ابو عیسیٰ محمد ترمذی

ابو عیسیٰ محمد بن سورہ بن شداد
(عربی وچ: الترمذی, محمد بن عيسى)
عربی خطاطی نام
جم	سنہ 825   ترمذ، موجودہ سرخان دریا صوبہ، ازبکستان
وفات	سنہ 892 (66–67 سال)  ترمذ، موجودہ سرخان دریا صوبہ، ازبکستان
شہریت	خلافت عباسیہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت
عملی زندگی
استاذ	امام بخاری ،  مسلم بن الحجاج ،  ابو داؤد ،  عبد الرحمن دارمی
پیشہ	محدث ،  مفسرِ قانون ،  امام
شعبۂ عمل	علم حدیث
کارہائے نمایاں	سنن ترمذی ،  شمائل ترمذی ،  علل الترمذی الکبیر
تحریک	سنی اسلام
باب اسلام

ابو عیسیٰ محمد ترمذی اک مشہور محدث گزرے نيں جنہاں دا پورا نام ابو عیسیٰ محمد بن سورہ بن شداد اے۔ آپ دے حالات دے متعلق بہت کم علم اے۔ کہندے نيں کہ پیدائشی نابینا سن ۔ بعض دے بقول آخری عمر وچ نابینا ہو گئے سن ۔ آپ نے امام احمد ابن حنبل، امام بخاری تے امام ابو داؤد تو‏ں حدیث دا درس لیا تے پھر احادیث جمع کرنے دے لئی خراسان عراق تے حجاز گئے۔ شہر ترمذ وچ، جو بلخ تو‏ں کچھ فاصلے اُتے دریائے آمو دے کنارے واقع اے، انتقال کیتا، آپ دی دو تصانیف ساڈے تک پہنچیاں نيں۔ اک آنحضرت دی سیرت، جس دا نام شمائل ترمذی اے۔ تے دوسری احادیث دا مجموعہ جو جامع ترمذی دے نام تو‏ں مشہور اے۔ دونے کتاباں بہت وقیع تے مستند نيں۔ انہاں دے علاوہ انساب، کنیت تے اسماء الرجال اُتے وی آپ نے کچھ کم کیتا سی مگر ایہ کتاباں ہن نئيں ملدیاں۔

نام ونسب تے وطن

کنیت: ابوعیسیٰ، نام: محمد بن عیسی بن سَورة بن موسیٰ بن الضحاک، نسبت: ترمذی، بوغی، سُلمی، 209ھ وچ شہر ترمذ وچ پیدا ہوئے۔ ترمذ، اک قدیم شہر اے جو دریائے جیحوں دے ساحل اُتے واقع اے، اوتھ‏ے تو‏ں چند فرسخ اُتے بوغ نامی پنڈ اے۔ آپ اصلاً اسی پنڈ دے باشندے سن تے قبیلہٴ بنوسُلیم تو‏ں تعلق رکھدے سن، اس لئی سُلمی، ترمذی تے بوغی کہلاندے نيں۔

سنہ ولادت و کنیت

٢٠٢ھ بعض نے کچھ بعض نے کچھ کہیا اے معلوم ہوندا اے ولادت دے سن وچ اختلاف اے آپ دے والد ماجد دا نام تمام روایات وچ عیسیٰ اے لہذا آپ دی کنیت ابن عیسیٰ رکھنی چاہیے سی اس دے بر عکس آپ نے ابوعیسیٰ رکھ لی تے اس اُتے اعتراضات ہوئے نيں کہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام تو والدہ دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے جداں اللہ تعالیٰ نے فرمایا: (ذٰلک عیسیٰ ابن مریم) (مریم:٣٤) (قالت انی یکون لی ولد ولم یمسسنی بشر ولم اک بغیا قال کذالک اللہ یفعل مایشاء) (آل عمران ٤٧) تے ایہ کنیت رکھنا صحیح نئيں لگدا۔ حضرت مغیرہ بن شعبہ نے ایہ کنیت رکھی تو حضرت عمر نے ڈانٹا۔ حضرت مغیرہ نے کہیا کہ نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏ں اس دا علم سی بلکہ اک روایت اے کہ خود آپ نے ایہ کنیت حضرت مغیرہ دی رکھی تے مبارکپوری نے تحفۃ الاحوذیوچ کہیا اے کہ کوئی مرفوع متصل صریح حدیث نہی دی نئيں اے حضرت عمر دی زجر و تنبیہ اثر دا حکم رکھدی اے تے ایسے وڈے جلیل القدر محدث نو‏ں نہی دا علم نہ ہونا بعید من الفہم اے کہ انہاں نے باب دی حدیث بیان کرکے قال ابوعیسیٰ ہزاراں دفعہ کہیا اے

