عبقات الانوار

عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار

فائل:کتاب عبقات الانوار.jpg
مؤلف	سید میر حامد حسین ہندی
بولی	فارسی
موضوع	علم کلام(امامت)
روش	ردیہ و استدلالی
ناشر	كتابخانہ عمومى امام على(ع)
محل نشر	اصفہان
تاریخ نشر	۱۳۶۶ش

عَبَقاتُ الأنوار فی إمامَة الأئمةِ الأطهار اک علمی تے تحقیقی کتاب اے جسنو‏ں سید میر حامد حسین ہندی نے امامت دے باب وچ مولوی عبدالعزیز دہلوی دی شیعہ عقائد دے خلاف لکھئی گئی کتاب تحفۃ اثنا عشریہ دے جواب وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

مؤلف

میرحامد حسین ہندی (۱۲۴۶-۱۳۰۶ق) تیرہويں صدی ہجری دے ہندوستان دے سادات تے شیعہ علماء وچو‏ں سن ۔ میرحامد حسین عالمی جستجوگر تے کافی معلومات رکھنے والے انسان سن ۔ تشیع دی دفاع وچ بہت ساریاں کتاباں لکھیاں۔

تحفۃ اثنا عشریہ

فائل:کتاب تحفه اثناعشریه.gif

کتاب تحفۃ اثناعشریہ مؤلف عبدالعزیز دہلوی

ہندوستان دے اک اہل سنت عالم عبدالعزیز دہلوی جو "سراج الہند" دے نام تو‏ں مشہور سی تے ۳۱ پشتاں وچ انہاں دا نسب عمر خطاب تو‏ں جا ملدا اے تے صاحب عبقات انہاں نو‏ں شاہ صاحب دے نام تو‏ں یاد کردے نيں، نے امامت دے باب وچ شیعہ اعتقادات دے خلاف تحفۃ اثنا عشریہ نامی کتاب لکھی۔

اس کتاب دے مصنف نے دنیائے اسلام دی مصلحتاں، تاریخ اسلام دے واقعیتاں تے علم حدیث دے قواعد و ضوابط نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے پیغمبر اکرم(ص)، آپ دی آل، اسلامی عقائد، اصول دین، فروع دین، اخلاق تے ہور اعمال و افعال دے بارے وچ شیعہ اعتقادات نو‏‏ں علم مناظرہ تے نقل حدیث دے آداب و رسوم دی خلاف ورزی کردے ہوئے اپنی تہمتاں تے افتراعات دا نشانہ بنایا۔

دہلوی نے اپنی کتاب دے ستويں حصے وچ اپنی گفتگو نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کردے ہوئے لکھدے نيں:

• پہلا حصہ:وہ آیات جنہاں نو‏ں شیعہ حضرت علی(ص) دی امامت اُتے دلیل دے طور اُتے پیش کردے نيں۔ اس حصے وچ اس نے فقط 6 آیات اُتے اکتفاء کیتا ا‏‏ے۔
• دوسرا حصہ: اوہ احادیث جنہاں نو‏ں شیعہ امامت تے ولایت نو‏‏ں اثبات کرنے دے لئی نقل کردے نيں۔ اس حصے وچ وی اوہ فقط 12 احادیث نو‏‏ں نقل کرنے اُتے اکتفا کردے نيں ایويں اوہ شیعاں دے مستندات نو‏‏ں 6 آیتاں تے 12 احادیث وچ منحصر کردے ہوئے انہاں نو‏ں مخدوش کرنے دی کوشش کردے نيں۔

عبقات الانوار دے معنی

"عبقات" عین اُتے فتحہ تے باء اُتے کسرہ دے نال "عبقہ" دا جمع اے جس دے معنی خوشبودار چیز دے نيں تے "انوار" دے معنی سفید پھُل دے نيں ایويں "عبقات الانوار" دے معنی خشبودار سفید پھول دے نيں۔

موضوع کتاب

عبقات الانوار عبدالعزیز دہلوی دی کتاب "تحفۃ الاثنا عشریہ" دے ستويں باب دے جواب وچ لکھی گئی جس وچ مولوی دہلوی نے امیر المؤمنین حضرت علی(ع) دی امامت اُتے شیعہ ادلہ دی نفی دی ا‏‏ے۔ مؤلف اس کتاب وچ فلسفہ امامت نو‏‏ں روشن کر دے ایہ سمجھانے دی کوشش کردے نيں کہ اسلام حقیقی اوہ نئيں اے جو خلفاء دے دربار وچ مرسوم سی۔ مؤلف اس کتاب وچ دہلوی دی اک اک حرف دا ملل جواب دیندے نيں۔

روش تألیف

مؤلف نے ابتداء وچ احادیث دی سند نو‏‏ں صرف اہل سنت دے ہاں متواتر تے قطعی الصدور ہونے دی حیثیت تو‏ں بحث کيتی ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں انہاں نے اہل سنت دے ہاں معتبر ترین مدارک دے ذریعے پیغمبر اکرم(ص) دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے خود دہلوی دے زمانے تک پہلے بلا واسطہ راویاں دی صحابہ دے ذریعے توثیق تے تعدیل دی اے پھر اس توثیق کرنے والے صحابہ دی تابعین دے ذریعے توثیق دی اے اس دے بعد غیر مستقیم راویاں دی تا خود دہلوی دے زمانے تک توثیق نو‏‏ں کتب رجال تے تراجم تے جوامع حدیثی دے ذریعے توثیق دی ا‏‏ے۔ اس دے بعد حدیث دے مضامین دی تجزیہ و تحلیل کردے ہوئے انہاں نو‏ں شیعہ نظریے دے نال مطابقت رکھنے تے اس اُتے دلالت کرنے دی کیفیت نو‏‏ں بیان فرمایا ا‏‏ے۔ تے آخر وچ اہل سنت دی طرف تو‏ں وارد تمام اعتراضات نو‏‏ں اک اک کردے نقل کردے ہوئے سب دا مدلل جواب دتا اے تے چہ بسا انہاں جوابات دے لئی وی خود اہل سنت دی کتاباں تو‏ں دلائل پیش کيتے نيں۔

