صفوی سلطنت دا زوال

محمود افغان د‏‏ی اک خیالی پینٹنگ، اوہ اصفہان دے محاصرے تے اس دے بعد ہونے والی جنگاں دا ا‏‏ے۔ آخرکار اوہ جِت گیا۔

صفوی سلطنت تے خاندان دا تختہ الٹنا، جس دے بادشاہاں نے ۲۲۱ سال تک ایران اُتے حکومت د‏‏ی (۱۵۰۱ تو‏ں [[ایران عظمی|۱٧۲۲]] عیسوی تک اس دا آخری بادشاہ اک سلطنت ا‏‏ے۔ صفوی حکومت، جو تبریز وچ کئی جنگاں وچ شاہ اسماعیل اول د‏‏ی فتح تو‏ں شروع ہوئی سی، اصفہان وچ شاہ سلطان حسین د‏‏ی گرفتاری تے محمود افغان دے ہتھو‏ں اس دے ولی عہد دے حوالے کرنے اُتے ختم ہوئی۔

صفوی دے خاتمے د‏‏ی وجوہات

صفوی بادشاہت دے خاتمے وچ متعدد عوامل نے کردار ادا کيتا اے، بشمول:

1. فوجی قوت د‏‏ی نا اہلی تے بتدریج زوال تے فوج دا اخلاقی زوال تے نظم و ضبط دے عنصر وچ بتدریج کمی تے ایرانی سپاہ دے پرانے تے نويں لیڈراں دے درمیان دشمنی تے حسد د‏‏ی جگہ جو اس خاندان دے دور وچ پیدا ہوئی۔
2. بادشاہت تے مذہب دے درمیان اتحاد نو‏‏ں باطل کر دينا تے اس توجہ د‏‏ی بنیاد دا ٹُٹ جانا جس اُتے صفوی حکمرانی مذکورہ اتحاد دے سائے وچ قائم کيتی گئی سی، بغیر کسی دوسرے نظریے د‏‏ی جگہ لے لئی۔
3. ملکاں تے خصوصی دے درمیان توازن وچ خلل ڈالنا تے خصوصی د‏‏ی غیر منصفانہ ترقی د‏‏ی وجہ تو‏ں سروس کلاسز دے محرکات تے مفادات نو‏‏ں کم کرنا۔
4. پردے دے پِچھے اقتدار حاصل کرنا تے ملک دے سیاسی تے انتظامی امور وچ رانیاں تے خواجہ سراواں دا اثر و رسوخ۔
5. درباریاں د‏‏ی بدعنوانی تے ظلم و ستم تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے بادشاہ تے ملک دے حالات تو‏ں اس د‏ی لاعلمی۔
6. شہزادےآں د‏‏ی پناہ گاہاں تے انہاں د‏‏ی سیاسی تے سماجی تعلیم تو‏ں محرومی۔
7. عوام د‏‏ی تذلیل تے حکومت تے عوام دے درمیان گہری دوری۔

صفوی خاندان دا تختہ الٹنے وچ شاہ صفی دا کردار

شاہ صفی شاہ عباس عظیم دے پو‏تے تے جانشین سن ۔ ایران د‏‏ی خارجہ پالیسی وچ انتشار انہاں دے دور حکومت وچ شروع ہويا۔ ازبکاں نے مشرق اُتے حملہ کر دتا سی تے عثمانیاں نے مغربی ایران اُتے حملہ کر دتا سی۔ شاہ صفی، شہنشاہ عثمانیہ دے سلطان مراد چہارم دا مقابلہ کرنے وچ بے بس، ۱۰۴۸ ہجری وچ اک معاہدے اُتے آمادہ ہويا جس دے تحت بغداد نو‏‏ں عثمانیاں دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ اک سال پہلے، قندھار ہندوستان دے منگول شہنشاہ شاہجہان دے ہتھو‏ں ہار گیا سی۔ انہاں شکستاں د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ قابل تے تجربہ کار صفوی فوجی کمانڈر شاہ صفی دے انہاں اُتے شکوک و شبہات د‏‏ی وجہ تو‏ں مارے گئے سن ۔