تعلیم

آپ نے اپنی تعلیم دا آغاز 220ھ تے 235ھ دے قریب کیتا قطعیت دی کوئی روایت نئيں دتی اے۔ آپ دے شیوخ دی تعداد جو کتب وچ آئی اے اوہ 221 دے لگ بھگ اے۔ آج کل دے لوگاں نو‏ں ایسی باتاں عجیب لگدیاں نيں لیکن اس زمانے وچ لوگاں نو‏ں حدیث حاصل کرنے دا اِنّا شوق سی جس نو‏ں بیان نئيں کیتا جا سکدا۔ ایہ ہیچمدان عرض کردا اے کہ مینوں ایہ بیان کردے تے لکھدے ہوئے پہلی جماعت تو‏ں لیکر دورہ حدیث تک دے اساتذہ دے گننے دا خیال ہويا تو انہاں دی تعداد 30 دے لگ بھگ اے تے جے انہاں افراد یا حضرات نو‏ں وی شمار کیتا جائے جنہاں توں کچھ نہ کچھ سیکھا تو ایہ تعداد چالیس تک جا پہنچتی اے۔ امام مسلم تو‏ں آپ دی ملاقات ہوئی لیکن انہاں دے حوالے تو‏ں اک روایت اپنی کتاب وچ لیائے تے ایسے ہی امام ابوداؤد تو‏ں اک روایت لیائے

امام بخاری تو‏ں استفادہ تے افادہ

سب تو‏ں زیادہ آپ نے الامام المحدث حضرت محمد بن اسمعیل بخاری اُتے علم تے فن وچ اک طویل مدت انہاں دے نال گزار کر تعلیم حاصل کیتی تے استفادہ کیتا تے اس دے بعد امام عبد اللہ بن عبد الرحمن دارمی 255ھ تے ابوزرواعہ رازی تو‏ں اس دے بعد کتاب العلل، رجال تے تاریخ وچ جو اسخراج کیتا اس دا اکثر امام بخاری تے دوسرے حضرات نے مطالعہ کیتا تے اس دی تحسین کيتی۔ امام بخاری تو‏ں تو اتنے قریب ہوئے تے رہ‏ے کہ انہاں تو‏ں بحث و مباحثہ تے مناظرہ کردے تے اس وچ دونے نو‏ں فائدہ ہويا۔ امام بخاری نے اپنے استفادہ دا ایويں ذکر کیتا کہ امام ترمذی تو‏ں فرمایاماانتفعت بک اکثر مماانتفعت بی کہ ميں نے جناب تو‏ں اِنّا نفع حاصل کیتا کہ اِنّا جناب نے مجھ تو‏ں نئيں کیتا۔ کیسے تے کتنے عظیم لوگ سن کہ اپنے شاگرداں دے سامنے انہاں تو‏ں نفع حاصل کرنے دا تذکرہ فرماندے نيں۔ ایہ ایسے ہی اے کہ تقریر دے لفظ لفظ تے نکات نو‏ں سمجنے والے سامنے بیٹھے ہاں تو مقرر نو‏ں اِنّا شرح صدر ہوندا اے کہ نکات اک دم تے اچانک منجانب اللہ ذہن وچ آندے نيں تے جے غبی یا کند ذہن سامعین ہاں تو مقرر نو‏ں آمد نئيں ہوندی بلکہ وڈی مشکل تو‏ں آورد تو‏ں وقت پورا کردا اے۔ امام ترمذی نے جنہاں احادیث دا سماع امام بخاری تو‏ں کرکے اپنی جامع ترمذی وچ کیتا ایتھ‏ے انہاں دا ذکر طول دا باعث ہوئے گا انہاں دی تعداد ١١٤اے

غیر معمولی حافظہ

اللہ تعالیٰ نے آپ نو‏ں غیر معمولی حافظہ عطاء فرمایا سی احادیث دے دو جزو آپ دے پاس سفر وچ سن اثناء سفر وچ آپ نو‏ں علم ہويا کہ قافلے وچ اوہ وہ شیخ وی نيں کہ جنہاں تاں اوہ جزو پہنچے نيں۔ خیال کیتا کہ انہاں نو‏ں سنو‏اں کر انہاں دی توثیق کراآں مستفر اُتے آئے تو دیکھیا تو لکھے ہوئے دونے جزو غائب سن انہاں دی جگہ سفید کاغذ لے کر حاضر ہو گئے تے سنانے لگے شیخ دی نظر پڑ گئی کہ اوراق سادہ نيں تے کہیا کہ اما تستحی منی؟کیہ تینوں میرے تو‏ں شرم نئيں آندی۔ اس اُتے امام ترمذی نے پورا واقعہ سنایا تے عرض کیتا کہ جناب مینوں کچھ تے احادیث سنائاں وچ آپ نو‏ں مجرد اک دفعہ سننے اُتے سنو‏اں داں گا اس اُتے شیخ نے چالیس احادیث سنائاں سننے دے بعد امام ترمذی نے من وعن انہاں احادیث نو‏ں شیخ نو‏ں سنو‏اں دتا شیخ ایہ دیکھ کر بہت حیران ہوئے تے فرمایا کہ ما رایت مثلک ميں نے آپ جیسا نئيں دیکھیا۔ آخر عمر وچ آپ رقت قلبی تے خشیت الہی تو‏ں گریہ و زاری کردے ہوئے نابینا ہو گئے۔ اک دفعہ سفر حج نو‏ں گئے تو اک جگہ جا کر اونٹنی اُتے بیٹھے بیٹھے سر نیچا کر لیا۔ احباب دے سوال اُتے کہ ایسا کیوں کیتا تو فرمایا کہ ایتھ‏ے اک درخت سی جس دا ٹہنہ یا شاخاں سر نو‏ں لگتی سن انہاں نے فرمایا کہ ایتھ‏ے تو کوئی درخت نئيں اس اُتے فرمایا کہ ارد گرد تو‏ں تحقیق کرو جے ایتھ‏ے درخت نئيں سی تو وچ سوء حفظ دا شکار ہو گیا ہاں تے ہن مینوں روایت حدیث نو‏ں ترک کرنا پڑے گا۔ تحقیق کیتی تو لوگاں نے کہیا کہ درخت سی لیکن اسيں اسنو‏ں مسافراں دی راحت دے لئی اکھیڑ دتا اس اُتے آپ نے اللہ تعالیٰ دا شکر ادا کیتا جیسا کہ پہلے وی ذکر ہويا اس زمانے وچ محدثین دے حافظے تے دماغ کمپیوٹر یا ریڈار یا آج کل دی بولی وچ آٹومیٹک (خبر دار کرنے دا آلہ ) سن کہ خطرے اُتے اس دی بتی از خود سرخ ہو جاندی سی۔

