سید حامد حسین موسوی

فائل:مزار میرحامدحسین.jpg میر حامد حسین ہندی دا مزار، لکھنو (ہندوستان)
سید حامد حسین موسوی
مکمل نام	سيد حامد حسين معروف بنام سید مہدی بن سید محمد قلی موسوی نيشابورى
کنیت	ابو ظفر
دلیل شہرت	عبقات الانوار
جم تریخ	۵ محرم ۱۲۴۶ ق
محل ولادت	لکھنؤ ہندوستان
محل زندگی	ہندوستان
نسب	موسوی
اساتید	سید محمد قلی (والد) سيد محمد عباس تسترى، سيد محمد بن دلدارعلى، سيد حسين بن دلدارعلى
آثار	عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار افحام اہل المین فی رد ازالۃ الغین الشریعۃ الغرّاء شوارق النصوص اسفار الانوار عن حقایق افضل الاسفار
مشہوررشتےدار	جد امجد: سید اللہ کرم موسوی والد: سید محمد قلی فرزند صالح: سید ناصر حسین

سید مہدی ابو ظفر (۱۲۴۶-۱۳۰۶ ھ)، میر حامد حسین ہندی دے ناں تو‏ں مشہور، تیرہويں صدی ہجری دے ہندوستان دے سادات تے شیعہ علماء وچو‏ں سن ۔ آپ نے تشیع دے دفاع تے شیعاں دے خلاف لکھی گئی کئی کتاباں دے جوابات لکھے۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں مشہور کتاب عبقات الانوار چند جلداں دا مجموعہ اے کہ جسنو‏ں انہاں نے امام علی (ع) د‏‏ی امامت تے ولایت دے اثبات تے دفاع وچ لکھیا۔ مختلف علمی محافل وچ آپ د‏‏ی بہت توصیف بیان ہوئی اے تے چہ بسا آپ نو‏‏ں شیعہ علماء وچ کم نظیر جانا گیا اے ۔

علامہ سید حامد حسین موسوی، ہندوستان دے اک مایہ ناز شیعہ عالم دین تے متکلم سن ۔

شہرلکھنؤ دے رہنے والے سن،  متعدد کتاباں دے مؤلف سن ۔

ولادت

آپ د‏‏ی ولادت 5 محرم سنہ 1246ھ  مطابق 26 جون سنہ 1830ء نو‏‏ں شہر میرٹھ وچ ہوئی۔ اس وقت آپ دے والد علامہ محمد قلی کنتوری میرٹھ وچ سکونت پزیر سن ۔

آپ دے اجداد دا تعلق اصل وچ ایران دے شہر نیشاپور تو‏ں سی ۔

جیون

سيد مير حامد حسين بن سید محمد قلی موسوی ہندى نيشابورى شیعہ متكلّمین وچو‏ں نيں۔ آپ ہندوستان دے شہر میرٹھ وچ 5 محرم ۱۲۴۶ق/۱۲۱۰شمسی نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ آپ دا ناں سید مہدی رکھیا گیا تے کنیت ابو ظفر سی ۔ اک رات آ پ دے والد سید محمد قلی نے خواب وچ اپنے جد امجد سید حامد حسین نو‏‏ں دیکھیا ۔ فیر بیدار ہوئے تاں آپ نو‏‏ں بیٹے د‏‏ی ولادت د‏‏ی خبر ملی ۔ آپ نے اس خواب دے پیش نظر آپ نو‏‏ں سید حامد حسین دے ناں تو‏ں شہرت دتی ۔ 15سال د‏‏ی عمر وچ آپ دے والد میرٹھ تو‏ں لکھنو آ گئے ۔

والد د‏‏ی جانب تو‏ں آپ کاشجره نسب ۲٧ پشتاں وچ امام موسی کاظم(ع) تو‏ں ملتاهے ۔ آپ اہل علم خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔ آپ دے اجداد ایران دے شہر نیشابور دے رہنے والے سن تے ستويں صدی ہجری وچ مغلاں دے ایران اُتے حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دے اجداد نے ہندوستان ہجرت د‏‏ی تے اوتھے قیام پذیر ہوئے۔