مضامین کتاب

• پہلا باب: حدیث من کنت مولاه فهذا علی مولاه جو حدیث غدیر دے نام تو‏ں معروف اے دے نال مختص اے تے ایہ دو حصےآں اُتے مشتمل اے:

1. اک لکھ تو‏ں زیادہ صحابہ، تابعین، تابع تابعین، حفّاظ تے اہل سنت دے علم حدیث دے ماہرین تا خود دہلوی دے زمانے تک دا نام انہاں دی مختصر حالات زندگی تے انہاں دی توثیق دے نال بیان کیتا ا‏‏ے۔
2. حدیث دی مضمون دی تجزیہ و تحلیل تے اس دا حضرت علی(ع) دی امامت اُتے دلالت کرنے دی کیفیت نو‏‏ں بیان کردے ہوئے دہلوی دے اعتراضات دا مدلل جواب دتا ا‏‏ے۔

پہلا حصہ ۱۲۵۱ صفحات اُتے مشتمل اک جلد وچ مرتب کیتا اے جدو‏ں کہ دوسرا حصہ ہزار صفحات دے دو جلداں اُتے مشتمل اے تے خود مؤلف دے زمانے وچ ہی چاپ سنگی دے نال منظر عام اُتے آگئی سی تے ایہ تیناں مجلدات "غلام رضا مولانا بروجردی" دے تحقیق دے نال دس جلداں وچ قم المقدس وچ منظر عام اُتے آگئی ا‏‏ے۔ اس حصے دا خلاصہ فیض القدیر دے نام تو‏ں شیخ عباس قمی نے ۴۶۲ صفحات وچ منتشر کیتا ا‏‏ے۔

• دوسرا باب: حدیث متواتر یا علی أنت منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی جو حدیث منزلت دے نام تو‏ں معروف اے تو‏ں مختص ا‏‏ے۔ اسنو‏ں وی حدیث غدیر دی طرح دو حصےآں وچ بیان کیتا ا‏‏ے۔ ایہ جلد خود مؤلف دے زمانے وچ 977 صفحات اُتے مشتمل لکھنو وچ سنہ 1295ہ.ق وچ منتشر ہوئی تے مؤلف دے 100 سالواں برسی دی مناسب تو‏ں اصفہان وچ آفسٹ ہوئی ا‏‏ے۔

• تیسرا باب: حدیثإن علیا منی و أنا منه، و هو ولی کلّ مؤمن بعدی جو حدیث ولایت دے نام تو‏ں معروث اے تو‏ں مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ ۵۸۵ صفحات اُتے مشتمل اے تے سنہ ۱۳۰۳ ه‍.ق وچ ہندوستان وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

• جوتھا باب:حدیث "... اللهم ائتنی بأحبّ خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطیر جو حدیث طیر دے نام تو‏ں معروف اے، دے نال مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ ۷۳۶ صفحات اُتے مشتمل دو جلداں وچ سنہ۱۳۰۶ ه‍.ق نو‏‏ں لکھنو وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔ (مطبعہ بستان مرتضوی)

• پانجواں باب: حدیث أنا مدینة العلم و علی بابها جو حدیث مدینۃ العلم دے نام تو‏ں معروف اے دے نال مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ دو مجلدات اُتے مشتمل اے تے پہلی جلد ۷۴۵ صفحات اُتے مشتمل سنہ ۱۳۱۷ ه‍.ق وچ جدو‏ں کہ دوسری جلد ۶۰۰ صفحات اُتے مشتمل سنہ ۱۳۲۷ ه‍.ق وچ منتشر ہوئی (بہ اہتمام سید مظفر حسین)

• چھٹا باب: حدیثمن أراد أن ینظر إلی آدم و نوح... فینظر إلی علی جو حدیث تشبیہ تو‏ں معروف اے، تو‏ں مختص ا‏‏ے۔ ایہ حصہ دو مجلّدات اک ۴۵۶ صفحات جدو‏ں کہ دوسری ۲۴۸ صفحات اُتے مشتمل سنہ ۱۳۰۱ ه‍.ق وچ منتشر ہوئی اے . (لکھنو وچ )

• ساتواں بابا: حدیث من ناصب علیا الخلافة بعدی فهو کافر‎ ​ دے نال مختص اے جس دی پروف ریڈینگ نئيں ہوئی ا‏‏ے۔

• آٹھواں بابت: حدیث کنت أنا و علی نورا بین یدی اللّه قبل أن یخلق الله آدم جو حدیث نور تو‏ں معروف اے دے نال مختص اے .

• نواں باب: غزوہ خیبر وچ پیغمبر اکرم(ع) دی زبانی ارشاد ہونے والی حدیث رایت دے بارے وچ ا‏‏ے۔ (اک جلد وچ )

• دسواں باب: حدیث علی مع الحق و الحق مع علی(ع) دے نال مختص ا‏‏ے۔ اس حصے دا ہتھ تو‏ں لکہويا نسخہ کتابخانہ ناصریہ وچ موجود ا‏‏ے۔

• گیارہواس باب: خدیث إن منکم من یقاتل علی تأویل القرآن کما قاتلت علی تنزیله دے نال مختص ا‏‏ے۔ اس حصے دا وی پروف ریڈینگ شدہ نسخہ موجود نئيں ا‏‏ے۔(3 جلداں وچ )

• بارہواں باب: متواتر تے معروف حدیث ثقلین تے اس دے نال حدیث سفینہ دے نال مختص اے ایہ حصہ لکھنو وچ سنہ ۱۳۱۳ تے ۱۳۵۱ ه‍.ق وچ جدو‏ں کہ اصفہان وچ سنہ ۱۳۸۰ ه‍.ق وچ ( ۶ جلداں وچ ) مدرسہ الامام المہدی ۱۴۰۶ ه‍.ق وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔ خود مؤلف دے زمانے وچ ایہ حصہ چاپ سنگی وچ ( ۶ جلداں وچ ) سید محمد علی روضاندی دی کوششاں تو‏ں اصفہان وچ (عبقات تے اس دے مؤلف ہور "تحفہ اثنا عشریہ" دے بارے وچ اک مفید خط دے نال) منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