جامع ترمذی دا مقام

بلاشبہ جامع ترمذی صحاح ستہوچ شامل اے لیکن اس اُتے بحث ہوندی اے کہ اس دا درجہ کس نمبر اُتے اے کئی حضرات کہندے نيں کہ صحیحین (بخاری، مسلم) سنن ابی داؤد، سنن نسائی دے بعد اے لیکن اکثر دا خیال اے کہ صحیحین دے بعد اس دا مقام اے تبھی تو اس نو‏ں جامع کہندے نيں جو بیک وقت جامع تے سنن اے۔ جامع ایسی کتاب حدیث نو‏ں کہندے نيں جس وچ حدیث دے تمام موضوعات دا لحاظ رکھیا گیا ہو تے سنن جو فقہی ترتیب اُتے ہو ترمذی وچ دونے باتاں دا لحاظ رکھیا گیا اے

جے بعض چیزاں یا اعتراضات نو‏ں چھوڑ کر دیکھیا جائے تو جامع ترمذی دے فوائد صحاح ستہ کتب تو‏ں ودھ نيں اسی لئی ساڈے مدارس عربیہ وچ اکثر روایت ایہ رہی کہ شیخ الحدیث بخاری تے ترمذی دونے پڑھاندا اے۔ اک وڈی گل جو امام ترمذی نے اہتمام تو‏ں دی اے اوہ ایہ اے کہ حدیث بیان کرنے دے بعد صحابہ تے ائمہ مجتہدین دا مسلک بیان کردے نيں کہ اس حدیث اُتے کن کن حدیث بیان حضرات دا عمل رہیا اے۔ تے حدیث دا مقام صحیح، حسن، مشہور، غریب تے ضعیف وغیرہ وی بیان کردے نيں تے اک مسئلہ اُتے باب وچ جو حدیث بیان کردے نيں اس دا متعلقہ حصہ ہی بیان کردے نيں ساری حدیث نئيں بیان کردے تے مخالف و موافق دونے طرح دی احادیث بیان کردے نيں تے اک سب تو‏ں وڈا اہتمام جس نو‏ں کسی محدث نے نئيں چھیڑا اوہ ایہ کہ فی الباب کہہ کر اس باب وچ جتنے صحابہ تو‏ں روایت دا ذکر کردے نيں تے بعد وچ آنے والےآں نے فی الباب کی احادیث نو‏ں تلاش کرکے جمع کیتا اے۔

شروح ترمذی

جامع ترمذی دی جتنی شرحاں لکھی گئی نيں اتنی شاید کسی کتاب دی نئيں۔گزشتہ چالیس سال وچ تو جس وڈے جامعہ یا دار العلوم وچ کسی شیخ نے ترمذی پڑھائی اس دی شرح اکثر و بیشتر نے لکھی تے شائع دی اسی گل تو‏ں اس کتاب دے مہتم بالشان ہونے دا پتہ چلدا اے ۔

وفات

آپ دا انتقال ستر سال دی عمر وچ 13 رجب المرجب شب دو شنبہ 279ھ ترمذ وچ ہويا؛ لیکن علامہ سمعانی نے مقامِ رحلت قریہٴ بوغ نو‏ں قرار دتا اے تے سنِ رحلت 275ھ ذکر کیتا اے۔ اس نو‏ں مدنظر رکھ کر علامہ انور شاہ کاشمیری نے اک شعر انہاں دی تعریف دے نال اک مصرع وچ انہاں دی ولادت وفات دے مشہور قول نو‏ں لیا اے۔ الترمذی محمد ذوزین عطر وفاۃ فی عین امام ترمذی عمدہ خصلت دے عطر سن عطر تو‏ں وفات 279۔ تے عینسے عمر نکالی اے ۔ع دے عدد 70 نيں

حوالے