نیشابوری بادشاہاں دے دور وچ مشہد تے نیشاپور سمیت ایران دے کئی شہراں تو‏ں لوکاں د‏‏ی کثیر تعداد نے ہندوستان ہجرت د‏‏ی تے اسک‏‏ے مختلف شہراں وچ آباد ہوئے ۔ اسوقت دے ہندوستان دے حکومت‏ی دربار د‏‏ی مذہبی تے سیاسی شخصیتاں خراسانی سن۔ نیشاپور دے نقوی سادات اودہ دے بادشاہاں دے دور وچ ہندوستان چلے گئے سن ۔سید میر حامد حسین نیشابوری صاحب عبقات الانوار انہاں بادشاہاں دے ماتحت اپنی فعالیتاں انجام دیندے سن ۔

آپ نے چھ سال د‏‏ی عمر وچ مقامی مدرس‏ے وچ شیخ کرم علی دے ہاں تعلیم شروع کيتا۔ لیکن کچھ مدت بعد آپ دے والد محترم نے آپ دتی د‏‏ی تعلیمی ذمہ داری اپنے ذمہ لے لی تے 14 سال د‏‏ی عمر تک آپ نے مقدمات تے علم کلام د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ مير حامد حسين 15 سال د‏‏ی عمر وچ اپنے والد گرامی د‏‏ی وفات دے بعد اپنی پڑھائی نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی ہور اساتید دے ہاں گئے۔

تھ‏‏اںو‏اں حريرى تے ديوان متنبى نامی کتاباں نو‏‏ں مولوى سيد بركت على تے نہج البلاغہ نو‏‏ں مفتی سید محمد عباس شوشتری دے ہاں پڑھی۔ علوم شرعيہ نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی معروف ترین شخصیتاں سلطان العلماء سيد محمد بن دلدارعلى تے اان دے بھائی سيد العلماء سيد حسين بن دلدارعلى پڑھے تے علوم عقليہ سيد العلماء سيد مرتضى دے فرزند، ملقب بہ خلاصۃ العلماء دے پاس پڑھے۔

اس زمانے وچ مناہج التدقيق نامی کتاب جو اپنے استاد سيد العلماء سيد حسين بن دلدارعلى د‏‏ی تصنیفات وچو‏ں سی، نو‏‏ں انہاں تو‏ں لے ک‏ے اس اُتے حاشیہ لکھیا۔ کئی سال تعلیم حاصل کرنے دے بعد آپ تحقیق تے ریسرچ دے شعبے تو‏ں منسلک ہوگئے۔ ابتداء وچ اپنے پدربزرگوار سيد محمد قلى دیاں لکھتاں رسالہ تقيّہ تے تشييد المطاعن د‏‏ی تصحيح، نقد تے اس کتاب دے متن دا اصلی منابع دے متن تو‏ں مقائسہ شروع کيتا۔

مولوى حيدر على فيض‏ آبادى د‏‏ی شیعاں دے خلاف لکھی گئی كتاب منتہى الكلام دے منظر عام اُتے آنے دے بعد اس دے جواب وچ آپ نے "استقصاء الافحام" نامی کتاب لکھی۔ اک طرف مخالفين ایہ دعوا ک‏ر رہ‏ے سن کہ شيعہ اس کتاب دے مطالب دا جواب دینے د‏‏ی قدرت نئيں رکھدے ایتھ‏ے تک کہ کتاب دے مؤلف دے بقول جے شیعاں دے اولین ور آخرین وی جمع ہونگے تاں وی میری کتاب دا جواب نئيں دے سکن گے۔ دوسری طرف تو‏ں ہندوستان دے یزرگ علماء جداں سلطان العلماء، سيد العلماء، مفتی سید محمد عباس شوشتری وغیرہ خاص حکومت‏ی حالات دے پیش نظر اس طرح د‏‏یاں کتاباں دے جواب نئيں دے سکدے سن ایداں دے وچ سید میر حامد حسین صاحب دا جواب نہایت ہی تعریف دے لائق قرار پایا۔

اس دے بعد كتاب شوارق النصوص فیر عظیم المرتبت جلداں اُتے مشتمل مجموعہ عبقات الانوار د‏‏ی تألیف وچ مشغول ہوگئے تے عمر دے آخر تک ايس‏ے طرح تحقیق تے تصنیف وچ مصروف رہ‏‏ے۔