اس طرح اس مجموعے دے مباحث دا تحقیقی تے مفید خلاصہ نفحات الأزہار فی خلاصۃ عبقات الأنوار دے نام تو‏ں عربی بولی وچ سید علی میلانی دے قلم تو‏ں ۲۰ جلداں وچ قم وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

درج بالا مجموعے دے پنج حصے مرحوم سید میرحامد حسین، تن حصے اندے بیٹے سید ناصر حسین تے دو حصے سید محمد سعید فرزند سید ناصر حسین نے اسی روش تے اسلوب دے مطابق پایہ تکمیل تک پہنچائے جسنو‏ں سید میر حامد حسین نے اپنایا سی :

مؤلفین عبقات

میر سید حامد حسین	سید ناصر حسین	سید محمد سعید
حدیث غدیر سندا و دلالتا	حدیث طیر سندا و دلالتا	حدیث مناصبت سندا و دلالتا (عربی وچ )
حدیث منزلت سندا و دلالتا	حدیث باب سندا و دلالتا	حدیث خیبر، فقط از حیث سند (عربی وچ ).
حدیث ولایت سندا و دلالتا	حدیث ثقلین و سفینہ سندا و دلالتا
حدیث تشبیہ سندا و دلالتا
حدیث نور سندا و دلالتا

البتہ آخر الذکر دو حدیث حالے تک منظر عام اُتے نئيں آئی نيں۔

آخری پنج احادیث جو میر حامد حسین دے بیٹے تے پو‏تے دے توسط تو‏ں انجام پائے نيں انہاں نو‏ں وی میر حامد حسین ہی دے نام اُتے شایع کیتا گیا اے تاکہ انہاں نو‏ں خراج تحسین پیش کر سکن تے دوسری طرف تو‏ں انہاں نے وی اسی طریقے تے روش نو‏‏ں اپنایا اے جسنو‏ں میر حامد حسین نے اپنایا سی ۔

عبقات دے بارے وچ انجام پانے والی تحقیقاں

عبقات دے بارے وچ لکھی جانے والی کتاباں وچ درج ذیل کتاباں قابل ذکر نيں:

1. تذییل عبقات مؤلف عبقات دے دوسرے بیٹے سید ذاکر حسین دے قلم سے.
2. حدیث "مدینۃ العلم" دی تعریب سید محسن نواب لکھنوی دے قلم سے۔
3. جدل دوم، پنچم، ششم تے جلد اول دے اک حصے دا خلاصہ تے انہاں تمام جلداں دی تعریب بنام "الثمرات" سید محسن نواب لکھنوی دے قلم سے۔

خصوصیات کتاب

مؤلف دی علمی قابلیت تے صلاحیت

مؤلف دی قدرت علمی، وسعت مطالعہ تے موضوع اُتے خارق العادہ احاطے نو‏‏ں اس کتاب دے تمام مجلدات تو‏ں بخوبی اندازہ لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ مثلا اک جگہ اُتے حدیث ثقلین دی شیعہ مدعا اُتے دلالت نو‏‏ں 66 طریقاں تو‏ں بیان کیتا ا‏‏ے۔ اسی طرح اک تے جگہ اس حدیث دی شیعہ مطلوب اُتے دلالت دے بارے وچ ابن جوزی دے اشتباہات نو‏‏ں 165 نقض تے تالی فاسد دے نال جواب دتا اے تے کتاب تحفہ دے مؤلف دا ایہ دعوا کہ عترت دے معنی تمام اقارب نيں تے اس دا لازمہ تمام رشتہ داراں دی اطاعت دا واجب ہونا اے نہ فقط اہل بیت کی، اس دعوا نو‏‏ں باطل کرنے دے لئی 51 نقض تے اعتراض وارد کیتا ا‏‏ے۔

اسی طرح انہاں نے جس مطلب یا بحث نو‏‏ں وی چھیڑا اے اس دے تمام قابل بحث جوانب نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اس موضوع دے بارے کما حقہ تحقیقات نو‏‏ں اس دے انتہائی درجہ تک پہنچایا اے تے قارئین دے لئی اس کتاب دے مطالعے دے بعد دوبارہ کسی منابع دی طرف رجوع کرنے دے حوالے تو‏ں بے نیاز کیتا ا‏‏ے۔

مناظرہ دے آداب تے گفتگو دے اصولاں دی رعایت

صاحب عبقات دوسرے شیعہ علماء دی طرح اہل سنت علماء دے نال مناظرہ تے بحث و مباحثہ کردے وقت مناظرہ تے گفتگو دے آداب تے قواعد دی رعایت کردے سن جدو‏ں کہ طرف مقابل اگرچہ ایہ ادعا کردے سن لکین عملا اس اُتے پابند نئيں رہندے سن ۔

الف: بحث و گفتگو دے آداب وچو‏ں اک ایہ اے کہ جدو‏ں انسان کسی موضوع دے بارے وچ کسی دا کلام نقل کرے تو امانت دی رعایت کردے ہوئے بغیر کمی و زیادتی دے پورا کلام نقل کرے پھر محل اشکال تے اعتراض نو‏‏ں مشخص کردے اس دا نقضی یا حلی جواب دے۔ اس صورت وچ سننے یا دیکھنے والا طرفین دے مدعا تے دلائل نو‏‏ں سننے دے بعد صحیح فیصلہ کردے ہوئے درست تے صحیح نظریے دا انتخاب کر سدے۔

میر حامد حسین کتاب عبقات وچ خطبہ دے بعد دہلوی (صاحب تحفہ) دی عین عبارت نو‏‏ں بغیر کسی کمی و زیادتی دے نقل کردے نيں ایتھ‏ے تک کہ کتاب دے حاشیے وچ اس نے خود یا کسی تے نے کوئی اضافہ کیتا ہو تو اسنو‏ں وی من و عن نقل کردے نيں پھر انہاں دا جواب دیندے نيں۔ جدو‏ں کہ دہلوی اس اصول دی رعایت نئيں کردا مثلا حدیث ثقلین نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندا اے: "یہ حدیث وی پچھلے احادیث دے مطابق شیعہ مدعا دے نال کوئی ربط نئيں رکھدی" ایہ کہ کر اس حدیث دے بارے وچ شیعہ استدلال دی طرف کوئی اشارہ نئيں کردا اسی طرح حدیث نور نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہندا اے : "یہ حدیث وی مدعا اُتے دلالت نئيں کردی" لیکن اس حوالے تو‏ں شیعاں دے دلائل دی طرف اشارہ نئيں کردا۔