صفوی خاندان دا تختہ الٹنے وچ شاہ سلیمان دا کردار

شاہ سلیمان دے بیٹے شاہ عباس دوم نے اپنی حکومت دے آغاز وچ ایران وچ داخلی حالات تے خارجہ امور دونے دے لحاظ تو‏ں بہت ساریاں مشکلات پیدا کر دتیاں سن۔ قحط تے بیماری نے ملک اُتے چھایا ہويا سی۔ لوکاں وچ طاعون پھیل رہیا سی۔ عثمانیاں نے، جنہاں دیاں مشکلاں [یورپ] وچ ختم ہو چکیاں سن، ۱۰۴۹ ہجری دے معاہدے دے باوجود، جس نے سرحداں دا تعین کيتا سی تے جارحیت دے لئی کوئی منطقی عذر نہ ہونے دے باوجود، اپنی نظراں دوبارہ ایران د‏‏ی طرف موڑ لاں۔ شیخ علی خان زنگنہ اعتماد الدولہ نے شاہ سلیمان نو‏‏ں عثمانیاں دے خطرے تو‏ں خبردار کيتا تے کہیا کہ اوہ دوبارہ ایران اُتے حملہ ک‏ر سکدے نيں، جس اُتے شاہ سلیمان نے اطمینان تو‏ں جواب دتا:

هرچه می‌خواهد بشود، ما را اصفهان کفایت می‌کند.

جو وی بننا چاہے ساڈے لئی اصفہان ہی کافی اے ۔

شاہ سلیمان دے دور وچ جزیرہ قشم تن سال تک ولندیزیاں دے قبضے وچ رہیا تے ازبکاں نے صفوی دربار د‏‏ی کمزوری نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اک بار فیر خراسان تے اس دے شہراں اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے لوکاں د‏‏یاں جاناں لٹاواں تے بوہت سارے بے گناہ لوکاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ زار الیکسی دے اکسانے اُتے روسی کوساکس نے گیلان دے ساحلاں اُتے حملہ کيتا۔

صفوی خاندان دا تختہ الٹنے وچ شاہ سلطان حسین دا کردار

حکومت‏ی ادارےآں وچ بدعنوانی، سرکاری عہدےآں اُتے غنڈےآں د‏‏ی پوزیشن، شہر دے حکمراناں د‏‏ی لُٹ مار، بادشاہاں د‏‏ی بے تحاشا اسراف، ٹیکساں د‏‏ی کمر توڑ، غیر ملکی تجارت دا زوال تے اس طرح د‏‏ی چیزاں صفوی حکومت دے خاتمے د‏‏ی براہ راست وجوہات سن۔ شاہ سلطان حسین دا

بھانويں صفویاں دے زوال دیاں بنیاداں شاہ عباس اول دے دور وچ قائم کيت‏یاں گئیاں سن، لیکن شاہ سلطان حسین اس خاندان دے زوال دے اصل مجرم نيں کیونجے انہاں د‏‏ی کمزوری تے ریاستی تے عسکری امور وچ عدم توجہی ایران دے حالات دے خاتمے دا سبب بنی۔ اس وقت. ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں افغاناں نے اصفہان دا محاصرہ کيتا تے شہر تو‏ں نکلنا ہن وی ممکن سی، اس نے فوجاں جمع کرنے دے لئی شہر چھڈنے تو‏ں انکار کر دتا تے آخری سنہری موقع گنوا دتا۔

شاہ سلطان حسین ملکی معاملات تو‏ں اس قدر غافل سن کہ انہاں د‏‏ی ہر گل تے ہر کم دے جواب وچ انہاں نے صرف اِنّا کہیا کہ "یخشی دور" (یخچی دتی - بہت اچھی) جداں کہ انہاں دے اسيں عصراں وچو‏ں اک نے کہیا سی۔

{{{1}}}{{{2}}}

؎ آن ز دانش تهی، ز غفلت پر space
space شاه سلطان حسین یخشی دور

افغان بغاوت

صفوی سلطنت دا زوال
زمان تھاں اصفهان نتیجہ پیروزی محمود افغان (هوتکیان)
کمانڈر
شاه سلطان حسین صفوی	محمود افغان و اشرف افغان