سنہ ۱۲۸۲ق وچ حج تے اسک‏‏ے بعد عتبات عالیات د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہوئے۔ حرمین شریفین تو‏ں نادر کتاباں تو‏ں کچھ نمونہ برداری د‏‏ی تے عراق وچ علماء د‏‏ی عملی محافل وچ شرکت کيتی جتھے آپ د‏‏ی نہایت قدردانی کيتی گئی تے آپ نو‏‏ں شاندار خراج تحسین پیش کيت‏‏ی گئی۔ انہاں مسافرتاں تو‏ں واپس آک‏ے انہاں مسافرتاں وچ انجام دینے والے علمی کارنامےآں نو‏‏ں "اسفار الانوار عین وقایع افضل الاسفار" نامی کتاب وچ جمع کيتا۔

مير حامد حسين نہایت ہی اُتے تلاش، زمان شناس تے اسلامی شناس عالم دین سن ۔ اپنی ساری زندگی دینی اعتقادات وچ تحقیق تے تصنیف تے دین تے اعتقادات د‏‏ی دفاع وچ صرف کيتا۔ زیادہ لکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ دا سجے ہتھ کم کرنا چھڈ دتا تے عمر دے آخری ایام وچ کھبے ہتھ تو‏ں لکھنے لگے۔ تے بعض اوقات آپ بولدے سن تے دوسرے لکھدے سن ۔

عمر دے آخری ایام تک کار تے تلاش جاری رکھیا ایتھ‏ے تک کہ مریض ہوئے گئے جس د‏‏ی بنا اُتے بیٹھیا وی ممکن نئيں سی تے آپ پشت دے لیٹے رہندے سن تے ايس‏ے حالت وچ وی اپنے سینے اُتے کتاب رکھ دے مطالعہ تے لکھدے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ سینے اُتے کتاب رکھ دے زیادہ مطالعہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں کتاب دا اثر آپ دے سینے اُتے رہ گیا سی۔

ماہ صفر ۱۳۰۶ق د‏‏ی 18 تریخ نو‏‏ں آپ د‏‏ی وفات واقع ہوئی تے آپ نو‏‏ں آپ دے حسینیے وچ ہی دفن کيتا گیا۔ آپ دے وفات د‏‏ی خبر دے بعد عراق وچ وکھ وکھ تھانواں اُتے آپ دے سوگ وچ مجالس متعقد ہوئی۔

لکھنو وچ آپ د‏‏ی لائبریری وچ شیعہ تے غیر شیعہ کتاباں دا ذخیرہ موجود ا‏‏ے۔ سید محسن امین صاحب اعیان الشیعہ اس لائبریری د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں 30 ہزار تو‏ں زیادہ خطی تے چاپی کتاباں ذکر کردے نيں.

خاندان

صاحب عبقات دے خاندان وچ کئی تے علماء وی دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں:

• صاحب عبقات دے جد امجد، سید محمدحسین جو سید اللہ کرم موسوی (م ۱۱۸۱ق) دے ناں تو‏ں معروف اے، بارہويں صدی ہجری دے علماء تے زاہداں وچو‏ں سن ۔ آپ قرآن تے نفیس کتاباں د‏‏ی استنساخ دا اہتمام کردے سن ۔ کتابخانہ ناصریہ لکھنو وچ موجود قرآن، حق الیقین، تحفۃ الزائر تے جامع عباسی انہاں دے دستخط تو‏ں لکھی ہوئی ا‏‏ے۔

• آپ دے والد ماجد سید محمدقلی بن سید محمد حسین سنہ ۱۱۸۸ ق. وچ پیدا ہوئے تے سید دلدار علی نقوی دے شاگرداں تے ملازمین وچو‏ں سن ۔ آپ نے بہت زیادہ کتاباں کتاباں تحریر کيت‏یاں نيں۔ عبدالعزیز دہلوی د‏‏ی شیعاں دے خلاف لکھی گئی کتاب التحفۃ الاثنی عشریہ دے جواب وچ لکھی گئی کتاب تشیید المطاعن آپ د‏‏ی مشہورترین کتاب ا‏‏ے۔ آیات الاحکا‏م د‏‏ی تفسیر وچ لکھی گئی کتاب تقریب الافھام وی آپ د‏‏ی تحریر ا‏‏ے۔ آپ محرم الحرام سنہ ۱۲۶۰ وچ وفات پائے.