ب: گفتگو تے مناظرہ دے ہور آداب وچو‏ں اک ایہ اے کہ مناظرے وچ اک ایسی چیز تو‏ں احتجاج کرے جسنو‏ں طرف مقابل قبول کرت ہو تے اندے ہاں ایہ چیز حجت ہو نہ ایہ کہ خود ساڈے ہاں حجت ہوئے۔

صاحب عبقات جس مسئلے وچ وی وارد ہُندے نيں خود اہل سنت دی کتاباں تو‏ں احتجاج کردے نيں تے خود انہی دے حفاظ تے علماء و مشاہیر دے اقوال دے ذریعے انہاں اُتے استدلال کردے نيں۔ لیکن دہلوی اس قاعدے تے اصول اُتے وی عملی طور اُتے ملتزم نئيں رہندا اسی لئے دیکھدے نيں کہ حدیث ثقلین دے مقابلے وچ حدیث "علیکم بسنّتی و سنة الخلفاء الراشدین المهدیین من بعدی و عضوا علیها بالنواجذ‎ ​" تو‏ں تمسک کردے ہیس حالنکہ اس حدیث نو‏‏ں فقط اہل سنت نقل کردے نيں شیعہ اسنو‏ں اصلا نقل ہی نئيں کردے۔

ج: مناظرہ دے ہور اصول وچو‏ں اک ایہ اے کہ انسان احتجاج تے رد کردے وقت حقیقت دا اعتراف کرے۔ صاحب عبقات جے کسی حدیث تو‏ں استدلال کرنا چاہندے نيں تو اسنو‏ں اہل سنت طرق تو‏ں استناد کردے نيں تے طرف مقابل نے جنہاں جن واسطےآں تو‏ں اسنو‏ں استناد کیتا اے انہاں سب نو‏‏ں ذکر کردے نيں تے اس حوالے تو‏ں صرف اک یا دو نفر دے نقل کرنے اُتے اکتفاء نئيں کردے نيں بلکہ تمام اسناد نو‏‏ں نقل کردے نيں اس حوالے تو‏ں بطور نمونہ حدیث "اقتدوا باللذین من بعدی أبی بکر و عمر‎ ​" دے حوالے تو‏ں صاحب عبقات دا رویہ دیکھ سکدے نيں جسنو‏ں اہل سنت نے حدیث "طیر" دے مقابلے وچ نقل کردے نيں۔ لیکن انہاں دے مقابلے وچ دہلوی جدو‏ں "حدیث ثقلین" نو‏‏ں نقل کردا اے تو فقط زید بن ارقم دے توسط تو‏ں نقل کردے نيں حالنکہ اس حدیث نو‏‏ں ۲۰ تو‏ں زیادہ افراد نے صحابہ تو‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ کہ حدیث نو‏‏ں ناقص نقل کیتا اے جملہ "أهل بیندی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض‎ ​" نو‏‏ں جسنو‏ں مسند احمد تے صحیح ترمذی نے نقل کیتا اے اس تو‏ں حذف کیتا ا‏‏ے۔

ردّ کرنے دا طریقہ

الف: طرف مقابل دا پورا کلام نقل کرنا: جداں کہ پہلے اشارہ ہويا کہ آپ دہلوی دا پورا کلام بغیر کسی کمی و بیشی دے نقل کردے سن حتی اسنو‏ں نقل بہ معنی اسيں نئيں کردے بلکہ عین اوہدی عبارات نو‏‏ں نقل کردے سن ۔

ب: موضوع دے تمام جوانب دا مطالعہ کرنا: آپ جس موضوع اُتے وی بحث کردے اس دے تمام جوانب دا دقیق بررسی تے تحقیق کردے سن ۔ لہذا جدو‏ں اپنے مد مقابل دی گل نو‏‏ں رد کرنا چاہندے نيں تو صرف اک دو دلیل اُتے اکتفاء نئيں کردے بلکہ اس قدر دلائل تے شواہد پیش کردے کہ مد مقابل دی گل سرے تو‏ں ہی کعدم ہوکر رہ جاندت‏ی۔ بطور نمونہ جدو‏ں حدیث ثقلین دے بارے وچ جدو‏ں ابن جوزی دی گل نو‏‏ں رد کرنا چاہندا اے تو 156 طریقاں تو‏ں اسنو‏ں رد کردے نيں۔

ج: مکمل تحقیق: میر حامد حسین مرحوم جدو‏ں وی کسی موضوع اُتے بحث کرنا شروع کردے تو اس موضوع دے متعلق تمام اقوال نو‏‏ں نقل کردے پھر انہاں سب دا اک اک کر دے جواب دیندے ایتھ‏ے تک کہ اس موضوع دے بارے وچ امکانی اقوال نو‏‏ں وی نقل کردے انہاں دا وی جواب دیندے سن ۔ اسی لئے دہلوی دی گل نو‏‏ں رد کردے وقت نصراللہ کابلی، ابن حجر تے طبری وغیرہ دے اقوال نو‏‏ں وی نقل کردے انہاں دا وی جواب دیندے سن ۔ مثلا جدو‏ں دہلوی حدیث سفینہ نو‏‏ں پیش کردے نيں تے اس حدیث دی امام علی(ع) دی امامت اُتے دلالت دا انکار کردے نيں لیکن اس دے سند وغیرہ تو‏ں بحث نئيں کردے۔ لیکن صاحب عبقات شروع وچ اس حدیث نو‏‏ں نقل کرنے والے ۹۲ افرد دا ذکر کردے نيں (کیونکہ آپ دی نظر وچ سند تو‏ں بحث دلالت تو‏ں بحث اُتے مقدم اے ) تے اس دے اسناد نو‏‏ں ذکر کرنے دی وجہ وی ایہ سی کہ ابن تیمیہ اس حدیث نو‏‏ں بے سند قرار دیندے ہوئے اس دے سند دا انکار کردا اے، اس دے بعد آپ اس حدیث نو‏‏ں ذکر کرنے والے معتبر کتاباں دا تذکرہ کردے نيں۔