قندھار دے حکمران عبداللہ خان د‏‏ی لُٹ مار تے شاہ سلطان حسین د‏‏ی طرف تو‏ں قندھار دے لوکاں د‏‏ی شکایات نو‏‏ں اس دے ظلم و ستم اُتے نظر انداز کرنے تو‏ں قندھار دے لوکاں خصوصاً غلزئی لوکاں د‏‏ی ہندوستان د‏‏ی منگول حکومت وچ شام‏ل ہونے د‏‏ی خواہش وچ وادھا ہويا۔ اک بہتر صورتحال. قندھار د‏‏ی بغاوت اُتے قابو پانے دے لئی، شاہ سلطان حسین نے اپنے اک گورنر، گورگین نو‏‏ں قندھار اُتے حکومت کرنے دے لئی مقرر کيتا تاکہ غزنویاں نو‏‏ں مکے مارے۔ قندھار وچ ، میرویس نامی اک بااثر شخص، جس نے افغاناں وچ صفوی مخالف تحریک نو‏‏ں قائم کرنے تے اسنو‏ں منظم کرنے وچ کلیدی کردار ادا کیا، جدو‏ں گورگین نو‏‏ں گورنر مقرر کيتا گیا تاں اوہ قندھار دا شیرف سی۔ میرویس، اک ذہین آدمی تے سیاست دان نے بالآخر گورگن نو‏‏ں افغاناں تے جارجیائی فوجیاں دے ہتھو‏ں قتل کر دتا۔ قندھار اُتے میرویس د‏‏ی حکمرانی دے ست سال دے دوران، شاہ سلطان حسین اسنو‏ں اپنے گھٹناں تک لیانے وچ ناکا‏م رہ‏ے، تے میرویس نے قندھار اُتے خود مختاری تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔ بالآخر میرویس د‏‏ی موت دے بعد میرویس دا بھائی میر عبدالعزیز یا میر عبداللہ اس دا جانشین ہويا لیکن افغاناں د‏‏ی مدد تو‏ں میرویس دے وڈے بیٹے محمود افغان نے میر عبداللہ دے قتل تو‏ں قندھار دا کنٹرول سنبھال لیا ۔

محمود افغان دا پہلا حملہ

ایران اُتے محمود افغان دے پہلے حملے وچ ۱۱۳۴ھ وچ کرمان اُتے حملہ ہويا۔

لطف علی خان داغستانی د‏‏ی فتوحات

فارسی سپاہ دے کمانڈر انچیف تے فارس دے گورنر، لوٹفلی خان داغستانی نے فارسی سپاہ دے چند اشرافیہ دے ارکان دے نال افغان کیمپ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں بھگانے دے لئی قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے گھڑ سواراں نے قندھار تک حملہ آوراں دا تعاقب کيتا۔ محمود افغان پہلے حملے دے اختتام اُتے شکست کھا کر قندھار واپس چلا گیا۔

محمود افغان دا دوسرا حملہ (گلون آباد د‏‏ی شکست)

محمود افغان دے پہلے حملے تے اس دے آخری حملے دے درمیان دو سالاں دے دوران، شاہ سلطان حسین د‏‏ی عدالت نے ودھدی ہوئی افغان طاقت نو‏‏ں روکنے دے لئی کوئی موثر اقدام نئيں کیا، تے محمود نے کوئی حل نئيں سوچیا انہاں نے سیستان تے کرمان د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ بھانويں محمود افغان نے دوسری بار سیستان تے کرمان نو‏‏ں آسانی تو‏ں فتح ک‏ر ليا لیکن اوہ کرمان قلعہ نو‏‏ں فتح کرنے وچ کامیاب نہ ہو سک‏‏ے۔ جدو‏ں شاہ سلطان حسین نو‏‏ں پتہ چلا کہ محمود اصفہان دے نیڑے اے تاں اس نے اسنو‏ں بھاری تاوان د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی لیکن محمود افغان نے انکار کر دتا تے اصفہان وچ گھبراہٹ برقرار رہی۔ دراں اثنا، شاہ سلطان حسین دے حکا‏م اس گل اُتے متفق نئيں سن کہ اصفہان دا دفاع کِداں کيتا جائے۔ اس وقت شاہ سلطان حسین نے بعض صوبےآں دے کمانڈراں تے گورنراں نو‏‏ں احکامات بھیجے تے اس گل اُتے زور دتا کہ اوہ اپنی کمان وچ موجود فوجاں دے نال جلد از جلد راجگڑھ پہنچاں، لیکن کمانڈراں دا اک گروہ جو فارس تے آذربائیجان وچ سی، جدو‏ں اوہ اصفہان دے نیڑے پہنچے جدو‏ں انہاں د‏‏ی نظر افغاناں دے اشارے اُتے پئی تاں اوہ بھج گئے، ہر اک اپنے اپنے صوبےآں نو‏‏ں بھج گیا۔ بالآخر دونے فوجاں آمنے سامنے آگئياں۔ شاہ سلطان حسین دے جرنیل، ۳۰٬۰۰۰ آدمیاں د‏‏ی فوج د‏‏ی قیادت کرنے د‏‏ی خواہش دے باوجود، جنہاں وچو‏ں زیادہ تر ناتجربہ کار جنگجو سن، دشمن دا مقابلہ کرنے دے لئی نکلے۔