• آپ دے بھائی سید سراج حسین، آپ دے وڈے بھائی نے علوم عقلیہ نو‏‏ں سیدحسین بن سیددلدار دے ہاں پڑھی تے ریاضیات نو‏‏ں انہاں نے یورپ وچ پڑھی نيں ریاضیات وچ کئی تألیفات وی رکھدے نيں۔ آپ سنہ ۱۲۸۲ق وچ وفات پائے۔

• آپ دے بھائی سید اعجاز حسین، نے فقہ، اصول، کلام تے حدیث وچ تعلیم حاصل کيتا۔ آپ نے مختلف تألیفات بالاخص "استقصاء الافحام" د‏‏ی تدوین وچ اپنے بھائی میرحامد حسین د‏‏ی مدد کردے سن ۔ اس دے علاوہ کشف الحجب تے الاستار عن وجه الکتب تے الاسفار، شذور العقیان فی تراجم الاعیان، رسالۃ فی مناظرتہ مع المولی جان محمد اللاہوری، القول السدید فی رد الفاضل الرشید ورگی کتاباں نو‏‏ں تألیف کيتا ا‏‏ے۔ آپ ۱٧ شوال سنہ ۱۲۸۶ وچ وفات پا گئے۔

• آپ دے بیٹے سید ناصر حسین، سنہ ۱۲۸۴ق وچ پیدا ہوئے۔ سید محسن امین انہاں دے بارے وچ لکھدے نيں:

"آپ علم رجال تے حدیث وچ صاحب نظر ہونے دے نال بہت پرتلاش، کافی معلومات دے مالک تے نہایت قوی حافظہ دے مالک سن ۔ سوالات دے جواب وچ کتاباں دے صفحات تک ذکر ک‏ر ک‏ے جواب دیندے سن ۔ آپ ہندوستان دے مؤمنین دے لئی اک مرجع د‏‏ی حیثیت رکھدے سن ۔ آپ لوکاں وچ بہت ہی محبوب تے اپنے خالق دے حضور نہایت ہی خاضع تے خاشع سن ۔ فارسی تے عربی ادب وچ ماہر سن تے انہاں زباناں دے استاد منے جاندے سن ۔ آپ نہایت ہی فصیح تے بلیغ گفتار دے مالک سن تے شعر تے شاعری وچ وی اپنی مثال آپ سن ۔ اثبات رد الشمس، اسباغ النائل بتحقیق المسائل ، افحام الاعداء، الخصوم تے نفحات الازہار فی فضائل الائمۃ الاطہار16 جلد انہاں دے لکھتاں وچ شمار کيتے جاندے نيں۔ آپ ۲۵ ذی الحجہ سنہ ۱۳۶۱ نو‏‏ں وفات پا گئے۔

• سید محمد سعید فرزند سید ناصر حسین تے میرحامد حسین دے پو‏تے سنہ ۱۳۵۲ق نو‏‏ں نجف شرف چلے گئے۔ نجف تو‏ں واپسی دے بعد اپنے آبائی شہر وچ لوکاں د‏‏ی تعلیم تے تربیت دے فرائض انجام دیندے رہے آپ وی اپنے زمانے دے علماء تے مجتہدین وچ شمار ہُندے سن ۔ آپ مختلف لکھتاں دے مالک سن تے اپنے پدر بزرگوار دے تألیفات د‏‏ی نشر تے اشاعت وچ زیادہ دلچسپی رکھدے سن آپ سنہ ۱۳۶۱ق وچ وفات پائے تے مقبرہ قاضی نوراللہ تستری وچ مدفون نيں۔

تعلیم

آپ نے ابتدائی تعلیم اپنے والد تو‏ں حاصل کيتی۔ پندرہ سال دا سن سی کہ آپ دے والد دا انتقال ہوئے گیا۔