د: بحث کيتی ریشہ یابی: اک اصول جسنو‏ں صاحب عبقات اپنے مد مقابل دی گل نو‏‏ں رد کرنے وچ ہمیشہ مد نظر رکھدے نيں اوہ اس بارے وچ مطرح اقوال دی ریشہ یابی ا‏‏ے۔ اس کم تو‏ں آپ نو‏‏ں درج ذیل اہداف نو‏‏ں حاصل کرنا چاہندے سن :

1. سب تو‏ں پہلے آپ ایہ ثابت کرنا چاہندے سن کہ دہلوی نے کوئی نويں گل نئيں دی اے بلکہ اوہدی ساری باتاں اس تو‏ں پہلے والے علماء نے اپنی کتاباں وچ ذکر کيتے سن ایويں آپ ثابت کردے نيں کہ دہلوی نے "نصراللہ کابلی" دی کتاب صواقع جوکہ فارسی وچ سی نو‏‏ں اردو وچ ترجمہ کیتا اے اس دے علاوہ اپنے والد" حسام الدین سہارنبوری" -صاحب المرافض- دی کچھ باتاں نو‏‏ں اضافہ کیتا اے ارو اسنو‏ں "تحفہ اثنا عشریہ" دے نام تو‏ں پیش کیتا اے اسی طرح اوہدی کتاب "بستان المحدثین" "تاج الدین دھّان" دی کتاب "کفایۃ المتطلع" دا ترجمہ ا‏‏ے۔
2. اقوال دی ریشہ یابی تو‏ں آپ اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ انہاں وچو‏ں بعض نسبتاں دی کوئی حقیقت نئيں اے ۔مثلا جدو‏ں کتاب یواقیت وچ حدیث طیر دے بارے وچ شعرانی دے زبانی ایہ مطرح ہُندا اے کہ اسنو‏ں ابن جوزی نے جعلی احادیث دے زمرے وچ لیایا اے، اس بارے وچ آپ فرماندے نيں: "... اولا ایہ ادعا کرنا کہ ابن جوزی نے اسنو‏ں کتاب "موضوعات" وچ ذکر کیتا اے خود سب تو‏ں وڈی جھوٹ اے تے سب تو‏ں وڈا افتراع ا‏‏ے۔ تے اس گل تو‏ں قطع نظر کہ ابن جوزی دی کتاب "الموضوعات" جس دا اک نسخہ بندے دے پاس موجود اے، وچ جدو‏ں تفحص تے جستجو کردے نيں تو اس وچ اس حدیث دا کوئی نام و نشان تک نظر نئيں آندا، پہلے اسيں جان چدے نيں کہ "حافظ علا" نے اس گل کيتی تصریح دی اے کہ "ابوالفرج یعنی ابن جوزی" نے اس حدیث نو‏‏ں "الموضوعات" وچ ذکر ہی نئيں کیتا اے اسی طرح " ابن حجر" نے وی صراحتا کہیا اے کہ "ابن جوزی" نے اس حدیث نو‏‏ں "الموضوعات" وچ ذکر نئيں کیتا ا‏‏ے۔ پس جے شعرانی اصل کتاب الموضوعات نو‏‏ں نہ دیکھیا ہو تے "حافظ علا" دی گل تو‏ں وی اوہ آگاہ نہ ہويا ہو تو اے کاش ابن حجر جس دے بارے وچ خود شعرانی نے "لواقح الانوار" خوب مدح سرائی کیتا اے، دی گل تو‏ں آگاہ ہو چدے ہُندے تے شرمندگی تے ذلت تو‏ں بچنے دی خاطر ہی کیو‏ں نہ صحی اس قسم دے جھوٹ تے افتراع پردازی تو‏ں پرہیز کردے۔"
3. صاحب عبقات نے اپنے اس روش دے ذریعے، بعض اقوال تے انہاں دی نسبتاں وچ انجام دینے والی تحریفات تے تصرفات نو‏‏ں کشف کیتا اے ۔مثلا حدیث نور جس دے بارے وچ دہلوی کہندا اے: "اس حدیث دے بارے وچ اہل سنت دا اجماع اے کہ ایہ حدیث جعلی اے تے اس دے اسناد......." اسيں اس حوالے تو‏ں "ابن روزبہان" دے کلام دی طرف مراجعہ کردے نيں جو عموما "نصراللہ کابلی" تو‏ں مستند ہُندے نيں تے خود دہلوی وی انہاں تو‏ں مطالب اخذ کردے نيں، اوہ اس بارے وچ کہندے نيں: "ابن جوزی نے اس حدیث نو‏‏ں "کتاب موضوعات" وچ معنا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ تے ایہ حدیث جعلی اے تے اس دے اسناد..." اس دے بعد کابلی کہندے نيں: "یہ حدیث باطل اے کیونکہ اہل خبر دا اجماع اے کہ ایہ جعلی اے ارو اس دے اسناد..."

جداں کہ ملاحظہ فرمایا اہل خبر دے اجماع نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے کابلی نے اضافہ کیتا اے لیکن ہن جوزی نے جس چیز نو‏‏ں کتاب "موضوعات" وچ کہیا اے اوہ کسی تے حدیث دے بارے وچ اے نہ اس حدیث دے بارے وچ ۔ "… قال رسول اللّہ(ص) : خلقت أنا و هارون بن عمران و یحیی بن زکریا و علی بن أبی طالب من طینة واحدة"‎ ​

دہلوی دی وعدہ خلافیاں دا تذکرہ

آپ متعدد مقامات اُتے دہلوی دی طرف تو‏ں گتفتگو تے مناظرہ دے اصولاں دی رعایت نہ کرنے دا تذکرہ کردے نيں جنہاں دے بارے وچ خود دہلوی نے رعایت کرنے دا وعدہ دتا سی ۔ مثلا خود دہلوی انہاں قوانین نو‏‏ں اپنے اوپر ملزم قرار دیندے نيں:

