزنوی دور وچ وادی¾ سندھ دے شہراں وچ دولت دی ریل پیل زرعی استحصال اُتے مبنی سی۔ غزنویاں نے اس دولت نوں صنعتی پیداوار ودھانے یا زراعت نوں ترقی دینے اُتے استعمال نہ کيتا بلکہ نويں اشرافیہ دے شاہانہ طرز رہائش اُتے خرچ کيتا۔ اس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ وادی¾ سندھ دے شہر ایرانی تے شمالی ہندوستان دی اشیاءکی منڈی بن گئے۔ غزنوی دور وادی¾ سندھ وچ بے تحاشا درآمدات دا زمانہ اے۔ انہاں ایرانی اشیاءکے نال ایرانی کلچر وی قدرتی طور آندا رہیا۔
(9)اسلامی تصوف
اسلامی تصوف پہلی بار غزنوی عہد وچ وادی سندھ وچ آیا۔ اگرچہ غزنوی دور دے آغاز توں وی بہت پہلے تصوف اسلامی دنیا وچ مقبول ہوئے چکيا سی۔ شاہ ولی اللہ محدث دہلویؒ (پ: 10 فروری1702ء.....م :10اگست1762ء) نے اپنے زمانے تک تصوف دے چار زمانے دسے نيں جنہاں دا مختصر تعارف کچھ ایويں اے:
پہلا زمانہ :۔
رسول پاک ﷺکی ہجرت (622ء)سے لے کے حضرت جنید بغدادیؒ دی وفات (910ء)تک اس دور دے تصوف دی تن نمایاں چیزاں نيں:
-1نماز -2روزہ -3 ذکر
ذکر توں مراد ذکرِ الٰہلی اے۔ اس دور دے صوفیا وچ حضرت بلال حبشیؒ، حضرت سلمان فارسیؒ، حضرت ابو عبیدہ‘ حضرت عمار بن یاسر‘حضرت ابوذر غفاری‘حضرت اویس قرنی تے اوہ مہاجرین مکہ شامل نيں جو ہر وقت مسجد نبوی(مدینہ) وچ قیام پذیر رہندے سن ۔ اس دور دی سب توں وڈی بحث علم کلام دی خلق قرآن دی بحث سی، جس وچ دو وڈے فرقے بن گئے سن ۔ معتزلہ تے اشاعرہ۔ معتزلہ قرآن نوں مخلوق دسدے سن تے اسلای مابعد الفزکس توں انکار کردے سن مثلاً اوہ قبر دے عذاب‘یا جوج ماجوج‘دجال‘کراماً کاتبین‘حوضِ کوثر پل صراط‘ معراج نبویﷺ تے المیثاق نوں نئيں مندے سن ‘جب کہ اشاعرہ نے انہاں دا زبردست دفاع کيتا۔
دوسرا زمانہ:
جنید بغدادیؒ دی جوانی (880ء) توں لے کے تقریباً 1020ءتک رہیا۔ اس دور دے تصوف دی نمایاں خصوصیات وچ مراقبہ‘مکاشفہ‘ روحانی تجربات‘ سماع تے جامہ دری نيں۔
تیسرا زمانہ:
یہ 1020ء وچ شروع ہويا۔ اس دور دے عظیم صوفیاء وچ شیخ ابوالحسن خرقانی(م: 1034ئ)اور شیخ ابو سعید ابوالخیر (م:1049ء)ابتدائی بزرگاں وچوں نيں سلطان محمود غزنوی شیخ ابوالحسن خرقانی دی بے انتہا تعظیم کردے سن ۔ وادی¾ سندھ دے اس دور دے عظیم ترین صوفی حضرت داتا گنج بخشؒ نيں۔ اس دور دے تصوف دی تمایاں خصوصیات وچ توجہ‘صوفی تے خدا دے درمیان حجابات دا اٹھیا جانا(کشفِ حجاب)استغراق تے بعض سلسلےآں وچ ترک شریعت اے۔
چوتھا زمانہ:
شیخ اکبر محی الدین بن عربی(1165ء۔م1240ء)کی پیدائش توں ذرا پہلے شروع ہويا۔ اس دور وچ صوفیانے’وجود‘کے نزول(اُتے توں تھلے آنے)کے پنج درجے مقرر کيتے۔
1۔ احدیت(فقط خدا اے تے کوئی نئيں)
2۔ وحدانیت(خدا اک اے دوسری کوئی ہستی خدا نئيں)
3۔ عالم ارواح(وجود دی اوہ دنیا جس وچ صرف روحاں نيں)
4۔ عالم مثال(فرشتے تے دوسرے ایداں دے وجود۔ دراصل عالم مثال دا تصور افلاطون دے اعیان نامشہور ہی دی دوسری شکل اے )
5۔ دائرہ اجسام(مادی کائنات تے مادی اجسام)