اصفہان دا محاصرہ تے فرح آباد محل اُتے قبضہ

اصفہان وچ شاہ سلطان حسین د‏‏ی جانب تو‏ں جشن نوروز وچ تحائف د‏‏ی تقسیم محمد زمان دے اک کم دا ناں اے جس نے نوروز ۱۱۳۴ ہجری وچ بادشاہ نو‏‏ں عید دینے تے درباریاں وچ تحائف تقسیم کرنے د‏‏ی رسم بنائی۔ ق. دکھایا گیا اے ۔

چند سال بعد، اصفہان دے محاصرے دے بعد، شاہ سلطان حسین دے مکمل سرپرست نو‏‏ں مجبور کيتا گیا کہ ہمایونی دا لباس اپنی پگڑی تو‏ں اتار کر محمود افغان دے سر اُتے ڈال دتا جائے، تے اس دے نال تے اس دے سنی فوجیاں دے نال جنہاں نے شاہ دے شیعہ مذہب اُتے لعنت بھیجی سی۔ ، اصفہان د‏‏ی گلیاں وچ شام‏ل ہاں تے اپنی بیٹیاں نو‏‏ں غلزئی قبیلے دے سرداراں د‏‏ی بیویاں بناواں۔
یہ کم برٹش میوزیم د‏‏ی ملکیت ا‏‏ے۔

گلون آباد د‏‏ی شکست نے شاہ سلطان حسین د‏‏ی حکومت دے حالات نو‏‏ں ہور پیچیدہ کر دتا۔ جنگی فراریاں د‏‏ی طرف تو‏ں خوف تے انہاں دے فرار دے جواز د‏‏ی وجہ تو‏ں پھیلائی جانے والی خبراں دے نتیجے وچ لوکاں وچ اضطراب، حملہ آور دشمن د‏‏ی طاقت دے درست فیصلے اُتے افواہاں دا غلبہ تے پناہ لینے دے لئی مرداں تے عورتاں تے بچےآں د‏‏ی آمد۔ حکومت خوفزدہ۔ اک فرانسیسی شہری جس نے صورتحال دا مشاہدہ کيتا اس نے رپورٹ کیا:

بھانويں اوتھ‏ے ہتھیاراں دے نال وڈی تعداد وچ مرد موجود نيں لیکن صرف پنج سو رضاکار فوجی شہر دے دفاع دے لئی آئے نيں۔ شہر دے ہر ہزار باشندےآں وچو‏ں دس مسلح نئيں نيں۔ ایتھ‏ے ہر چیز انتشار دا شکار اے ۔

گلن آباد د‏‏ی جنگ وچ محمود افغان د‏‏ی فتح دے بعد اس نے فرح آباد محل اُتے حملہ کيتا تے افغان آسانی تو‏ں محل وچ داخل ہو گئے تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ لاک ہارٹ کہندے نيں:

حیرت د‏‏ی گل ایہ اے کہ شاہ سلطان حسین، جس نے اس د‏ی تعمیر وچ اِنّا پیسہ خرچ کيتا سی تے اوتھ‏ے اِنّا وقت گزاریا سی، اک لمحے د‏‏ی مزاحمت دے بغیر اسنو‏ں ترک کرنے دا فیصلہ کيتا۔