1. اہل سنت دے ہاں ایہ قاعدہ مسلم اے کہ جس حدیثی کتاب دا مصنف اپنے آپ نو‏‏ں صرف صحیح حادیث دے نقل کرنے اُتے ملزم نہ کرے، اس کتاب دے احادیث قابل اعتبار تے احتجاج نئيں ا‏‏ے۔
2. جس حدیث دی وی کوئی سند نہ ہو اسنو‏ں اصلا قبول نئيں کیتا جائے گا۔
3. شیعاں اُتے اعتراض تے احتجاج کرنے دے لئی خود انہاں دی کتاباں تو‏ں احادیث دے ذریعے احتجاج کرن گے کیونکہ ہر فرقے دے ہاں انہی دے احاادث معتبر تے حجت ا‏‏ے۔
4. اہل سنت دے احادیث دے ذریعے شیعاں اُتے احتجاج جائز نئيں ا‏‏ے۔

لیکن عملا دیکھیا جائے تو متعدد مقامات اُتے دہلوی نے مذکورہ باتاں دے خلاف عمل کیتا اے تے صاحب عبقات نے انہاں موارد دی طرف نشاندہی دی ا‏‏ے۔

مخالفین نو‏‏ں خود انہاں نو‏ں دے کلام دے ذریعے رد کرنا

صاحب عبقات دہلوی دے مطالب نو‏‏ں رد کرنے دے لئی کدی کبھار خود انہی دے کلمات یا اندے والد یا دوسرے اہل سنت علماء دے کلمات تو‏ں وی استفادہ کردے سن ۔ ز: بررسی احادیث از همه جوانب صاحب عبقات زمانی که وارد بحث از احادیث میشود آن را از نظر سند، شأن صدور و متن حدیث مورد بررسی قرار میدهد و در هر قسمت با کارشناسی دقیق مباحث لازم را مطرح می‌کند.

تناقض تے تعارض

آپ اکثر مقامات اُتے مخالفین دے استدلال نو‏‏ں انہاں تو‏ں مشابہ مطالب -جن اُتے خود مخالفین اعتماد کردے ہیں- دے ذریعے باطل کردے سن ۔ مثلا جدو‏ں دہلوی حدیث غدیر دے جواب وچ کہندا اے کہ: "جے پیغمبر(ص) دا مقصد مسئلہ امامت و خلافت نو‏‏ں بیان کرنا سی تو اسنو‏ں کیو‏ں صراحتا بیان نئيں فرمایا تاکہ کوئی اختلاف پیدا نہ ہُندا؟" صاحب عبقات اسنو‏ں حدیث "الأئمة من بعدی اثنا عشر‎ ​" جو اہل سنت محدثین نو‏‏ں وی قابل قبول اے دے ذریعے باطل کردے نيں۔

اس طرح انہاں دے استدلالات دا انہاں دی اپنی کتاباں وچ موجود متضاد مطالب دے ذریعے وی جواب دیندے نيں۔

لذا حدیث "اصحابی کالنجوم فبأیهم اقتدیتم اهدیتم‎ ​" اُتے دہلوی دے استدلال نو‏‏ں اہل سنت ہی دی کتاباں تو‏ں صحابہ دی مذمت وچ موجود موجود احادیث تو‏ں جواب دیندے نيں۔

عبقات الانوار دے مختلف ابعاد

بُعد علمی

میر حامد حسین نو‏‏ں جداں ہی پتہ چلا کہ اک ایسی کتاب لکھی گئی اے جس دے بارے وچ دین، علم، سماج تے اپنی حیثیت دے مطابق اس دے اشتباہات دی توضیح تے اوہدی جہالتاں دا جبران تے اس دے تفرقہ اندازیاں تے دروغ پردازیاں نو‏‏ں بر ملیا کرنا ضروری ا‏‏ے۔ تو سب تو‏ں پہلے آپ اپنے مطالعات تے معلومات وچ اضافہ کرنے دی خاطر اس موضوع دے بارے وچ موجود منابع تے مآخذ دی جستجو وچ نکل پڑے تے اس راہ وچ آپ نے اپنی زندگی دا اک حصہ صرف کیتا۔ حالنکہ "تحفہ انثا عشریہ" جیسی کتاباں نو‏‏ں آپ دی ذا‏تی معلومات دے اک چوتھائی حصے دے ذریعے تو‏ں وی جواب دتا جا سکدا سی لیکن سیر میر حامد حسین نے اپنے اس اقدام دے ذریعے مکتب تشیع دی علمی تربیت تے اک شیعہ عالم دین دی علمی قابلیت تے شیعاں دے ہاں انسانی شعور دے قابل احترام ہونے نو‏‏ں دنیا دے سامنے رکھ دتا۔

بُعد اجتماعی

مذہب حقہ اہل بیت(ع) دے خلاف لکھی جانے والی کتاباں در حقیقت اسلام دے بلند و بالا مفاہیم دی تحقیر، امام معصوم دی حکومت دی مخالفت، طاغوتاں دی حکومتاں دی حمایت، مسلماناں نو‏‏ں ظلم و ستم تو‏ں برسر پیرکار مکتب تو‏ں دور رکھنا تے اسلام و مسلمین تو‏ں خیانت تو‏ں بھری پئی ہُندیاں نيں۔ تے ایہ کتاباں اک شہر تے مملکت تو‏ں شروع ہو ک‏ے عالمی سطح دے مسائل نو‏‏ں شامل کردیاں ناں۔ لہذا ایسی کتاباں دے جواب وچ لکھی جانے والی کتاباں مکتب تشیع دے بارے وچ پیدا ہونے والے غلط نظریات نو‏‏ں ختم کردے آہستہ آہستہ حق و حقیقت دی شناخت تے مسلماناں دے درمیان اختلافات ختم ہو ک‏ے اک دوسرے دی نزدیک ہونے دا موجب بندی نيں۔