دراصل ایہ پنجاں وجود اک ہی وجود دی یا اس دے نزول دی شکلیاں نيں ارض پاکستان وچ تصوف’دوسرے زمانے‘سے آنا شروع ہويا۔ لیکن اس دا اصل آغاز تیسرے زمانے توں ہُندا اے۔ حضرت داتا گنج بخش نے تصوف دے بارہ سلسلےآں دا ذکر کيتا اے جنہاں وچوں دس پسندیدہ نيں تے وہ”مردود‘و داتا صاحب دے پسندیدہ سلسلے محاسبیہ‘قصاری‘طیفوریہ‘نوریہ‘سہیلیہ‘ حکیمیہ‘حرازی‘ حفیفیہ تے سیاریہ نيں۔ شاہ ولی اللہ نے چودہ مکاتیب تصوف دسے نيں۔ جوکہ تیرھواں صدی تک بن چکے سن ۔ انہاں وچ سب توں وڈے مکتبہ دا ناں نقشبندیہ سی۔ اس دے علاوہ قادریہ‘ سہروردیہ‘کبراوی ہ‘قلندریہ‘شطاریہ‘شطاریہ‘ چشتیہ نور بخشاویہ مشہور سلسلے سن ۔ جس طرح فلسفے وچ مکتب فکر ہُندا اے۔ ايسے طرح تصوف وچ ”مکتب فکر تے عمل“ہُندا اے۔ یعنی اک مکتب فکر تے اس وچ کچھ روحانی اعمال تے اشغال عبادات وغیرہ۔ تصوف دے ہر مکتب فکر تے عمل کو”سلسلہءتصوف“ کہندے نيں سلسلہءتصوف۔
غزنوی عہد وچ نقشبندی ایہ سلسلہ سب توں زیادہ مقبول ہويا۔ تے اس سلسلے دے اس عہد دے عظیم ترین صوفی حضرت شیخ علی ہجویری المعروف حضرت داتاگنج بخش نيں جنہاں کتاب کشف المحجوب تصوف دے تعارف دے سلسلے وچ اج وی دینا دی بہرین کتاب اے تے جو شخص تصوف نوں سمجھنا چاہندا اے اس دے لئی اس دا مطالعہ نہ صرف ضروری اے بلکہ کافی وی اے اس کتاب وچ تصوف دی فلسفیانہ بحثاں نيں۔ تمام صوفیاءکا فرداً فرداً تعارف اے۔ اس دے بعد تصوف دی اصطلاحات دی تشریح اے گویا فرہنگ اے تے فیر اسلام دے زیر اثر زندگی گزارنے دے آداب دا ذکر اے ایہ کتاب گویا” آداب زندگی دی کتاب“ Etiquette book ofبن جاندی اے ایويں اسيں کہہ سکدے نيں کہ اس دور دا تصوف اک مسلمان دی روحانی تے دنیاوی زندگی گزارنے دی تعلیمات اُتے مشتمل اے تے بہت زیادہ عقلیت پسندی اُتے انحصار کردا اے۔
داتا صاحب (پ 1009ء۔م1072ء)غزنی دے اک گاﺅں ہجویر وچ پیدا ہوئے سن تے بچپن دا کچھ عرصہ غزنی دے اک دوسرے گاﺅں جلاب وچ گزاریا۔ ايسے لئے شیخ علی ہجویری جلابی اکھوائے۔ آپ 1039ء وچ لاہور آئے‘جب کہ غزنوی سلطنت دا پایہءتخت حالے غزنی سی تے سلطان مسعود بن محمود غزنوی برسرِ اقتدار سن ۔ غزنوی دور وچ آنے والے دوسرے صوفیاء وچ شیخ صفی الدین حقانی گازرونی(پ:962۔ اُچ شریف وچ آمد:979ءبعمر 45سال۔ مزار اُچ شریف نزو بہاولپور)شیخ اسماعیل بخاری لاہور ی سید1005ء وچ بخارا توں لاہور آئے۔ انہاں دی مجلس وعظ وچ روزانہ سینکڑاں لوک مشرف بہ اسلام ہُندے۔ وفات 1134ء(شروع اسلام دے ادوار وچ جو لوک اپنا شجرہ¾ نسب رسول پاک توں ملانے دا دعویٰ کردے سن ‘وہ اپنے آپ نوں شیخ لکھدے سن ۔ سیّد دا لفظ ہر انسان دے لئی جناب تے مسٹر دے معنےآں وچ استعمال ہُندا سی۔ ایہ بہت بعد دی گل اے کہ برصغیر تے ایران وچ سیّد توں مراد اولاد رسول ہوگیا۔ ايسے طرح امام حسن صنعانی لاہور دے والد ماوراء النہر توں آکے (لاہور ) وچ آباد ہوئے تے آپ لاہور وچ 1181ء وچ پیدا ہوئے۔ سلطان سخی سرور (سید احمد)کرسی کوٹ نزد ملتان پیدا ہوئے۔ لاہور وچ مولوی اسحٰق لاہور ی توں تعلیم حاصل کيتی۔ حضرت غوث اعظم تے شیخ شہاب الدین سہروردی (سہرورد : ایران )سے وی فیض حاصل کيتا۔ سوہدرہ نزد وزیر آباد وچ مستقل قیام کيتا۔ بعد وچ کئی سال دھونکل نزد وزیر آباد وچ وی رہے۔ آخر وچ شاہ کوٹ ضلع ڈیرہ غازی خان وچ مقیم ہوئے گئے۔ حاکم ملتان نے اپنی بیٹی انہاں توں بیاہ دتی 1181ء وچ دشمناں نے قتل کر دتا نال ہی انہاں دی بیوی‘بیٹے تے بھائی نوں وی قتل کر دتا۔ انہاں دی مقبولیت مسلماناں دے علاوہ ہندو ئاں وچ وی سی تے اوہ انہاں دے باقاعدہ مرید سن ۔ ایداں دے لوک اپنے آپ نوں سلطانی کہندے سن ۔ انہاں سب بزرگ صوفیا تے انہاں دے شاگرداں نے ہزاراں بودھاں تے ہندوآں نوں مسلمان کيتا تے اک نويں طرزِ زندگی دے سانچے وچ ڈھالیا۔
ہورویکھو
[سودھو]- غزنوی سلطنت
- [[سلطان محمود غزنوی ]]