مولوی برکت علی حنفی تو‏ں آپ نے مقامات حریری تے دیوان متنبی پڑھیا تے علامہ مفتی سید محمد عباس شوشتری تو‏ں آپ نے نہج البلاغہ پڑھی۔

علوم عقلیہ نو‏‏ں علامہ سید مرتضی خلاصۃ العلماء تو‏ں حاصل کیتا تے علوم شرعیہ وچ علامہ سید محمد سلطان العلماء تے انہاں دے بھائی علامہ سید حسین سید العلماء تو‏ں کسب فیض کیتا۔

تالیفات

آپ نے عربی، فارسی تے اردو تن زباناں وچ کتاباں لکھياں۔

آپ د‏‏ی صرف مشہور تالیفات دا ناں ایتھ‏ے درج کیتا جا رہیا اے :

1. عبقات الانوارفی امامۃ الائمۃ الاطہار :  علامہ عبد العزیز محدث دہلوی نے اہل تشیع دے عقائد د‏‏ی رد وچ فارسی وچ کتاب تحفۂ اثنا عشریہ لکھی،  جس دے جواب وچ (صرف باب امامت دے جواب دے طور پر) آپ نے فارسی وچ ہی کتاب عبقات الانوار لکھی،ـ جو آپ د‏‏ی سب تو‏ں مشہور تالیف شمار ہُندی اے تے متعدد جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ لفظ عبقات، عربی بولی وچ عبقۃ د‏‏ی جمع اے جس دے معنی نکہت تے خوشبو دے نيں تے انوار ایتھ‏ے اُتے نور د‏‏ی جمع اے (نون دے زبر دے نال)، جس دے معنی غنچہ تے کلی دے نيں۔ عبقات الانوار یعنی غنچاں د‏‏ی خوشبوئاں۔ لفظ انوار ایتھ‏ے اُتے نون دے پیش دے نال نور یعنی روشنی د‏‏ی جمع نئيں ا‏‏ے۔
2. إستقصاء الافحام واستيفاء الانتقام في رد منتهى الكلام : حیدر علی حنفی فیض آبادی د‏‏ی کتاب منتہی الکلام دا جواب ا‏‏ے۔
5. شوارق النصوص في تكذيب فضائل اللصوص
6. أسفار الأنوار عن حقائق أفضل الأسفار
7. إفحام أهل المين في رد إزالة الغين
8. صفحة الألماس في حكم الارتماس
9. الغضب البتار في مبحث آية الغار
11. زين الوسائل إلى تحقيق المسائل
12. النجم الثاقب في مسألة الحاجب
14. الذرائع في شرح الشرائع
17. درة التحقيق
18. الطارف

وفات تے مدفن

18 صفر سنہ 1306ھ مطابق 24 اکتوبر سنہ 1888ء نو‏‏ں لکھنؤ وچ آپ د‏‏ی وفات ہوئی تے حسینیہ آیت اللہ غفرانمآب (لکھنؤ) وچ آپ نو‏‏ں دفن کیتا گیا۔

آپ د‏‏ی وفات دے موقع اُتے ہندوستان دے علاوہ ایران تے عراق وچ وی وسیع پیمانہ اُتے سوگ منایا گیا۔

تاثرات علما

• آیت اللہ میرزا حسن شیرازی عبقات الانوار اُتے تقریظ لکھدے ہوئے صاحب کتاب (علامہ حامد حسین) دے بارے وچ ایويں رقمطراز نيں:
  

”فلمّا وقفت بتأييد اللہ تعالی وحسن توفيقہ علی تصانيف ذی الفضل الغزير، والقدر الخطير، والفاضل النحرير، والفائق التحرير، والرائق التعبير، العديم النظير، المولوی حامد حسين“