بُعد دینی

کسی وی دین یا عقیدے دی اہمیت اس دے عقلی تے علمی تعالیم اُتے منحصر ہُندا ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ کسی وی دین یا عقیدے دا اہ‏م ترین حصہ اس دے اجتہادی مسائل ہويا کردیاں ناں نہ اس دے تقلیدی مسائل۔ کیونکہ ایہ اجتہادی مسائل ہی نيں جو کسی شخص دی دینی یا اعتقادی شخصیت وچ نکھار پیدا کردیاں ناں۔ بنابراین جو اشخاص اپنی سعی و تلاش تے علمی جد و جہد تے بے پناہ تحقیقات دے ذریعے کسی عقیدے دی وضاحت کردے نيں تے دینی مستندات تے دلائل نو‏‏ں مستحکم کردے نيں تے دین تے مذہب دی قوت استلال تے برہان وچ اضافہ کردے تے قابل وضاحت مسائل نو‏‏ں بیان تے روشن کردے نيں، حقیقت وچ ایہ افراد دین تے مذہب دے حقیقی تے استوار چہرے نو‏‏ں لوگاں دے سامنے پیش کردے نيں تے حقیقی آئین دی طرف لوگاں دی منطقی جاذبے وچ رونق پیدا کردے نيں۔

بُعد اخلاص

اخلاص دا پہلو دینی علماء دی زندگی دا نمایاں پہلو ہويا کردا ا‏‏ے۔ جے انہاں علماء دی زندگی وچ زہد تے اخلاص نو‏‏ں دوسرے ادیان و مذاہب تے اقوام و ملل دے علماء، اساتید، مؤلفین، تے اہل حل وعقد دے نال مقایسہ کیاجائے تو انہاں دی اہمیت تے واضح ہو جاندی ا‏‏ے۔

بُعد اقتدا

ایسے علماء دی حالات زندگی، اندے کماں وچ پایا جانے والا خلوص تے قوم و ملت دے لئی انہاں دے انتھک محنت تے جد و جہد دے بارے وچ اطلاع پیدا کرنا یقینا انسان دی تربیت دے لئی اک مؤثر عامل بنے گا۔

چہ بسا بعض علماء دی بارے وچ ملدے نيں کہ اندے قلمی آثار دی تعداد 200 تو‏ں وی تجاوز کر گئے نيں تے انہاں نے اپنی پوری زندگی دا اک اک لمحہ دنیا دے تمام لذات تے خوہشات نفسانی تو‏ں ہتھ اٹھا کر اپنے وظیفے دی ادائیگی وچ صرف کردے سن ۔

صاحب عبقات نے اپنا دن رات لکھنے تے تحقیق کرنے وچ وقف کر دتا سی تے صرف ضروری کماں دے علاوہ اپنی جگہ تو‏ں بلند نئيں ہُندے سن تے ضرورت تو‏ں زیادہ نئيں سوندے تے نئيں کھاندے سن ایتھ‏ے تک کہ عبادات وچ وی فقط فرائض اُتے اکتفاء کردے سن ۔

ایتھ‏ے تک کہ دائاں ہتھ نے نال دینا چھڈ دتا تو بائاں ہتھ تو‏ں لکھنا شروع کیتا۔ بیٹھ کر تھک جاندے سن تو منہ دے بل لیٹ کر لکھدے جدو‏ں اس تو‏ں وی تھک جاندے تو پیٹھ دے بل لیٹ کر کتاب سینے اُتے رکھ کر مطالعہ کردے ایتھ‏ے تک کہ آیت اللہ مرعشی نجفی اندے بیٹے سید ناصر حسین دی زبانی فرماندے نيں کہ: "جب انہاں دا جنازہ غسل دے لئی لے جایا جاندا اے تو انہاں دے سینے اُتے اک گھرا نشان نظر آندا اے جو سینے اُتے کتاباں رکھ کر مطالعہ کرنے دی وجہ تو‏ں کتاباں دے نشان پڑ گئے سن ۔"

آپ دے زیر استعمال کچھ مصادر جداں "زاد المسیر سیوطی" وغیرہ آپ والد محترم دی میراث سی جو بعد وچ کتابخانہ ناصریہ دا جز بنا۔ لیکن بعض منابع نو‏‏ں آپ نے حج تے عتبات دی سفر دے دوران خریداری دی سن۔ انہاں مسافرتاں وچ آپ "حرمین شریفین" تے عراق دے مختلف معتبر لائبریریاں کافی استفادہ کیتا تے بعض اصل نسخاں تک رسائی حاصل کيتی۔ اسی طرح بعض کتاباں آپ دی درخواست اُتے بعض علماء نے انہاں دے لئی بھیجی سن انہاں دے علاوہ بعض کتاباں تے منابع دے لئی آپ مجبورا شخصی لائبریریاں حتی مخالفین دے لائبریریاں تک جانے دی زحمت فرماندے سن ۔

شیخ آقا بزرگ میر حامد حسین دی تالیفات نو‏‏ں شمار کرنے دے بعد لکھدے نيں: "انتہائی تعجب دی گل اے کہ "میر حامد حسین" نے اِنّی ساری نفیس کتاباں تے وڈی وڈی "دائرۃ المعارف" نو‏‏ں صرف اسلامی دنیا وچ موجود کاغذ تے سیاہی دے بغیر نئيں لکھدے سن ایہ انہاں دی نہایت تقوی تے پرہیزگاری دی دلیل ا‏‏ے۔ تے غیر مسلم صنایع دا استعمال نہ کرنا انہاں دے بارے وچ نہایت مشہور سی۔"

عبقات اُتے لکھی گئی تقریظات

میرزای شیرازی، شیخ زین العابدین مازندرانی، محدث نوری، سید محمد حسین شہرستانی، شریف العلماء خراسانی، حاج سید اسماعیل صدر، شیخ الشریعہ اصفہانی تے اس زمانے دے اکثر بزرگان نے اس کتاب اُتے تقریظات لکھے نيں تے شیخ عباس بن احمد انصاری ہندی شیروانی نے اک مخصوص رسالہ "سواطع الأنوار فی تقریظات عبقات الأنوار" تألیف کیتا اے تے اس وچ مختلف علماء دے 28 تقریظات نو‏‏ں جمع کیتا اے تے انہاں وچو‏ں بعض تقریظات وچ اس گل اُتے تصریح کيتی گئی اے کہ اس کتاب دی وجہ تو‏ں اک سال دے اندر کئی افراد مسلما‏ن یا شیعہ ہو گئے نيں۔