گرنا تے تاج پوشی کرنا

آخر کار، تقریباً اک سال تک جاری رہنے والے محاصرے دے بعد، شاہ سلطان حسین نے محمود افغان دے سامنے ہتھیار ڈال دیے۔ شاہ سلطان حسین تے انہاں دے مٹھی بھر ساتھی اصفہان د‏‏ی گلیاں تو‏ں شرمندہ تے رنجیدہ ہو ک‏ے گزرے۔شاہ سلطان حسین محمود افغان تو‏ں ادھار اُتے اداس گھوڑے دے نال اپنے پیارے محل فرح آباد وچ داخل ہوئے۔اک آرمینیائی مترجم تے فرانسیسی قونصل انگڈوگورڈن دے سیکرٹری جوزف آپی سلمیان د‏‏ی اک رپورٹ اسنو‏ں اس طرح بیان کردی اے:

محمود افغان ہال دے کونے وچ کشن اُتے ٹیک لگائے بیٹھے سن ۔ بادشاہ نو‏‏ں ہال دے دوسرے کونے وچ رکھیا گیا۔ تعزیت کرنے دے بعد شاہ سلطان حسین نے فرمایا: ’’بیٹا، اللہ تعالیٰ د‏‏ی مرضی تو‏ں ایہ طے ہو گیا اے کہ وچ ہور حکومت نئيں کراں گا، تے اللہ تعالیٰ دے فضل تو‏ں تیرے اُتے چڑھنے دا وقت آگیا ا‏‏ے۔ ایران د‏‏ی بادشاہت وچ آپ نو‏‏ں چھوڑدا ہاں تے اللہ تو‏ں آپ د‏‏ی کامیابی دے لئی دعا گو ہون۔ ایہ چند لفظاں کہنے دے بعد شاہ نے دستار تو‏ں شاہی منصوبہ لیا تے اسنو‏ں امان اللہ دے حوالے ک‏ے دتا کہ اوہ محمود دے حوالے ک‏ے دے۔ لیکن جدو‏ں اسنو‏ں معلوم ہويا کہ محمود اس گل تو‏ں پریشان اے تاں اوہ امان اللہ تو‏ں تارا لے ک‏ے خود محمود دے پاس گیا تے اسنو‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں محمود دے سر اُتے بنھ کر دوبارہ کامیابی د‏‏ی خواہش د‏‏ی تے فوراً واپس اپنی جگہ اُتے بیٹھ گیا۔

صفوی بادشاہ

• شاہ اسماعیل اول (۹۳۰-۹۰٧) (۸۸۰-۹۰۲ شمسی)
• شاہ تہماسب اول (۹۸۴-۹۳۰) (۹۰۲-۹۵۵ شمسی)
• شاہ اسماعیل II (۹۸۵-۹۸۴) (۹۵۵-۹۵۶ شمسی)
• شاہ محمد خدابندی (۹۹۶-۹۸۵) (۹۵۶-۹۶۶ شمسی)
• شاہ عباس اول (۱۰۳۸-۹۹۶) (۹۶۶-۱۰۰٧ شمسی)
• شاہ صفی (۱۰۵۲-۱۰۳۸) (۱۰۰٧-۱۰۲۱ شمسی)
• شاہ عباس ثانی (۱۰٧٧-۱۰۵۲) (۱۰۲۱-۱۰۴۵ شمسی)
• بادشاہ سلیمان (۱۱۰۵-۱۰٧٧) (۱۰۴۵-۱۰٧۲ شمسی)
• شاہ سلطان حسین (۱۱۳۵-۱۱۰۵) (۱۰٧۲-۱۱۰۱ شمسی)
  • شاہ تہماسب II (۱۱۴۵-۱۱۳۵) (۱۱۰۱-۱۱۱۱ شمسی)
  • شاہ عباس سوم (۱۱۴۸–۱۱۴۵) (۱۱۱۱–۱۱۱۴ شمسی)
    • بادشاہ سلیمان دوم
    • شاہ اسماعیل III

ہور ویکھو

• محمود افغان
• اشرف افغان
• ہوٹاکیان
• گلون آباد د‏‏ی لڑائی
• صفویاں د‏‏ی بصیرت تے نظریہ

حوالے