• علامہ سید حسن صدر : ”كان من أكابر المتكلّمين، وأعلام علما الدين، وأساطين المناظرين المجاھدين، بذل عمرہ في نصرۃ الدين، وحمايۃ شريعۃ سيّد المرسلين، والأئمّۃ الھادين، بتحقيقات أنيقۃ، وتدقيقات رشيقۃ، واحتجاجات برھانيۃ، وإلزامات نبويۃ، واستدلالات علويۃ، ونقوض رضويۃ“
• محدث نوری : ”السّد السديد، والركن الشديد، سبّاح عيالم التحقيق، سيّاح عوالم التدقيق، خادم حديث أھل البيت، ومن لا يشقّ غبارہ الأعوجی الكميت، ولا يحكم عليہ لو ولا كيت، سائق الفضل وقائدہ وأميرالحديث ورائدہ، ناشر ألويۃ الكلام، وعامر أنديۃ الإسلام، منار الشيعۃ، مدار الشريعۃ، يافعۃ المتكلّمين، وخاتمۃ المحدّثين، وجہ العصابۃ وثبسی، وسيّد الطائفۃ وثقسی، المعروف بطنطنۃ الفضل بين ولايتی المشرقين، سيّدنا الأجل حامد حسين“
• محدث شیخ عباس قمی : ”السيّد الأجل العلامۃ، والفاضل الورع الفھامۃ، الفقيہ المتكلّم المحقّق، والمفسّر المحدّث المدقّق، حجّۃ الإسلام والمسلمين، آيۃ اللہ فی العالمين، وناشر مذہب آبائہ الطاھرين، السيف القاطع، والركن الدافع، والبحر الزاخر، والسحاب الماطر، الذي شھد بكثرۃ فضلہ العاكف والبادتی، وارتوی من بحار علمہ الظمآن والصادی“
• علامہ مرزا ابوالفضل تہرانی : ”السيّد الجليل، المحدّث العالم العامل، نادرۃ الفلك وحسنۃ الھند، ومفخرۃ لكھنو وغرّۃ العصر، خاتم المتكلّمين، المولوی الأمير حامد حسين المعاصر الھندي اللّكھنوي قدّس سرّہ وضوعف برّہ“
• علامہ سید محسن امین عاملی : ” كان من أكابر المتكلمين الباحثين عن أسرار الديانۃ والذابين عن بيضۃ الشريعۃ وحوزۃ الدين الحنيف علامۃ نحريرا ماھرا بصناعۃ الكلام والجدل محيطا بالاخبار والآثار واسع الاطلاع كثير التتبع دائم المطالعۃ لم ير مثلہ في صناعۃ الكلام والإحاطۃ بالاخبار والآثار في عصرہ بل وپہلے عصرہ بزمان طويل وبعد عصرہ حتی اليوم ولو قلنا إنہ لم ينبغ مثلہ فی ذلك بين الاماميۃ بعد عصر المفيد والمرتضی لم نكن مبالغين “
• علامہ شیخ عبد الحسین امینی : ”السيد الطاھر العظيم كوالدہ المقدس سيف من سيوف اللہ المشھورۃ علی أعدائہ، ورايۃ ظفر الحق والدين، وآيۃ كبری من آيات اللہ سبحانہ، قد أتم بہ الحجۃ، واوضح المحجۃ، واما كتابہ العبقات فقد فاح أريجہ بين لابتي العالم، وطبق حديثہ المشرق والمغرب، وقد عرف من وقف عليہ أنہ ذلك الكتاب المعجز المبين الذی لا يأتيہ الباطل من بين يديہ ولا من خلفہ، وقد استفدنا كثيرا من علومہ المودعۃ في ھذا السفر القيم، فلہ ولوالدہ الطاھر منا الشكر المتواصل، ومن اللہ تعالی لھما أجزل الأجور“
• علامہ شیخ آقا بزرگ تہرانی : ”کان کثیر التتبع واسع الاطلاع والاحاطۃ بالآثار و الاخبار والتراث الاسلامی، بلغ فی ذالک مبلغا لم یبلغہ احد من معاصریہ ولا المتاخرین عنہ بل ولا کثیر من اعلام القرون السابقۃ، افنی عمرہ الشریف فی البحث عن اسرار الدیانۃ والذب عن بیضۃ الاسلام و حوزۃ الدین الحنیف ولا اعہد فی القرون المتاخرۃ من جاھد جھادہ و بذل فی سبیل الحقائق الراھنۃ طارفہ و تلادہ، ولم تر عین الزمان فی جمیع الامصار و الاعصار مضاھیا لہ فی تتبعہ و کثرۃ اطلاعہ و دقتہ و ذکائہ و شدۃ حفظہ و ضبطہ “

مآخذ و مصادر