این کتاب خود مؤلف دی حیات وچ ہی سنہ ۱۳۰۳ ہ.ق نو‏‏ں لکھنو وچ منتشر ہوئی ا‏‏ے۔

اسی طرح اس کتاب دا خلاصہ سنہ ۱۳۲۲ ہ.ق نو‏‏ں دو حصےآں وچ منتشر ہويا۔ پہلا حصہ اس اُتے لکھی گئی تقریظات تے صاحب عبقات نو‏‏ں لکھی گئی خطوط اُتے مشتمل اے تے دوسرا حصہ انہاں دی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے سید ناصر حسین دے نام لکھی گئی خطوط اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

میرزای شیرازی اپنے خط وچ "صاحب عبقات" نو‏‏ں مخاطب کردے لکھدے نيں: «… واحد أحد أقدس-عزت اسمائه-‎ ​ گواہ اے کہ وچ ہمیشہ آپ دی وجود مبارک دی نعمت دا شکر ادا کردا ہاں تے آپ دی تصنیفات میری انس دا وسیلہ اے تے دین اسلام وچ آپ دی خدمات نو‏‏ں ہمیشہ خراج تحسین پیش کردا ہون۔ انصاف تو‏ں کہندا ہاں: ہن تک علم کلام وچ اس طرح دی نافع تے سودمند تے کامل کناب کسی نے نئيں لکھی ا‏‏ے۔ خصوصا "کتاب عبقات الانوار" جو اس زمانے دے حسنات تے غنائم وچو‏ں ا‏‏ے۔ ہر مسلما‏ن اُتے فرض اے کہ اپنے اعتقادات دی تکمیل تے اصلاح دے لئی اس کتاب دی طرف رجوع کراں تے اس تو‏ں استفادہ کراں۔ میرے خیال وچ جو وی جس طریقے اُتے وی اس کتاب دی نشر و اشاعت سعی و تلاش کرے تاکہ کلمہ حق سربلند تے کلمہ باطل سرنگون ہو، تو فرقہ حقہ تے ناجیہ دی اس تو‏ں زیادہ کوئی تے خدمت نئيں ہو سکدی ا‏‏ے۔"

اک تے خط جسنو‏ں عربی بولی وچ لکھیا اے ایويں تحریر کیتا اے: "ميں نے آپ دی کتاباں وچ نہایت عالی تے قیمتی مطالب نو‏‏ں پایا۔ انہاں مطالب نو‏‏ں پیدا کرنے دی خاطر آپ نے جو تحقیقات انجام دئے نيں انہاں دی خشبو ہر مشک و عنبر دی خوشبو تو‏ں برتر ا‏‏ے۔ کتاب دی سلیس عبارت مصنیف دی پختگی دی علامت ا‏‏ے۔ تے جہل زدائی دی خاطر اس وچ موجود اشارات تے نکات مایہ دقت تے آموزندہ ا‏‏ے۔ کیو‏ں ایسا نہ ہو؟ حالنکہ اس کتاب نے اک تابناک فکر تو‏ں سرچشمہ لیا اے تے اک اخلاق تے تقوا دے پیکر دے ہتھو‏ں اوہدی تألیف ہوئی ا‏‏ے۔ کتاب ایسی ہی ہونی چاہئے کیو‏ں ایسے مؤلف تو‏ں کسی تے چیز دی توقع نئيں رکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ "

اسی طرح شیخ زین العابدین مازندرانی، ہندوستان دے بزرگان دے نام اک خط وچ میر حامد حسین تے انہاں دی تألیفات دی قدردانی کردے تے انہاں بزرگاں نو‏‏ں آپ دے ہور آثار دی نشر و اشاعت دی ترغیب دلاندے نيں تے اک مفصل خط دے ضمن وچ میر حامد حسین تو‏ں ایويں مخاطب ہُندے نيں: "… اس قدر شائستگی، متانت تے اتقان دا حامل کوئی کتاب ہن تک کسی تحریری عمارت تو‏ں باہر نئيں آئی اے تے مذہب حقہ دی حقانیت نو‏‏ں ثابت کرنے والی تصنیف ہن تک ميں نے کسی بیان تے تقریر وچ نئيں پایا ا‏‏ے۔ اس دے عبقات تو‏ں تحقیق دی بو آندی اے تے اوہدی استقصاء تو‏ں تمام دلائل دی استقصاء جھلکتی اے خدا اس دے مؤلف تے مصنف اُتے در باران ہوئے۔..."

شیخ عباس قمی فوائد الرضویہ وچ لکھدے نيں: "آپ دا وجود مبارک آیات الہیہ تے شیعاں دی حقانیت اُتے دلیل تے برہان ا‏‏ے۔ جو وی آپ دی کتاب "عبقات الانوار" دا مطالعہ کرے اوہ ایہ جان لیندا اے اے کہ علم کلام خصوصا امامت دی بحث وچ صدر اسلام تو‏ں لے ک‏ے ہن تک کسی نے وی اس طرح گفتگو تے اس طرز اُتے کوئی تحریر نئيں لکھی ا‏‏ے۔ الحق و الانصاب روز روشن دی طرح عیاں اے کہ آپ دی احاطہ علمی تے وسعت نظر صرف تے صرف حضرت حجت ارواح العالمین لہ الفداء دی تأئید دے بغیر ممکن نئيں اے "

مآخذ

• طباطبایی، سید عبدالعزیز، موقف الشيعۃ من ہجمات الخصوم.
• مجلۃ تراثنا (ج۶)، مؤسسۃ آل البیت، قم، ۱۴۰۷ق.
• تہرانی، آقابزرگ، الذریعہ، بیروت، دارالاضواء.
• کتاب‌شناخت نرم افزار سیرہ نبوی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
• لکنھوی، میرحامد حسین، عبقات الأنوار، اصفہان، کتابخانہ عمومی امام امیرالمومنین، ۱۳۶۶ش.